A

LEKSANDRA

Z

AWŁOCKA

Semantyka wolnos´ci
w pismach Norwida

Niniejszy artykuł stanowi przegla˛d tez wie˛kszej pracy, be˛da˛cej zarysem leksykologicznej
monografii wolnos´ci w dziełach Norwida. Podstawe˛ materialna˛ analiz stanowia˛ wszystkie
uz˙ycia wyrazu WOLNOS

´ C´ w zachowanych tekstach Norwida

1

. Przedstawiony niz˙ej opis

jest zaledwie próba˛ uje˛cia semantyki jednego z najistotniejszych słów „nasiennych” Nor-
wida, uchwycenia zre˛bów autorskiej praktyki semantyzacyjnej, wste˛pnym rozpoznaniem
i materiałem do weryfikacji. Ma stanowic´ punkt wyjs´cia dla rekonstrukcji pola semantycz-
nego WOLNOS

´ CI i NIEWOLI w je˛zyku Norwida. Wszelako dopiero zbadanie tego pola

i usytuowanie wolnos´ci w polu wartos´ci wyraz˙anych w je˛zyku autora umoz˙liwia opis
w pełni odpowiedzialny.

O słowie WOLNOS

´ C´ pisano, z˙e ma 200 znaczen´

2

. Wolnos´c´ okres´la sie˛ równiez˙ jako

poje˛cie posiadaja˛ce rodzine˛ znaczen´, nieustannie sie˛ rozszerzaja˛ca˛, przyła˛czaja˛ca˛ na
zasadzie podobien´stwa nowe znaczenia

3

. Oczywis´cie owa rodzina znaczen´, rekonstruo-

wana przez badaczy i filozofów zajmuja˛cych sie˛ problematyka˛ wolnos´ci, odnosi sie˛ raczej
do bogatej tradycji filozoficznej i politycznej poje˛cia, w której spotykaja˛ sie˛ róz˙ne spoj-
rzenia i róz˙ne perspektywy rozwaz˙an´ nad wolnos´cia˛ (perspektywa ontologiczna, epistemo-
logiczna, etyczna, perspektywa pragmatyki społecznej). W s´wiadomos´ci uz˙ytkownika
je˛zyka ta wielos´c´ nie znajduje potwierdzenia, natomiast w je˛zyku ogólnym obecne bywaja˛
znaczenia, o których – by tak rzec – nie s´niło sie˛ filozofom. Pouczaja˛ca w tym wzgle˛dzie
jest lektura słowników XIX-wiecznych. Poza tym na ogół o rodzinie znaczen´ wolnos´ci
mówi sie˛ w odniesieniu do ogromnego uniwersum, a nie do je˛zyka narodowego. Potrzebe˛
rozróz˙nienia tego, co w semantyce wolnos´ci stanowia˛ uniwersalne ideały ludzkie i tego,
co specyficzne dla kultury narodowej, obrazu s´wiata zawartego w je˛zyku naturalnym
wskazywała Anna Wierzbicka w artykule Liberté–Freedom–Wolnos´c´–Svoboda

4

.

Wszystkie znaczenia WOLNOS

´ CI funkcjonuja˛ w odniesieniu do okres´lonych syste-

mów wartos´ci, filozofii człowieka, ideologii, społecznie preferowanych postaw oraz
w odniesieniu do tradycji je˛zykowej, wyznaczaja˛cej zakres stosowalnos´ci terminu. Zna-
czenie wyrazu moz˙e byc´ zapisem pewnego dos´wiadczenia społecznego, narodowego. Pod
wpływem owego dos´wiadczenia moga˛ zachodzic´ zmiany w obre˛bie istnieja˛cej w danym
je˛zyku rodziny znaczen´ – zmiany polegaja˛ce nie tylko na przyrastaniu nowych znaczen´

czy nasycaniu znaczen´ nowymi elementami semantycznymi, ale równiez˙ na ekspansji
pewnych znaczen´ i wypieraniu innych.

Poza zwykłym opisem semantycznym WOLNOS

´ CI w tekstach Norwida na tle normy

je˛zykowej XIX wieku interesuje mnie, w jaki sposób przez˙ycie pokoleniowe odciska sie˛
juz˙ nie na je˛zyku ogólnym, ale na je˛zyku jednostki i w jaki sposób na podstawie badan´
pewnych zjawisk z zakresu idiolektu moz˙na mówic´ o indywidualnej recepcji dos´wiadczen´
historycznych. Koncentruje˛ sie˛ zatem na parole; parole, która jest je˛zykiem pisarza –
moralisty, znanego ze swej praktyki semantyzacyjnej – postawy refleksyjnej wobec słowa,
s´wiadomego konstruowania znaczen´ i ambicji oddziaływania na społeczna˛ s´wiadomos´c´
je˛zykowa˛, a w konsekwencji – na kształtowanie postaw.

Kilka obserwacji statystyczno-historycznych

Wyraz WOLNOS

´ C´ w Pismach Wszystkich Norwida wyste˛puje 194 razy (w tym 2 uz˙ycia

w redakcji wariantowej, 1 uz˙ycie w teks´cie niepewnego autorstwa, 5 uz˙yc´ w cytatach
i 1 w quasi-cytacie). Dla porównania moz˙na dodac´, z˙e wyraz NIEWOLA osia˛ga w PW
liczbe˛ 65 uz˙yc´.

Najwie˛cej uz˙yc´ wyrazu WOLNOS

´ C´ przypada na okres 1860–1870 (patrz wykres 1).

Pouczaja˛ce wydaje sie˛ zestawienie liczb uz˙yc´ badanego leksemu w poszczególnych latach
twórczos´ci (patrz wykres 2). Pierwsze uz˙ycie pojawia sie˛ w lis´cie poety z 1845 roku.
Liczba uz˙yc´ gwałtownie wzrasta w roku 1848 (19), w roku 1849 osia˛ga wartos´c´ 24. W tych
bowiem latach powstaja˛ dwa poematy: Pies´ni społecznej cztery strony i Niewola, w któ-
rych wolnos´c´ stanowi główny temat rozwaz˙an´. W latach pie˛c´dziesia˛tych liczba uz˙yc´
maleje lub nieznacznie wzrasta (wahania w granicach 0 – 3 uz˙ycia).

