HISTORIA MYŚLI EKONOMICZNEJ

1. Metodologia nauki mówi o dwóch tradycjach: euklidesowo-kartezjańskiej i babilońskiej
(stoickiej). Czym one różnią się i jakie ma to znaczenie dla nauki ekonomicznej?
tradycja- przekazywanie pewnych sposobów myślenia i reguł postępowania.
Współczesna metodologia nauk mówi o dwóch tradycjach, które w dziejach myśli naukowej
zwalczały się i na przemian dominowały.
A. TRADYCJA EUKLIDESOWO-KARTEZJAŃSKA
Jak sama nazwa wskazuje przesłankami owej tradycji są poglądy dwóch myślicieli: Euklidesa i
Kartezjusza. Inną stosowaną nazwa tej tradycji jest:
podejście aksjomatyczno-dedukcyjne.
EUKLIDES - opierał się na aksjomatach (twierdzeniach bez dowodów ) oraz metodach
wnioskowania. W ten sposób zbudował cały gmach geometrii.
KARTEZJUSZ - usiłował sformułować metodę myślenia całkowicie niezawodną, opartą na
wzorcach matematyki. Podstawową przesłanka w jego mniemaniu jest pewność naszego myślenia
(cogito ergo sum).
W tradycji tej mieści się również:
• Mechanika klasyczna - utrwala ona podejścia aksjomatyczne i dedukcyjne, opisuje przyrodę
jako układ deterministyczny tzn. uwarunkowany przyczynowo i rządzący się różnymi prawami
• Myślenie redukcyjne - (atomizm)polega na dzieleniu badanego obiektu na coraz mniejsze części
• Dualizm - skłonność do dwoistego ujmowania zagadnień
B. TRADYCJA BABILOŃSKA
Zrodzona została przez filozofów stoików i doktrynę religijną judaizmu opartą na wykładzie
Talmudu babilońskiego. Podjęto tu próbę wyjaśnienia świata bez emocji, w zgodzie z przyrodą i
rozumem oraz podkreśleniem znaczenia norm moralnych w życiu człowieka. Zwolennicy
wychodzą z założenia, że każdy łańcuch rozumowania ma słabe ogniwa jeżeli rozumowanie to
próbujemy skonfrontować z rzeczywistością. Myślicielem propagującym tę metodę jest
FRANCIS BACON- zwalczał on metodę dedukcyjną i scholastykę popierając metodę empiryczna
(doświadczenie i wnioskowanie indukcyjne).
Wnioskowanie indukcyjne podzielił on na dwa rodzaje:
• Eliminacyjne - gdy zgromadzone fakty usuwają pewne twierdzenia
• Enumeratywne- gdy odpowiednia liczba faktów pozwala wyciągnąć ogólny

wniosek.

Bacon twierdził, że należy liczyć się z błędami wynikającymi z niepewności i z tym, że wyniki
badań będą nieeleganckie i nieestetyczne gdyż badanego projektu nie da się wypreparować z
otoczenia. Nosi to miano holizmu (ujęcie całościowe badanego zjawiska)
Występowanie praw logiki uznawał on wyłącznie w ramach części badanych systemów.
Myśl ekonomiczna zawsze związana była z dwiema tradycjami nauki. Spory, czy ekonomia jest
nauka toczyły się tak jak w całej filozofii nauki. Poglądy będące przesłankami tradycji miały swoje
odbicie w poglądach głoszonych przez ekonomistów. Przykładem może być tu spór w I połowie
XIX w. O metodę nauki ekonomicznej, który powstał między przedstawicielami kierunku
historycznego ci klasycznego. Spierano się czy należy szukać praw w ekonomii (klasycy) czy
wystarczy dobry opis rzeczywistości społ -gosp i jej przemian (historycy ). Zarówno ten spór jak i
wiele następnych pozostał nie rozstrzygnięty, obie tradycje miały bowiem swoich zwolenników i
przeciwników.

2. Podaj definicje historii myśli ekonomicznej i doktryny ekonomicznej. Czym różnią się
pojęcia „obiekt" i „przedmiot" w nauce ekonomicznej?
Historia myśli ekonomicznej sygnalizuje związki naszej dyscyplina naukowej co najmniej trzema
rodzinami nauk tj. historycznymi, filozoficznymi i ekonomicznymi. Obiektem badań historii jest
proces rozwoju życia społecznego albo przeszłości. Natomiast przedmiot (program) badań to opis
tej przeszłości lub poszukiwanie w niej pewnych prawidłowości.
Filozofia za obiekt badań obrała całą rzeczywistość, a jej przedmiotem są rozważania nad szeroko
rozumianą mysią Indyka. Obiektem badań ekonomii jest życie gospodarcze, przedmiotem zaś jego
opis, poszukiwanie prawidłowości i zasad służących praktyce. Historia myśli ekonomicznej jest
dyscyplina naukowa w zbiorze nauk społecznych, która bada przeszłości myśli ekonomicznej,
opisuje ją i poszukuje prawidłowości służących praktyce gospodarczej.
Często zdarza się, ze obiekt i przedmiot utożsamiane są ze sobą, co prowadzi do nieporozumień.
Obiekt jest cząstką rzeczywistości wyodrębniona przez obserwatora. Od zdolności obserwatora i
programu przez niego realizowanego zależy przede wszystkim jasna identyfikacja tj. ustalenie
tożsamości obiektu i jego wyodrębnienie z wysoce złożonego świata zjawisk. Właśnie program
badawczy nazywamy tu przedmiotem dyscypliny naukowe. Występuje makroskopowe tzw.
„czarnej skrzynki" i mikroskopowe tzw. Otwarcie ”czarnej skrzynki" ujecie myśli ekonomicznej.

