Pojęcie i charakterystyka poczucia winy

Poczucie winy jest wyrażeniem wieloznacznym i nieostrym. Już samo wyrażenie ?poczucie"
wskazuje na to, że mamy do czynienia z czymś, co nie da się precyzyjnie zdefiniować.

Najczęściej rozumie się przez poczucie winy zespół specyficznych reakcji obejmujących głównie
wstyd, żal, złość na siebie, niepokój,, negatywną samoocenę, powstałe na skutek zachowań

niezgodnych z regułami etycznymi, jakie jednostka uznaje. Zachowanie niezgodne z regułami
etycznymi rozumiane jest zazwyczaj jako uleganie jakimś własnym popędom, które moralność

jednostki nakazuje tłumić. Może to być np. dawanie upustu popędom agresywności, seksualnym,
ekshibicjonizmu albo uleganie jakimś innym impulsom, których ekspresji jednostka sama sobie

zabrania,
Istnieją kontrowersje na temat tego, czy poczucie winy polega głównie na przeżywaniu reakcji

lęku, gniewu na siebie i niskiej samooceny, czy raczej żalu połączonego z niską samooceną,
Poszczególni autorzy zajmujący się poczuciem winy akcentują zwykle jedną lub dwie komponenty'

tej złożonej reakcji, jaką jest poczucie winy.
Tak np. Mc K e n z i e określa poczucie winy jako lęk przed konsekwencjami takiego zachowania,

które pozwala na swobodny upust popędów
Według Znamierowskiego w skład poczucia winy wchodzi, żal, współczucie dla pokrzywdzonego,

gniew na samego siebie, wstyd oraz ujemna ocena siebie, która jest rdzeniem poczucia winy .
Kulczycki, który' napisał pracę opartą o doświadczalne badania nad kształtowaniem racjonalnych

poczuć winy, widzi w poczuciu winy ?przeżycie składające się z negatywnej oceny samego siebie
(np. jestem głupi, mało wartościowy, niezaradny, niepoważny, egoista) oraz związanych z tą oceną

nieprzyjemnych uczuć (np. złości, gniewu, niezadowolenia) skierowanych przeciwko samemu sobie"

Ausubeł określa, poczucie winy jako specjalny rodzaj negatywnej oceny samego siebie, w którym
występują takie zjawiska jak wstyd, samonagana niezadowolenie z siebie, potępienie siebie,

obniżenie szacunku dla siebie
Zjawisko poczucia winy ma duży wpływ na funkcjonowanie osobowości, K. Dąbrowski dostrzega

destrukcyjną dla osobowości rolę poczucia winy, ale ze względu na określony ideał osobowości
wartościuje tę destrukcję dodatnio. Posługując się pojęciem dezintegracji pozytywnej stwierdza, że

poczucie winy ma moc dezintegrującą i ocenia jej funkcję pozytywnie. K. Dąbrowski uważa, że ?
tworzy ono niezbędne twórcze napięcie, stanowiące podstawę pracy samowychowawczej"

Homey wskazuje na fakt, że poczucie winy zwłaszcza poczucie winy neurotyka, powstaje
szczególnie łatwo, kiedy człowiek boi się dezaprobaty, utraty miłości, emocjonalnego odrzucenia.

Wtedy występuje szczególnie silnie moment negatywnej samooceny, który przybiera postać
gwałtownych, przesadzonych samooskarżen .

Psychologowie i moraliści mówią o różnych odmianach poczucia winy. H. Wantuła wyróżnia np.
racjonalne i nieracjonalne, świadome i nieświadome, realistyczne i nierealistyczne poczucie winy

(Wantuła, 1970,8.173-175).
W przeżyciu poczucia winy Kuczkowski wyróżnia cztery komponenty:

? elementy emocjonalne
? komponent treściowy

? czynnik czasu
? kontrola woli (Kuczkowski, 1974 a. s. 70).

Jedną z najważniejszych roli w strukturze poczucia winy odgrywają elementy emocjonalne. Me
Kenzie zalicza do nich przede wszystkim poczucie, że robi się coś złego, potępienie samego siebie

za pogwałcenie norm moralnych, a także poczucie alienacji od siebie samego, od rodziny, od Boga,
poczucie odpowiedzialności za zakłócenie stosunków z Bogiem, poczucie zasłużenia na karę

potępienia. Jako komponenty emocjonalne wymienia się też konflikt, napięcie, niepokój, depresję,
wyrzuty' sumienia.

Często też spotyka się poczucie niższości, małości i słabości (Kuczkowski, 1974 b, s. 41).
Istotne miejsce w strukturze poczucia winy zajmuje _ komponent treściowy. Jest on określany jako

obecność w osobowości wartości i norm, które zostały zinternalizowane. Niezbędnym bowiem
warunkiem racjonalnego poczucia winy jest ocena intelektualna oparta na analizie okoliczności

czynu i intencji aktu, gdyż może wystąpić nie tylko świadome zafałszowanie, ale także działające tu
mechanizmy obronne:

podmiot, czując się winny., usprawiedliwia się przed sobą, stosując mechanizm racjonalizacji.
Czynnik czasu jest odpowiedzialny za synchronizację działania bodźca oraz zachowania podmiotu i

związanego z tym zachowaniem osądu moralnego. Przy braku takiej synchronizacji mogą wystąpić
zjawiska patologiczne.

