Archeologia Chirbet Qumran

A r t y k u ł y

Studia Judaica 10: 2007 nr 2(20), s. 153-183

Zdzisław Jan Kapera

Uniwersytet Jagielloński, Kraków

ARCHEOLOGIA CHIRBET QUMRAN

STAN PUBLIKACJI I KRONIKA ODKRYĆ ARCHEOLOGICZNYCH

NAD MORZEM MARTWYM (1958-2007)

L’ARCHEOLOGIA DI CHIRBET QUMRAN

LO STATO DI PUBBLICAZIONI E LA CRONACA DELLE SCOPERTE

ARCHEOLOGICHE SUL MAR MORTO NEGLI ANNI 1958-2007

Astratto

L’interesse per l’insediamento chiamato Chirbet Qumran non sorprende. Le conclusioni

di p. R. de Veux, provenienti dagli anni sessanta, costituiscono per molti biblisti

e qumranologi i punti fermi, nonostante che gli artefatti non sono stati ancora pubblicati.

I tentativi di prof. Robert Donceel e p. Jean-Baptiste Humbert non permettono fin ora di

formulare una convincente sintesi. Poche pubblicazioni come per esempio il diario degli

scavi di p. R. de Veux nella serie NTOA oppure la descrizione del cimitero apparsa su

„The Qumran Chronicle”, sono frammentari e non convincono i specialisti. Nel frattempo

sul Deserto di Giuda si facevano e si stanno facendo gli scavi che gettano una nuova luce

sull’insediamento qumranico e offrono le nuove possibilità interpretative. Lo si vede nel

bilancio delle ricerche fatte tra 1958 e 2007. Lo stesso insediamento è scavato regolarmente

dal 1993. Il nuovo materiale là ritrovato è notevole. I ricercatori devono anche prendere

in considerazione le nuove analisi numismatiche fatte da K. e M. Lönnqvist (tra questi le

ricerche sui cosi detti tesori d’argento B e C da loc. 120). L’intervallo tra la fase Ib e II

che riguarda gli anni 31-4 av. Ch., può essere spiegata dall’inondazione dell’insediamento

a causa del cambiamento del livello del Mar Morto. La causa delle rotture delle cisterne

non deve essere necessariamente ricercato nel terremoto avvenuto.

Discretamente fortificato l’insediamento agricolo di Chirbet Qumran non si trovava

fuori mano. Al contrario! Aveva un buon collegamento sia stradale, sia marittimo. Chirbet

Qumran era una azienda agricola aperta al mondo, legata attraverso una rete di contatti

mercantili di scambio dei prodotti come: gli utensili di terracotta o di pietra, la marmellata

di dattili, il balsamo e l’incenso. Poteva essere una proprietà regale, oppure appartenere

a una persona di alto rango nelle società giudaica del periodo di Secondo Tempio. La
presenza degli esseni nell’insediamento rimane problematica.

154

ZDZISłAW JAN KAPERA

WPROWADZENIE

W najnowszym, jesiennym zeszycie z 2007 roku „American Schools

of Oriental Research Newsletter” znajdujemy wykaz kilkuset referatów

dotyczących archeologii Bliskiego Wschodu, które zostały wygłoszone

na tegorocznej sesji tej instytucji w San Diego. Jako pierwszy plenarny

referat wybrano wykład prof. Jodi Magness pt. The Current State of Qum-

ran Archaeology. Fakt ten w sposób przekonywający uzmysławia nam, że

odkrycia Chirbet Qumran i znalezienie rękopisów w okolicznych grotach

rzeczywiście pozostają największym wydarzeniem archeologicznym nie

tylko ubiegłego wieku. Do dziś nie znamy ważniejszego odkrycia z za-

kresu archeologii biblijnej. Profesor Jodi Magness, archeolog klasyczny,

specjalistka od ceramiki i architektury Palestyny okresu rzymskiego, jest

autorką opublikowanej pięć lat temu jednej z najbardziej aktualnie dys-

kutowanych książek na temat: archeologia a zwoje pt. The Archaeology

of Qumran and the Dead Sea Scrolls. Dlaczego po upływie półwiecza od

odkopania Chirbet Qumran, wyniki badań tego osiedla nadal przyciągają

uwagę archeologów, biblistów, historyków starożytnych, religioznawców

i teologów? Dlaczego, mimo upływu tylu lat, kontekst odkrytych zwo-

jów – a doliczono się ich ponad dziewięćset – nadal budzi kontrowersje?

Aby odpowiedzieć na te pytania niezbędne jest przypomnienie w ogrom-

nym skrócie niesławnych dziejów publikacji osiedla w Chirbet Qumran

i grot z tego rejonu, a przedtem przedstawienie stanu polskich publikacji,

gdyż tylko w ten sposób możemy wyjaśnić wybranie cezur czasowych

dla niniejszego przeglądu odkryć nad Morzem Martwym, jak też ograni-

czenie terytorialne rejonu badań. Przede wszystkim należy przypomnieć

zasadnicze ustalenia o. Rolanda de Vaux.

I. DZIEJE OSIEDLA W CHIRBET QUMRAN

W śWIETLE ARCHEOLOGII

Do połowy lat osiemdziesiątych XX wieku uznawano, że odkopane

w latach 1951-1956 osiedle Chirbet Qumran to monastyczne założenie es-

seńczyków, jednego z ugrupowań żydowskich okresu tzw. drugiej świątyni.

Por. słowniki biblijne i encyklopedie archeologiczne z tamtych lat, np. J.A.

S [al d a r i n i], Esseńczycy, w: Encyklopedia biblijna, red. P. J. A c h t e m e i e r, Warszawa

1999 [wyd. oryg. 1985], s. 266-267.

155

ARCHEOLOGIA CHIRBET QUMRAN

Mieli oni tam żyć w okresie ok. 130 r. przed n.e. do 68 r. n.e.

Wyróżniono

pięć warstw stratygraficznych.

1. Warstwa Ia (ok. 130 do 100 p.n.e.)

Na ruinach budowli z okresu żelazo II wzniesione zostały nowe bu-

dynki. W sąsiedztwie okrągłej cysterny zbudowano dwie inne, prostokąt-

ne. W obrębie ogrodzenia zainstalowano nowy piec garncarski. Datowanie

tej warstwy jest bardzo utrudnione. Jak sądził J.T. Milik: „niezależnie od

tego, czy faza ta trwała dziesięć, dwadzieścia czy czterdzieści lat, pewne

jest, że w jakimś etapie panowania Hirkana I (135-104) osiedle to weszło

w najbardziej kwitnący okres swoich dziejów”.

2. Warstwa Ib (ok. 100 do 31 p.n.e.)

Osiedle poszerzono w kierunku zachodnim i południowym. Ma-

sywna konstrukcja dwu, a nawet trzykondygnacyjna pokrywa cały teren

pierwotnego założenia. Dostępne zbiorniki wodne powiększono o cztery

dodatkowe cysterny plus dwie łaźnie rytualne. Wodę do nich doprowadzał

w okresie zimowych opadów akwedukt, biegnący od tamy przegradzają-

cej Wadi Qumran.

Centralny, wschodni, niemal kwadratowy blok mieszkalny, o boku

37 m, z wejściem od północy, strzegła wysoka wieża (10 × 10 m u podsta-

wy) o wzmocnionych u dołu murach do ponad 1,3 m grubości. W obrębie

tego bloku znalazły się sala z niskimi ławami wokół ścian, zwana czasem

Salą Zebrań, tzw. „skryptorium”, kuchnia, a w sąsiedztwie tejże zespół

przemysłowy zawierający m.in. farbiarnię, dwa piece garncarskie i inne

obiekty (np. magazyn narzędzi).

Zachodni blok uległ również rozbudowie. Znalazły się w nim war-

sztaty, przechowalnia owoców i spichrze na ziarno. Zidentyfikowano tam

młyn, piec garncarski oraz paleniska do wytopu metali. Na południe od

nich zlokalizowane były stajnie.

Pogląd ugruntowany publikacjami o. R. d e Va u x, L’archéologie et les manu-

scripts de la Mer Morte, London 1961 oraz wyd. 2, popr. i uzup.: Archaeology and the

Dead Sea Scrolls, London 1973. Rzetelne streszczenie wydania francuskiego zamieścił

Rzetelne streszczenie wydania francuskiego zamieścił

W. Tyloch na łamach kwartalnika „Euhemer” 9: 1965, nr 1(44), s. 97-103.

J.T. M i l i k, Dziesięć lat odkryć na Pustyni Judzkiej, wyd. 2, Kraków 1999, s. 46-

57; Z. J. K a p e r a, Chirbet Qumran: osiedle mnichów czy villa rustica?, „Ruch Biblijny

i Liturgiczny” 49: 1996, s. 18-28, a zwł. 19-20.

J.T. M i l i k, dz. cyt., s. 52.

156

3. Warstwa II (4 r. p.n.e. do 68 r. n.e.)

Po trzęsieniu ziemi w roku 31 p.n.e. osiedle zostało opuszczone i po

pewnym czasie przywrócone do życia przez tę samą grupę ludzi pod ko-

niec panowania Heroda Wielkiego. Niektóre pomieszczenia pozostały nie-

odbudowane, zmiany polegały na lepszym wykorzystywaniu przestrzeni

dotąd nie przykrytej dachem.

4. Warstwa III (68 r. n.e. do przynajmniej 73 n.e.)

Po zniszczeniu warstwy II przez wojska cesarza Wespazjana (Legio

X Fretensis) na terenie osiedla przez jakiś czas przebywali żołnierze rzym-

scy (co najmniej do zdobycia Masady, 74 n.e.). Jedyną znaczącą zmianą

było skierowanie całej wody z akweduktu do jednej wielkiej cysterny.

5. Warstwa IV (132-135 n.e.)

Warstwę IV (okres drugiego powstania przeciw Rzymianom pod wo-

dzą Bar Kochby) jako nieistotną – można pominąć. Jest ona zaświadczona

znaleziskami pół tuzina monet powstańców. W tekstach z Pustyni Judz-

kiej, ściślej z grot Wadi Murabba‘at, prawdopodobnie to osiedle zwane

jest „Fortecą Sprawiedliwych” (Mesad Hassidim).

II. STAN PUBLIKACJI ARCHEOLOGII REJONU QUMRAN

W JęZYKU POLSKIM

Zaskakuje, że żadna z monografii rękopisów znad Morza Martwego

w języku polskim praktycznie nic nie mówi o odkryciach archeologicz-

nych dokonanych po 1956 roku, po piątej kampanii w Chirbet Qumran

i odkopaniu zależnego osiedla w Ain Feszcha. Monografia J.T. Milika,

Dziesięć lat odkryć na Pustyni Judzkiej kończy się na relacji (bardzo

wstępnej) z odkrycia groty 11 i właśnie osiedla w Ain Feszcha z 1956 roku.

Polskie wydanie tej książki ukazało się dopiero w roku 1968 i powtórzone

w 1999. Poprzednie publikacje ks. E. Dąbrowskiego

i H. Chylińskiego

E. D ą b r o w s k i, Odkrycia nad Morzem Martwym a Nowy Testament, Poznań

1960.

H. C h y l i ń s k i, Wykopaliska z Qumran a pochodzenie chrześcijaństwa, Warsza-

wa 1961.

ZDZISłAW JAN KAPERA

157

z roku 1960 i 1961 nic nowego do problematyki archeologicznej nie wnio-

sły. Podobnie podręcznikowe opracowania Józefa D. Amusina (1963)

czy popularna relacja Edmunda Wilsona (1963).

Po długim okresie braku

publikacji na temat Qumran na rynku polskim pojawiły się podręczniki

Jamesa C. VanderKama (1996)

i Jonathana Campbella (1998).

Pierw-

szy również nie wychodził poza archeologiczne odkrycia do roku 1957,

choć uwzględnia dalszą dyskusję nad nimi, a drugi w ogóle nie omawiał

archeologii osiedla. Pewne elementy archeologii Chirbet Qumran poru-

szyli Otto Betz i Rainer Riesner w swej relacji tzw. „III bitwy o zwoje”, tj.

o uwolnienie rękopisów z rąk kartelu naukowego.

Odkrycia archeologiczne w Wadi Daliyeh (rękopisów z Samarii)

a także te dokonane na Masadzie (1955-1956 i 1963-1965)

przyciąg-

nęły uwagę Edmunda Sitarza, Ludwika Stefaniaka, a nawet Eugeniusza

Dąbrowskiego.

Zdzisław Kapera omówił nadto szczegółowo kontekst

archeologiczny rękopisów znalezionych w obrębie tej twierdzy.

Dopie-

ro numer specjalny miesięcznika „Filomata” z roku 1990 (nr 395: Ręko-

pisy z Qumran. II), w którym zamieszczono serię artykułów ks. Walde-

mara Chrostowskiego

, Zdzisława J. Kapery

, ks. Stanisława Mędali

doprowadził po części historię badań archeologicznych do początku lat

siedemdziesiątych XX wieku Choć wzmiankowane artykuły były po-

J. D. A m u s i n, Rękopisy znad Morza Martwego, Warszawa 1963.

E. Wi l s o n, Odkrycia nad Morzem Martwym, Warszawa 1963.

J. C. Va n d e r K a m, Manuskrypty znad Morza Martwego, Warszawa 1996.

J. C a m p b e l l, Zwoje znad Morza Martwego rozszyfrowane, Warszawa 1998.

O. B e t z, R. R i e s n e r, Jezus, Qumran i Watykan, Kraków 1994 oraz wyd. 2,

uzup., Kraków 1996.