3. Jaką rolę w koncepcjach myślicieli antycznej Grecji przypisywano instytucji państwa
(polis)?
Grecja rozwinęła się w ramach niewolnictwa, od VIII do VI p.n.e. niewolnictwo miało charakter
patriarchalny (niewolnik pracował z właścicielem), podstawowym działem gosp. Było rolnictwo.
Rozwijał się handel, trwały liczne wojny. Interesy rożnych warstw społecznych znajdowały się
często w głębokiej sprzeczności i pojawiające się konflikty coraz częściej musiało rozwiązywać
państwo. W Grecji pojawia się szczególny twór „miasio-państwo" głoszony jako polis. Było ono
wspólnota skupioną wokół umocnionego centrum władzy i obejmującą stosunkowo mały obszar.
Mała odległość od centrum pozwala zwoływać wszystkich dorosłych obywateli na zgromadzenia
w celu omówienia spraw państwa, nie dotyczyło to niewolników i ludności napływowej czyli
„metojków", którzy razem stanowili większość polis. Władza tu była w rękach obywateli i miała
różne formy w rożnych okresach w zależności od układu sił społecznych: demokracja, tyrania,
oligarchia i timokracja. Polis buło ośrodkiem życia kulturalnego. Zaczęły rozwijać się tam różne
nauki. Kiedy zaczęto wzrastać niewolnictwo (w niewolę skazywano niewypłacalnych dłużników)
polis zaczęto potrzebować więcej marynarzy i wojowników nie tylko ze względu na handel
morski. kontakty z koloniami i obronę granic, lecz także ze względu na konieczność utrzymania
lądu wewnętrznego w tym zapewnienia posłuszeństwa niewolników. Solon zaczął wprowadzać w
polis reformy, które doprowadziły do timokracji (sprawowanie władzy przez osoby
charakteryzujące się posiadaniem szczególnych wartości np. bogactwa). Demokryt uznawał
państwo za wynik harmonizacji sprzecznych interesów jednostek, osiąganych w ramach
demokracji i pod hasłem umiaru we wszystkich poczynaniach. Sokrates był żołnierzem.
urzędnikiem, a także bezpłatnym nauczycielem. Głosił w polis, ze dobro moralne jest celem
działań. Jednym z jego uczniów był Platon, który przedstawił koncepcję idealnego państwa. Było
to po zlikwidowaniu ustroju greckiego polis przez Macedonię. Podstawy idealnego państwa
opierały się na sprawiedliwości. Platon sadził, że społeczny podział pracy zależy od wykształcenia,
tego czy pracuje w rzemiośle, rolnictwie, czy jest jako niewolnik „narzędziem". Struktura klasowa
ma trzy części: potrzebująca, wojująca, myśląca, twierdził, ze pogoń za bogactwem prowadzi do
demokracji i osłabia społeczeństwo. U schyłku życia postulował o zniesienie własności prywatnej.
Rządy w państwie ma sprawować prawo przy pomocy wyznaczonych władz.

6. Jaki wpływ wywierała etyka wczesnego chrześcijaństwa na koncepcje społeczno-
ekonomiczne patrystyki?

PATRYSTYKA- nazwa przyjęta dla określenia poglądów najwybitniejszych postaci rodzącego
się Kościoła. Rozróżnia się:

• Patrystykę wsch. (język- greka, ośrodek- Aleksandria)
• Patrystykę zach. (język- łacina, ośrodek- Rzym) Pierwsze 5 wieków n. e. to powstanie, rozkwit i
upadek cesarstwa rzymskiego. Ogromna rolę w przemianach ustrojowych odegrało
chrześcijaństwo, które w IV w. n. e. Uzyskało status religii państwowej. Była to rewolucja w
sferze ideologii i etyki. Myśl społ-ekonom. Uzyskała nowe ramy. Sięgała ona do Pisma Świętego,
które Ojcowie Kościoła starali się interpretować stosownie do potrzeb ówczesnej rzeczywistości.
Rodząca się chrześcijańska nauka społeczno
•ekonom, podejmuje wątki dotyczące:
• Stosunku do bogactwa i nędzy
• Stosunku do pracy
• Stosunku do państwa i religii
Myśliciele tamtej epoki (Augustyn, Klemens Aleksandryjski, Cyprian... )
postulowali:
• Harmonię między cesarstwem i chrześcijaństwem (które są reprezentantami dwóch społeczności:
ziemskiej i boskiej ), którą może zapewnić jedność etyki indywidualnej i społecznej
• Jednostka i wspólnoty musza dokonać wyboru miedzy ułudami tego świata a szczęściem
wiekuistym
• Warunkiem zgody jest stan pokoju co odnosi się zarówno do relacji między państwami jak i
jednostką
• Konieczność wyrzeczenia się pogoni za bogactwem będącym tylko

narzędziem, które można wykorzystać dobrze lub źle, własność prywatna jest moralnie
uzasadniona

• Bogaty ma obowiązek wobec wspólnoty ,wobec biednych i potrzebujących
• Dostrzegano nadmierny przyrost naturalny będący przyczyną ubóstwa

7. Przedstaw główne cechy doktryny społeczno-ekonomicznej Tomasza z Akwinu, a
zwłaszcza jego koncepcję ceny sprawiedliwej.
Kościół będący potęga naukowo- gospodarczą rozwijał nauczanie zgodnie z patrystyką. Uczonych
nazywano kanonistami. Uprawiali oni teologię, filozofię i etykę zwane łącznie scholastyką. Za
klasyczne ujecie doktryny kanonistycznej uznaje się nauczanie Tomasza z Akwinu. Podjął on trud
scalania myśli sakralnej i świeckiej, wykazania zgodności objawienia i doświadczenia, wiar\ i
rozumu. Było to niezbędne z tego względu, że Kościół w owym czasie ostro zwalczał pojawiające
się często koncepcję tzw. Awerroizmu łacińskiego, który był niebezpieczny ze względu na
głoszoną teorię dwóch prawd: naukowej i religijnej. Według Tomasza z Akwinu występuje
hierarchiczna spójność praw :

• Wiecznego (z woli Boga)
• Naturalnego (reguł prawa wiecznego „odciśniętych w rozumie")
• Pozytywnego (stanowionego przez ludzi ale pod warunkiem zgodności z prawem naturalnym)
• Boskiego (objawionego w Piśmie Świętym) Wokół tych praw i uznania Boga jako ostatecznego
celu i miary czynów ludzkich zbudował on etykę, w ramach której wyróżniamy etykę społ- gosp
ETYKA SPOŁ-GOSP.:

- 4 -

Teoria własności - nierówność posiadania nie jest sprzeczna z porządkiem natury jednak
prawa własności nie wolno nadużywać i należy być hojnym dla ubogich i potrzebujących.

Teoria stos. społ.- zaadaptowana na potrzeby ustroju feudalnego i jego głównej instytucji-
poddaństwa głosiła, że urodzenie się w niższym stanie jest kara za grzech pierworodny zaś
podporządkowanie jednego człowieka drugiemu zaś odbiciem porządku naturalnego.

Obie teorie są pochodnymi teorii ceny sprawiedliwej, na która zapotrzebowanie zgłosiła
rozwijająca się dynamicznie gospodarka towarowo-pieniężna. Powszechne nawoływanie do
działań sprawiedliwych należało przełożyć na język zrozumiały dla sądów, kupców. Kościoła.
Polegała ona na możliwości zaskarżenia sprzedawcy, który pobrał cenę mniejszą lub większą
o 50% od uznanej za sprawiedliwą.
Główna teza tej teorii była zasada ekwiwalentności wymiany czyli równości wymienianych
dóbr. Pojawiła się więc kwestia jak mierzyć wartość. Tomasz z Akwinu określił ją jako sumę
nakładów pracy, materiałów i usług. Przy czym:

• W nakładach pracy występują dwa czynniki:

- Ilościowy - można zmierzyć czasem pracy
- Jakościowy - można jedynie opisać

• W nakładach rzeczowych jako miernika można doszukać się uprzedmiotowionej pracy
• Usługi również wiążą się z pewnym wysiłkiem
Ponieważ Tomasz był wnikliwym obserwatorem zjawisk rynkowych oraz poczynań cechów
mających często monopol uznawał więc przybliżony charakter postulowanej równości cen
rynkowych z cena sprawiedliwą.