Naste˛pny duz˙y skok w cze˛stotliwos´ci stosowania badanego słowa przypada na rok

1860. Najwie˛ksza˛ role˛ odgrywaja˛ tu prelekcje O Juliuszu Słowackim. Po roku 1860 liczba
uz˙yc´ gwałtownie spada, znów wzrasta w roku 1863. Wydaje sie˛ to oczywiste – w Polsce
trwa powstanie, a emigracja staje przed problemem kształtowania opinii publicznej w sto-
sunku do narodowych działan´. Norwid bardzo aktywnie wła˛cza sie˛ we wszelkiego rodzaju
prace zwia˛zane z pomoca˛ powstaniu, kontaktuje sie˛ z przywódcami powstania, tworzy
projekty czasopism politycznych, pisze wiersze patriotyczne (Do wroga, Buntowniki...)
oraz artykuły publicystyczne, a jednak w cia˛gu całego tego roku słowo WOLNOS

´ C´

pojawia sie˛ w jego tekstach tylko 9 razy, zas´ w roku 1864 – tylko 3 razy. Zaskakuje fakt,
z˙e w tym roku kle˛ski narodu i utraty nadziei na odzyskanie niepodległos´ci tylko jeden raz
w pismach Norwida wyste˛puje słowo NIEWOLA (i to jako cytat tytułu poematu)5. Tak
wie˛c w momencie, kiedy wolnos´c´ i niewola sa˛ na ustach wszystkich, Norwid zachowuje
pows´cia˛gliwos´c´.

Najwyz˙sza˛ liczbe˛ uz˙yc´ badany wyraz uzyskuje w roku 1869. Wtedy powstaje poemat

Rzecz o wolnos´ci słowa

6

.

Zestawienie liczby uz˙yc´ wyrazu WOLNOS

´ C´ i wyrazu NIEWOLA w poszczególnych

okresach pisarstwa Norwida moz˙e byc´ ilustracja˛ tezy poety:

Niech-no które wolnos´c´ pola
Ozłoci promieniem,
Wraz tym czarniej i nie-wola

140

Okres´la sie˛ cieniem.
(Pies´ni Społ., PW III,349)

Cze˛stotliwos´c´ uz˙ycia NIEWOLI wzrasta na ogół wtedy, kiedy ros´nie cze˛stotliwos´c´

uz˙yc´ WOLNOS

´ CI (patrz wykres 1 i 2). Tak to niewola „poda˛z˙a” za wolnos´cia˛.

Oczywis´cie nie nalez˙y wycia˛gac´ zbyt daleko ida˛cych wniosków ze statystyki, która jest

tylko przybliz˙eniem. Bardzo niewielka liczba uz˙yc´ badanego wyrazu przypada na lata
siedemdziesia˛te i osiemdziesia˛te. W tekstach z lat 1876–1881 w ogóle brak słowa WOL-
NOS

´ C´. W kraju jest to okres, w którym wielkie hasła schodza˛ na dalszy plan. Dla Norwida

jest to okres ogromnej ne˛dzy, pogłe˛biaja˛cej sie˛ choroby, rozgoryczenia, schyłek z˙ycia
w Domu S

´ w. Kazimierza. A jednak jest to czas twórczy i warto pamie˛tac´, iz˙ w tych włas´nie

latach zagine˛ło najwie˛cej utworów pisarza.

Przedstawionych danych statystycznych z innego takz˙e wzgle˛du nie moz˙na traktowac´

jako wiernego odwzorowania pewnych nastrojów i tendencji w wyborze tematu, o wolno-
s´ci bowiem znacznie cze˛s´ciej mówi sie˛ innymi słowami niz˙ WOLNOS

´ C´ (np. przymiotnik

WOLNY w pozycji orzecznika ma wielka˛ frekwencje˛ w PW), jednakz˙e w polu semanty-
cznym WOLNOS

´ CI nie ma równie „godnego” słowa.

Znaczenie wolnos´ci w je˛zyku Norwida

Analiza ła˛czliwos´ci leksykalnej słowa WOLNOS

´ C´ w pismach Norwida wykazała róz˙no-

rodnos´c´ semantycznych aktualizacji wyrazu, wielos´c´ zakresów rozła˛cznych i takich, które
w pewnych uz˙yciach moga˛ sie˛ krzyz˙owac´, w innych sie˛ wykluczaja˛. Wnioski te skłaniaja˛
do usytuowania WOLNOS

´ CI w je˛zyku Norwida (podobnie jak w je˛zyku ogólnym) w sze-

regu poje˛c´ posiadaja˛cych rodzine˛ znaczen´.

Nie zatrzymuja˛c sie˛ nad zagadnieniem definiowalnos´ci poje˛c´ tego typu

7

, przedstawie˛

kilka definicji znaczen´ badanego leksemu, porza˛dkuja˛c je w pewien ogólny schemat
i zachowuja˛c s´wiadomos´c´, z˙e nie wyczerpuja˛ one bogactwa semantyki Norwidowskiej
WOLNOS

´ CI.

Słowu WOLNOS

´ C´ w PW przypisac´ moz˙na dwa główne znaczenia.

Znaczenie 1:

,

Wolnos´c´ jest to niezalez˙nos´c´ człowieka i/lub społecznos´ci od przymu-

sów; moz˙nos´c´ działania zgodnie z własna˛ wola˛

,

; synonimy: SWOBODA, NIEPODLE-

GŁOS

´ C´. Jest to najbardziej podstawowe znaczenie wyrazu WOLNOS´C´ notowane na

pierwszej pozycji w słownikach XIX i XX wieku (poza Słownikiem Wilen´skim, który
zamieszcza definicje˛ reguluja˛ca˛, sformułowana˛ przez Trentowskiego).

W obre˛bie znaczenia pierwszego wyróz˙nic´ nalez˙y cztery podznaczenia:
1.1 ‘Wolnos´c´ jest to całkowita, niczym nie ograniczona niezalez˙nos´c´ człowieka i/lub

zbiorowos´ci od wszelkich przymusów (przemocy fizycznej, przymusów instytucjonal-
nych, prawnych, moralnych, społecznych); nieograniczona moz˙nos´c´ działania zgodnie
z własna˛ wola˛

,

; synonimy: SWOBODA, SAMOWOLA, SWAWOLA, LUZ

´ NOS´C´. PW

dostarczaja˛ przykładów uz˙yc´ wyrazu wolnos´c´ w tym znaczeniu. Zawsze towarzyszy im
ocena negatywna. Oto przykłady takich uz˙yc´:

„Gdyby Papiez˙ i O

,

Connel n i e u m o r a l n i l i z a m a c h ó w p o s t e˛ p u i w o l-

n o s´ c i, to 1848, mimo swoich barykad (dziecin´stwo!) nie pozostawiłby: zniesienia kary

141

s´mierci za przewinienia polityczne... ” (Listy, PW IX, s.456) „Nie niewola ni wolnos´c´ sa˛
w stanie (Uszcze˛s´liwic´ cie˛... nie! – tys´ osoba˛:) (Udziałem twym – wie˛cej!... p a --
n o w a n i e) N a d w s z y s t k i m n a s´ w i e c i e, i n a d s o b a˛. ” (Królestwo,
PW II 64)

1.2

,

Wolnos´c´ jest to okres´lona przez normy i prawa niezalez˙nos´c´ człowieka i/lub

społecznos´ci od przymusów; moz˙nos´c´ czynienia zgodnie z własna˛ wola˛, czego normy
i prawa nie zakazuja˛. (Wolnos´c´ jest to zbiór swobód lub poszczególne swobody, stan
prawny)