Por. E. S i t a r z, L. S t e f a n i a k, Notatnik archeologiczny: Palestyna, 1962-1964,

„Znak” 17: 1965, s. 914-915.

Tamże, s. 923-925. Nadto Z.J. K a p e r a, Masada, „Filomata” 196: 1966, s. 312-

326.

E. D ą b r o w s k i, Nieoczekiwany spór. Polemika wokół odkryć w Qumran, „Znak”

19: 1967, s. 835-845, a zwł. s. 840-841.

Z.J. K a p e r a, Rękopisy z Masady. Kontekst archeologiczny – przegląd tre-

ści – znaczenie, w: Studia z archeologii Azji Przedniej i starożytnego Wschodu, red. M.L.

B e r n h a r d, L.W. S t e f a n i a k, Kraków 1970, s. 189-208.

W. C h r o s t o w s k i, Odkrycia na Pustyni Judzkiej, „Filomata” 395: 1990, s. 57-

91.

Z.J. K a p e r a, Ruiny Chirbet Qumran, „Filomata” 395: 1990, s. 3-23; t e n ż e,

Wykopaliska w Ain Feszcha, tamże, s. 23-29; t e n ż e, Osiedle w Ain el-Guweir, tamże,

s. 30-40.

S. M ę d a l a, Wykopaliska Masady, „Filomata” 395: 1990, s. 41-56.

ARCHEOLOGIA CHIRBET QUMRAN

158

pularnonaukowe, to zostały przygotowane profesjonalnie. Poza Chribet

Qumran zaprezentowały odkrycia w Ain Feszcha i Ain El-Guweir oraz

badania Masady i poszukiwania grot na terytorium izraelskim Pustyni

Judzkiej. Późniejsze polskie publikacje qumranologiczne, choć czasem

dość obszerne, poruszały problematykę Chirbet Qumran jedynie wycin-

kowo, w związku z prowadzonymi dyskusjami nad charakterem osiedla

nie relacjonowały kolejnych odkryć i poszukiwań.

W tym stanie publikacji polskojęzycznych nie powinno dziwić

przyjęte zawężenie chronologiczne. Pozostaje jedynie zaznaczyć, że

w poniższym przeglądzie uwzględnione zostaną wyłącznie nowe odkrycia

na Pustyni Judzkiej i w samym Chirbet Qumran bezpośrednio związane

z analizą charakteru osiedla i cmentarzyska.

III. AKTUALNY STAN PUBLIKACJI OSIEDLA CHIRBET QUMRAN

Mimo upływu pięćdziesięciu ośmiu lat od przekopania groty 1 i pięć-

dziesięciu lat od ukończenia wykopalisk Chirbet Qumran nadal nie dyspo-

nujemy finalną publikacją materiałów o. Rolanda de Vaux, który z ówczes-

nym jordańskim dyrektorem Departamentu Starożytności, G. Lankeste-

rem Hardingiem, przeprowadzili badania osiedla w pięciu kolejnych eks-

pedycjach: (1) 24.11-12.12.1951; (2) 9.2-24.4.1953; (3) 13.2-14.4.1954;

(4) 2.2-6.4.1955; (5) 18.2-28.3.1956. W trakcie ostatniej przebadano także

niewielkie ruiny zabudowań farmy w Ain Feszkha. Poszczególne kampa-

nie o. R. de Vaux relacjonował na łamach kwartalnika „Revue Biblique”.

Warto dodać, że w trzech kampaniach brał udział nasz rodak, ks. Józef

Np. Z.J. K a p e r a, Interpretacje archeologiczne osiedla qumrańskiego. Zwięzły

przegląd hipotez w pięćdziesięciolecie odkryć nad Morzem Martwym, „Ruch Biblijny

i Liturgiczny” 50: 1997, s. 237-250 i przedruk w: Amicorum dona. Studia dedykowane

Stefanowi Skowronkowi w siedemdziesięciolecie urodzin, red. F. K i r y k, M. Wi l c z y ń -

s k i, J. C i e c i e l ą g, Kraków 1998, ss. 63-76 (uzupełnienie na s. 74-75); P. M u c h o w -

s k i, Komentarze do rękopisów znad Morza Martwego, Kraków 2000, rozdział Esseńska

wspólnota w Qumran, s. 13-56 i przedruk w wyd. 2, poszerzonym i poprawionym, Poznań

2005, s. 15-56 (autor omówił m. in. zwięźle ceramikę, architekturę, monety i cmentarz

qumrański).

R. d e Va u x, Fouilles au Khirbet Qumrân. Rapport préliminaire, „Revue Bib-

lique” 60: 1953, s. 83-106; t e n ż e, Fouilles au Khirbet Qumrân. Rapport préliminaire sur

la deuxi`eme campagne, tamże, 61: 1954, s. 206-236; t e n ż e, Fouilles de Khirbet Qumrân.

Rapport préliminaire sur les 3e, 4e, et 5e campagnes, tamże, 63: 1956, s. 533-577; t e n ż e,

Fouilles de Feshkha. Rapport préliminaire, tamże, 66: 1959, s. 225-255.

ZDZISłAW JAN KAPERA

159

Tadeusz Milik, jeden z filarów nowopowstającej qumranologii, człowiek

„najszybciej odczytujący zwoje”.

Już w niecałe cztery lata po zakończeniu ostatniej kampanii o. R. de

Vaux zaprezentował sumaryczne wyniki badań w Akademii Brytyjskiej

w trzech wykładach (The Schweich Lectures, grudzień 1959). W dwa lata

później teksty wykładów opublikował w monografii, która do dzisiaj jest

Biblią zwolenników teorii o esseńskim pochodzeniu rękopisów z Qumran.

Zarówno wstęp sławnego semitologa G.R. Drivera (zwolennika teorii ze-

lockiej), jak i wstęp Kathleen M. Kenyon (wybitnej archeolog Palestyny)

do poprawionej wersji angielskiej z roku 1973

niezwykle podbudowały

autorytet o. R. de Vaux, którym cieszył się przez długie lata po swej przed-

wczesnej śmierci (zm. 1971).

Ustalenia R. de Vaux dotyczące Chirbet

Qumran i rękopisów stały się niespodziewanie aksjomatami dla qumrano-

logów. Próby ich podważenia zostały wyeliminowane. Dopiero w latach

osiemdziesiątych XX wieku odważne propozycje wysunęli Philips Da-

vies, biblista z uniwersytetu w Sheffield

, Robert Eisenman z Kaliforni

(CSULB)

i Norman Golb z uniwersytetu w Chicago

. Ich publikacje

zbulwersowały archeologów. Ponieważ równocześnie rozgorzała wojna

Z.J. K a p e r a, Chirbet Qumran w polskich badaniach. Krótki przegląd informa-

cyjno-bibliograficzny, w: Starożytna Palestyna w badaniach polskich, red. I. S k u p i ń -

s k a - L ø v s e t, P. N o w o g ó r s k i, łódź 2003, s. 47-65 (odnośnie do Milika, por. s. 47-

53); t e g o ż, Józef Tadeusz Milik – pół wieku pracy nad rękopisami z Qumran, „Studia

Judaica” 2: 1999, nr 1(3), s. 107-114, zwł. s. 108-109.

R. d e Va u x, Archaeology…, wprowadzenie na s. V-VI.

J. H o m e r s k i, R. de Vaux OP – W.F. Albright, „Roczniki Teologiczno-Kano-

niczne” 20: 1973, s. 98-105; M. B e d n a r z, O. Roland de Vaux, OP (1903-1971), „Ruch

Biblijny i Liturgiczny” 26: 1973, s. 148-149.

P.R. D a v i e s, The Story of Qumran. How Not to Do Archaeology, „Biblical Ar-

chaeologist” Dec. 1988, s. 203-207.

R.H. E i s e n m a n, Maccabees, Zadokites, Christians and Qumran : A New Hy-

pothesis, Leiden 1983 oraz t e g o ż, James the Just in the Habakkuk Pesher, Leiden 1986.

N. G o l b, The Problem of Origin and Identification of the Dead Sea Scrolls,

„Proceedings of the American Philosophical Society” 124: 1980, s. 1-24 oraz monogra-

fia t e g o ż, Who Wrote the Dead Sea Scrolls. The Search for the Secret of Qumran, New

York 1995. W języku polskim ukazał się drukiem przekład artykułu N. Golba pt.

W języku polskim ukazał się drukiem przekład artykułu N. Golba pt. Who

Wrote the Dead Sea Scrolls? A New Answer Suggests a Vital �ink �etween Judaism and

A New Answer Suggests a Vital �ink �etween Judaism and

Christianity, „The Sciences” April 1987, s. 40-49 (por. N. G o l b,

N. G o l b, Kto spisał manuskrypty

znad Morza Martwego?, „Przegląd Powszechny” 1989, nr 9, s. 294-310). Zob. omówienia

poglądów N. Golba: W. C h r o s t o w s k i, Qumran – 40 lat później, „Przegląd Powszech-

ny” 12: 1987, s. 392-396; Z.J. K a p e r a, Aktualny stan badań nad rękopisami z Qumran,

„Euhemer” 1989, nr 2/4, s. 33-57; S. M ę d a l a, Nowa hipoteza na temat pism znad Morza

Martwego, „Studia Theologica Varsaviensia” 26, 1: 1988, s. 117-136.

ARCHEOLOGIA CHIRBET QUMRAN

160

o swobodny dostęp do zwojów, nie można się dziwić, że postulat szybkiej

i pełnej publikacji wykopalisk z Chirbet Qumran znalazł się w słynnej

„rezolucji mogilańskiej” podjętej na II Międzynarodowym Kolokwium

Qumranologicznym w Mogilanach (k. Krakowa) w roku 1989.

Konieczność udostępnienia materiałów z wykopalisk qumrańskich

dostrzegli zresztą sami oo. dominikanie z Jerozolimy. Z inicjatywy o. Je-

an-Luc Vesco i o. Jean-Baptiste Humberta

, obaj z École Biblique, po-

wołano w roku 1986 niewielki zespół archeologów pracujący pod kierun-

kiem Roberta Donceela i jego żony Pauline Donceel-Voûte. Pomimo ich

wieloletnich wysiłków i publikacji pierwszych wyników badań oraz zain-

westowania ok. miliona dolarów przez Uniwersytet w Louvain-la-Neuve,

w roku 1993 Donceelowie zostali pozbawieni prawa publikacji wyników

badań i całkowicie od nich odsunięci. Przyczyną była przedwczesna, pub-

liczna prezentacja (nieukończonych badań) w audycji TV Nova w USA

jesienią 1991 roku. W audycji tej przedstawiono osiedle w Chirbet Qum-

ran jako villa rustica, willę zimową jerozolimskiego dostojnika, odsuwa-

jąc z centrum uwagi same rękopisy, znalezione w najbliższym sąsiedztwie

osiedla i w przylegającym klifie.

Ostatecznej publikacji badań archeologicznych o. R. de Vaux pod-

jął się samodzielnie o. J.-B. Humbert, który początkowo miał wydać tyl-

ko ich część dotyczącą odnalezionej tam ceramiki. W efekcie do dzisiaj

nie mamy ani jednego tomu materiałowego, choć ukazały się już cztery

woluminy w serii Novum Testamentum et Orbis Antiquus, Series Archa-

eologica w latach 1994-2004. Na początek o. Humbert wydał dziennik

Tekst rezolucji opublikowano na łamach rocznika „Folia Orientalia” 26: 1989,

s. 229-230. Por. także: Z.J. K a p e r a,

Por. także: Z.J. K a p e r a,

Z.J. K a p e r a, The Impact of the Mogilany Resolution 1989, w: Mo-

gilany 1989. Papers on the Dead Sea Scrolls Offered in Memory of Jean Carmignac, Part I,

red. Z.J. K a p e r a, Kraków 1993, s. 225-228. Zob. także: t e n ż e,

Zob. także: t e n ż e, Półwiecze sporu o zwoje

znad Morza Martwego, w: Studia classica et byzantina Alexandro Krawczuk oblata, [red.

Z.J. K a p e r a, M. S a l a m o n], Kraków 1996, s. 237-280 (a zwł. s. 253-254) i jako nadbit-

ka, Kraków 1996.

R. D o n c e e l, P. D o n c e e l - Vo u t e,

D o n c e e l, P. D o n c e e l - Vo u t e, The Archaeology of Khirbet Qumran,

w: Methods of Investigation of the Dead Sea Scrolls and the Khirbet Qumran Site. Present

Realities and Future Prospects, eds. by M.O. Wi s e, N. G o l b, J.J. C o l l i n s, D.G. P a r-

d e e, New York 1994, s. 1-32 (por. s. 1) oraz Z.J. K a p e r a, Chirbet Qumran: osiedle…,

s. 23-24.

Por. Z.J. K a p e r a, Chirbet Qumran w świetle nowych ustaleń i odkryć archeo-

logicznych. W dwudziestolecie badań Donceelów nad tzw. osiedlem esseńczyków. Referat

wygłoszony we wrześniu 2006 na ogólnopolskiej sesji w Kazimierzu n. Wisłą (materiały

z sesji w druku).

ZDZISłAW JAN KAPERA

161

wykopalisk o. de Vaux, pół tysiąca zdjęć i trochę uproszczonych planów.