8. Omów ewolucję nauki o pieniądzu i procencie, która dokonała się u schyłku
średniowiecza.
Nad zagadnieniem procentu długo ciążył grzech uprawiania lichwy. Sobór Laterański w 1139
r. zabronił
wszelkich pożyczek na "%”. Pierwszy wyłom uczynił już Tomasz z Akwinu wprowadzając
rozróżnienie
między dobrami konsumpcyjnymi a niekonsumpcyjnymi oraz pożyczką i dzierżawą.
Dobra konsumpcyjne- ulegają zniszczeniu i można jedynie domagać się ich zwrotu bez
dodatkowych

Teoria własności

Teoria
stosunków społ.

Teoria ceny
sprawiedliwej

- 5 -

korzyści.
Dzierżawa domu (dobra niekonsump.) oznacza zaś pozbawienie korzyści i stad wynika
uzasadnienie
zwrotu wraz z nadwyżką za jej używanie.
Pożyczka pieniężna i żądanie zwrotu zapłaty za używanie pieniądza uznano jednak za
niesprawiedliwe.
Po tym pojawiły się inne wyjątki zaś u schyłku średniowiecza rozpowszechniła się operacja
kredytowa
kupna- sprzedaży renty. Właściciel nieruchomości zaciągał pożyczkę pod jej zastaw i
zobowiązywał się
oddać płynące z niej dochody spłacając dług ratami rocznymi, przy danej stopie %. Tym
sposobem jakiś
czas później % od pożyczek rozciągnął się również na lokaty kapitałowe.
Pieniądz stał się źródłem zysku a nie tylko pośrednikiem.
Podejmowano reformy ustroju monetarnego. W kolejnych krajach pojawiały się coraz to
nowe monety.
Na skutek „psucia monety" (zmiana składu, wartości, formy przez kolejnych władców )
pojawiła się
konieczność ustalenia pewnych reguł. Ustalono, że biciem monety zajmować się będzie
władza
państwowa zaś zmiany ciężaru i znaku są dopuszczalne jedynie w interesie kraju.
Przełomem w polityce monetarnej okazał się traktat niejakiego Mikołaja z Oresme z 1360 r.,
który jednak dopiero po pewnym czasie zdobył uznanie i począł być stosowany. Głosił on
mianowicie, że podstawa polityki pieniężnej powinna być użyteczność monety jako środka
wymiany. Moneta musi być: poręczna, lekka, zrobiona z substancji kosztownej i w miarę
rzadkiej. Władca opatruje monetę swoim stemplem ale nie jest ona jego własnością.
Właścicielem jej jest społeczeństwo i poszczególne jednostki. Mikołaj z o. Wskazuje też na
skutki ekonomiczne psucia monety:
• Utrudnienia w wymianie
• Utrata zaufania do pieniądza
• Odpływ złota i srebra z kraju
• Przypływ fałszywych pieniędzy
• Upadek handlu zagranicznego
• Handel wewnętrzny bogaci nieuczciwych
Na uwagę zasługują tez nowe ujęcia ceny sprawiedliwej:
• Antonin z Florencji
Na uwagę zasługują 3 stopnie ceny sprawiedliwej:

•

Niższy-gdy występuje wymiana ekwiwalentna

•

Średni- gdy występuje transakcja gotówkowa

•

Wyższy- gdy występuje zapłata późniejsza

• Bernard ze Sieny
Proponował uwzględnić w cenie spr.:

•

Wkład kwalifikacji

•

Rzadkość

•

Indywidualne gusty

• Gabriel Biel
Oprócz pracy, kosztów i rzadkości proponował on uwzględnić w cenie:

•

Konieczność

- 6 -

•

Popyt

•

Ryzyko

•

Troski

•

Trud pozyskania

•

Możliwe szkody

9. Przypomnij treść utopii społecznych Morusa, Campanelli o Bacona.
Thomas Morus
1516 r. „Prawdziwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu rzeczypospolitej i o nowej
wyspie Utopii".
Jest to rozwinięcie koncepcji Platona, ale tez krytyka aktualnych przemian gospodarczych i
szczegółowy opis idealnego porządku państwowego zwanego utopią. Ustrój w utopii polega
na braku własności prywatnej i osobistej co umożliwia racjonalną organizację produkcji i
podziału. Podstawową jednostką społeczną jest rodzin składająca się około czterdziestu osób.
Jej pierwsza połowa pracuje w rzemiośle, druga zaś na roli. Po roku następuje zamiana.
Ciężkie prace wykonują niewolnicy jeńcy wojenni, przestępcy. Sześć godzin pracy dziennie
zaspokaja potrzeby wspólnoty. Wytworzone produkty znoszone są na plac miejski, gdzie
każdy może wziąć bez zapłaty co jest mu potrzebne. Państwo jest federacją miast na której
czele stoją dożywotnio książęta.
Tomaso Campanella 1602 r. „Miasto słońca"
W państwie tym panuje wspólna własność środków produkcji i konsumpcji. Władza należy
do mędrców, którzy są jednocześnie kapłanami. 10 oni kwalifikują młodych obywateli do
odpowiednich zawodów. Wszelkie decyzje podejmowane są na zgromadzeniu ludności. Trzy
cztery godziny pracy dziennie wystarczy aby dostarczyć wspólnocie niezbędnych środków do
życia. Reszta czasu przeznaczona jest na dyskusje, czytanie, spacery, gimnastykę. Francis
Bacon
1627 r. „Nowa Atlantyda"
Bacon opisuje wyspę Bensalem na której żyje wspólnota. Instytut badań naukowych „Dom
Salomona" świadczy wspólnocie usługi, liczeni instytutu prowadzą skomplikowane
eksperymenty, budują maszyny, opracowują technologie. Sterowanie rozwojem badań i
wdrażanie ich efektów należy do obowiązków światłej władzy.

10. Opisz koncepcje bulionistów i ich krytykę w rozprawach T. Muna.
Bulioniści (ang. bullion – złoto lub srebro w sztabach) wprowadzili do historii myśli
ekonomicznej koncepcję monetarną tzw. ilościową teorię pieniądza. Bulioniści
zafascynowani byli pieniądzem kruszcowym (co wiązało się z dwoma zjawiskami: rewolucją
cen i ujawnieniem się nowej funkcji pieniądza – tworzeniem kapitału). Przyczynami tego
zjawiska było m.in. praktyka psucia monety (o czym pisał m.in. Mikołaj Kopernik w
„Sposobie bicia monety”).
Bulioniści uważali, że wartość monety rośnie wtedy, kiedy popyt na nią przewyższa podaż.
Odbija się to na cenach – rosną one w warunkach obfitości monety w obiegu, a spadają przy
niedostatku kruszcu. Dlatego też bulioniści zaczęli kształtować politykę, której celem była
akumulacja kruszcu we własnym kraju. John Hales twierdził, że jednostka powinna kierować
sobą godnie i z własną korzyścią, podobnie musi działać rodzina i tak samo mają być

- 7 -

zarządzane miasta i państwo. Stosunki handlowe z zagranicą są koniecznością, ale należy
dbać o ich efekt końcowy – bogacenie własnego kraju.
Thomas Mun (czołowy przedstawiciel angielskiego merkantylizmu) twierdził, że dobrym
lekarstwem jest raczej pobudzanie oszczędności, redukcja importu przedmiotów zbytku i
wzrost eksportu, niż postulowana deprecjacja monety. Kraj powinien jak najwięcej
eksportować, ale głównie wyroby przetworzone, a nie surowce. Importować należy tylko
towary niezbędne i surowce pozwalające na reeksport. Mun przestrzegał przed nadmierną
dyskryminacją kupców zagranicznych, ponieważ grozi to odwetem i spadkiem eksportu.