,

; synonimy: SWOBODA, NIEPODLEGŁOS

´ C´. PW dostarczaja˛ 36 przykładów

uz˙yc´ wyrazu WOLNOS

´ C´ w tym znaczeniu. Na ogół (poza kilkoma przypadkami) towa-

rzyszy temu znaczeniu element wartos´ciuja˛cy dodatnio. Por. np.: Wszelaki Pan´stwa
Petersburskiego poste˛p, czy to w poje˛ciu c z ł o w i e k a, c z y t o o b y w a t e l a, c z y
t o K o s´ c i o ł a c z y t o d u c h a, c z y t o w ł a d z y (I JEJ RÓZ

˙ NICY OD DOMI-

NACJI MAGNETYCZNEJ), c z y t o w o l n o s´ c i l u d u, c z y w ł a s n o s´ c i, c z y
b e z s t r o n n o s´ c i – p o l i c j i, c z y w o l n o s´ c i s ł o w a, c z y w o l n o s´ c i
z a p a ł u p a t r i o t y c z n e g o... c z y p o j e˛ c i a i n s t y t u c j i p a r l a-
m e n t a r n y c h – c z y u s z a n o w a n i a c h o r a˛ g w i i z˙ o ł n i e r z a... – z˙e wszel-
ki poste˛p dla Rosji jest t y l k o z a w s z e k o n c e s j a˛ jej monarchów, wydobyta˛ NA
NICHZ

˙ E SAMYCH I DLA NICHZ˙E SAMYCH PRZEZ KREW POLSKA˛! (Listy, PW

IX 104)

Spora˛ grupe˛ uz˙yc´ (około 26) stanowia˛ przypadki o nieokres´lonym zakresie znaczenio-

wym, to znaczy takie, których konteksty nie pozwalaja˛ na zakwalifikowanie do znaczenia
1.1. lub 1.2. Jez˙eli przyja˛c´ za kryterium (pomocnicze i niewystarczaja˛ce do ostatecznego
rozstrzygnie˛cia) element wartos´ciuja˛cy, wie˛kszos´c´ uz˙yc´ tej grupy zbliz˙ac´ sie˛ be˛dzie do
znaczenia 1.2. (wolnos´c´ w granicach norm i praw), któremu zazwyczaj towarzyszy ocena
pozytywna.

1.3. WOLNOS

´ C´ jako

,

włas´ciwos´c´ stylu wypowiedzi w zakresie formy i/lub tres´ci

,

. To

znaczenie aktualizuja˛ dwa uz˙ycia leksemu WOLNOS

´ C´ w dziełach Norwida. Podobna˛

grupe˛ uz˙yc´ wyróz˙nia Słownik Je˛zyka Adama Mickiewicza (pod red. K. Górskiego i S.
Hrabca, Wrocław–Warszawa–Kraków 1962–1983), przypisuja˛c jej odre˛bne znaczenie.
A oto przykład z tekstów Norwida: „Magnetyzerowi re˛ki dałbym i przebaczyłby mi wol-
nos´c´ słów – poufałos´c´ okres´len´ – rzutkos´c´ pióra. ” (Listy, PW VIII, s.85, por. Tajemnica
Lorda Singelworth, PW 155).

1.4. WOLNOS

´ C´ w znaczeniu ‘pozwolenie, moz˙liwos´c´’. Dokumentuje to znaczenie

Słownik Wilen´ski. Przynalez˙y ono WOLNOS

´ CI w dwóch typach syntagm:

1.4.1. / WOLNOS

´ C´ + nominalizacja prawie kategorialna.

W tekstach Norwida: „daja˛c ci wolnos´c´ włoz˙enia tego pomysłu w ramy... ” (Listy, PW

IX 395)

–WOLNOS

´ C´ =

,

pozwolenie

,

; „dla wolnos´ci wybrania godziny łatwej... ” (Listy, PW

X 64)

–WOLNOS

´ C´ =

,

moz˙liwos´c´

,

. Podobnie w poła˛czeniach: „wolnos´c´ przeklinania, mio-

tania sie˛” (PW IV 454)

„wolnos´c´ nie-nalez˙enia, nie-pomagania, nie-podnoszenia” itd. (PW VII 188).
Połaczenia te pochodza˛ z kontekstów ironicznych, implikuja˛cych – jak sie˛ wydaje – iz˙

nie kaz˙da moz˙liwos´c´ godna jest miana wolnos´ci.

1.4.2. / MIEC

´ WOLNOS´C´ + V inf (w Słowniku Wilen´skim: miec´ wolnos´c´ cos´ robic´).

Pisma Norwida dostarczaja˛ tylko jednego przykładu:

142

„(brat) nie moz˙e miec´ wolnos´ci sercu swemu dac´ ulgi” (Listy, PW IX 467)
Powyz˙sze znaczenie wyrazu WOLNOS

´ C´ juz˙ w XIX wieku stopniowo zanika. Wia˛z˙e

sie˛ to z uwarunkowanym historycznie i socjologicznie procesem zawe˛z˙ania zakresu sto-
sowalnos´ci wyrazu WOLNOS

´ C´ do uz˙yc´ w kontekstach bardziej hieratycznych, niemal

całkowita˛ eliminacja˛ uz˙yc´ w kontekstach trywialnych

8

. Wspomniane wyz˙ej zastosowania

badanego leksemu w kontekstach ironicznych zdaja˛ sie˛ potwierdzac´ s´wiadomos´c´ tego
procesu wypierania znaczen´ mniej dostojnych i stylistycznej waloryzacji słowa.

Znaczenie 2.

,

Wolnos´c´ jest to moz˙nos´c´ wyboru dobra, da˛z˙enia do niego i uczestnictwa

w nim. Moz˙nos´c´ realizacji powołania do dobra, moz˙nos´ci mys´lenia, czucia, działania
zgodnie z wola˛ Boga

,

; synonim: Z-WOLENIE.

W wierszu Królestwo Norwid przeciwstawia WOLNOS´C

´ w znaczeniu 1.1. (nieogra-

niczonej swobody) „panowaniu nad wszystkim na s´wiecie i nad soba˛”. Otóz˙ WOLNOS

´ C´

w 2. znaczeniu jest włas´nie takim panowaniem, postawa˛ dystansu wobec własnych pra-
gnien´, nieustannym wysiłkiem osa˛dzania i porza˛dkowania motywacji swoich działan´
według kryterium moralnego. Nie jest zatem wolnos´c´ absolutna˛ i samoistna˛ wartos´cia˛
aksjologiczna˛, ale wartos´cia˛ pos´rednicza˛ca˛ w realizacji dobra. Natomiast grzech, bezwola,
biernos´c´ moralna, niezdolnos´c´ wyboru wartos´ci wyz˙szej, hołdowanie „formom” (doczes-
nos´ci, cielesnos´ci, materialnos´ci) sa˛ domena˛ niewoli. Norwid bardzo mocno akcentuje
soteriologiczny wymiar wolnos´ci.