Z przerobionej dwukrotnie publikacji w wersji niemieckiej

i angielskiej

tylko ta ostatnia jest godna zaufania, gdyż pierwotna wersja francuska

dziennika o. de Vaux w wersji o. Humberta była niedokładnie odczytana

i pouzupełniana. Natomiast ostatnio wydany tom II choć nadal nie zawie-

ra najbardziej nas interesującego przeglądu archeologicznych artefaktów,

to jednak publikuje cenne przyczynki studialne i wyniki wielu badań la-

boratoryjnych.

W tym samym czasie zespół Donceelów przygotował do druku czte-

ry tomy materiałów (m.in. naczynia kamienne, elementy architektonicz-

ne, wyroby metalowe, szkło, lampki etc). Próba doprowadzenia do pub-

likacji (nawet internetowej) została przez École Biblique wstrzymana

i w rezultacie Robert Donceel zdecydował się tylko na publikację swoich

gotowych syntez fragmentów wykopalisk. W roku 2002 ukazała się mo-

nografia cmentarzysk qumrańskich

, a w 2005 wyszła broszura dotycząca

locus 130

, kluczowego dla wyjaśnienia kwestii propozycji ewentualnego

kultu ofiarniczego w obrębie Chirbet Qumran. Donceel planuje publikacje

dalszych loci.

Fouuilles de Khirbet Qumrân et de Aïn Feshkha. [Vol.] I.

[Vol.] I. Album de photogra-

phies. Répertoire du fonds photographique. Synth`ese des notes de chantier du P`ere Roland

de Vaux OP, eds. by J.-B. H u m b e r t, A. C h a m b o n, Fribourg–Göttingen 1994 [�� NTOA.

J.-B. H u m b e r t, A. C h a m b o n, Fribourg–Göttingen 1994 [�� NTOA.

Fribourg–Göttingen 1994 [�� NTOA.

SA, vol. 1].

R. d e Va u x, Die Ausgrabungen von Qumran und En Feschcha. [Vol.]

[Vol.] IA.

Die Grabungstagebücher, deutsche Übersetzung und Informationsaufbereitung durch F.

R o h r h i r s c h und B. H o f m e i r, Freiburg–Göttingen 1996 [�� NTOA. SA, vol. 1A].

The Excavations of Khirbet Qumran and Ain Feshkha. Synthesis of Roland de

�aux’s Field Notes. [Vol.] I�, eds. by J.-B. H u m b e r t, A. C h a m b o n, English ed., transl.

J.-B. H u m b e r t, A. C h a m b o n, English ed., transl.

English ed., transl.

and rev. by S.J. P f a n n, Fribourg–Göttingen 2003 [�� NTOA.SA, vol. 1B].

Khirbet Qumrân et ‘Ain Feshkha. [Vol.] II.

[Vol.] II. Études d’anthropologie, de physique

et de chimie. Studies of Anthropology, Physics and Chemistry, eds. by J.-B. H u m b e r t,

J.-B. H u m b e r t,

J. G u n n e w e g, Fribourg–Göttingen 2003 [�� NTOA.SA, vol. 3],

Fribourg–Göttingen 2003 [�� NTOA.SA, vol. 3],

Niemniej ogólne ustalenia zespołu Donceelów możemy poznać z artykułu cyto-

wanego w przyp. 28. Drukiem ukazały się także następujące teksty: R. D o n c e e l, Reprise

de travaux de publication des fouilles au Khirbet Qumrân, „Revue Biblique” 1992, s. 557-

573; t e n ż e, Qumran, w: The Oxford Encyclopedia in Archaeology of the Near East, ed.

by E.R. Meyers, New York–Oxford 1997, vol. 4, s. 392-396;

R. D o n c e e l, Synth`ese des observations faites en fouillant les tombes des néc-

des observations faites en fouillant les tombes des néc-

ropoles de Khirbet Qumrân et des environs, Cracovie 2002 [�� „The Qumran Chronicle”

vol. 10].

R. D o n c e e l,

R. D o n c e e l, Khirbet Qumrân (Palestine) : �e locus 130 et les “ossements sous

jarre?”. Mise `a jour de la documentation, Cracovie 2005 [�� „The Qumran Chronicle”,

vol. 13, nr 1].

ARCHEOLOGIA CHIRBET QUMRAN

162

U końca czwartej dekady od ukazania się angielskiej wersji syntezy

o. de Vaux bibliści i qumranolodzy doczekali się dwu nowych i całkowicie

różnych syntez i podsumowań dyskusji nad materiałem archeologicznym

pochodzącym z Chirbet Qumran. W roku 2002 Jodi Magness wydała ob-

szerną monografię badań Chirbet Qumran.

Dokonała reewaluacji dzieła

o. de Vaux w świetle nowych badań, zarówno odnośnie do chronologii

osiedla, jego ceramiki, architektury, zbiorników na wodę, cmentarzyska.

Poruszyła wiele kluczowych problemów, jak dzbany na zwoje, łaźnie rytu-

alne czy kwestię obecności kobiet w osiedlu. W sposób zdecydowany, choć

nie do końca przekonywający, broniła oryginalnej hipotezy esseńskiej o.

de Vaux i związku osiedla z manuskryptami. Z kolei, niczym w pośredniej

odpowiedzi, Yizhar Hirschfeld przygotował własną monografię, dowodząc,

że badania osiedla w kontekście regionalnym wykluczają jego wyjątkowość

i izolację. Nie było ono ani odosobnionym, ani niepowtarzalnym, było jed-

nym z osiedli znad Morza Martwego, bazujących na rolnictwie i przeróbce

produktów rolnych. W najbardziej nas interesującym okresie herodiańskim

pełniło rolę ufortyfikowanej farmy, a jego właściciel był członkiem he-

rodiańskiej elity, ściśle powiązany z dworem królewskim. Hirschfeld nie

widzi esseńczyków jako właścicieli czy użytkowników, co najwyżej jako

pracowników rolnych na tej farmie.

Oczywiście, pierwszą i to negatywną

recenzję monografii opublikowała w Internecie Jodi Magness.

Pewnym zaskoczeniem dla specjalistów było ujawnienie w 2002

roku wstępnych wyników izraelskich badań archeologicznych poza mu-

rami osiedla. O ile wszystkim było wiadomo o tzw. „operation scroll”

z roku 1993, zorganizowanej w oczekiwaniu na możliwość przekazania

rejonu Qumran Palestyńczykom, o tyle o tych badaniach panowało zu-

pełne milczenie. Jak się okazało, Y. Maren i Y. Peleg przez dekadę (1993-

2004) prowadzili wykopaliska, w ogóle nie informując o nich. Wstępny

raport podali do wiadomości dopiero na konferencji w Rhode Island

J. M a g n e s s, The Archaeology of Qumran and the Dead Sea Scrolls, Grand

Rapids, MI – Cambridge, UK 2002. Dwa lata póżniej J. Magness wydała zbiór swoich

Dwa lata póżniej J. Magness wydała zbiór swoich

artykułów na temat osiedla Chirbet Qumran (w poprawionej wersji): Debating Qumran.

Collected Essays on Its Archaeology, Leuven–Paris–Dudley, MA 2004.

Y. H i r s c h f e l d, Qumran in Contex. Reassessing the Archaeological Evidence,

Peabody, MA 2004.

Recenzja ukazała się drukiem w „Review of Biblical Literature” 8: 2006, s. 87-100.

Y. M a g e n, Y. P e l e g, �ack to Qumran : Ten Years of Excavations and Research,

1993-2004, w: Qumran. The Site of the Dead Sea Scrolls : Archaeological Interpretations

and Debates, eds. by K. G a l o r, J.-B. H u m b e r t, J. Z a n g e n b e rg, Leiden–Boston 2006,

s. 55-113.

ZDZISłAW JAN KAPERA

163

i ogłosili go drukiem w poprawionej wersji w 2007 roku.

Obaj autorzy

są twórcami nowej koncepcji funkcji osiedla qumrańskiego, tym razem

jako wielkiego centrum produkcji ceramiki, handlu daktylami i miodem

daktylowym. Pośrednio akceptują oni koncepcję Normana Golba o jero-

zolimskim pochodzeniu samych zwojów.

Do dziś nie mamy więc finalnej publikacji osiedla Chirbet Qumran.

Co więcej, kiedy to po dekadzie nowych wykopalisk dokonano znaczące-

go rozszerzenia obszaru badań – poza osiedlem i wewnątrz niego, na tara-

sie, obejmując nimi starożytne śmietniki – zamiast woluminu materiałów

źródłowych otrzymaliśmy stustronicową broszurę Y. Magena i Y. Pelega,

niezawierającą nawet podstawowych planów, profilów ani znaczącej liczby

fotografii obiektów. Zamiast udowadniać swoją tezę, raczej trudną do obro-

ny, autorzy powinni byli skupić się na przygotowaniu finalnej publikacji.

IV. STAN PUBLIKACJI MONET Z OSIEDLA CHIRBET QUMRAN

I AIN FESZCHA

W trakcie wykopalisk w Chirbet Qumran pozyskano 1250 monet,

w tym 561 srebrnych, z trzech skarbów (oznaczonych A, B, C) w lo-

cus 120. Dodatkowe 145 monet pochodzi z Ain Feszcha. Odegrały one

kluczową rolę w ustaleniu datowania obu osiedli. Wstępne zestawienia

o. R. de Vaux ogłosił w latach 1954

i 1956.

Potem, przez dziesiątki lat,

jakby pech prześladował tych, którzy próbowali je opublikować. Arche-

olog francuski Henri Seyrig podjął się w roku 1955 opracowania grupy

trzech skarbów monet srebrnych. Jego ustalenia z roku 1960 zweryfiko-

wał o. A. Spijkerman, ale też nie dokończył publikacji.

Dopiero w 1977

roku odnaleziono jego rękopis i M. Sharabani mogła opublikować tzw.

skarb A z Palestine Archaeological Museum w roku 1980.

Skarby B i C

opisał niedawno Kenneth Lönnqvist (2007).

Y. M a g e n, Y. P e l e g, The Qumran Excavations 1993-2004, Jerusalem 2007 [��

Judea & Samaria Publications, vol. 6].

R. d e Va u x, „Revue Biblique” 61: 1954, s. 229-231.

R. d e Va u x, „Revue Biblique” 63: 1956, s. 565-569.

R. D o n c e e l, P. D o n c e e l - Vo û t e, dz. cyt., s. 3-5.

M. S h a r a b a n i, Monnaies de Qumrân au Musée Rockefeller de Jérusalem, „Re-

vue Biblique” 87: 1980, s. 274-284.

K. L ö n n q v i s t, The Report of the Amman �ot sof the Qumran Silver Coin Hoards.

New Chronological Aspects of the Silver Coin Hoard Evidence from Khirbet Qumran at

the Dead Sea, Amman 2007.

ARCHEOLOGIA CHIRBET QUMRAN

164

Luźne znaleziska monet pozostają niepublikowane, znaczna część

uległa rozproszeniu. Robert Donceel i jego zespół poczynił duże wysiłki

w celu zebrania maksymalnej liczby monet. Około pięć siódmych z nich,

jak się wydaje, bezpowrotnie zaginęło.

Publikacja zachowanych 2/7 zle-

cona została Christianowi Augé, ale najprawdopodobniej jego praca nie

zostanie zakończona. W efekcie znamy dzisiaj fotografie tylko kilkunastu

monet z Chirbet Qumran.

Doczekaliśmy się natomiast dość bliskiego rzeczywistości katalo-

gu ogólnego. Okazją do tego stała się publikacja dziennika wykopalisk

o. R. de Vaux dokonana przez o. J.-B. Humberta. Dzięki niej Ferdinand

Rohrhirsch i Bettina Hofmeir, wydając po niemiecku dziennik prac o. R. de

Vaux, byli w stanie zrobić zestawienia znalezisk z poszczególnych loci

w postaci wykresów oraz planów pomieszczeń. Dziennik o. R. de Vaux

został doprecyzowany w wydaniu angielskim Stephena J. Pfanna.

Dzię-

ki tym trzem publikacjom Kenneth i Minna Lönnqvistowie byli w stanie

zestawić dane o 9 monetach Seleukidów, 171 hasmonejskich, 118 dyna-

stii herodiańskiej, 24 bitych przez miasta, 4 nabatejskich i 18 monetach

z doby Cesarstwa Rzymskiego. W katalogu zaprezentowali 689 obiektów.

łącznie ze skarbami srebrnych monet całkowita ich liczba sięgnęła 1250

sztuk.

Problematyka monet z Qumran zainteresowała także polskich ba-

daczy. Jerzy Ciecieląg zaprezentował ogólny stan numizmatyki qumrań-

skiej

, Leszek Morawiecki zaś analizował monety w aspekcie statystycz-

nym i porównał je z okazami znalezionymi na Masadzie.

Por. wyżej notę 42 oraz listy R. Donceela: 1. do T. Hackensa z 1.11.1987 [A pro-

pos de la publication des monnaies de Qumrân, s. 1-2 (kopia w posiadaniu autora)]; 2. do

Z.J. Kapery z 19.3.2006, s. 1-4.

Por. wyżej, noty 29-31.

K. i M. L ö n n q v i s t, The Numismatic Chronology of Qumran : Fact and Fiction,

„The Numismatic Chronicle” 166: 2006, s. 121-165.

J. C i e c i e l ą g, Monety z tzw. osiedli esseńskich nad Morzem Martwym – próba

przedstawienia aktualnego stanu badań, w: Studia classica…, [red. Z.J. K a p e r a, M.