11. Jakie podobieństwa i różnice dostrzegasz w poglądach kolbertyzmu i kameralistyki.
Kolbertyzm – merkanizm francuski
Kameralistyka – system poglądów merkanistycznych, wyrastających na stosunkowo
zacofanej strukturze gospodarczej, społecznej i politycznej krajów niemieckich.

Podobieństwa: polityka protekcjonalizmu wychowawczego, odbudowa życia gospodarczego
kraju, zapełnienie skarbca (poprzez nakładanie podatków, zwłaszcza na konsumpcję
przedmiotów zbytku), rozwój prawa gospodarczego i administracji.
Różnice:
Kolbertyzm: polityka fiskalna obciążała głównie chłopów, zakazano emigracji z kraju,
tworzono manufaktury królewskie, których produkcję chroniły cła importowe, popierano
handel zamorski i tworzenie kolonii.
Kameralistyka: tworzenie okresowych spisów ludności, tworzenie kolegi handlowych, gdzie
były zatrudniane wszystkie stany, ochrona chłopstwa przed nadmiernym opodatkowaniem,
poluzowanie przepisów cechowych w miastach.

12. Czy zasadne jest nazywanie poglądów polskich ekonomistów XVI i XVII wieku
mianem „szlacheckiego merkantylizmu” ?
Tak, ponieważ również w Polsce rozwinęła się myśl merkantylistyczna, którą
„reprezentowała” szlachta.
Jan Ostroróg domagał się opodatkowania duchowieństwa, umocnienia władzy królewskiej,
zwiększenie wpływów mieszczaństwa i chłopstwa. Potępiał praktyki związane z „psuciem”
monety.
Andrzej Frycz Modrzewski w dziele „O poprawie Rzeczypospolitej” wprowadził platońską
tezę o potrzebie moralnej jedności wspólnoty, przestrzegania sprawiedliwości i
ustanowionych praw. Bronił chłopów przed uciskiem pańszczyźnianym, mieszczan przed
uzurpacją szlachty. Twierdził, że o bogactwie kraju decyduje pracowita ludność, zatrudniona
w rolnictwie i rzemiośle. Państwo powinno ingerować w handel zagraniczny, zwłaszcza
regulując cła na zboże.
Jan Grodwagner twierdził, że sam prawny zakaz wywozu kruszców jest nieskuteczny,
istotne jest bowiem zapewnienie krajowi dodatniego bilansu handlowego. W tym celu należy
wspierać rozwój rodzimego przemysłu, ograniczać eksport surowców i import produktów
gotowych.
Andrzej Maksymilian Fredro uważał, że oprócz wydajnego rolnictwa konieczne są
rozwinięte rzemiosło, handel i komunikacja. Warto organizować warsztaty dla włóczęgów,
gromadzić fachowców zagranicznych i zakładać kompanie handlu zagranicznego.

13. Opisz istotę „porządku naturalnego” i teorię produktu czystego w ujęciu
fizjokratów.
Według fizjokratów porządek naturalny to jedyny stan doskonały, wynika bowiem z praw
przyrody. Koncepcja porządku naturalnego wywodzi się z filozofii Kartezjusza. Przyroda

- 8 -

rządzi się swoimi prawami, które człowiek poznaje w procesie doświadczenia, w kontakcie z
naturą i za pomocą rozumu. Jednostka ludzka ma znaczny obszar wolności działania,
ograniczony warunkami praw naturalnych człowieka. Ogólna idea wolności w procesie
gospodarowania opiera się na dodatkowym kryterium, materialistycznym. „...prawo naturalne
człowieka jest to prawo do rzeczy przynoszących mu pożytek, i które jest on w stanie uzyskać
dzięki swojej pracy. Właściwe korzystanie z wolności oznacza czyny zgodne z porządkiem
naturalnym i prawami przyrody.”

Teoria czystego produktu (rpoduit net) głosi, że tylko w rolnictwie zachodzi proces
otrzymywania nadwyżki ponad wyłożone nakłady. Natura-ziemia dostarcza produkt fizyczny
większy od wydatków i kosztów utrzymania. Nadwyżka ta utrzymuje nie tylko farmera, ale
całe społeczeństwo. Sama ziemia, bez nakładów, też daje produkt, ale zwykle jest ona skąpa i
daje niewiele. Nakłady podnoszą naturalną urodzajność gleby i można dowieść, że są one
także produktem ziemi-natury.

14. Jakie walory analityczne miała Tablica ekonomiczna F. Quesnaya ?
Tablica ekonomiczna zapoczątkowała w myśli ekonomicznej nowy rozdział – badanie
procesów i cyrkulacji produktu społecznego. Można na niej prześledzić reprodukcję produktu
społecznego oraz cyrkulację towarów i pieniądza, ujętą w pięciu kolejnych aktach:

•

Cyrkulacja między właścicielami a farmerami

•

Transakcje między właścicielami a klasą jałową (np. rzemieślnikami)

•

Cyrkulacja między klasą jałową a farmerami

•

Akt, w którym farmerzy kupują u klasy jałowej potrzebne narzędzia

•

Akt zakupu przez klasę jałową surowców u farmerów

15. Dlaczego idee fizjokratów nie przyjęły się w Polsce ?
Nasze rolnictwo tkwiło głęboko w strukturze feudalnej, nie miało gospodarstw farmerskich i
warstwy dzierżawców-kapitalistów. Chłop egzystował w poddaństwie i pańszczyźnie. Na
luksus leseferyzmu można było pozwolić sobie w warunkach trwałości państwa, a nie w
systemie anarchii zwanej demokracją szlachecką. Stan trzeci stanowił we Francji główną siłę
reformatorską, a w Polsce dopiero się rodził. Nic dziwnego, że garść oświeconej arystokracji i
nieliczni przedstawiciele szlachty nie doprowadzili dzieła naprawy Rzeczypospolitej do
zwycięskiego końca. Rozbiory przekreśliły ostatecznie nadzieję na przebudowę struktury
społecznej.