Nalez˙y podkres´lic´, iz˙ podmiotem wolnos´ci w 2. znaczeniu jest nie tylko osoba-czło-

wiek, ale równiez˙ osoba-zbiorowa, społecznos´c´, osoba-narodu.

Podana wyz˙ej definicja znaczenia 2. odpowiada chrzes´cijan´skiej interpretacji wolnos´ci.

Przedmiotem zainteresowania leksykografa jest znaczenie je˛zykowe wyrazu, a nie kon-
struowane przez autora poje˛cia i głoszone koncepcje filozoficzne czy etyczne. Mimo to
badacz naraz˙ony jest na niebezpieczen´stwo projekcji tego drugiego porza˛dku w porza˛dek
opisu leksykalnego. Jednak w przypadku Norwidowskiej wolnos´ci moz˙na twierdzic´, iz˙
owa projekcja dokonuje sie˛ juz˙ na poziomie je˛zyka autora. Kompletny wykład koncepcji
wolnos´ci, której odpowiada omawiane znaczenie, Norwid zawarł w Pies´ni Społecznej
czterech stronach i Niewoli. Z tych poematów pochodza˛ prawie wszystkie odnalezione
w PW eksplikacje

9

WOLNOS

´ CI (spos´ród siedmiu, pie˛c´ pojawia sie˛ w Pies´ni społecznej,

jedna – w Niewoli). Oto przykład takiej eksplikacji:

Bo wolnos´c´?... j e s t t o c e l e m p r z e t r a w i e n i e
D o c z e s n e j f o r m y. Oto wyzwolenie!... ”
(Niewola, PW III 377)
W eksplikacji wyraz eksplikowany wyste˛puje w funkcji metaje˛zykowej, ale eksplika-

cjom Norwida towarzysza˛ uz˙ycia badanego wyrazu w kontekstach nie objas´niaja˛cych. Jak
wykazała analiza tych kontekstów, WOLNOS

´ C´ funkcjonuje w znaczeniu wskazywanym

przez owe quasi-definicje. Dotyczy to nie tylko wspomnianych dwóch wczesnych dzieł
pisarza, ale równiez˙ pokaz´nej cze˛s´ci uz˙yc´ wyrazu w póz´niejszym okresie twórczos´ci (dane
statystyczne przedstawiam niz˙ej). Bez odwołania sie˛ do sformułowanej na wste˛pie definicji
znaczenia 2., konteksty tych uz˙yc´ staja˛ sie˛ niezrozumiałe. Za ilustracje˛ niechaj posłuz˙y
fragment Pies´ni Społecznej...:

Lecz kto s´ w i e˛ t y c h praw morderca,
S

´ w i e˛ t o s´ c´ sam utraca,

I z wolnos´ci sie˛ wszech-serca
W niewole˛ powraca; (PW III 350)

143

W obre˛bie znaczenia 2. wyróz˙nic´ moz˙na dwa znaczenia kontekstowe:
2.1.

,

całkowite, doskonałe zespolenie z Bogiem w perspektywie transcendentalnej

,

(6

uz˙yc´). Oto przykłady:

Pozostał trzeci, losu poprzedników s´wiadom;
Ten – z wolna stroja˛c lire˛ – połoz˙ył sie˛ na niej
I porwan jest ku złotym na niebie plejadom,
Gdzie wolnos´c´...
... i juz˙ nie wróci z odchłani...
(Autor nieznany, PW I 252)
Wolnos´c´ jest to w s z e c h – u z˙ y c i e
W s z e c h p o t e˛ g i b y t u;
I dlatego-to widzicie,
Z

˙ e z a w s z e u s z c z y t u.

(Pies´ni społ., PW III 347)
2.2.

,

wola

,

(podejmowana w duchu chrzes´cijan´skim jako naturalna i konieczna da˛z˙nos´c´

człowieka do dobra):

Z

˙ e s´ m i e r c´ ostatecznym ogniwem jest n i e w o l i; z˙e w miare˛ jak z˙ywot podbija,

człowiek w o l n i e j s z y jest; z˙e łaska bez natury, a pote˛gi wyz˙sze bez w o l i, to
jest: bez d o b r e j – w o l i człowieka, prawie nic tu nie moga˛ uskutecznic´, musimy wie˛c
mówic´ o w o l n o s´ c i i o n i e – w o l i, czyli o nieobecnos´ci woli.

(„Zmartwychwstanie historyczne”, PW VI 610, por. „Notatki z historii”, PW VII 367).

Konotacje wyrazu wolnos´c´ w je˛zyku Norwida

Za konotacje uwaz˙ac´ be˛de˛ wszelkie nadwyz˙ki semantycze wzgle˛dem definicji znaczenia,
cechy fakultatywne, elementy wartos´ciuja˛ce

10

. Oczywis´cie wykraczam poza rozumienie

konotacji jako trwałych asocjacji kulturowych; waz˙ne dla mnie be˛da˛ w róz˙nej mierze
konotacje indywidualne. Zreszta˛ wyodre˛bnienie ws´ród stwierdzonych konotacji konte-
kstowych tego, co włas´ciwe tylko Norwidowi, i tego co kulturowe, jest w wielu wypad-
kach, ze wzgle˛du na brak stosownych opracowan´ je˛zyka ogólnego XIX wieku, niemoz˙liwe.

Konotacje wyróz˙niam na podstawie analizy ła˛cznos´ci leksykalnej. Szczególnie waz˙ne

wydaja˛ sie˛ tu konstrukcje niekongruentne semantycznie (metaforyczne). Przykładem moz˙e
byc´ poła˛czenie WOLNOS

´ CI z czasownikiem WYTRAWIC´ w konteks´cie: „Wolnos´c´ wy-

trawi chuc´ swawoli, na sforna˛ zmieniaja˛c ja˛ spre˛z˙yne˛” (PW VII 10). Słowniki XIX wieku
rejestruja˛ kilka znaczen´ czasownika WYTRAWIC

´ , mie˛dzy innymi znaczenie:

,

trawia˛c

wyrobic´, wytworzyc´, wykwasic´

,

. Omawiane poła˛czenie przydaje wolnos´ci ceche˛ zdolno-

s´ci przetwarzania, zmiany jakos´ci obiektu przez zniszczenie jego wewne˛trznej struktury.
Trzeba zaznaczyc´, z˙e proces wytrawiania jest procesem w pierwszej fazie destruktywnym
(wszystkie znaczenia słownikowe czasownika wytrawic´ bardzo mocno akcentuja˛ element
destrukcji), w drugiej zas´ – procesem twórczym, doskonala˛cym obiekt.

