B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

1

Gottfried Wilhelm Leibniz

(1646-1716)

__________________________________________________________________________

Bibliografia. Poniższe treści opracowano w oparciu o następujące prace:

F. Copleston, Historia filozofii, t. IV, przeł. J. Marzęcki, Warszawa 2005, s.

233-273.

W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, Warszawa 2004, s. 74-83.

____________________________________________________________

I. Logika

Według Leibniza wszystkie sądy mają formę kategoryczną, tzn. podmiotowo-orzecznikową,
lub dają się sprowadzić do tej postaci.

Sąd kategoryczny (podmiotowo-orzecznikowy) składa się z podmiotu (termin odnoszący się
do określonego przedmiotu), orzecznika/predykatu (termin opisujący określoną własność)
oraz spójki „jest” (kopula). Sens takiego sądu polega na orzekaniu o podmiocie pewnej
własności, a więc przypisywaniu podmiotowi pewnej cechy, którą określa orzecznik
(predykat).

Sądy podmiotowo-orzecznikowe można podzielić na dwie grupy:

(1)

• W sądzie analitycznym orzecznik (predykat) zawarty jest w podmiocie, jest więc to sąd
tożsamościowy (np. Trójkąt jest figurą o trzech kątach, Matka jest kobietą, Kawaler jest
nieżonatym mężczyzną).

• Negacja (zaprzeczenie) sądu analitycznego prowadzi do sprzeczności.

M jest P

podmiot

orzecznik

(predykat)

spójka „jest”

(kopula)

sąd analityczny

M jest P

orzecznik zawiera się w podmiocie

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

2

• Aby wiedzieć czy sąd analityczny jest prawdziwy wystarczy przeanalizować znaczenie
terminów pełniących funkcje podmiotu i orzecznika.

2)

• W sądzie syntetycznym orzecznik (predykat) NIE jest zawarty w podmiocie, nie jest więc to
sąd tożsamościowy (np. Pudelek jest brązowy, Mieczysław jest mądry, Flasza jest w sklepie).

• Negacja (zaprzeczenie) sądu syntetycznego NIE prowadzi do sprzeczności.

• Aby wiedzieć czy sąd syntetyczny jest prawdziwy NIE wystarczy przeanalizować znaczenie
terminów pełniących funkcje podmiotu i orzecznika.

Aby rozstrzygnąć czy mamy do czynienia z sądem analitycznym czy z syntetycznym
wystarczy przeanalizować treść podmiotu. Jeśli wśród składających się na nią własności
odnajdziemy własność przypisywaną podmiotowi przez orzecznik, sąd ma charakter
analityczny (np. w treści terminu matka zawarta jest własność bycie kobietą, sąd Matka jest
kobietą ma więc charakter analityczny), jeśli nie – sąd ma charakter syntetyczny (w treści
terminu pudelek nie jest zawarta własność bycie brązowym. Pudelek może być brązowy lub
nie. Sąd Pudelek jest brązowy ma więc charakter syntetyczny.

_______________________

Prawdziwość – zgodność z aktualną lub potencjalną (możliwą) rzeczywistością.

Prawda – sąd zgodny z rzeczywistością.

_______________________

Według Leibniza wszystkie prawdy mają tak naprawdę charakter analityczny.

(We wszystkich prawdziwych sądach orzecznik zawarty jest w podmiocie.)

Jednakże względu na niezwykle skomplikowaną treść niektórych terminów pełniących
funkcję podmiotu (ogromna liczba własności), człowiek, posiadając umysł skończony, nie jest
w stanie dokonać kompletnej analizy ich treści, a co za tym idzie wykryć analityczności
danego sądu. Może to natomiast zrobić umysł nieskończony czyli Bóg.

sąd syntetyczny

M jest P

orzecznik NIE zawiera się w podmiocie

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

3

W konsekwencji wszystkie prawdy możemy podzielić na:

(1) Prawdy, których analityczność jest znana umysłowi skończonemu tj.:

prawdy rozumowe (konieczne, wieczne, oczywiste)

(2) Prawdy, o których analityczności wie tylko umysł nieskończony tj.:

prawdy faktyczne (przygodne)

(z punktu widzenia rozumu ludzkiego)

___________________________________________________________________________

II. Metafizyka - monadologia

Z twierdzeniem o analityczności wszystkich prawd harmonizuje metafizyka Leibniza, a więc
system nazwany przez niego monadologią.