16. Przypomnij wkład Williama Petty’ego do budowy zrębów ekonomii klasycznej.
Zwróć uwagę na znaczenie jego „arytmetyki politycznej”.
Petty wprowadził nową metodę dociekań – statystykę, zwaną przez niego „arytmetykę
polityczną”. Mamy tu do czynienia z wprowadzeniem do badań ekonomicznych metody
ilościowej, odwoływaniem się do nauk przyrodniczych i akceptacją kauzalizmu, tj. więzi
przyczynowo-skutkowej w zjawiskach społeczno-gospodarczych.
Statystyka opisowa pozwala m.in. porównywać wielkość i potęgę państw, z którymi Anglia
prowadziła wojny lub konkurowała na rynkach zagranicznych. Centralne miejsce w systemie
poglądów ekonomicznych Petty’ego zajmuje teoria bogactwa narodowego, która wyraźnie
świadczy o zerwaniu z podejściem merkantylistów. Rola handlu zagranicznego zostaje
ograniczona i ustępuje miejsca procesowi produkcji. Petty stał się prekursorem rachunku
dochodu narodowego, ale zrozumienie wagi tego zagadnienia nastąpiło dopiero w XX w. Z
teorii bogactwa naturalnego wypływają lub pozostają w ścisłym powiązaniu zręby
pozostałych teorii: pieniądza, renty i ceny oraz słabo jeszcze zarysowanej teorii wartości.

- 9 -

Petty postulował tworzenie banku emitującego noty, a więc pieniądz papierowy wypełniający
czasową lukę w okresach braku monety kruszcowej.






22. Istota protekcjonizmu wychowawczego w ujęciu F.Lista.
F.List (1789-1846) - odrzucał klasyczny podział pracy na produkcyjną i nie produkcyjną.
List w swych rozważaniach nie traci z pola widzenia postulowanej polityki protekcjonizmu
wychowawczego.
Pisze , że bariera celna może początkowo obniżyć dopływ dóbr świadczących o bogactwie ,
ale w dłuższym okresie zapewni także wzrost potencjału wytwórczego , który pomnoży
bogactwo narodu. Chronić trzeba głównie przemysł , który pobudzac będzie rozwój rolnictwa
i pozostałych działów gospodarki.

23. Zalety i ograniczenia metody dedukcji i indukcji w świetle " sporu o metodzie".
Schmoller(1838 - 1917) - twórca młodszej szkoły historycznej zasłużył się jako autor i
wydawca literatury ekonomicznej oraz współzałożyciel w 1872 towarzystwa polityki
społecznej .Towarzystwo grupowało wielu naukowców i działaczy , którzy byli przekonani
,że poprzez reformy państwowe uda się rozwiązać konflikty między pracą a kapitałem .
działalność tego towarzystwa miała charakter opiniotwórczy i czasami wchodziła w konflikt
z polityką kanclerza Bismarcka .Atak na Schmollera przyszedł , że strony założyciela nowej
szkoły psychologicznej Carla Mengera jednego z twórców nowego kierunku w myśli
ekonomicznej. Polemika między Mengerem ,a Schmollerem przerodziałą się w ostrą dyskusje
między ich zwolennikami , która otrzymałą nazwę "spór o metodę" . Typ dyskusji nie mógł
przynieść zwycięstwa żadnej ze stron , ponieważ był to spór o dwóch kierunkach myśli
ekonomicznej .

24. Uzasadnienie polityki protekcjonizmu w koncepcjach amerykańskich ekonomistów
H.C.Carey `a i H.Georga`a .
Czołowym przedstawicielem amerykańskiego protekcjonizmu był Henry Charles Carey
(1793-1879) Carey skoncentrował się na teori podziału bogactwa i funkcjonowaniu
gospodarki amerykańskiej. Dowodził , że w ameryce jest możliwy szybszy wzrost kapitału i
produkcji niż ludności , co zapewnia absolutny wzrost zysku oraz absolutny i relatywny
wzrost płac .Carey w teori wartości opowiedział się , za jej wersją kosztową i tworzeniem
wartości w procesie wymiany .Carey był zwolennikiem handlu łączącego bezpośrednio
producenta z konsumentem i przeciwnikiem wielkiego handlu w którym występuje pośrednik
i przewoźnik .
H.George (1839-1897) - krytykował kapitalizm z pozycji drobnego wytwórcy zwłaszcza
farmera .Podstawowe zło wynika jego zdaniem z instytucji własności ziemi i renty
gruntowej.Głosił program nacjonalizacji ziemi za pomocą jedynego podatku gruntowego.

25. Przypomnij główne poglądy Saint-Simon`a , Fouriera i Owena . Jakie słabości
dostrzegasz w koncepcjach socjalizmu zrzeszeniowego?
Saint-Simon(1760-1825) - w swoim podstawowym dziele "O systemie industrialnym"
wyłożył koncepcje historycznego industrializmu , która zasługuje na miano " Socjalizm
technokratyczny". Zdaniem Saint-Simona motorem rozwoju społecznego jest działalność

-

10 -

klasy wytwórców i postępy ducha ludzkiego .Głosił on program budowy doskonalszego
ustroju , w którym prawdziwa władza należeć będzie do ciał kolegialnych i parlamentu.
Fourier (1772-1837) - stworzył spójny system ideologiczny i dał wizję przebudowy ustroju ,
opartego na wspólnocie produkcyjno konsumpcyjnej . Światopogląd Fouriera opierał się na
filozofii idealistycznej i przekonaniu o podobieństwie wszechświata do jego stwórcy
.Szczególne wspólnoty organizowane przez Fouriera - falangi.
Owen (1771-1858)-podstawą nowych metod zarządzania jest teza , iż charakter człowieka
jest pochodną wizerunków , w których jest on wychowywany .Owen postanowił zmienić
wizerunki pracy i egzystencji ponad 2000 robotników. Skrócił dzień pracy do 10,5 h i zakazał
zatrudnienia dzieci .pomógł utworzyć osiedlowy samorząd , propagował walkę z
alkoholizmem .

26. Omów krytykę wczesnego kapitalizmu głoszona przez Sismondiego i Proudhona .
Sismondi (1773-1842) uwagę jego przyciągnęły pierwsze kryzysy związane z nadprodukcją.
Ekonomia polityczna jest wg Niego częścią nauki zarządzania. Bogactwem jest produkt pracy
- zgromadzony, ale jeszcze nie skonsumowany. Bogactwo rośnie szybciej dzięki podziałowi
pracy i zastosowaniu maszyn Sismondi otworzył dyskusje nad przyczynami kryzysów w
gospodarce kapitalistycznej . Wg. Niego konieczna jest polityka podatkowa obciążajaca
głównie bogatych. Sismondi opowiadał się za prawem robotników do zrzeszania się .
Proudhon (1809-1865) usiłował rozwiązac sprzecznośc między instytucją własności środków
produkcji a potrzebą wolności . likwidacja prywatnej własnosci zagraża wolności człowieka .
Proudhon lansował postulat likwidacji władzy pieniądza dzięki utworzeniu specjalnego banku
narodowego , który miałby udzielać robotnikom darmowych kredytów .Rządy rewolucyjne
odrzuciły w 1849 projekt powołania specjalnego banku pomocy robotnikom.
