Waz˙nym z´ródłem wiedzy o konotacjach sa˛ Norwidowskie eksplikacje wolnos´ci. Poda-

wane w nich cechy, zajmuja˛ce pozycje warunków koniecznych, sa˛ cechami niekryterial-
nymi, konotacyjnymi. Oto przykład eksplikacji wolnos´ci, zaczerpnie˛ty z Pies´ni społecznej:

Wolnos´c´ nie jest r z e c z p e˛ d z a˛ c a,

144

Jeno p e˛ d pocisku –
Lecz o g i e n´ u s´ c i s k u.
(PW III 347)
Wyabstrahowane z powyz˙szego kontekstu cechy wolnos´ci, to dynamizm i zwia˛zek

z miłos´cia˛.

Wiele konotacji wyłonic´ moz˙na w toku analizy kontekstów szerszych niz˙ bezpos´rednie

poła˛czenia syntaktyczne, a zarazem nie posiadaja˛cych postaci eksplikacji, np.

Pytaniem t r z e c i m u mnie: jak daleko
W wolnos´ci trudach naród mój przestawa?
Trumienne poka˛d juz˙ dz´wignie˛to wieko?
(PW III 384)
Wolnos´c´ w tym konteks´cie konotuje z˙ycie.
Niektóre konotacje moz˙na wyprowadzic´ jedynie z szerokiego kontekstu. Konieczna

przy wyodre˛bnianiu tych konotacji jest analiza i interpretacja dyskursu wie˛kszych frag-
mentów, w pewnych wypadkach nawet całych utworów

11

.

Ze wzgle˛du na specyfike˛ poje˛cia koncentruje˛ sie˛ na dwóch typach konotacji: konota-

cjach wartos´ciuja˛cych (a wie˛c dotycza˛cych stosunku emocjonalnego autora do wolnos´ci
i oceny wolnos´ci) oraz konotacjach dotycza˛cych zwia˛zku wolnos´ci z innymi wartos´ciami
(antywartos´ciami) i postawami.

Anna Wierzbicka uznaje ocene˛ pozytywna˛ za ceche˛ kryterialna˛ wolnos´ci w je˛zyku

ogólnym

12

. Jest to stanowisko dyskusyjne bowiem wyraz WOLNOS

´ C´ funkcjonuje w je˛-

zyku takz˙e jako termin opisowy, sporadycznie zas´ przyjmuje ocene˛ negatywna˛. Moz˙na
natomiast z cała˛ pewnos´cia˛ stwierdzic´, iz˙ badany wyraz posiada silna˛ konotacje˛ wartos´ciu-
ja˛ca˛ dodatnio

13

.

W je˛zyku Norwida wolnos´c´ w 1. znaczeniu jest wartos´cia˛ ambiwalentna˛. Konotowane

emocje i oceny rozmies´cic´ moz˙na na wielostopniowej skali. Wolnos´c´ zatem jawi sie˛ jako
wartos´c´ godna i wymagaja˛ca ofiar, upragniona, poz˙a˛dana, cenna, korzystna (pragmatycz-
nie), relatywna i negatywna (ocena ogólnie negatywna wia˛z˙e sie˛ ze znaczeniem 1.1./
niczym nie ograniczonej swobody poste˛powania).

Dla wolnos´ci w drugim znaczeniu wyróz˙nionym przeze mnie ocena pozytywna stanowi

ceche˛ kryterialna˛.

Pos´ród konotacji dotycza˛cych relacji pomie˛dzy wolnos´cia˛ a innymi wartos´ciami, naj-

istotniejsze wydaja˛ sie˛ zwia˛zki wolnos´ci w 1. znaczeniu z aktywnos´cia˛, dojrzałos´cia˛
i odpowiedzialnos´cia˛, prawda˛, samowola˛, przemoca˛, demokratyzmem, prawem, toleran-
cja˛, parlamentaryzmem, praca˛, me˛stwem. Powyz˙sze wartos´ci, antywartos´ci i postawy
wymienione zostały w kolejnos´ci według kryterium frekwencyjnego. Nie ma tu miejsca
na szczegółowe omówienie charakteru wymienionych zwia˛zków, warto tylko zaznaczyc´,
iz˙ w obre˛bie tych zwia˛zków moz˙liwe sa˛ róz˙nego typu relacje. I tak na przykład sygnalizo-
wany zwia˛zek wolnos´ci z aktywnos´cia˛ ogarnia dwa typy relacji: relacje˛ toz˙samos´ci (wol-
nos´c´ utoz˙samiana jest z aktywnos´cia˛) oraz relacje˛ zalez˙nos´ci jednostronnej lub obustronnej
(wolnos´c´ jest warunkiem aktywnos´ci lub aktywnos´c´ jest warunkiem wolnos´ci, albo mamy
do czynienia ze s´cisła˛ współzalez˙nos´cia˛ obydwu). Zwia˛zek wolnos´ci z przemoca˛ nalez˙y
rozumiec´ dwojako: przemoc moz˙e byc´ przejawem wolnos´ci (relacja implikowania –
dotyczy znaczenia 1.1.) lub jej zaprzeczeniem (relacja sprzecznos´ci).

Dla wolnos´ci w znaczeniu 2. najistotniejsze wydaja˛ sie˛ zwia˛zki z sacrum

14

, z twórczo-

s´cia˛ (moca˛ twórcza˛, praca˛, sztuka˛), prawda˛, miłos´cia˛, duchowos´cia˛, nadzieja˛, cierpieniem,

145

dojrzałos´cia˛ i odpowiedzialnos´cia˛, dynamizmem, z˙yciem, me˛stwem, sprawiedliwos´cia˛,
własnos´cia˛

15

.

W prezentowanym opisie pomijam uz˙ycie metaje˛zykowe i metatekstowe wyrazu,

nieokres´lone znaczeniowo. Oto przykład uz˙ycia metaje˛zykowego:

Rozgadaniem albowiem takim moz˙na ucodziennic´ i na bok usuna˛c´ (...) same nawet

słowa w o l n o s´ c´ i o j c z y z n a... ”

(O J. Słowackim, PW VI 428)
Uz˙ycia metatekstowe pojawiaja˛ sie˛ w tytułach utworów i cytatach tytułów. Do tej grupy

nalez˙y 15 uz˙yc´ badanego wyrazu w PW.

Komentarz

Podsumowuja˛c powyz˙szy przegla˛d analizy uz˙yc´ badanego wyrazu w tekstach Norwida
moz˙na stwierdzic´, iz˙ pisarz dokonuje na wolnos´ci szeregu zabiegów semantycznych
podporza˛dkowanych celom oryginalnej dla XIX wieku moralistyki społecznej.