Wg Leibniza cała rzeczywistość składa się z monad (od gr. monas – „jedno”)

(1) Podstawowe własności monad

MONADA to:

• elementarny składnik wszystkiego co istnieje (wszystkie rzeczy są albo monadami albo
zespołami monad)

• substancja – a więc trwały, niezmienny podmiot (posiadacz) różnych własności (które
przysługują substancji jak orzeczniki podmiotowi sądu)

• substancja prosta, a więc nierozciągła (nieprzestrzenna), niematerialna i niepodzielna. Jako
nierozciągła jest ona pozbawiona kształtu, co odróżnia koncepcję Leibniza od
materialistycznych teorii atomistycznych.

- w konsekwencji monady powstają i giną momentalnie – odpowiednio przez
stworzenie i unicestwienie

• jako prosta (nierozciągła, niematerialna) monada ma ona charakter duchowy

(2) Postrzeganie

• Każda monada postrzega (percypuje); innymi słowy, posiada postrzeżenia (percepcje)

Ale akt postrzegania nie jest aktem wykraczania poza strukturę monady, na zewnątrz, ku
rzeczywistości znajdującej się poza daną monadą (a więc ku innym monadom). Postrzeganie
to akt przeżywania określonych stanów, treści mentalnych. Percepcje (postrzeżenia) są więc
„wewnętrznymi stanami monady”.

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

4

Monady nie są więc zdolne postrzegać niczego poza swoimi własnymi stanami mentalnymi.
W szczególności nie mogą one bezpośrednio postrzegać innych monad ani na nie
oddziaływać. Mogą mieć jedynie postrzeżenia obrazujące inne monady (tzn. wewnętrzne,
mentalne obrazy innych monad). Jak zwięźle ujmuje to Leibniz „monady nie mają okien”.

Infantylny rys. 1.

Leibniz zakłada przy tym, że monady rzeczywiście, obiektywnie tworzą świat, który oglądają
w swych postrzeżeniach. Świat ten każda monada ogląda (1) ze swojej perspektywy i (2)
tylko „wewnątrz siebie” – w posiadanych przez siebie obrazach (postrzeżeniach). Każda
monada zawiera więc w sobie niejako osobny, zamknięty i kompletny obraz świata, ujętego z
jej perspektywy. System Leibniza jest więc szczególnym przypadkiem solipsyzmu.

Monada 1

Monada 2

Monada 1

Monada 2

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

5

Infantylny rys. 2

• Postrzeżenia w monadzie następują po sobie (np. najpierw pojawia się postrzeżenie psa,
potem postrzeżenie psa, który zaczyna biec, chwyta kość, gryzie sąsiada itd.).

• Porządek następowania postrzeżeń w monadzie nie jest przypadkowy. Przeciwnie, jest on z
góry określony, zaprogramowany przez Boga (najwyższą i najdoskonalszą monadę). Każda
monada zawiera w sobie potencjalnie wszystkie postrzeżenia, które będzie oglądała w czasie
swego istnienia. I postrzeżenia te po kolei następują (aktualizują się) w porządku z góry
określonym.

• To następowanie po sobie postrzeżeń dokonuje się bez żadnej interwencji z zewnątrz.
Monady są z natury aktywne, mają wewnętrzną zdolność do działania – siłę, energię (niem.
Kraft, franc. la force). Monada więc sama niejako „wyświetla” sobie kolejne postrzeżenia (ale
w zaprogramowanym przez Boga porządku).

W kontekście zmiany postrzeżeń działalność tej wewnętrznej siły nazywa Leibniz dążnością.
Do czego dąży monada? Do zmiany jednej percepcji na drugą i, w dalszej perspektywie, do
zrealizowania wszystkich zawartych w niej potencjalnie percepcji, a więc rozwinięcia
wszystkich zawartych w sobie możliwości.