S a l a m o n], s. 87-98 i streszczenie angielskie referatu z kongresu Society of the Biblical

Literature w Krakowie (1998): Coins from the So-Called Essene Settlements on the Dead

Sea and Chronology of Archaeological Data, „The Qumran Chronicle” 8: 1998, s. 15-16.

L. M o r a w i e c k i, Monety z Masady, w: Graecorum et Romanorum memoria, ed.

by L. M o r a w i e c k i, Lublin 1998 [�� Res Historia, vol. 5], s. 165-183; t e n ż e, The Coins

of Masada, „The Qumran Chronicle” 7: 1997, s. 65-89.

ZDZISłAW JAN KAPERA

165

V. KRONIKA NOWSZYCH BADAń (PO ZAKOńCZENIU

OSTATNIEJ KAMPANII WYKOPALISKOWEJ Z ROKU 1956)

Grudzień 1959 i kwiecień 1960 – John Marco Allegro przeprowadził

serię 29 głębokich sondaży głównie na peryferiach osiedla, dewastując

szereg loci, a nawet zwalając drobne fragmenty murów okalających osied-

le.

W rezultacie departamenty starożytności Jordanii a potem Izraela mu-

siały przeprowadzić prace rekonstrukcyjne. „Badania” Allegro miały na

celu odnalezienie skarbów opisanych w tzw. zwoju miedzianym.

Można

ubolewać, że członek Scrollery Team zamienił się z edytora tekstów w po-

szukiwacza skarbów, ale pozostaje faktem, że liczba artefaktów z osiedla

wzrosła i zostały one uwzględnione przez Donceelów.

Kwiecień i grudzień 1966 oraz marzec 1967 – Solomon H. Steckoll

przeprowadził badania 9 grobów na cmentarzysku qumrańskim.

Z tego

powodu spotkał się z krytyką o. R. de Vaux

. Jednak publikacja grobu

G 2 odkrytego w kwietniu 1966 była pierwszą profesjonalną publikacją

dotycząca cmentarzyska, w której obszernie uwzględniono wyniki badań

antropologicznych zebranych kości.

Steckoll nie zdołał doprowadzić do

publikacji pozostałych ośmiu grobów.

Znamy tylko dane sumaryczne.

Na uwagę zasługuje zidentyfikowanie trzech pochówków młodych kobiet

(w wieku od 14 do 25 lat).

1968-1982. W zmienionej sytuacji politycznej, po zajęciu przez Izrael

Zachodniego Brzegu, uczony żydowski Pesah Bar Adon dokonał najpierw

pospiesznego (1967-1968), a potem systematycznego (do 1982) przeglądu

J.M. A l l e g r o, Search in the Desert, New York 1964. Pozytywnym skutkiem

Pozytywnym skutkiem

poszukiwań Allegro na Pustyni Judzkiej było doprowadzenie do pierwszych badań Chir-

bet Mazin, portu w bliskim sąsiedztwie Chirbet Qumran. Por. H.E. S t u t h b u r y, G.R.

Por. H.E. S t u t h b u r y, G.R.

N i c o l l, Khirbet Mazin, „Annual of the Department of Antiquities of Jordan” 6-7: 1967,

s. 96-103.

Tło ekspedycji Allegro przedstawiła jego córka, J.A. B r o w n, John Marco Alle-

gro. The Maverick of the Dead Sea Scrolls

The Maverick of the Dead Sea Scrolls, Grand Rapids 2005, s. 118-151.

S.H. S t e c k o l l, Preliminary Excavation Report in the Qumran Cemetery, „Re-

vue de Qumran” 6, 3: 1968, s. 323-334.

R. d e Va u x, Archaeology…, s. 47-48.

N. H a a s, H. N a t h a n, Anthropological Survey on the Human Skeletal Remains

from Qumran, „Revue de Qumran” 6, 3: 1968, s. 345-352.

Por. Post-scriptum do artykułu cytowanego w przyp. 54, s. 335-336. S. H. Ste-

ckoll przedstawił też po raz pierwszy całość cmentarzyska wraz z uproszczonym planem

w rzadkiej publikacji The Community of the Dead Sea Scrolls będącej odbitką z: Atti del

Convegno internazionale sui metodi di studio Della citta antica, 1973, Centro di studi

e documentazione sull’Italia Romana, Atti vol. V, 1973-1974, s. 199-244.

ARCHEOLOGIA CHIRBET QUMRAN

166

stanowisk na Pustyni Judzkiej. Z odkryć dotyczących okresu drugiej świą-

tyni należy podać, że jeszcze w roku 1968 trafił on „nowe osiedle sekty

Pustyni Judzkiej” położone 15 km na południe od Wadi Qumran, koło Ain

Ghuweir, a w roku 1969 znalazł tam artefakty (ceramikę, monety) typowe

dla II okresu Chirbet Qumran. Odkopano budynek 19 × 42 m z kuchnią

i przedsionkiem, a niecały kilometr na północ od tego osiedla niewielkie

cmentarzysko z 18 grobami typu qumrańskiego.

W roku 1971 Pesah Bar Adon odkrył dużą grotę z pilastrem (the cave

of the pillar) z tyłu, opodal groty 11. Przeprowadzone w niej wykopaliska

w latach 1971, 1977, 1982 kontynuował po jego śmierci Vendyl Jones

w latach 1986 i 1988. Grota, która pasowała do opisu jednej z kryjówek

znanych ze zwoju miedzianego, faktycznie dostarczyła ceramikę z okre-

su hellenistycznego i rzymskiego, ale żadnego skarbu archeologowie nie

odnaleźli.

Ponadto P. Bar Adon przekopał następujące osiedla zamieszkałe

w dobie drugiej świątyni: Rujm [Rujum] el-Bahr, Chirbet Mazin zwane

też Qasr El-Yahud, ‘Ein el-Turaba, Wadi Murabba‘at. Pierwsze z nich,

Rujm el-Bahr, to port i kotwicowisko.

Prócz fundamentów wysokiej

wieży i muru o wysokości 1 m nad poziom wody natrafiono na kamienie,

do których mogły cumować łodzie i statki pływające po Morzu Martwym.

Co ciekawe, wieża stoi na sztucznej wyspie. Qasr el-Yahud to z kolei port

z nabrzeżem i dokiem, do którego najprawdopodobniej wpływały łodzie

królewskie.

Oba porty (podobnie jak Kalirchoe

na wschodnim brzegu

Morza Martwego) powstały najprawdopodobniej za Aleksandra Janneu-

P. B a r A d o n, Another Settlement of the Judaean Desert Sect at ‘En el-Ghuweir,

„Bulletin of the American Schools of Oriental Research” 227: 1977, s. 1-25. por. Z.J.

K a p e r a, Osiedle…, s. 30-40.

Por. P. B a r A d o n, Excavations in the Judean Desert, „‘Atiqot” 9: 1989. s. 15-

17 (hebr.); Qumran Excavations. Cave of the Column Complex & Environs,ed by V.M.

J o n e s, Arlington, TX 1995; D.C. B r o w n i n g, The Strange Search for the Ashes of the

Red Heifer, „Biblical Archaeologist” 59: 1996, s. 74-89; H. E s h e l, Qumran Studies in

�ight of Archaeological Excavations �etween 1967-1997, „The Journal of Religious His-

tory” 26: 2002, s. 179-188; por. s. 180.

P. B a r A d o n, Excavations…, „‘Atiqot” 9: 1989, s. 3-14 (hebr.). Por. też:

Y. H i r s c h f e l d, dz. cyt., s. 215-217.

P. B a r A d o n, dz. cyt., s. 18-29 (hebr.). Por. też: Y. H i r s c h f e l d, dz. cyt.,

dz. cyt., s. 18-29 (hebr.). Por. też: Y. H i r s c h f e l d, dz. cyt.,

, s. 18-29 (hebr.). Por. też: Y. H i r s c h f e l d, dz. cyt.,

Por. też: Y. H i r s c h f e l d, dz. cyt.,

Y. H i r s c h f e l d, dz. cyt.,

s. 215, 218-219. Warto zauważyć, że u obu autorów brak jakichkolwiek wzmianek na te-

mat wcześniejszych badań zespołu J. M. Allegro z r. 1960 (zob. wyżej, przyp. 52).

Por. Chr. C l a m e r, O. D u s s a r t, J. M a g n e s s, Fouilles archéologiques de ‘Ain

ez-Zâra / Callirrhoé villégiature hérodienne, Beyrouth 1997.

ZDZISłAW JAN KAPERA

167

sza. Musiały mieć związek z transportem drogą morską, ale też służyć

jako kotwicowiska statków, które wyławiały jedno z bogactw regionu,

bryły asfaltu wyłaniające się z wód Morza Martwego. Same wieże mogły

też mieć charakter obronny i wartowniczy.

‘Ain el-Turaba to resztki fortyfikacji broniącej oazę i drogę wzdłuż

brzegu Morza Martwego. Identyfikowana przez P. Bar Adona z Miastem

Soli (Joz 15,62), została zbudowana za czasów Uzjasza i umocniona

w okresie hellenistycznym i wczesnorzymskim. Znaleziono z tych cza-

sów bardzo liczne skorupy. Natomiast w dolinie potoku wpadającego do

Wadi Murabba‘at trafiono na kilka zabudowań, cysternę o średnicy 2 m,

niewielki kanał i ceramikę od okresu hellenistycznego po bizantyński.

1983-1987. Dokonano archeologicznego rekonesansu grot Pustyni

Judzkiej i rejonu Samarii z ramienia Instytutu Archeologicznego Uni-

wersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie. Yigael Yadin ze swoim zespo-

łem odwiedził ponownie już przekopane groty w rejonie Qumran, Wadi

Murabba‘at i Wadi Daliyeh.

Spenetrowano nowe rejony pustyni i znale-

ziono nowe groty, a w nich liczne fragmenty ceramiki, również z okresu

drugiej świątyni. Nie natrafiono na nowe rękopisy związane z qumrański-

mi.

Kwiecień i czerwiec 1986 oraz 1993 – Hanan Eshel odkrył grotę na

zachód od Jerycha (Ketaf Jericho) z pięcioma dokumentami papirusowy-

mi. Jeden z rękopisów pochodził z IV wieku p.n.e. i dotyczył pożyczki

pieniężnej, pozostałe były z doby powstania Bar Kochby.

14-21 kwietnia 1986. W ramach kolejnego przeglądu grot znad Morza

Martwego Joseph Patrich przekopał po raz drugi grotę 3 z rejonu Qumran,

w tym także ziemię pod resztkami zwalonego sklepienia. Celem prac było

ustalenie prawidłowego kontekstu zwoju miedzianego. Choć nie znale-

ziono nawet skrawka nowego rękopisu, pewne argumenty z wykopalisk

mogą świadczyć, że była to geniza (miejsce składowania uszkodzonych

lub zużytych ksiąg).

P. B a r A d o n, dz. cyt., s. 41-49.

dz. cyt., s. 41-49.

J. P a t r i c h, Khirbet Qumran in �ight of New Archaeological Explorations in the

Qumran Caves, w: Methods…, ed. by M.O. Wi s e [et al.], s. 73.

Wykopaliska Ketaf Jericho ogłosili H. E s h e l, B. Z i s s u, Jericho : Archaeolog-

ical Introduction, w: J. C h a r l e s w o r t h [et al.], Miscellaneous Texts from the Judaean

Desert, Oxford 2000 [�� DJD 38], s. 3-20. Publikacja tekstów w tym samym tomie DJD,

Publikacja tekstów w tym samym tomie DJD,

s. 21-113.

J. P a t r i c h, dz. cyt., s. 76-77.

dz. cyt., s. 76-77.

s. 76-77.

ARCHEOLOGIA CHIRBET QUMRAN

168

29 lutego do 15 marca 1988. Joseph Patrich przekopał ponownie gro-

tę 11. Wykonał pierwszy plan i przekroje groty, ale nowych obiektów nie

znalazł, poza czterema drobnymi ułamkami ceramiki z okresu rzymskiego

i dwoma kawałeczkami płótna. Nie odnaleziono też warstwy, którą można

by przypisać na okres qumrański. Uprzednio o. Roland de Vaux znalazł

tam kilka przedmiotów metalowych (oskard, dłuto, nóż) i trochę ceramiki

(m. in. dzban i dwie przykrywki) typu qumrańskiego.

14-28 marca 1988 i 1-4 kwietnia 1991. Badania przez J. Patricha

groty 24 położonej około 50 m za grotą 11. Zawierała artefakty z okresu

preceramicznego neolitu B, chalkolitu i wreszcie z okresu rzymskiego.

Z tego ostatniego okresu natrafiono na liczne okazy ceramiki, w tym co

najmniej dziesięć cylindrycznych dzbanów, dzban z wypisaną na uchwy-

cie literą alef, sześć naczyń kuchennych, co najmniej pięć dzbanuszków,

lampkę z obkrojoną sceną figuratywną, fragment malowanej ceramiki je-

rozolimskiej. Najciekawszym znaleziskiem był fragment krawędzi naczy-

nia typu Nabatean cream ware. Z innych przedmiotów należy jeszcze wy-

mienić: pestki daktyli, kawałki sznurów, kosze, fragment ubioru, brązowa

igła o kwadratowym przekroju, brązowe kółka na nos i uszy. Wszystkie te

obiekty sugerują czasowe zamieszkiwanie groty w końcowej fazie okre-

su herodiańskiego, a nawet w okresie po roku 70. n.e. Badania koziego

nawozu węglem radioaktywnym C-14 potwierdziły ustalone datowanie

przedmiotów.