Do najwaz˙niejszych operacji na słowie WOLNOS

´ C´ w znaczeniu 1. nalez˙y wartos´ciu-

ja˛ca segregacja w zalez˙nos´ci od zakresu znaczeniowego. Raz jeszcze nalez˙y podkres´lic´,
z˙e wolnos´c´ w znaczeniu 1.1. (niczym nie ograniczonej swobody poczynan´) konotuje
w je˛zyku Norwida ocene˛ negatywna˛.

Druga˛ waz˙na˛ operacja˛ jest próba reaktywowania chrzes´cijan´skiej definicji wolnos´ci

i utrwalenia w je˛zyku odpowiadaja˛cego jej znaczenia, a takz˙e wzbogacenia go konotacja-
mi odnosza˛cymi wolnos´c´ do najwyz˙szych wartos´ci moralnych, postaw i wartos´ci z˙ycia
społecznego. Znaczenie, o którym mowa, kształtuje sie˛ juz˙ we wczesnym okresie twór-
czos´ci Norwida. Szczególnie interesuja˛cego materiału dostarczaja˛ dwa utwory: Pies´ni
społecznej cztery strony i Niewola, powstałe w latach 1848–1849. Zofia Stefanowska ten
włas´nie okres – okres Wiosny Ludów – uwaz˙a za decyduja˛cy dla s´wiatopogla˛du pisarza

16

.

Wtedy takz˙e rozpoczyna sie˛ wieloletnia polemika Norwida z polskim romantyzmem,
głównie z mesjanizmem Mickiewicza. Pies´n´ społeczna... i Niewola sa˛ manifestem opozy-
cji wobec programów ideologicznych, politycznych i literackich romantyzmu rewolucyj-
no-mistycznego. W kle˛sce Wiosny Ludów upatrywał Norwid ostateczny, a nie dos´c´ po-
wszechnie us´wiadomiony upadek tych programów. „Przekonanie o autokompromitacji
naczelnego ruchu ideowego – pisze Zofia Trojanowiczowa – kazało przyja˛c´, z˙e krytyka
dawnych, ostatni raz o sobie znac´ daja˛cych idei i poje˛c´ ma szczególna˛ doniosłos´c´ w czasie
trwania ruchu, kiedy zame˛t przewaz˙ał nad kompromitacja˛”

17

. Sta˛d obydwa poematy miały

byc´ doraz´nym przeformułowaniem i reinterpretacja˛ w duchu chrzes´cijan´skim niezbywal-
nych idei narodu, narodowos´ci, wolnos´ci i wielu innych. Z Pies´ni społecznej pochodzi –
jak wspomniałem wyz˙ej – wie˛kszos´c´ odnalezionych w PW eksplikacji wolnos´ci. Owe
quasi-definicje układaja˛ sie˛ w cia˛g eksplikacyjny, to jest w taki szereg twierdzen´, którego
celem jest zmiana sensu poje˛cia uz˙ywanego dotychczas i wła˛czenie tego poje˛cia do
szerszego systemu, w tym wypadku – systemu wartos´ci

18

. Niewa˛tpliwie Pies´n´ społeczna˛

a takz˙e Niewole˛ ze wzgle˛du na rozległos´c´ refleksji etyczno-społecznej moz˙na uznac´ za
szkic takiego włas´nie systemu.

Jednoczes´nie wspomniany cia˛g eksplikacji pozostaje otwarty, nie tworzy pełnej defi-

nicji wolnos´ci. Jest zbiorem cza˛stkowym odniesien´ do sensu nadawanych słów WOL-

146

NOS

´ C´ przez romantycznych rewolucjonistów i mistyków, i do potocznego rozumienia

wolnos´ci, potocznego, to znaczy wyznawanego przez społecznos´c´ w warunkach niewoli
politycznej i buntu. Wobec potocznych pos´wiadczen´ Norwid wysuwał postulat etyki
wolnos´ci, akcentował zwia˛zek z innymi wartos´ciami: z nadzieja˛ i miłos´cia˛, z dojrzałos´cia˛;
podkres´lał charakter twórczy (a nie destruktywny) wolnos´ci. A wobec wielkich romanty-
ków? Przede wszystkim wskazywał podwójna˛ nature˛ wolnos´ci, dwa aspekty jej istnienia.
Wolnos´c´ całkowita, absolutna jest idea˛ transcendentna˛, „zawsze w dali”, „zawsze u szczy-
tu”, „za s´wiatem”, niemoz˙liwa˛ do spełnienia w s´wiecie historycznym, choc´ istnieja˛ formy
jej cza˛stkowej realizacji. Sa˛ to wszakz˙e tylko stopnie w da˛z˙eniu do wolnos´ci. Przy tym to
da˛z˙enie znajduje wyraz nie w buntowniczych zamachach, ale w s´wiadomym moralnym
doskonaleniu sie˛, wznoszeniu organizacji społecznej, sztuki i nauki. Te twierdzenia moz˙na
wpisac´ w nurt Norwidowskiej krytyki millenaryzmu i rewolucyjnej wiary w moz˙liwos´c´
radykalnej, szybkiej przemiany s´wiata i pełnej realizacji wolnos´ci. „Umiejscowienie na
ziemi Królestwa Boz˙ego – pisze Andrzej Walicki – było w jego (Norwida – przyp. AZ)
oczach wyabsolutnieniem takiego lub innego celu ziemskiego, a wie˛c czegos´, co z samej
istoty rzeczy nalez˙y do sfery historycznej wzgle˛dnos´ci; wyabsolutnieniem niebezpiecz-
nym, brzemiennym groz´ba˛ regresu. Z

˙ adnej ziemskiej formy realizacji wartos´ci nie wolno

uznac´ za całkowicie urzeczywistniona˛ i ostateczna˛, prowadzi to bowiem do przekształce-
nia wartos´ci w antywartos´c´, regeneracji w degeneracje˛”

19

.

Na zakon´czenie raz jeszcze wypada wrócic´ do obserwacji statystycznych. Wykres

3 obrazuje przybliz˙ony stosunek ilos´ciowy uz˙yc´ wyrazu wolnos´c´ w znaczeniu 1. do uz˙yc´
w znaczeniu 2. w poszczególnych okresach działalnos´ci pisarskiej Norwida

20

.

Znaczenie 1. obejmuje około 53% pełnoznacznych uz˙yc´ badanego wyrazu w PW. Jego

obecnos´c´ w je˛zyku Norwida jest bardziej „cia˛gła”, a jednoczes´nie liczba uz˙yc´ w tym
znaczeniu w momentach najwie˛kszej cze˛stotliwos´ci wyste˛powania wyrazu nie osia˛ga tak
wysokiej wartos´ci, jak liczba uz˙yc´ w znaczeniu 2. Realizacja znaczenia 2. podlega duz˙o
wie˛kszym wahaniom ilos´ciowym, ma wie˛cej punktów zerowych, a jednoczes´nie, patrza˛c
na wykres, nie moz˙na sie˛ oprzec´ wraz˙eniu, iz˙ zdecydowanie góruje nad znaczeniem 1.