26. Omów krytykę wczesnego kapitalizmu, głoszoną przez Sismondiego i Proudhona.
Sismondi początkowo zafascynowany nauką Adama Smitha, szybko zmienił cel swoich
zainteresowań. Pod wpływem obserwacji negatywnych następstw wolnej gry rynkowej, która
prowadziła do ruiny gospodarki chłopskiej i drobnego rzemiosła, zajął się krytyką
kapitalizmu. Zadecydował o tym przede wszystkim problem z nadprodukcją, kiedy to
zubożałe masy konsumentów nie zapewniają efektywnego popytu na towary wytwarzane
przez coraz wydajniejsze maszyny.
Najlepszym sposobem zwalczenia tego problemu jest przywrócenie równowagi pomiędzy
popytem a podażą, a także właściwa relacja między zjawiskami demograficznymi a
gromadzonym bogactwem. Konieczna jest polityka podatkowa obciążająca głównie bogatych

-

11 -

i chroniąca drobnych przedsiębiorców. Opowiadał się również za prawem robotników do
zrzeszania się i stworzeniem im możliwości awansu do warstwy drobnych wytwórców.
Natomiast Proudhon usiłował rozwiązać sprzeczność między instytucją własności środków
produkcji a potrzebą wolności. Otóż jego zdaniem właściciel zabiera robotnikowi część jego
produktu, która powstała dzięki społecznemu podziałowi pracy. Likwidacja prywatnej
własności zagraża wolności człowieka. Ponieważ instytucja własności prywatnej pojawiła się
wraz z instytucją wymiany, dlatego zniknie ona w procesie racjonalizacji wymiany. Taką
właśnie wymianę mogą zapewnić autonomiczne jednostki gospodarcze w ramach wzajemnie
świadczonych usług. Opowiadał się również za postulatem likwidacji władzy pieniądza dzięki
utworzeniu specjalnego banku narodowego, który udzielałby robotnikom darmowe kredyty na
rozwinięcie własnej produkcji. Jako środek wymiany byłyby jedynie bony.
Poglądy socjalistów głównie opierały się na stworzeniu lepszego ustroju, opierającego się
przede wszystkim na społecznej własności środków produkcji.





29. Na podstawie „trójkąta Mengera" przedstaw ogólną zasadę optymalnego
rozdysponowania zasobów.

Składniki ogólnych zasad ekonomii: teoria potrzeb, teoria dóbr, mierzenie wielkości

potrzeb i dostępnych dóbr.

Podstawowa część systemu Mengera, - subiektywna teoria wartości. O wartości dobra

gospodarczego decyduje subiektywny punkt widzenia jednostki gospodarującej. To ona
dokonuje oceny znaczenia, czyli wartości dobra, posługując się znajomością rangi swoich po-

trzeb i stopniem ich zaspokojenia. Zdaniem Mengera przy mierzeniu tak rozumianej

wartości należy uwzględnić dwa momenty — subiektywny i obiektywny. Pierwszy pozwala
wydzielić klasy potrzeb w zależności od ważności. Potrzeby ważniejsze wymagają
intensywniejszego (ilościowego i jakościowego) zaspokojenia. Zasadą jest również to, że
człowiek najpierw zaspokaja potrzeby pilniejsze i ważniejsze dla jego życia. Każdy akt
zaspokojenia danej potrzeby przynosi mniejszą porcję zadowolenia.
(np. jeżeli człowiek zakupi jakieś dobro np. mieszkanie to mimo iż to była jego dotychczasowo
ważna potrzeba to teraz chciałby więcej np. dom i mimo tego ze powinien być zaspokojony to
nie jest)

Można więc kolejnym aktom zaspokajania potrzeb przypisać malejące znaczenia. Drugi

moment — obiektywny — określa granice dostępnych zasobów dóbr gospodarczych. Oba
momenty powinny być uwzględniane w rachunku podmiotu gospodarującego, pragnącego
maksymalizować swoje zadowolenie w warunkach ograniczeń

Trójkąt Mengera

Klasa potrzeb:

l

II III IV V VI VII VIII IX

X

Wskaźnik (ranga):

10 9 8

7

6

5 4

3

1

1

9 8 7

6

5 4 3

2

2

0

8 7 6

5

4 3 2

1

0

7 6 5

4

3 2 1

0

6

5 4

3

2 1 0

5 4 3

2

1 0

4 3 2

1

0

3 2 1

0

2 1 0

1 0

0

-

12 -

Całość potrzeb jednostki gospodarującej jest podzielona na klasy oznaczone cyframi

rzymskimi, od najważniejszej I do najmniej ważnej X. Z kolei ranga każdego aktu
zaspokojenia potrzeb (ich kolejność jest liczona od góry w dół) jest oznaczona cyframi
arabskimi od 10 do 0. Na zaspokojenie swych potrzeb podmiot ma ograniczony zasób
pieniądza, np. 3 zł, a nakład na jeden akt (porcję) wynosi l zł. Chcąc maksymalizować
zadowolenie otrzymujemy kombinację zakupu dwóch porcji dobra I klasy i jednej porcji II
klasy. Optymalne rozdysponowanie dostępnych zasobów wymaga wyrównania krańcowych
przyrostów zadowolenia w każdym z dostępnych zastosowań.
Menger odmiennie niż klasycy definiował treść i rolę czynników produkcji oraz podział
dochodu społecznego między nimi. „Kapitał" w danym okresie to podporządkowanie zasobu
dóbr dalszych rzędów, które w przyszłości zapewnią uzyskanie dóbr bliższego rzędu.
Następnie Menger kreśli oryginalną teorię komputacji (zarachować, przypisać), zgodnie z
którą wartość dóbr dalszego rzędu jest następstwem przeniesienia na te dobra subiektywnych
wartości dóbr pierwszego rzędu. Menger zalecał określać wkład poszczególnych czynników
produkcji tzw. metodą reszty, odejmując od aktualnej kombinacji dóbr tworzących dobro
pierwszego rzędu ich poprzednią kombinację. Subiektywna teoria wartości tłumaczy także
istotę wymiany, jako otrzymywanie przez obie strony dóbr wyżej przez siebie szacowanych.
Cena jest tylko odbiciem wartości wymiennej.

30. Wskaż podobieństwa i różnice w ujęciu i modelach równowagi rynkowej,
stosowanych przez Cournota i Walrasa.

Cournot stosował analizę funkcjonalną i sformułował prawo popytu, uznając, że wtedy

popyt wzrasta, kiedy cena spada. Oznaczając popyt efektywny przez D, pewną funkcję przez
F, a cenę przez p, to prawo popytu możemy zapisać w postaci:

D = F (p). Podobnie, cena jest funkcją popytu efektywnego: p =f(D). Jako sprawę

oczywistą Cournot przyjmuje zasadę ciągłości funkcji i ogólne reguły jej badania.