1988, 1991. Badania przez B. Arubasa i J. Patricha groty 13, tzw.

groty z balsamem (the „balsam oil” cave).

Była to być może grota nr 2

odkryta w trakcie przeglądu klifu qumrańskiego wiosną 1952 r. (nie mylić

z grotą 2 zawierającą rękopisy!). Znaleziono w niej początkowo tylko he-

rodiański dzbanuszek opakowany w palmowe włókna, zawierający lepką

oliwę, prawdopodobnie pozostałość aromatycznego olejku balsamowego.

W drugiej kampanii dotarto do jamy o głębokości 3 m wypełnionej zie-

mią i drobnymi kamykami. Poniżej głębokości 1,5 m było wypełnisko

z dużą ilością skorup, suchych daktyli i pestek daktylowych. Natrafiono

na dzban z daktylami, resztki innych dzbanów a nawet ciekawą lampkę

oliwną z pionowych uchwytem. Większość ceramiki jest paralelna do tej

znanej z okresu Ib w Chirbet Qumran, ale dzbany z daktylami należałoby

J. P a t r i c h, dz. cyt., s. 77 i 90.

dz. cyt., s. 77 i 90.

s. 77 i 90.

J. P a t r i c h, dz. cyt., s. 90.

J. P a t r i c h, B. A r u b a s, A Juglet Containing �alsam Oil(?) from a Cave Near

Qumran, „Israel Exploration Journal” 39: 1989, s. 43-55.

ZDZISłAW JAN KAPERA

169

datować na okres ok. 70 rok n.e. Z pewnością mamy do czynienia z czaso-

wym zamieszkiwaniem uciekinierów. Ich też własnością musiał być drogi

dzbanek z olejkiem balsamowym.

Grudzień 1989 do stycznia 1990, grudzień 1991-1992. Robert Ei-

senman zorganizował poszukiwanie nowych grot i rękopisów na pustyni

Judzkiej. Przebadano odcinek 24 km Pustyni Judzkiej, od rejonu poło-

żonego 5 km na północ od Chirbet Qumran aż po Wadi Murabba‘at na

południu, a nawet dalej w kierunku Engaddi. W klifie nadmorskim stwier-

dzono 485 grot i kryjówek skalnych. Tylko w styczniu 1990 roku odkryto

137 grot, z których 85 wykazywało ślady zamieszkania od chalkolitu po

czasy współczesne. W sąsiedztwie 35 grot znaleziono ceramikę, z cze-

go aż w 24 wypadkach pochodziła ona z okresu drugiej świątyni. Stało

się oczywistym, że mamy do czynienia z faktem zamieszkiwania całego

przebadanego rejonu nadmorskiego.

Co więcej, odnaleziono ścieżkę,

czy raczej drogę, omijającą rejon Ras Feszcha, skały schodzącej wprost

do morza. Istniało więc połączenie lądowe między Chirbet Qumran, Ain

Feszcha, Chirbet Mazin i dalej w kierunku En Gaddi.

W tym przypadku

zdecydowanie upadł często podnoszony argument o odosobnieniu Chirbet

Qumran.

W czasie pierwszej ekspedycji współpracujący z nią J. Patrich, prze-

kopał w okresie 1-19 stycznia 1989 grotę położoną ok. 1 km. na południe

od Chirbet Qumran. Ta trudno dostępna grota leży na stromym stoku, ale

można do niej dotrzeć ścieżką, bez potrzeby użycia lin.

Na terasie, na którą otwiera się grota, znaleziono wiele skorup z po-

jedynczego dzbana, brązową monetę wybitą w Antiochii z I-II wieku n.e.,

niestety z wytartym awersem, co utrudnia dokładniejsze jej datowanie,

żelazne głowice strzał podobne do tych znanych z Gamla, Masady i Na-

chal Chewer, fragmenty czterech talerzy szklanych i talerz drewniany,

dwa naczynia kamienne, fragmenty co najmniej pięciu dzbanów, co naj-

mniej trzech naczyń kuchennych, co najmniej tuzin dzbanuszków, co naj-

mniej trzech talerzy, w tym malowanego na wewnętrznej stronie (w typie

jerozolimskiej ceramiki malowanej), herodiańską lampkę oliwną. Cały

J. P a t r i c h, Khirbet Qumran…, s. 91.

R. E i s e n m a n, The 1988-1992 California State University Dead Sea Walking

Cave Survey and Radar Groundscan of the Qumran Cliffs, „The Qumran Chronicle” 9:

2000, s. 123-130. Por. także: D. Wa l k e r, R. E i s e n m a n, The 1990 Survey of Qumran

Caves, „The Qumran Chronicle” 2: 1992, s. 45-49.

D. D. Wa l k e r, Notes on Qumran Archaeology: the Geographical Context of the

Caves and Tracks, „The Qumran Chronicle” 3: 1993, s. 93-100.

ARCHEOLOGIA CHIRBET QUMRAN

170

zestaw datuje się na koniec okresu drugiej świątyni. Archeolog izraelski

jest skłonny interpretować grotę jako miejsce schronienia w momencie

niebezpieczeństwa, ale nie wyklucza, że grota była zamieszkała przez

dłuższy okres przez osobę związaną z mieszkańcami Chirbet Qumran.

Niestety wnętrze groty było już badane w trakcie przeglądu grot w roku

1952 i warstwy są przemieszane. Sadząc po znalezionych drobnych ułam-

kach ceramiki, można się domyślać zamieszkiwania w okresie chalkolitu,

okresu żelazo II i w okresie rzymskim.

1990. Badania części cmentarzyska Hiat El-Sagha na Pustyni Judzkiej,

na klifie powyżej Ain El-Ghuweir, przez Hanan Eshela i Zvi Greenhuta. Tą

niewielką nekropolię z dwudziestoma grobami zlokalizował jeszcze P. Bar

Adon. Dwa przekopane groby ujawniły pierwszy pochówek męski 25-latka

i drugi 3-4 letniego dziecka. W grobie dziecka znaleziono naszyjnik z 34

paciorków. Badacze określają groby jako typu qumrańskiego.

W ramach drugiej ekspedycji zorganizowanej przez R. Eisenmana –

3-19 stycznia 1992 przeprowadzono pierwsze (ale powtórzone przez Isra-

el Institute of Geophysics w marcu 1992) badania osiedla Chirbet Qumran

magnetometrem ‘prześwietlającym’ grunt do kilku metrów głębokości.

W rezultacie stwierdzono, że linia pęknięcia gruntu z powodu trzęsienia

ziemi odnotowana przez o. Rolanda de Vaux de facto nie istnieje. Stwier-

dzono lokalne pęknięcia czy osunięcia gruntu, które dotknęło części mu-

rów. śladów niszczycielskiego trzęsienia ziemi nie stwierdzono.

Warto

tu przypomnieć, że jeszcze w latach sześćdziesiątych XX wieku przy re-

peracji niektórych pękniętych cystern inżynierowie jordańscy twierdzili

podobnie.

1992. Vendyl Jones przekopał niewielką grotę powyżej qumrańskiej

groty 11. Grota wypełniona była niezidentyfikowaną substancją koloru

czerwonego. Propozycję Jonesa, że chodzi o kadzidło świątynne, nie zo-

stała zaakceptowana przez specjalistów. Jedynym wyznacznikiem datują-

cym grotę była moneta z okresu pierwszego powstania żydowskiego.

J. P a t r i c h, Khirbet Qumran…, s. 91-93.

H. E s h e l, Z. G r e e n h u t, Hiat El-Sagha, a Cemetery of the Qumran Type, Ju-

daean Desert, „Revue Biblique” 100: 1993, s. 252-259.

M. B a i g e n t, R. E i s e n m a n, A Ground-Penetrating Radar Survey Testing the

Claim for Earthquake Damage of the Second Temple Ruins at Khirbet Qumran, „The

Qumran Chronicle” 9: 2000, s. 131-137.

S.H. S t e c k o l l, Marginal Notes on the Qumran Excavations, „Revue de Qum-

ran” 7, 1: 1969, s. 33-34.

Por. L.D. B a n k s, N.S. D o w n i n g, Preliminary Report April 1992 Excavations

ZDZISłAW JAN KAPERA

171

1993-2004. Nowe badania Chirbet Qumran.

Jak już wzmiankowano, niejasna sytuacja polityczna na Bliskim

Wschodzie i, jak się wtedy wydawało, zbliżająca się konieczność prze-

kazania qumrańskiego rejonu Pustyni Judzkiej przyszłemu państwu pa-

lestyńskiemu w ramach procesu pokojowego rozpoczętego w Oslo, zob-

ligowały Israel Antiquities Authority i uczonych (nie tylko izraelskich)

do wielkiej „Operacji Zwój”, w której w roku 1993 wzięło udział wiele

drobnych ekspedycji.

Jedna z nich zasługuje na odnotowanie, gdyż do-

prowadziła w efekcie do systematycznych badań na zewnątrz muru Chir-

bet Qumran od strony północnej, wschodniej i południowej. Odsłonięcie

na początku badań powierzchni, na której wystąpiły bardzo duże ilości

pestek daktylowych, skłoniło nawet Yitzhak Magena i Amira Drori do za-

sugerowania, że w osiedlu prowadzono masową produkcję dżemów dak-

tylowych.

Badania trwały i poszerzał się teren badań. W rezultacie do

roku 2004 odkryto na zewnątrz muru osiedla trzy śmietniska – i czwarte

wewnętrzne – na południe od locus 71 i locus 75. Przekopano ponow-

nie niektóre fragmenty wewnątrz osiedla (część wschodnią i dziedziniec

na południe od tzw. refektarza). Odkryto trzy podziemne silosy na cyplu

ograniczonym murem cmentarnym. Odkopano w całości kanał akweduktu

wiodącego wodę ze zbiornika w klifie Wadi Qumran, który był całkowicie

pominięty, poza zarejestrowaniem, w badaniach o. Rolanda de Vaux. Nad-

to przekopano do końca zbiorniki L-71 i L-58, które o. R. de Vaux tylko

częściowo odsłonił.

W rezultacie tych badań, zdaniem Y. Magena i Y. Pelega, wyłania

się następujący obraz osiedla qumrańskiego. Według nich (pomijając fazę

żelaza, VIII-VI w. p.n.e.) Chirbet Qumran wzniesiono na początku I wie-

ku p.n.e. Faza B: to nie była ani willa wiejska, ani luksusowy dom czy

pałac. „Raczej posterunek wojskowy odpowiedzialny za bezpieczeństwo

wybrzeża Morza Martwego, stanowiący część systemu obrony i nadzoru

at Qumran, w: V.M. J o n e s, Qumran Excavations…, s. 21-38; t e n ż e, Preliminary Report

May 1992 Excavations at Qumran. Cave of the Column Complex, w: tamże, s. 39-45; Z.

A m a r, The Ash and Red Material from Qumran, „Dead Sea Discoveries” 5: 1998, s. 1-

15.

Por. tom specjalny czasopisma „‘Atiqot” 41: 2002 zatytułowany Survey and Ex-

cavations of Caves in the Northern Judean Desert – 1993.

Por. A. R a b i n o v i c h,

R a b i n o v i c h,

h, Operation Scroll. Recent Revelations About Qumran Prom-

ise to Shake up Dead Sea Scrolls Scholarship, „Jerusalem Post Magazine” z 6.05.1994,

s. 6-10 i Z.J. K a p e r a, Interpretacje archeologiczne…, w: Amicorum dona..., s. 71.

Y. M a g e n, Y. P e l e g, The Qumran Excavations…, s. 1-5.

ARCHEOLOGIA CHIRBET QUMRAN

172

Morza Martwego przez władze hasmonejskie”.

Składał się on z główne-

go budynku i zachodniego kompleksu zbiorników wody. Kolejna faza C

sięgająca początku okresu rzymskiego (63 przed Chr.): to przede wszyst-

kim budowa akweduktu i dodatkowe zbiorniki pozwalające zebrać nie

tylko dodatkową wodę, ale też znaczne ilości wartościowej gliny garncar-

skiej. Faza D, od 63 do 31 r. p.n.e. (do trzęsienia ziemi): to sukcesywna

rozbudowa osiedla, przy zmianie właściciela i funkcji: miejsce produk-

cji naczyń glinianych, handlu daktylami i miodem daktylowym. W fazie

E, od trzęsienia ziemi po powstanie żydowskie w roku 68 n.e. dokonano

jedynie małych zmian. Wzrosła liczba pieców garncarskich i liczba pro-

dukowanej ceramiki. Na południe od wieży, niedługo przed zburzeniem

obiektu, zlokalizowano synagogę z tak dyskutowanymi od lat tzw. ława-

mi skrybów. Po zniszczeniu przez Rzymian obiekt był wykorzystywany

w okresie powstania Bar Kochby (Faza F). Zdaniem izraelskich badaczy,

Chirbet Qumran ze strażnicy nadmorskiej zamieniło się z początkiem

okresu rzymskiego w centrum masowej produkcji ceramiki użytkowej.

Liczne egzemplarze biżuterii, importowane obiekty szklane, kamienne

naczynia na bardzo drogie kosmetyki, zdaniem odkrywców, wyklucza

ubóstwo właścicieli (czy raczej mieszkańców) osiedla.