Kontrola woli, czwarty element strukturalny poczucia winy odpowiada za jego autentyczność. Aby
zaistniał błąd moralny, konieczne jest poznanie prawa wraz z jego zakazami i sankcjami, wolny

wybór (podporządkowanie się prawu lub nie) i odpowiedzialność za dokonany wybór. W

autentycznym poczuciu winy wolny wybór jest. warunkiem koniecznym, a elementy wolicjonalne
czynnikiem zasadni czym. W patologii poczucia winy mamy do czynienia tylko ze szczątkowymi

elementami decyzji i wyboru (Kuczkowski, 1974 a, s. 70-74).
Jednym z podstawowych czynników warunkujących powitanie i przeżywanie poczucia winy jest

uwrażliwienie dziecka w bardzo wczesnym okresie jego rozwoju na. aprobatę i dezaprobatę ze
strony rodziców. Dziecko takie, jeżeli popełni jakiś czyn niezgodny z tym, czego oczekują od niego

rodzice, przeżywa wstyd, żal, lęk, negatywną samoocenę. Ponieważ uczenie dziecka wrażliwości,
ma miejsce w większości wypadków jeszcze przed tym- zanim zacznie ono używać mowy i uzyska

pełną samoświadomość, nabywa ono cos w rodzaju ?dyspozycji" do przeżywania poczucia winy za
różne swoje zachowania, które są nieaprobowane przez rodziców lub dziecku ?wydaje się", że są

przez nich nieaprobowane. Jest to dyspozycja, z której dziecko, a później człowiek dorosły, nie
zdaje sobie sprawy, pozostająca w nieświadomości. Ta hipotetyczna dyspozycja leży u podstaw

nieświadomego poczucia winy. Jest to produkowanie reakcji poczucia winy za jakieś aktualne swoje
zachowania, które dziecko czy człowiek dorosły ujmuje jako ?podobne" do tamtych z

wcześniejszych okresów rozwoju.
Człowiek dorosły, który nabył we wczesnym okresie dziecięcego rozwoju dyspozycję do

przeżywania poczucia winy, czyli wyuczył się, me zdając sobie z tego sprawy, wstydu, żalu, łęku,
pomniejszania siebie za jakieś swoje zachowania, będzie później ?dorabiał" mniej lub więcej

racjonalne powody zaczerpnięte z aktualnego swego życia, żeby jakoś uzasadnić dręczące go
poczucie winy. Na przykład, że coś zaniedbał, że zachowuje się niezgodnie z przyjętymi regułami

etycznymi. Zwykłe człowiek taki. przeżywa silne poczucie winy za jakieś błahe przewinienie,
zaniedbanie czy niedopatrzenie na które inni ludzie nie zwracaliby specjalnej uwagi. Dzieje się tak

dlatego, że to aktualne przewinienie jest rodzajem kanalizacji dla nabytego we wczesnym
dzieciństwie i nieświadomego poczucia winy. To przesadzone, nie mające bliższego związku z

aktualną sytuacją poczucie winy jest określane jako nieracjonalne lub nierealistyczne.
W tym miejscu zostanie scharakteryzowana koncepcja poczucia winy, na której opierali się M.

Kofta, J. Brzeziński i M. Ignaczak przy konstruowaniu Kwestionariusza Poczucia Winy (KPW). Jak
twierdzą wymienieni autorzy, pojęcie poczucia winy występuje w psychologii w dwóch

podstawowych odmianach znaczeniowych.
Poczucie winy może być rozumiane jako przejściowy stan podmiotu, który pojawia się w

następstwie naruszenia przez człowieka zinternalizowanej zasady, normy postępowania. Stan ten
ma silne zabarwienie emocjonalne i jest odczuwany jako bardzo przykry. Prawdopodobnie wiąże się

to z faktem, że przekroczenie normy uważanej przez samego " siebie za ważną i obowiązującą
wywołuje czasowe zachwianie poczucia własnej wartości. Poczucie winy posiada także silną

komponentę motywacyjną człowiek nie tylko doznaje przykrości, ale jednocześnie obwinia i oskarża
samego siebie wymierzając sobie ?kary". Przy większym jego należeniu jednostka może nawrót

przejść do fizycznej autoagresji.
Poczucie winy autorzy rozumieją także jako względnie stały składnik osobowości jednostki. Można

go w przybliżeniu określić jako składnik lub aspekt mechanizmu osobowości, który decyduje o
częstości pojawiania się. natężeniu i czasie zalegania poczucia winy rozumianego jako przejściowy

stan podmiotu Kwestionariusz Kolty. Brzezińskiego i Ignaczaka służy do pomiaru tak właśnie
rozumianego poczucia winy.

Jak twierdzą autorzy Kwestionariusza, poczucie winy pchli rolę regulatora zachowania. Spośród
właściwości osobowości człowieka wywierających regulacyjny wpływ na agresję, a także na inne

formy zachowań aspołecznych, poczucie winy wydaje się zmienną o szczególnym znaczeniu. Kofta,
Brzeziński i Ignaczak przyjęli założenie, że poczucie winy stanowi istotny element mechanizmu

samokontroli człowieka oraz decyduje o zdolności jednostki do modulowania i tłumienia własnych
impulsów i dostosowania formy ich zaspokajania do wymogów- społecznych. Poczucie winy

odgrywa rolę szczególną ? decyduje bowiem o wielkości kosztów psychologicznych ponoszonych
przez jednostkę w związku z naruszeniem przez nią uwewnętrznionych norm postępowania. Koszty

te mogą przyjmować postać samoobwiniania się, utraty szacunku do samego siebie itp. Warto
podkreślić, że o ile siła oddziaływania innych czynników wypływających na wielkość kosztów

psychologicznych związanych z przekroczeniem norm (takich jak społeczna dezaprobata,
antycypwane represje prawne itp.) zmienia się z sytuacji na sytuację, poczucie winy, jako element

na stałe związany z osobowością, będzie oddziaływało ze względnie stalą silą (Kofta, Brzeziński,
Ignaczak, 1977, s. 94-95).