Dalsze rozważania Cournot prowadził na prostym modelu przedsiębiorstwa, badając

relacje między popytem, podażą i ceną w komplikujących się warunkach i sytuacjach:
monopolu, duopolu i konkurencji doskonałej. Sugestywny obraz właściciela naturalnego
źródła wody mineralnej, który pragnie zmaksymalizować utarg, wyznaczając racjonalną cenę,
prowadzi do formalnego ujęcia jego decyzji w kategoriach rachunku różniczkowego. Jak
wiadomo, najpierw trzeba określić ekstremum funkcji, czyli spełnić warunek, aby pierwsza
pochodna równała się zeru, a następnie określić maksimum, tj. spełnić warunek, aby druga
pochodna była mniejsza od zera. Zapisuje się to w prostych wzorach:

U^. = [p • F (p)]' = F (p) + pF'(p) = O,

2F'(p)+pF"(p)<0.
W tym duchu idą kolejne rozważania nad komplikującą się sytuacją monopolisty —

pojawiają się koszty i konkurent. Cournot stał się prekursorem teorii duopolu, objaśniającej
współzależność konkurentów w procesie wyznaczania ceny.

Obiektem badań nauki ekonomicznej, zdaniem Walrasa, jest gospodarstwo społeczne,

rozumiane jako zbiór rzeczy materialnych i niematerialnych, które są rzadkie, użyteczne i
dostępne w ograniczonych ilościach. Ekonomia dzieli się na: ekonomię polityczną stosowaną,
która zajmuje się produkcją i stosunkiem ludzi do rzeczy; ekonomię społeczną, badającą
proces podziału bogactwa i relacje gospodarcze między ludźmi; i ekonomię polityczną czystą,
która zajmuje się relacjami wymiany, stosunkami między rzeczami. Pierwsze dwa człony
ekonomii mają normatywny charakter i nie dają się sformalizować. Natomiast ekonomia
polityczna czysta ma charakter ilościowy i może być równie ścisła jak matematyka. Walrasa
interesuje przeto wartość wymienna jako taka cecha rzeczy, która uniemożliwia ich

-

13 -

oddawanie lub otrzymywanie za darmo, ale wymusza kupno i sprzedaż. Stosował ujęcie
statyczne, zakładając jednoczesność występowania zjawiska i pewien stan badanego w danym
momencie układu. Jako stan uprzywilejowany w analizie występuje stan równowagi
procesów i systemów gospodarczych. Kolejność wywodów Walrasa jest odwrotna w stosunku
do przyjętej przez Cournota. Walras zaczyna od najprostszego modelu wymiany na rynku
doskonałej konkurencji, aby następnie budować modele równowagi na coraz szerszym polu
działalności gospodarczej.

Najprostszy model wolnej wymiany obejmuje dwóch osobników A i B, wymieniających

swoje dobra, odpowiednio — a i b. Relacje obu wymienianych ilości dóbr — q^ i ^ —
stanowią ich ceny: relacja q^lqy odpowiada cenie dobra a wyrażonej w ilości dobra b; relacja
qJqi, — cenie dobra b, wyrażonej w ilości dobra a. Po prostym przekształceniu otrzymujemy
postać: py = 1/p,, [p,, = l/p„. Pozwala to twierdzić, że ceny, albo relacje wartości
wymiennych, są do siebie odwrotnie proporcjonalne. Wyznaczenie ceny pozwala ustalić
równowagę popytu i podaży. Efektywny popyt i podaż określa iloczyn ilości wymienianych
dóbr przez ich ceny. Ponieważ wielkością podstawową, i w pewnym

sensie przyczynową, jest popyt, przeto wystarczy zająć się ustaleniem zależności

funkcjonalnej popytu i ceny. Popyt na dane dobro — D jest funkcją jego ceny:

D^=FM\D^F^p,).
Podobnie zapisujemy zależności funkcjonalne podaży danego dobra — O i odpowiednio

warunek równowagi, że popyt na dane dobro równa się jego podaży: Z>„ = 0^ i Ą = 0^.
Ostatecznie mamy do rozwiązania układ czterech równań (dwa równości wymiany i dwa
równości popytu i podaży). Ponieważ mamy w tym układzie cztery niewiadome (/»„, p,,, Ą,
Ą) i cztery równania, więc zadanie jest rozwiązalne.

Następnie Walras powiększa model do trzech osobników, wymieniających trzy dobra,

więc liczba niewiadomych sięga dwunastu i trzeba tworzyć już całą macierz, aby zapewnić
rozwiązanie, liczba niewiadomych przy m dóbr wyniesie:

m (m-l) cen i m (m-l) ilości tych dóbr, a więc razem 2m(m-\). Układ powinien mieć tyle

samo równań.

Dla pełnego opisu równowagi na danym rynku Walras wprowadził jeszcze dodatkowy

warunek — aby, oprócz równości relacji wymiennych dwóch dóbr, zachodziła także relacja
równości każdego z nich wobec jakiegoś dobra trzeciego. Takie dobro spełnia wyłącznie rolę
wspólnego mianownika czy też liczmana (numeraire), przypominającego żeton pozwalający
się rozliczać graczom. Tak można traktować pieniądz, pozostawiając mu tylko funkcję
pośrednika wymiany. Wprowadzenie numeraire nie zmienia podstawowego układu macierzy
i wymogów formalnych.
Tak zarysowana teoria równowagi na rynku dóbr była następnie przenoszona na rynki
kapitałów i pracy, aby wreszcie przekształcić się w ogólną teorię równowagi, stanowiącą
element „jądra" paradygmatu neoklasycznego.










31. Jak można dowieść, że a. marshall przerzucił pomost między ekonomią klasyczną
a marginalizmem?

-

14 -

Alfred Marshall ( 1842 – 1924 ) był założycielem szkoły myśli ekonomicznej.
Potrafił on rozwinąć i scalić osiągnięcia trzech szkół kierunku marginalistycznego,
nawiązując do tradycji ekonomii klasycznej, nie tracąc więzi z rzeczywistością i przekazując
swoje koncepcje całej generacji uczniów.
Marshall rezygnował z makro podejścia - analizy agregatowych procesów gospodarki
narodowej na rzecz rozważań w skali różnorodnych rynków, a więc mikro podejścia.
Obiektem jego zainteresowania stała się codzienność otaczająca człowieka.
„Ekonomika” jest - według jego definicji - nauką o tym jak ludzie żyją, działają i myślą w
codziennym życiu gospodarczym.
Marshall używał prostych definicji , które były rozumiane nawet przez ludzi gorzej
wykształconych.
Metoda stosowana przez Marshall’ a była swego rodzaju kompromisem, próbą godzenia
tradycji euklidesowo – kartezjańskiej z opisowym podejściem historyzmu.
Marshall starannie dokonywał identyfikacji obiektu badawczego, zdając sobie sprawę ze
złożoności zjawisk społeczno gospodarczych .
Stosował technikę analizy znaną w matematyce i logice jako warunek ceteris paribus – przy
innych warunkach równych.
W początkowym stadium rozważań należy przyjąć pewne okoliczności i wielkości za stałe, w
celu skupienia uwagi tylko na elementach zmiennych i zbadać ich powiązania.