Grudzień 1995 do lutego 1996. Magen Broshi i Hanan Eshel zorga-

nizowali pod auspicjami Bar-Ilan University, Israel Exploration Society

i Israel Museum nową ekspedycję na marglowym terasie między osiedlem

i klifem wiodącym w kierunku qumrańskich grot 1, 2, 11 i 3. Natrafiono

na ślady ścieżki wiodącej w ich kierunku oraz szeregu zamieszkałych grot

w najbliższym sąsiedztwie osiedla. Ich zdaniem około 20 do 40 sztucznych

grot istniało w żlebie wiodącym w kierunku północnym. Przeprowadzono

wykopaliska w 10 z nich. Przykładowo groty C i F, położone ok. 200 m

od Chirbet Qumran, zawierały ceramikę poświadczającą okres zamieszki-

wania w I w. p.n.e. i I w. n.e. Na posadzce groty C znaleziono aż 280 sko-

rup z dzbanów, naczyń kuchennych, mis, kawałek lampki oliwnej z doby

herodiańskiej. W grocie F przebadanej jedynie częściowo (była groźba

zawalenia sufitu) znaleziono z kolei 180 skorup, głównie z dzbanów i mis.

Zdaniem wymienionych badaczy, liczne gwoździe (a nawet dwie brązowe

monety Aleksandra Janneusza) znalezione na ścieżkach wiodących w kie-

runku jaskiń żlebu świadczą niezbicie, że większość członków wspólnoty

qumrańskiej mieszkała w sztucznych grotach. Fakt znalezienia nietknię-

Y. M a g e n, Y. P e l e g, �ack to Qumran…, s. 103.

Y. M a g e n, Y. P e l e g, The Qumran Excavations…, s. 55-62.

ZDZISłAW JAN KAPERA

173

tych dzbanów na terasie (5 takich obiektów odkryto niemal na powierzchni

pomiędzy grotami) oraz żelaznego klina poświadcza wiarygodność przy-

puszczenia o. R. de Vaux, że część mieszkańców osiedla zamieszkiwało

pod namiotami. Nowo odkryte dzbany zostały dość dokładnie datowanie

monetami prokuratorów sprzed zniszczenia świątyni jerozolimskiej.

W trakcie wykopalisk dokonano także szczegółowych badań po-

wierzchniowych między osiedlem a grotą 4a. Natrafiono na dwa srebrne

półszekle tyryjskie z okresu tuż przed końcem I w. p.n.e. oraz na mie-

dziaki Heroda, Agryppy I i monetę z drugiego roku powstania. Z kolei

przejrzenie powierzchni cmentarza północnego i centralnego zaowocowa-

ło natrafieniem na dzban i misę z I w. n.e.

1996. James Strange z University of South Floryda przeprowadził

w kluczowych miejscach platformy weryfikację badań geofizycznych

z roku 1992. W przekopanych miejscach uznanych za anomalie magnetyczne

nie znaleziono praktycznie żadnych obiektów, natomiast pod koniec prac,

podczas oczyszczania muru osiedla, doszło do interesującego odkrycia.

Około 7 m od pęknięcia muru natrafiono na kilka fragmentów ceramiki,

w tym na nacięte ucho dzbana, oraz na dwa ostraka (jeden w dwóch ka-

wałkach).

Treścią szeroko dyskutowanego Ostrakonu nr 1 [KHQ1] jest

umowa dotycząca nieruchomości, sporządzona w Jerychu w 67 r. n.e.

2000-2001. Badania grobu z cynkową trumną. W czerwcu 2000 roku

Richard Freund i jego zespół dokonali przeglądu cmentarzyska qumrań-

skiego za pomocą instrumentów elektromagnetycznych, napotykając

m.in. na znacznej wielkości kawałek metalu w nielegalnie przekopanym

grobie położnym na środkowym rozgałęzieniu cmentarza centralnego, we

wschodniej jego części (aktualnie grób nr 978). Był to fragment cyno-

wej trumny, pierwszy tego typu obiekt z terenu Izraela. Znajdował się on

w ziemi na głębokości 90-120 cm. Odkrywcy nie mają wątpliwości, że

H. E s h e l, Qumran Studies…, s. 183, 186-187; M. B r o s h i, H. E s h e l, Resi-

dential Caves of Qumran, „Dead Sea Discoveries” 6: 1999, s. 328-348; M. B r o s h i, H.

E s h e l, How and Where did the Qumranites �ive?, w: D.W. P a r r y, E.C. U l r i c h, The

Provo International Conference on the Dead Sea Scrolls: Technological Innovations, New

Texts, and Reformulated Issue, Leiden 1999, s. 267-273.

J.F. S t r a n g e, The 1996 Excavations at Qumran and the Context of the New

Hebrew Ostracon, w: Qumran. The Site of the Dead Sea Scrolls, ed. by K. Galor [et al.],

Leiden-Boston 2006, s. 41-54.

P. M u c h o w s k i, Komentarze do rękopisów znad Morza Martwego, wyd. 2, Po-

znań 2005, s. 329-330. Interesującą analizę tego tekstu poza F. M. Crossem, Ester Eshel

i Adą Yardeni przestawił także Ph.R. C a l l a w a y, A Second �ook at Ostrakon No. 1 from

Khirbet Qumran, „The Qumran Chronicle” 7: 1999, s. 145-170.

ARCHEOLOGIA CHIRBET QUMRAN

174

chodzi o pochówek żydowski. Beduini nigdy nie chowają w trumnach,

zaś o drewnianych trumnach na tym cmentarzysku wiemy jeszcze z ba-

dań o. R. de Vaux. Przy okazji eksploracji tego grobu i grobu sąsiadują-

cego (nr 977), w styczniu 2001 roku odszukano i przekopano ponownie

sąsiadujący z tym miejscem niewielki budynek kwadratowy o wymiarach

4,5 × 3,8 m uznany za „kaplicę cmentarną”, znajdując w nim zaledwie kil-

ka fragmentów ceramiki. Zdaniem odkrywców miałyby się tam odbywać

stypy pogrzebowe.

Styczniowa minikampania wykopaliskowa z 2001 roku przyniosła

także pierwszą dokładna mapę cmentarzyska centralnego, wykonaną

przez Johna i Carol Merrillów. Naniesiono na nią 1178 grobów, z których

124 nie są widoczne na powierzchni, a miano je zidentyfikować za pomo-

cą radaru (GPR). Według dyrektora wykopalisk, Magena Broshiego, 999

ma orientację północ–południe. To te groby mają być datowana na okres

drugiej świątyni. 54 groby o orientacji wschód –zachód zdają się nato-

miast pochodzić z ostatnich kilku stuleci.

Oczywiście bez faktycznych

badań terenowych opinie te mają charakter tylko przypuszczenia.

Warto tu przypomnieć, że zainteresowanie cmentarzyskiem qumrań-

skim zaczęło się od referatu Zdzisława Kapery na kongresie qumranolo-

gicznym w Nowym Yorku w grudniu 1992 roku.

Podkreślił on znaczenie

cmentarzyska dla rozstrzygnięcia wielu problemów związanych z osied-

lem, np. czy faktycznie w osiedlu mieszkały kobiety i dzieci. Między in-

nymi Kapera zdołał ustalić, że architekt o. R. de Vaux nigdy nie wykonał

planu cmentarzyska. W związku z tym w swych kolejnych publikacjach

nawoływał do jego przygotowania. Nie mogąc doczekać się planu, w roku

2000 dokonał, przy pomocy Jacka Konika z Uniwersytetu Warszawskie-

go, analizy fotografii lotniczej Royal Jordan Air Force z roku 1954. Obaj

doliczyli się tylko 711 grobów, w tym 669 na cmentarzysku centralnym.

Oczywiście opublikowany wynik, podważający ustalenia o. R. de Vaux,

stał się kamieniem obrazy dla zagorzałych zwolenników hipotezy qum-

rano-esseńskiej.

W rezultacie uczeni izraelscy wykonali plan cmenta-

H. E s h e l, M. B r o s h i, R. F r e u n d, B. S c h u l t z, New Data on the Cemetery

East of Khirbet Qumran, „Dead Sea Discoveries” 9: 2002, s. 135-165.

Tamże, s. 142-143.

Z.J. K a p e r a, Some Remarks on the Qumran Cemetery, w: Methods…, ed. by

M.O. Wi s e [et al.], s. 97-110.

Z.J. K a p e r a, J. K o n i k, How Many Tombs in Qumran?, „The Qumran Chroni-

cle” 9: 2000, s. 35-49.

Tym bardziej, że kolejny artykuł Kapery starał się przywrócić proporcje w relacji

ZDZISłAW JAN KAPERA

175

rzyska.

Jak się później okazało, pierwszy plan. Drugi, niedługo potem,

wykonał na zlecenie Yizhara Hirschfelda zespół Izraela Vatkina. I wynik

był inny. Doliczono się 823 kopczyków kamieni układanych na grobach,

z czego 596 na cmentarzu centralnym. Wszystkie groby zaznaczono na

szczegółowym planie, identyfikując miejsca grobów przekopanych przez

o. R. de Vaux w roku 1950.

Od roku 2002 Randall Price z Texasu prowadził ze swymi studenta-

mi badania na terenie płaskowyżu ogrodzonego murem kamiennym poza

osiedlem. Niewielkie początkowo przedsięwzięcie po kilku latach prze-

szło w regularne wykopaliska jako Qumran Plateau Excavation Project,

prowadzony pod auspicjami organizacji Jeruzalem Ministries [Mitzveh]

International. Wykop po zachodniej stronie nie przyniósł rezultatu, nie

natrafiono na ukryte pomieszczenie wykazywane uprzednio przez bada-

nia ziemi falami radarowymi (Ground Penetration Radar). W wykopie

wschodnim natrafiono na dwa kompletne dzbany, potem na instalacją

kuchenną, składającą się z koncentrycznie ułożonych kamieni, wreszcie

na popioły i kości z ostatniego posiłku. Pod kuchnią, po usunięciu po-

krywającego wejście płaskiego kamienia, natrafiono na duży owalny dół

wykonany rękami ludzkimi (coś przypominającego grotę 4 w znacznym

pomniejszeniu) wypełniony artefaktami z okresu hasmonejskiego, z po-

łowy (lub wcześniej) I wieku p.n.e. W sąsiedztwie samej zaś instalacji

kuchennej natrafiono na ponad czterdzieści (tak!) garnków wypełnionych

kośćmi lub przykrywających kości zwierzęce z byków, owiec i kóz. Price

datuje dzbany na II fazę osiedla qumrańskiego (31 r. p.n.e. do 68 r. n.e.).

W warstwie tej natrafiono bowiem na kilka monet: Aleksandra Janneusza,

Poncjusza Piłata i na leptę. Na razie brak jakiejkolwiek oficjalnej pub-

likacji na ten temat. Wiadomo tylko, że opracowanie ceramiki zlecono

Barbarze Johnson.

ilość mężczyzn, kobiet i dzieci do przeciętnych proporcji cmentarzysk z okresu drugiej

świątyni. Por. Z.J. K a p e r a,

Por. Z.J. K a p e r a, Some Notes on the Statistical Elements in the Interpretation

of the Qumran Cemetery, „The Qumran Chronicle” 9: 2000, s. 139-151.

Por. szczegółowy plan cmentarzyska z ponumerowanymi grobami na wklejce

w art. H. E s h e l [et al.],

H. E s h e l [et al.], New Data…, przed s. 139.

Y. H i r s c h f e l d, dz. cyt., s. 157 i nota 219, plus plan na s. 159.

Pierwsze informacje (z dobrymi fotografiami obiektów) zob. R. P r i c e,

R. P r i c e, New Se-

crets from the Dead Sea. A Special Report [za rok 2002], „World of the Bible. News &

Views” [Newsletter of World of the Bible Ministries] 4, 4: 2002, s. 1-3; t e n ż e, New Dis-

coveries at Qumran. A Special Report [za rok 2004], tamże, 6, 3: 2004, s. 1, 3-4; t e n ż e,

Qumran Yields New Secrets. 2005 Dig Report, tamże, 7, 2: 2005, s. 1-3.

ARCHEOLOGIA CHIRBET QUMRAN

176

VI. WęZłOWE ASPEKTY AKTUALNEJ DYSKUSJI

NAD ARCHEOLOGIą CHIRBET QUMRAN

1. Położenie Chirbet Qumran w nowym świetle

Kiedy w końcu 1951 roku o. Roland de Vaux i Gerald Lankester Har-

ding rozpoczynali badania Chirbet Qumran i okolicznych grot, byli prze-

konani, że podobnie jak w czasie im współczesnym osiedle wspólnoty

znad Morza Martwego było położone na zupełnym odludziu, w miejscu

trudno dostępnym, odciętym od świata. Pasowało im to idealnie do tekstu

Pliniusza Starszego, który pisał w swym dziele Historia naturalna (Hist.

Nat. V 17.73) co następuje: „Na stronie zachodniej [jeziora Asfaltytes]

mieszkają tak dalece od brzegu, jak jest szkodliwe, essenowie, lud samot-

ny (gens sola) i różniący się od wszelkich innych ludów na świecie…”.

W efekcie przyjęcia tego założenia (a właściwie ewidentnej konstatacji

o. de Vaux) wielu poważnych uczonych zastanawiało się, jakimi źródłami

zaopatrzenia, umożliwiającymi przeżycie, dysponowali mieszkańcy Chir-

bet Qumran.