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

6

Uwaga! Owo działanie monady nie ma charakteru świadomego, ani tym bardziej
dobrowolnego – monada zmienia jedne postrzeżenia na drugie nie uświadamiając sobie, że
sama to czyni.

Przedstawiając taką koncepcję Leibniz otwiera nowy rozdział w filozofii umysłu. Wskazuje,
że umysł może być rodzajem mechanizmu, funkcjonującego w automatyczny, jednostajny ale
nieuświadamiany sposób. Wizja ta znajdzie w następnych stuleciach licznych kontynuatorów,
od Kanta począwszy, na Freudzie skończywszy.

Zważywszy na to, że monada działa w sposób nieświadomy i niedobrowolny oraz na to, że
kolejność następowania postrzeżeń jest z góry zaprogramowana przez Boga, monadę można
określić mianem mechanizmu lub „bezcielesnego automatu” (i Leibniz tak właśnie czyni).

Podsumowując: monada przypomina widza oglądającego film umieszczony wewnątrz jego
umysłu i rozwijający się w nim klatka po klatce (wskutek działania pewnego właściwego
umysłowi mechanizmu).

• Jedność doświadczenia; Harmonia wprzódy ustanowiona

Aby zachować w takiej sytuacji jedność doświadczanej rzeczywistości, postrzeżenia różnych
monad muszą być zharmonizowane. Kiedy Cezar postrzega Brutusa, Brutus musi postrzegać
Cezara. W monadzie-Cezar musi się więc w odpowiednim momencie pojawić postrzeżenie
monady-Brutus i na odwrót. Harmonizacji postrzeżeń monad dokonuje Bóg. Ale nie czyni
tego na bieżąco. Z góry zaprogramował on porządki następowania postrzeżeń w różnych
monadach w ten sposób, by współgrały one ze sobą. Porządek ten Leibniz nazywa harmonią
wprzódy ustanowioną. Świat jest więc niejako wielkim zegarem nakręconym w momencie
stworzenia przez Boskiego zegarmistrza.

2 konsekwencje:

- fikcja przyczynowości sprawczej

- iluzja wolności – system Leibniza jest ściśle deterministyczny

(3) Własności monad

Percepcje przeżywane przez daną monadę przekładają się oczywiście na określone jej
własności (postrzeżenia to stany monady). Juliusz Cezar postrzega, że pokonuje Galów, ma
więc własność bycia „pogromcą Galów”; następnie Cezar przekracza Rubikon, jest więc
„przekraczającym Rubikon” itd.

Skoro zaś monada zawiera w sobie potencjalnie wszystkie postrzeżenia (zapis całego swego
życia) – potencjalnie zawiera ona wszystkie swoje własności.

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

7

W potocznym mniemaniu w trakcie życia ciągle nabywamy i tracimy własności (rośniemy,
łysiejemy, opalamy się, bledniemy itp.). Zdaniem Leibniza monada posiada potencjalnie
wszystkie te własności od chwili zaistnienia i tylko po kolei je urzeczywistnia (aktualizuje).

Na następowanie (z góry zaprogramowanych) postrzeżeń w monadzie można więc spojrzeć
jak na następowanie po sobie (z góry zaprogramowanych) własności. W trakcie istnienia
monada rozwija niejako zawarte w niej potencjalności (potencjalne własności).

_________________________

[Uwaga! Monada nie zawiera w sobie tylko jednej własności (a jej pojęcie orzecznika) – istnienia.
Dlatego jest bytem przygodnym. Tylko monada najwyższa, Bóg, zawiera w swej istocie istnienie
(Leibniz jest zwolennikiem dowodu ontologicznego).]

_________________________

W tym miejscu widać ścisłą analogię między logiczną i ontologiczną (metafizyczną) teorią
Leibniza.

Tak jak wszystkie postrzeżenia i własności – przeszłe, teraźniejsze i przyszłe – są już
potencjalnie zawarte (zaprogramowane) w monadzie, tak w treści podmiotu zdania
opisującego monadę zawarte są wszystkie opisujące ją orzeczniki. Wszystkie prawdy mają
bowiem wg Leibniza charakter analityczny. W pojęciu określonej monady zawarte są więc
wszystkie jej własności i wszystkie zdarzenia jakie jej się przytrafią.