Znaczenie 1. pojawia sie˛ w uz˙yciach bardziej okazjonalnych, a przez to – bardziej

rozproszonych. Znaczenie 2. zyskuje przewage˛ w niektórych momentach waz˙nych histo-
rycznie, wtedy, kiedy Norwid decyduje sie˛ na starcie z potocznymi przes´wiadczeniami
o wolnos´ci, z bezrefleksyjnym uz˙ywaniem słowa, z politycznymi stereotypami, z niepo-
trzebnym me˛czen´stwem, z wszelkimi formami fetyszyzacji wolnos´ci. Słowem – wtedy,
kiedy artysta, mówia˛c o wolnos´ci, koncentruje sie˛ na swej roli sumienia narodu i inicjatora
nowego społeczen´stwa, opartego na dawnych, ale wcia˛z˙ zapoznawanych ideałach.

Liczba uz˙yc´ wyrazu wolnos´c´ w poszczególnych gatunkach i okresach

1845 –

1850 –

1860 –

1870 –

1880–83 Suma

Poezja
Poematy
Dramaty
Proza
Listy
Notatki i dopiski

1

30

4
8
4
–

6
3

11
11

6

24

4

19
27

8

1
7
9
4

1

2
4

14 (7,2%)
57 (29,4%)
9 (4,6%)
47 (24,2%)
55 (28,4%)
12 (6,2%)

Ła˛cznie

47

31

88

21

7

194

147

Wykres 2. Odwzorowanie liczby uz˙yc´ wyrazów wolnos´c´ i niewola w poszczególnych
latach

Wykres 1. Odwzorowanie liczby uz˙yc´ wyrazów wolnos´c´ i niewola w poszczególnych
okresach

148

Przypisy

1

Opieram sie˛ na najbardziej dotychczas kompletnej, XI–tomowej edycji Pism Wszystkich N o r w i d a, pod

red. J. W. Gomulickiego, Warszawa 1971–1976. Odwołuja˛c sie˛ do tego wydania be˛de˛ uz˙ywac´ skrótu: PW.

2

Tyle znaczen´ terminu wolnos´c´ wyróz˙nili O. i M. H a n d l i n (w:) The Dimensions of Liberty, Harvard

Univ. Press, 1961.

3

O historycznym procesie przyrastania znaczen´ WOLNOS

´ CI pisze J. D a˛ m b s k a (w:) Gdy mys´le˛ o słowie

„wolnos´c´”, „Znak” 1981 nr 325.

4

A. W i e r z b i c k a, Liberté–Freedom–wolnos´c´–Svoboda. Universal human ideale or culture-specific le-

xical items? (korzystam z uprzejmos´ci P. Prof. Renaty Mayenowej, która udoste˛pniła mi maszynopis tego tekstu).

Na podstawie analiz porównawczych nazw wolnos´ci funkcjonuja˛cych w róz˙nych je˛zykach autorka sformu-

łowała uniwersalna˛ eksplikacje˛ semantyczna˛ wolnos´ci:

a) X moz˙e robic´ to, co X chce robic´,
b) poniewaz˙ nikt nie robi X-owi tego, co spowodowałoby, z˙e X nie mógłby robic´ rego, co chce robic´,
c) sa˛dze˛, z˙e to jest dobre dla X.
Znaczenie polskiego słowa wolnos´c´ wzgle˛dem odpowiadaja˛cych mu okres´len´ w innych je˛zykach ma – jak

stwierdza Wierzbicka – charakter bardziej uniwersalny, zbliz˙a sie˛ najbardziej do podanej eksplikacji, zas´
wzgle˛dem owego znaczenia uniwersalnego – charakter bardziej moralny. Na skutek działania czynników

Wykres 3. Odwzorowanie liczby uz˙yc´ wyrazu wolnos´c´ w poszczególnych znaczeniach i
latach

149

historycznych (warunków niewoli politycznej) s´cis´le wia˛z˙a˛ sie˛ z poje˛ciem narodu i kraju. Oto zaproponowana
przez autorke˛ eksplikacja polskiego leksemu WOLNOS

´ C´:

a) X moz˙e robic´, co X chce robic´ i co ludzie w kaz˙dym kraju powinni móc robic´,
b) poniewaz˙ nikt nie robi X-owi nic, co spowodowałoby, z˙e X nie mógłby robic´ tego, co chce robic´ i co ludzie

w kaz˙dym kraju powinni móc robic´,

c) Sa˛dze˛, z˙e to jest dobre dla X.
Abstrahuje˛ w tym miejscu od problemu adekwatnos´ci tej eksplikacji.

5

C. N o r w i d, Listy, 473, PW IX 138.

6

Rzecz o wolnos´ci słowa datowana jest przez J. W. Gomulickiego na lata 1868–1869. Ze wzgle˛du na

dramatyczne losy re˛kopisu poematu, koniecznos´c´ odtwarzania juz˙ w roku 1869 zagubionych rozdziałów, przyj-
muje˛ date˛ 1869.

7

Teze˛ o niedefiniowalnos´ci tych poje˛c´ sformułował sam twórca teorii rodziny znaczen´ Wittgenstein.

Twierdzenie to uchyla T. P a w ł o w s k i, dowodza˛c, iz˙ moz˙na poje˛cia te definiowac´ za pomoca˛ cia˛gu definicji
cza˛stkowych, z zastrzez˙eniem, iz˙ z˙adna liczba tych definicji nie daje definicji pełnej. (Tworzenie poje˛c´ i definio-
wanie w naukach humanistycznych, Warszawa 1978). Jednak badaczy je˛zyka autora nie interesuje potencjał
semantyczny wyrazu. Ten leksykograf ma do czynienia z jednorodnym i zamknie˛tym repertuarem wysta˛pien´
terminu, a wie˛c nie napotyka trudnos´ci w okres´leniu granic obszaru znaczeniowego owej rodziny. Problemem
staja˛ sie˛ jedynie wyraziste rozróz˙nienia w obre˛bie wyznaczonego obszaru i adekwatnos´ci definicji.

8

Wspomniała o tym A. W i e r z b i c k a, (Liberté...) pisza˛c o polaryzacji pola semantycznego WOLNOS

´ CI,

znaczeniowym oraz pragmatycznym oddalaniu sie˛ WOLNOS

´ CI od SWOBODY.

9

Za eksplikacje˛ uwaz˙ac´ be˛de˛ zdania o formalnej postaci definicji, które jednak nie spełniaja˛ warunków dobrej

definicji (nie podaja˛ warunku koniecznego i wystarczaja˛cego), ale pełnia˛ funkcje˛ objas´nienia lub przybliz˙enia
znaczenia terminu (por. T. P a w ł o w s k i, Tworzenie poje˛c´..., s.145 i nast.).