Tezę, że „Qumran nie było położone blisko żadnej ważnej

drogi, z pewnością nie na skrzyżowaniu dróg”

, po dzień dzisiejszy zdają

się podtrzymywać Magen Broshi i Hanan Eshel, obaj gorący zwolenni-

cy hipotezy o esseńskim pochodzeniu rękopisów z grot qumrańskich. Co

więcej, ich zdaniem jedyna droga prowadząca w kierunku południowym

w stronę Ain Feszcha i dalej do En Gaddi była blokowana skałą Ras Fesz-

cha, wcinającą się w morze pionowym cyplem. W artykule Was Qumran

a Crossroads? Magen Broshi zwalcza poglądy Normana Golba widzące-

go w Qumran „jakąś fortecę strzegącą jedno z dojść do Jerozolimy”, Leny

Cansdale, przekonanej że osiedle było rodzajem karawanseraju, miejscem

pobierania ceł i centrum handlowym położonym blisko głównej drogi

lub skrzyżowania dróg, Yizhara Hirschfelda, mniemającego że „kom-

pleks qumrański to ufortyfikowana farma, a takie farmy… leżą zwykle na

skrzyżowaniach dróg”.

K. P l i n i u s z S t a r s z y, Historii Naturalnej ksiąg XXXVI, t. 2, przekł. J. łuka-

szewicz, Poznań 1845, s. 287.

Na przykład W.R. F a r m e r, The Economic �asis of the Qumran Community,

„Theologische Zeitschrift” 11: 1955, s. 295-308 i postscriptum, tamże, 12: 1956, s. 56-58,

a ostatnio C.M. M u r p h y, Wealth in the Dead Sea Scrolls and in the Qumran Community,

Leiden 2002.

M. B r o s h i, Was Qumran a Crossroad?, „Revue de Qumran” 19, 2: 1999, s. 275.

Tamże, s. 273. Por. jednak M. H a r- E l,

Por. jednak M. H a r- E l, The Route of Salt, Sugar and �alsam

Caravans in the Judean Desert, „Geo-Journal” 2, 6: 1978, s. 549-556, a zwłaszcza mapy

ZDZISłAW JAN KAPERA

177

Wszelkie próby wykazania przez innych uczonych, że osiedle

qumrańskie było przy drodze Jerycho–En Gaddi, że w stronę równiny

Buqeah na Pustyni Judzkiej prowadziły drogi wiodące np. do twierdzy

Hyrkanii, że do Kalirhoe można było dopłynąć statkiem z Chirbet Mazin,

położonym w sąsiedztwie osiedla qumrańskiego dotychczas nie przekona-

ły oponentów, że Chirbet Qumran dzięki dobremu położeniu miało szero-

kie kontakty, było dobrze zagospodarowaną oazą w regionie nadmorskim.

Argument o braku lądowego połączenia między Qumran a Masadą upadł

już po badaniach powierzchniowych zespołu Roberta Eisenmana w ro-

ku 1990.

Znaleziono obejście Ras Feszcha. Mogli nim przejść ludzie

i prowadzić tędy muły. Obejściem musiał więc iść także lokalny transport.

Wiadomo również, że z każdego nadmorskiego osiedla łodzie wypływały

na Morza Martwe, że istniały morskie połączenia. Można się było prze-

mieszczać między zachodnim a wschodnim brzegiem. Znamy kotwice

z portu En Gaddi i wyobrażenie statku na słynnej mozaice z Madaby (choć

nieco późniejszej). łódź z doby I w. n.e. odkryto nie tak dawno na brze-

gu Jeziora Galilejskiego. Przy odsłanianiu kanału wodnego qumrańskiego

akweduktu, na jednym z kamieni znaleziono wyryty rysunek łodzi,

moż-

na więc być niemal pewnym, że położone na nadmorskim płaskowyżu

Chirbet Qumran też korzystało z żeglugi na Morzu Martwym.

2. Osiedle produkcyjne, otwarte na świat zewnętrzny

czy zamknięte centrum esseńczyków?

Od 1985 roku interpretacja stanowiska Chirbet Qumran zasadniczo

zmienia swój charakter. Od czasu odkrycia grot i osiedla w latach czter-

dziestych i pięćdziesiątych XX wieku do 1985 roku panował bezdyskusyj-

nie pogląd o. Rolanda de Vaux, wspierany przez jego uczniów, że osiedle

to było „monastyczną częścią społeczności esseńskiej”, unikającej mał-

żeństwa, „centrum całej sekty” prowadzące „życie typu zakonnego”.

100

na s. 551 (fig. 2) i 556 (fig. 7). Autor ten nie znał jednak ustaleń D. Wa l k e r a, dz. cyt.,

Autor ten nie znał jednak ustaleń D. Wa l k e r a, dz. cyt.,

s. 98 i mapa na s. 94.

D. Wa l k e r, dz. cyt. Odnośnie do poziomu Morza Martwego w okresie aktyw-

ności Chirbet Qumran wypowiedzieli się ostatnio Y. H i r s c h f e l d, Qumran in Context…,

s. 14-17 oraz K. i M. L ö n n q v i s t, Reconstructing Some Palaeoenvironmental Pheno-

mena and Geoarchaeological Processes at Qumran, Israel, „The Qumran Chronicle” 14:

2006, s. 1-35.

Fotografia dotąd nie została opublikowana.

100

P. M u c h o w s k i, Komentarze…, wyd. 2, Poznań 2005, s. 15.

ARCHEOLOGIA CHIRBET QUMRAN

178

Społeczność qumrańska odcięta od świata i zamknięta w sobie miała tam

produkować zwoje przepisując teksty biblijne i apokryficzne oraz two-

rząc nowe teksty. Jej identyfikacji dokonano, bazując przede wszystkim

na wzmiankowanym już przekazie Pliniusza Starszego (V, 17). W osiedlu

mogło mieszkać równocześnie do 200 osób przez okres niecałych dwóch

wieków, między rokiem ok. 150-100 p.n.e. a 68 rokiem n.e., kiedy to

osiedle zniszczyli Rzymianie (Legio X Fretensis). Ten ustabilizowany

obraz Qumran niespodziewanie zburzyła ogłoszona w 1985 roku hipoteza

Normana Golba o jerozolimskim pochodzeniu rękopisów znalezionych

w grotach qumrańskich w sąsiedztwie niewielkiego nadmorskiego fortu.

Niewielu uczonych uznało wówczas wywody Golba za przekonywu-

jące,

101

ale z roku na rok rośnie liczba argumentów zdających się wyklu-

czać interpretację Chirbet Qumran jako zamkniętego osiedla typu mona-

stycznego. Nawet Piotr Muchowski, we wstępie do swego Komentarza

do rękopisów znad morza Martwego, odnotowuje „istnienie poważnych

różnic zdań” oraz „zasadniczych wątpliwości, co do słuszności generalnej

tezy de Vaux”, jak i Jodi Magness, że ceramika z Chirbet Qumran jest au-

tonomiczna, ma własne tradycje garncarskie i wyjątkowe formy (np. tzw.

dzbany na zwoje o kształcie cylindrycznym).

102

Podobnie, zdaniem Mu-

chowskiego, wiele elementów architektury świadczy „o oddziaływaniu

ówczesnych wzorców architektonicznych na mieszkańców osiedla. Wy-

daje się zatem, że architektura qumrańska, mimo pewnej specyfiki, nie do-

wodzi izolacji osiedla”.

103

Również „znaleziska numizmatyczne wskazują

na otwartość osiedla”.

104

To samo odnosi się do obiektów szklanych i cera-

miki importowanej. Muchowski dorzuca istotny dodatkowy argument do

interpretacji osiedla. Jego badania lingwistyczne nad tekstami z Qumran

skłaniają do poglądu, że w osiedlu nie używano „autonomicznego mó-

wionego dialektu”

105

. Tak zwany qumrański hebrajski proponowany przez

Strugnella i Qimrona zdaje się być tylko naukową koniekturą.

101

Odpowiadał mu m.in. B.W.W. D o m b r o w s k i, Golb’s Hypothesis: Analysis and

Conclusions, w: Mogilany 1995. Papers on the Dead Sea Scrolls Offered in Memory of

Papers on the Dead Sea Scrolls Offered in Memory of

Aleksy Klawek, ed. by Z.J. K a p e r a, Kraków 1998, s. 35-54.

ed. by Z.J. K a p e r a, Kraków 1998, s. 35-54.

Kraków 1998, s. 35-54.

102

P. M u c h o w s k i, Komentarze…, s. 28-29.

103

Tamże, s. 30.

104

Tamże, s. 32.

105

P. M u c h o w s k i,

P. M u c h o w s k i, Qumran – A Distinct �anguage Area?, w: Lingusitic and Ori-

ental Studies from Poznań, vol. 4, ed. by A.F. M a j e w i c z, Poznań 1999, s. 58.

ZDZISłAW JAN KAPERA

179

3. Nowe ustalenia numizmatyków

Wąski krąg archeologów zainteresowanych archeologią Chirbet

Qumran poszerzył się z początkiem lat dziewięćdziesiątych XX wieku

o małżeństwo Minnę i Kennetha Lönnqvistów, Finów, z wykształcenia

i praktyki archeologów śródziemnomorskich. W roku 2002 zaprezentowa-

li oni nową, niezależną syntezę osiedla Chirbet Qumran,

106

wskazując na

jego związki kulturowe i religijne z Egiptem. Ich zainteresowania numiz-

matyczne zaowocowały niespodziewanymi rezultatami. To, co ociągając

się nie zrobiły osoby bezpośrednio zainteresowane, zostało doprowadzo-

ne do końca (?) przez Lönnqvistów. W ciągu kilku lat zweryfikowali to, co

było oficjalnie dostępne. Dużą ich zasługą jest publikacja skarbów monet

srebrnych oznaczonych literami B i C przez o. R. de Vaux. Ich ustalenia

są zaskakujące i powinny pobudzić do dalszej dyskusji nad chronologią

osiedla.

107

Jak wiadomo, o. R. de Vaux przyjmował jako pewnik, że trzy

skarby srebrne są z lat ok. 9/8 p.n.e. do 1 roku n.e. Dzięki nim rozdzielo-

no warstwy Ib i II datowane odpowiednio na lata: Ib do trzęsienia ziemi

w roku 31 p.n.e. i II po przerwie zamieszkania, od przełomu er. Tymcza-

sem zawartość skarbów B i C (współczesnych skarbowi A) wskazuje na

złożenie w ziemi depozytów najwcześniej w roku 52/53-70 n.e., a ostatnie

denary sięgają roku 210, czasów cesarza Sewera. Zdaniem K. Lönnqvista

zachowane archiwalia i stan monet wykluczają współczesne wmieszanie

monet późniejszych, z doby Sewerów, do skarbu.

108

A więc archeologowie

będą musieli dokonać ponownej analizy artefaktów i oprzeć datowanie

warstw Ib i II na innym niż numizmatyczny materiale.

Analiza zestawienia pogubionych monet, które zostały znalezione

w trakcie wykopalisk Chirbet Qumran i opisane w dzienniku wykopalisk

o. R. de Vaux, jak też ponowna weryfikacja okazów dotąd zachowanych

w zbiorach jerozolimskiego Muzeum Rockefellera,

109

podważa w sposób

zasadniczy aktualnie głoszony przez Jodi Magness pogląd o braku pod-

staw do wyodrębnienia warstwy Ia w Chirbet Qumran. Jej pogląd jest

oparty na braku typowej ceramiki z II w. p.n.e., ale to zdanie będzie moż-

na tak naprawdę zweryfikować dopiero po opublikowaniu całej ceramiki

106

M. i K. L ö n n q v i s t, Archaeology of the Hidden Qumran. The New Paradigm,

Helsinki 2002.

107

K. L ö n n q v i s t, The Report of the Amman Lots…, s. 34.

108

Tamże, s. 10.

109

M. i K. L ö n n q v i s t, The Numismatic Chronology of Qumran…, s. 132-133.

ARCHEOLOGIA CHIRBET QUMRAN

180

z osiedla, co ponad dekadę temu przyrzekł o. J.-B. Humbert.

110

Liczba

monet Seleukidów rzeczywiście wielka nie jest: 9 obiektów (5 srebrnych

i 4 brązowe) z lat 223-129 p.n.e., natomiast liczba monet hasmonejskich

sięga aż 171 egzemplarzy, z czego 14 przypada na czasy Jana Hirkana

(135-104 r. p.n.e.) i dziesięć razy więcej, 145 sztuk, na czasy Aleksan-

dra Janneusza (103-76 r. p.n.e.).

111

Niewielka ilość znalezisk z warstwy

Ia zawsze budziła moje zdziwienie. Jednak jestem skłonny zaakceptować

pogląd, że warstwę tą należy wyróżnić, choć może powinna być datowana

na sam koniec II w. p.n.e.; nie można bowiem lekceważyć znalezionych

numizmatów.

Na marginesie warto przypomnieć, że wątpliwości odnośnie do chro-

nologii warstwy I wyrażał, zaraz po śmierci o. de Vaux, jego współpra-

cownik E.-M. Laperrousaz. Datował ją na lata ok. 100-67/63 p.n.e. i nie

dzielił jej na dwie części. Dzielił natomiast warstwę II na okres IIa: ok. 20

roku p.n.e. do 6 roku n.e. i II b: lata 6-68.