Na całe życie monady można więc spojrzeć jak na swoisty ciąg następujących po sobie
postrzeżeń, a co za tym idzie ciąg urzeczywistniających się własności – stopniowy rozwój
monady. Rozwój ten można z kolei opisać ciągiem sądów kolejno wydobywających
orzeczniki zawarte w pojęciu danej monady. Z rozwijaniem zawartości konkretnej monady
koresponduje więc rozwijanie treści podmiotu odpowiedniego sądu analitycznego – kolejne
wydobywanie zawartych w nim orzeczników.

Postrzeżenia monady

Własności monady

Sądy analityczne opisujące

postrzeżenia/własności

monady

M postrzega, że jedzie na
koniu

M ma własność jechania na
koniu

„M jest jeźdźcem”

M postrzega, że strzela z
łuku

M ma własność strzelania z
łuku

„M jest łucznikiem”

M postrzega, że porywają go
zbójcy

M ma własność bycia
porywanym przez zbójców

„M jest porywany przez
zbójców”

M postrzega, że pociąga z
flaszy

M ma własność bycia
pociągającym z flaszy

„M jest pijakiem”

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

8

_______________________________________________________

(4) Ilość monad i ich rodzaje

• Monad jest nieskończenie wiele, a przynajmniej więcej niż może wyrazić jakakolwiek
liczba. Tym samym, głosząc wielość substancji, Leibniz opowiada się za metafizycznym
pluralizmem.

• Ale nie ma dwóch identycznych monad. Jest to konsekwencja

prawa tożsamości Leibniza

Dwie rzeczy nieodróżnialne są tożsame (są jedną i tą samą rzeczą).

M jest P

Porządek ontologiczny

Porządek logiczny

podmiot

orzecznik

Ontologiczne

(i potencjalne)

zawieranie się

wszystkich

P (z wyjątkiem

istnienia) w M

Kolejność następowania
postrzeżeń jest z góry
„zaprogramowana”

Dążność do zmiany postrzeżeń

Sąd analityczny

Logiczne zawieranie

się P w M

Monada

(substancja

prosta i aktywna)

postrzeżenia

(stany) monady

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

9

• Czym więc różnią się monady?

Wyrazistością postrzegania. Nie ma dwóch monad postrzegających równie wyraźnie.
Posługując się tym kryterium można ponadto wyróżnić trzy zasadnicze rodzaje monad:

1. monady posiadające percepcje, ale pozbawione pamięci

2. monady posiadające percepcje i wyposażone w pamięć – dusze (zwierzęta)

3. monady posiadające percepcje, wyposażone w pamięć i posiadające apercepcję – duchy
(ludzie i Bóg).

Apercepcja to świadomość posiadania percepcji (samoświadomość).

• W konsekwencji monady tworzą hierarchię, na czele której znajduje się Bóg – monada
postrzegająca doskonale wyraźnie, do której istoty należy istnienie

III. „Dlaczego jest raczej coś niż nic?”

1.

Na gruncie logiki oraz metafizyki Leibniz przyjmuje zasadę racji dostatecznej, zgodnie z
którą nic nie może istnieć, ani mieć pewnych własności (być takim, a nie innym) bez
określonej racji (powodu, przyczyny).

Wszystkie monady z wyjątkiem Boga są przygodne – mogłyby nie istnieć. Skoro więc
istnieją, powstaje pytanie dlaczego istnieją (z jakiej racji)? Jaka jest racja (powód, przyczyna)
ich istnienia?

Racją dostateczną istnienia przygodnego świata jest istnienie Boga – monady, która jest
bytem koniecznym, istniejącym ze swej istoty.

2.

Dlaczego jednak istnieje właśnie taki a nie inny świat?

Bóg urzeczywistnia świat w którym realizuje się najwięcej współmożliwości. A ponieważ
istnienie jest doskonałością (Leibniz jest zwolennikiem dowodu ontologicznego), w takim
świecie realizuje się maksimum doskonałości. Jest więc to najlepszy z możliwych światów.

Idea możliwych światów okazała się niezwykle płodna we współczesnej filozofii i logice.

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

10