10

Na potrzebe˛ wła˛czenia konotacji do opisu leksykograficznego zwracało uwage˛ wielu uczonych, m. in.

J. A p r e s j a n (Semantyka leksykalna. Synonimiczne s´rodki je˛zyka, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdan´sk
1980, s.94–95); G. N. K o m l e v (Components of the Content Structure of the Word. The Hague–Mauton, Paris
1976, s.129–151). Z polskich badaczy – R. T o k a r s k i, (Struktura pola znaczeniowego, Warszawa 1984,
s.13–15), J. P u z y n i n a (m. in. Słowo Norwida – maszynopis ksia˛z˙ki).

11

Takiej analizy wymagaja˛ np. uz˙ycia wyrazu WOLNOS

´ C´ w wierszu Królestwo. WOLNOS´C´ pojawia sie˛

w pierwszej i ostatniej stronie utworu 1. „Wie˛c nie słuchaj co dzis´ o wolnos´ci/Mówia˛... ” 2. „Nie niewola ni
wolnos´c´ sa˛ w stanie/ Uszcze˛s´liwic´ cie˛... ” (PW II 63–64). Druga strofa utworu pozwala okres´lic´ zakres
znaczeniowy badanego wyrazu, konotacje˛ wartos´ciuja˛ca˛ negatywnie oraz ujawnic´ konotacje˛ zwia˛zku wolnos´ci
z samowola˛ i działaniem destrukcyjnym. Ta bowiem strofa dostarcza egzemplifikacji postaw i zachowan´ ludz-
kich zgodnych w s´wiadomos´ci potocznej – z zasada˛ wolnos´ci. Norwid przywołuje tu przykład Nerona: „Kto
czyniłby to przez całe z˙ycie, /Co sam tylko dla siebie uchwalał,/ Nie dopia˛łby nic nalez˙ycie, Lecz gryzłby sie˛,
jak Neron, i szalał. ” (PW II 63). Na marginesie moz˙na zwrócic´ uwage˛ na zaskakuja˛cy sposób argumentacji
w polemice Norwida z potocznymi wyobraz˙eniami o wolnos´ci. Poeta nie odwołuje sie˛ do wartos´ci społecznych,
norm z˙ycia zbiorowego, ale wskazuje na zagroz˙enie dla osobowos´ci jednostki, podmiotu tak rozumianej wolnos´ci.

12

Por. przypis 4. Wła˛czona przez autorke˛ w obre˛b znaczenia ocena pozytywna jest zrelatywizowana

wzgle˛dem podmiotu wolnos´ci („Sa˛dze˛, z˙e to jest dobre dla X”). Dodatkowo cała eksplikacja semantyczna
sformułowana przez A. W i e r z b i c k a˛ nasycona jest elementami wartos´ciuja˛cymi: w kaz˙dej fazie eksplikacji
pojawia sie˛ wyraz POWINIEN.

13

W ten sposób okres´la status oceny pozytywnej przy wyrazie WOLNOS´C

´ J. P u z y n i n a, uz˙ywaja˛c

asocjacji kulturowej. (Je˛zykoznawstwo a aksjologia, Biuletyn PTJ, XXXIX, 1982, s. 30).

14

Zwia˛zek z sacrum jest włas´ciwie opisany w definicji znaczenia 2. Dodatkowy zapis konotacji dotyczy tych

uz˙yc´ badanego wyrazu, które ujawniaja˛ nadwyz˙ke˛ wzgle˛dem kryterialnej cechy zgodnos´ci z wola˛ Boga. Głównie
chodzi tu o soteriologiczny wymiar wolnos´ci i pojmowanie wolnos´ci jako emanacji i szczególnego działania
Ducha S

´ w. Oto przykłady: „O Jezu, Jezu!... Ty którys´ z Proroków, /Ani z Zakonu i słowa nie zmienił, /Tylkos´

je, na kształt chmur, na kształt obłoków/Promien´mi słon´ca zrumienił”. (Niewola, PW III 280); „N i e c h
n i e w o l n i k i n i e b e˛ d z i e m l u d z k i e m i, / B o w o l n o s´ c´ t a m j e s t, g d z i e d u c h
P a n´ s k i c z u w a, / Niech jako Fidias: ideały z ziemi/ Tworzym, nie ziemia piersi nam o-psuwa... ” (Niewola,
PW III 381; przytoczony kontekst ujawnia takz˙e konotacje˛ zwia˛zku wolnos´ci z twórczym przekształceniem
s´wiata); „I jak jest wolnos´c´ wszelka S

´ wie˛temu-Duchowi/ Posłuszna˛, który w trójce˛ zwolen, acz stanowi/ Osobe˛

trzecia˛. ” (Dwa me˛czen´stwa, PW I, s.120).

15

Konotacja zwia˛zku wolnos´ci w 2. znaczeniu z własnos´cia˛ udokumentowana jest zaledwie jednym uz˙yciem

w Pies´ni społecznej: „ N i e m a m i e n i a b e z s u m i e n i a: / Na kaz˙dej zagrodzie/ Cia˛z˙a˛ długi uprawienia/
Wolnos´ci w narodzie”. (PW III 352) Własnos´c´ jest zatem szczególnym zobowia˛zaniem do szerzenia wolnos´ci.

150

(Obszerniejszy kontekst skłania do przyznania leksemowi WOLNOS

´ CI znaczenia 2.). Odnotowuje˛ wspomniana˛

konotacje˛, mimo jednostkowego pos´wiadczenia, zgodnie z tendencja˛, aby ujmowac´ nie tylko to, co cze˛ste
i typowe dla je˛zyka autora, ale takz˙e to, co oryginalne i zaskakuja˛ce.

16

Z. S t e f a n o w s k a, Norwidowski romantyzm, „Pamie˛tnik Literacki” 1968, LIX, 2.4.

17

Z. T r o j a n o w i c z, Norwid wobec Mickiewicza (w:) Cyprian Norwid. W 150-lecie urodzin, pod red.

M. Z

˙ migrodzkiej, Warszawa 1973, s.200.

18

Por. P a w ł o w s k i, op. cit., s.145–148.

19

A. W a l i c k i, Mie˛dzy filozofia˛, religia˛ i polityka˛. Studia o mys´li polskiej epoki romantyzmu, Warszawa

1983, s.200.

20

Ze wzgle˛du na obecnos´c´ uz˙yc´ aktualizuja˛cych obydwa znaczenia, suma odwzorowanych na wykresie

cze˛stotliwos´ci wyste˛powania znaczen´ w niektórych przedziałach przerasta liczbe˛ uz˙yc´. W innych przedziałach
suma ta bywa niz˙sza od liczby uz˙yc´ ze wzgle˛du na uz˙ycia metaje˛zykowe i metatekstowe znaczeniowo nieokre-
s´lone.

151

152