112

4. Przerwa w okupacji osiedla Chirbet Qumran

i kwestia tzw. trzęsienia ziemi

W świetle nowszych badań Chirbet Qumran mało prawdopodobne

wydaje się zakończenie zamieszkiwania warstwy Ib w związku z trzęsie-

niem ziemi opisanym przez Józefa Flawiusza i datowanym na 31 r. p.n.e.

Już pierwsze badania przy pomocy GPR (Ground Penetration Radar)

113

nie potwierdziły sugerowanej przez o. R. de Vaux linii rozstąpienia się

gruntu w trakcie trzęsienia ziemi. Jeszcze w latach sześćdziesiątych XX

wieku inżynierowie jordańscy sugerowali, że to raczej nieoczekiwanie

duży napływ wody do zbiorników spowodował pękniecie czy wręcz roz-

łamanie niektórych z nich.

114

110

Już ponad pięć lat temu M. Burdajewicz dokonał dla o. Humberta przeglądu i po-

nownej klasyfikacji ceramiki qumrańskiej. Por. jego sprawozdanie,

Por. jego sprawozdanie, Typology of the Pottery

from Khirbet Qumran (French Excavations, 1953-1956), „American Schools of Oriental

Research Newsletter” 51: 2001, s. 14.

111

Tamże, s. 123.

112

E.-M. L a p e r r o u s a z, Qumrân. �’Établissement esséniens des bords de la mer

L’Établissement esséniens des bords de la mer

Morte, Paris 1976. Por. obszerną recenzję W. Tylocha z tej książki w „Euhemer 21, 2:

Por. obszerną recenzję W. Tylocha z tej książki w „Euhemer 21, 2:

1978, s. 141-144. Warto dodać, że G. Doudna jest skłonny datować koniec warstwy Ib na

63 r. p.n.e. i tak też datuje złożenie rękopisów w grotach (Redating the Dead sea Scrolls

Found at Qumran: the Case for 63 �CE, „The Qumran Chronicle” 8, 4: 1999, s. 1-96).

113

Tamże, nota 74.

114

Tymczasem Y. M a g e n i Y. P e l e g nadal podtrzymują pogląd o trzęsieniu ziemi

(The Qumran Excavations…, s. 58).

ZDZISłAW JAN KAPERA

181

Problem luki w zamieszkiwaniu Chirbet Qumran okazał się nie-

zwykle dyskusyjny. O. R. de Vaux akceptował niemal trzydziestoletnią

przerwę. Jodi Magness i Yizhar Hirschfeld byli skłonni skrócić ją mak-

symalnie do kilku lat,

115

o ile nie wyeliminować z chronologii osiedla.

Tymczasem po analizie monet Heroda Wielkiego znalezionych w Qum-

ran Lönnqvistowie wyrazili pogląd, że liczba monet tego władcy jest sta-

tystycznie za mała, uwzględniając normalną aktywność osiedla. ściślej

mówiąc, 16 brązowych monet Heroda to zaledwie 0,4 normy, czyli mniej

niż pół miedziaka zagubionego w osiedlu na 1000 monet w obiegu rocz-

nym (wyliczone przez Lonnqvistów według normy ‘annual loss per 1000

coins’). Z drugiej jednak strony nie wydaje się, aby wystąpiła przerwa

w użytkowaniu monet. Zdaniem Lönnqvistów „za Heroda Wielkiego nie-

zwykłe okoliczności załamały normalny obieg monet, ich używalność

i gubienie”. Tym niespodziewanym zjawiskiem mogło być zalanie Chir-

bet Qumran przez podniesione wody Morza Martwego. Dziś widzimy od-

wrotny proces, wysychanie słonego jeziora. Musimy jednak pamiętać, że

poziom Morza Martwego determinują zdecydowanie wody wpływającej

do niego rzeki Jordan. Lönnqvistovie dostrzegają możliwość określenia

przypuszczalnego końca przerwy w zamieszkaniu Qumran. Są to trzy mo-

nety nabatejskiego władcy Aretasa IV, panującego w okresie 9 rok p.n.e.

do 40 roku n.e., z wczesnego okresu jego panowania, z lat 5-3 p.n.e.

116

5. Końcowa faza zamieszkiwania Chirbet Qumran

O. R. de Vaux sprecyzował bardzo dokładnie datę zniszczenia osiedla

przez Rzymian. Posłużyły mu do tego przekaz Józefa Flawiusza o obec-

ności w roku 68 wojsk Wespazjana w Jerychu (tylko 12 km od Qum-

ran)

117

, jak też znalezienie monet z trzeciego roku powstania żydowskiego

(68/69).

118

Jednakże ponowna analiza monet z osiedla nie wyklucza przy-

jęcia poglądu Lönnqvistów, że zburzenie osiedla miało miejsce w okre-

sie między 68 a 73 rokiem, raczej ok. roku 72, przy podejściu Rzymian

115

J. M a g n e s s,

M a g n e s s, The Archaeology…, s. 68 i Y. H i r s c h f e l d, Qumran in Con-

text…, s. 54.

116

M. i K. L ö n n q v i s t, The Numismatic Chronology of Qumran…, s. 133-135.

117

J ó z e f F l a w i u s z, Wojna żydowska, ks. IV, viii, 450, 477, 486 oraz ks. V, i, 42.

118

Por. np. R. d e Va u x, Manuskrypty z Qumran i archeologia, w: P. B e n o i t [et

al.], Studia �iblijne i Archeologiczne, Poznań–Warszawa–Lublin 1963, s. 212-214. Pogląd

podtrzymany w jego późniejszych syntezach archeologii Chirbet Qumran.

ARCHEOLOGIA CHIRBET QUMRAN

182

w kierunku Masady.

119

Zarówno Joan Taylor

120

, jak i Yizhar Hirschfeld

121

sugerowali, że osiedle (mimo zburzenia i przejściowego pobytu oddziału

rzymskiego) było nadal zamieszkiwane aż do roku 130. Lonnqvistowie

nie znajdują jednak dostatecznej numizmatycznej bazy dla takiego poglą-

du.

122

* * *

Na koniec 2007 roku, w sześćdziesięciolecie odkryć, z braku finalnej

publikacji artefaktów, mimo wielu wysiłków nie ma możliwości napisania

rzetelnej syntezy archeologii Chirbet Qumran, osiedla, które identyfiko-

wano i nadal identyfikuje się jako miejsce zamieszkiwania przedstawi-

cieli ugrupowania esseńczyków.

123

Nie udało się także, jak dotąd, obalić

tego stwierdzenia, mimo zebrania wielu nowych argumentów. Hipoteza

qumrano-esseńska trzyma się nadal mocno, zarówno wskutek niemal po-

wszechnej akceptacji, jak i oportunizmu uczonych, którzy nie są zaintere-

sowani choćby w przedyskutowaniu swoich poglądów. Niektóre ustalenia

o. R. de Vaux okazały się błędne (lub nieudowodnione), a szczegółowy

obraz osiedla ulega ciągłej reinterpretacji wskutek nowych badań na ob-

szarze osiedli (oaz) nad Morzem Martwym i na Pustyni Judzkiej

124

. Chir-

bet Qumran nadal budzi niezwykłe zainteresowanie, ale nie powinno być

ukazywane jako odseparowane od świata zewnętrznego

125

, ubogie i zapeł-

nione mnichami. Biorąc pod uwagę szereg różnych propozycji, to stosun-

119

M. i K. L ö n n q v i s t, The Numismatic Chronology of Qumran…, s. 144.

120

J. Ta y l o r, Khirbet Qumran in Period III, w: K. G a l o r [et al.], Qumran. The

Site…, s. 133-146.

121

Y. H i r s c h f e l d, Qumran in Context…, s. 166.

122

M. i K. L ö n n q v i s t,

M. i K. L ö n n q v i s t, op. cit., s. 145.

123

Przekonują o tym rezultaty konferencji naukowej w Brown University. Por. krót-

kie podsumowanie obrad: J. Z a n g e n b e r g, K. K. G a l o r,

K. G a l o r, Qumran Archaeology in Tran-

sition, „The Qumran Chronicle” 11: 2003, s. 1-6.

124

Na konieczność badania Chirbet Qumran w kontekście regionalnym zwrócił

uwagę J. Z a n g e n b e r g, Wildnis unter Palmen? Khirbet Qumran im regionalen Kontent

Khirbet Qumran im regionalen Kontent

des Toten Meeres, w: Jericho und Qumran. Neues zum Umfeld der �ibel

Neues zum Umfeld der �ibel, ed. by B. M a y -

ed. by B. M a y -

e r, Regensburg 2000, s. 129-164. Podobne stanowisko przyjął także Y. Hirschfeld w cyto-

Regensburg 2000, s. 129-164. Podobne stanowisko przyjął także Y. Hirschfeld w cyto-

Podobne stanowisko przyjął także Y. Hirschfeld w cyto-

wanej monografii Qumran in Context.

125

Por. J. Z a n g e n b e r g,

J. Z a n g e n b e r g, From the “Desert” to the “Sown”. Relocating Khirbet

Relocating Khirbet

Qumran from Religiously Motivated Isolation to Regionally �ased Connectivity, „Jahr-

buch des Deutschen Evangelischen Instituts für Altertumswissenschaften des Heiligen

Landes” 9/10: 2005, s. 100-112.

ZDZISłAW JAN KAPERA

183

ARCHEOLOGIA CHIRBET QUMRAN

kowo duże, lekko ufortyfikowane osiedle rolnicze

126

, farma o różnorakiej

produkcji, także na skalę niemal przemysłową dostarczająca na rynek na-

czynia gliniane, kamienne, a prawdopodobnie także wyroby szklane.

127

Być może produkowano tam również dżemy daktylowe

128

i balsam (lub

inne wonności).

129

Mogło stanowić domenę królewską

130

lub należeć do

osoby wysokiej rangi w żydowskim społeczeństwie okresu drugiej świą-

tyni.

131

Pozostaje problem, czy kiedykolwiek mieszkali w nim esseńczy-

cy.

132

Zaś obecność rękopisów jest tematem równie wielu, nie do końca

udowodnionych teorii naukowych, które próbują wyjaśnić ich pochodze-

nie i powód ukrycia w najbliższym sąsiedztwie osiedla i pobliskim klifie

skalnym.

126

Por. Y. H i r s c h f e l d, Early Roman Manor Houses in Judea and the Site of Khir-

bet Qumran, „Journal of Near Eastern Studiem” 57: 1998, s. 161-189.

127

Na co wskazują nie tylko dotychczasowe publikacje Donceelów, ale także nowe

odkrycia Y. Magena i Y. Pelega.

128

Jak sugerował jeszcze w roku 1994 Y. Magen. Por. wyżej, przyp. 78.

78.

129

Jak chciałaby P. D o n c e e l - Vo û t e, Traces of Fragrances Along the Dead Sea,

„Res Orientales” 11: 1998 [Parfums d’Orient], s. 93-124.

130

J. Z a n g e n b e r g,

J. Z a n g e n b e r g, Opening Up Our View. Khirbet Qumran in a Regional Per-

spective, w: Religion and Society in Roman Palestine. Old Questions, New Approactes, ed.

by D.R. E d w a r d s, [Festschrift E. M. Meyers], London–New York 2004, s. 170-187.

131

Skłania się ku temu poglądowi Y. H i r s c h f e l d,

Y. H i r s c h f e l d, Qumran in Context…, s. 243.

132

Podtrzymuję swoje negatywne poglądy odnośnie identyfikacji tzw. qumrańczy-

ków z esseńczykami wyrażone na ten temat w roku 1998 (por. Z.J. K a p e r a, Interpretacje

archeologiczne…, w: Amicorum dona, s. 74). Podtrzymuję je pomimo argumentów jakie

przedstawiła ostatnio E. U l l m a n n - M a r g a l i t, Out of the Cave. A Philosophical In-

A Philosophical In-

quiry into the Dead Sea Scrolls Research, Cambridge, Mass.–London 2006. Książkę tę

recenzowałem w artykule A New Philosophical Treatment of the Scroll’s Theories, „The

Qumran Chronicle” 15: 2007, s. 75-83.

Giorgio Bermardelli

ANTYSEMITYZM

WSPÓŁCZESNE OBLICZA

ISBN 978-83-7485-056-8

Bratni Zew

Kraków 2007

Christoph Dohmen

Günter Stemberger

HERMENEUTYKA BIBLII ŻYDOWSKIEJ

I STEREGO TESTAMENTU

Przekład

Michał Szczepaniak

Wydawnictwo WAM

Kraków 2008

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Gdy marzenia stają się rzeczywistością Etnografia wykopalisk archeologicznych
Archeologia Powszechna Neolit wykłady
czerwona, archeologia, propedeutyka
MALAKOLOGIA, Archeologia
kamien1 -testy, archeologia, epoka kamienia, testy
Geofizyczne metody prospekcji, Archeologia
Mąka part 2, Archeologia, II Rok
lengauer-19.01, archeologia, Archeologia - studia
Czasownik, Archeo, JĘZYK ŁACIŃSKI
Poznań Nowe Miasto, Archeologia, OWR i OWL- Notatki, Tablice itp
Archeologia lotnicza, Archeologia lotnicza
drugi kolos z zabytków, Archeologia, Archeologia Pradziejowa, materiały na kolosy
Archeologia i jej problemy najważniejsze kwestie
Europejska Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego
Archeologia epoki żelaza
archeologia użycie chromatografii
Okres rzymski, Archeologia, Zelazo
biblia10.01a, archeologia, Archeologia - studia

więcej podobnych podstron