32. Przypomnij koncepcje „ typu idealnego”, „ ducha gospodarczości” i „stylu
gospodarowania” głoszone przez czołowych przedstawicieli historyzmu w Niemczech.
Artur Spiethoff ( 1873 – 1957)
Włączał się on również aktywnie w poszukiwania sił sprawczych, kształtujących ustroje
społeczne i gospodarcze.
Według Spiethoffa teoria ekonomiczna jest tworem historycznym, gdyż odzwierciedla realny
styl gospodarczy danego okresu.
Styl gospodarowania jest więc jedną z konstrukcji badawczych opierających się na
charakterystyce postaw osób i wspólnot, która pozwala zrozumieć konkretne procesy
społeczno – gospodarcze

Max Weber ( 1864 - 1920 )
Weber wiązał narodziny nowego nurtu socjologiczno – historycznego z ruchem reformacji,
jej radykalna moralnością, kultem dobrej roboty oraz oszczędzania.
Weber skonstruował różne narzędzia w celu poznania zjawisk społecznych i gospodarczych.
Jednym z nich był właśnie Typ Idealny.
Jest to konstrukcja pojęciowa, która odgrywa rolę wzorca potrzebnego do systematyzacji i
porządkowania zjawisk oraz opisu pewnej rzeczywistości.
Max Weber zaznaczał iż pojęcia typologiczne używane w humanistyce mają często
charakter typów idealnych utworzonych w drodze idealizacji badanych zjawisk i
doprowadzających ich cechy charakterystyczne do postaci krańcowej.
Typ ten jest nieostrym zbiorem cech występujących w empirii.
Podkreślał on, że operowanie typami idealnymi jest niezbędne dla realizacji celów
badawczych nauk humanistycznych.

Werner Sombart ( 1863 – 1941 )
Szukał on dowodów na potwierdzenie hipotezy iż czynnikiem sprawczym przemian
społecznych jest „ duch gospodarczości ”W wielu rozprawach dowodził istnienia
zagadkowego ducha.

-

15 -

W książce „ Żydzi i życie gospodarcze „ twierdził, że tego ducha przynieśli Żydzi jeszcze z
czasów biblijnych do powstającego w europie kapitalizmu.
Według teorii Sombarta przyczyny I Wojny Światowej tkwiły w różnicy „ ducha ” narodu
angielskiego ( handlarze ) i narodu niemieckiego ( bohaterowie ) .
Sombart operował pojęciem "system gospodarczy”, wyróżniając trzy składniki pozwalające
badać jego strukturę i morfologię a dokładniej ducha, formę i technikę.
Ducha cechują zawłaszczanie konkurencja i racjonalność .
Formą jest układ wolnych, zdecentralizowanych, rynkowo zorientowanych przedsiębiorstw.
Technika jest następstwem postępu w celu podnoszenia wydajności produkcji.
Sombart uznał iż rola „ ducha gospodarczości „ jako siły sprawczej przemian ustrojowych
jest bardzo duża .

33. Poglądy Veblena na rozwój społeczno – gospodarczy. Jego krytyka rozwoju,
zawarta w teorii klasy próżniaczej.
Thorstein Bunde Veblen ( 1857 – 1929 ) - - był jednym z największych amerykańskich
ekonomistów i socjologów.
Veblen interesował się głównie rozwojem wielkich przedsiębiorstw w formie spółek
akcyjnych, gwałtownym postępem w dziedzinie form organizacyjnych rynku kapitałowego
oraz kryzysami cyklicznymi.
Sławę i uznanie oraz ostre ataki polemistów przyniosła mu wydana w roku 1899 Teoria klasy
próżniaczej . ( The Theory of the Leisure Class )
Jego krytyka kultury pieniężnej obejmowała tak zwaną klasę próżniaczą – bankierów,
spekulantów, finansistów, manipulatorów, itp.
Krytyce poddawał głównie hedonizm oraz zasadę postępowania homo-oeconomicus.
Homo-oeconomicus – człowiek kierujący się w swym postępowaniu tylko motywacja
ekonomiczną , dążeniem do osiągnięcia maksymalnego zysku i minimalizacji strat.
Systm społeczno – ekonomiczny w ujęciu Veblena składa się z różnych instytucji, które
można podzielić na użyteczne i nieużyteczne w zależności od osiąganych przez nie celów.
Instytucje użyteczne związane są za światem przemysłu ( industry ), określanym jako część
układu, w której klasa pracująca pobudzana instynktem dobrej roboty realizuje proces
wytwórczy.
Natomiast klasa próżniacza i jej świat interesu (business ) skupia instytucje nieużyteczne,
kieruje się motywem zysku i celem konsumpcji ostatecznej.
Między tymi światami wykształciły się stosunki oparte głównie na instytucji prywatnej
własności środków produkcji.
Źródłem i motorem wszelkich przemian jest technologia, którą ciągle doskonalą ludzie
obdarzeni instynktami dobrej roboty i czystej ciekawości.

System społeczno – ekonomiczny według T. Veblena

INSTYTUCJE

Klasa próżniacza

Motyw zysku

Świat interesu

( Business )

zysk i konsumpcja
ostateczna

-

16 -

Klasa pracująca

Instynkt dobrej roboty

Świat przemysłu

( industry )

Produkcja

35. Znaczenie Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego i autonomii Galicji dla
rozwoju polskiej myśli ekonomicznej w czasie rozbiorów.
Rozbiory

były tragedią narodową, która zahamowała normalny rozwój społeczny i

gospodarczy, pozostawiając nas w tyle za Europą Zachodnią i Środkową. Likwidacja państwa
postawiła także polską myśl ekonomiczną w sytuacji nie mającej praktycznego zastosowania,
wszak każda doktryna ekonomiczna musi określać swoje stanowisko wobec instytucji
państwa. W skrajnych przypadkach wyraża się to bądź w postulacie objęcia przez rząd
kontroli nad całym życiem społeczno-gospodarczym, bądź pozostawienia pełnej swobody
mechanizmowi gospodarczemu i tylko czuwaniu nad systemem prawa gwarantującym taką
wolność. W naszej sytuacji nie można było żądać od myśli ekonomicznej, aby adresowała
swoje koncepcje do rządów państw zaborczych. Ekonomistów podporządkowano przeto
walce o byt narodowy i odzyskanie niepodległości, nie wymagając od nich rozwijania teorii
nie służących temu zadaniu.

Po upadku I Rzeczpospolitej na jej terenach powstały trzy twory zasługujące na

szczególną uwagę, gdyż tylko na ich terenach mogła się rozwijać w ograniczonym stopniu
polska myśl ekonomiczna.

Pierwszy to Księstwo Warszawskie, powołane do życia wolą zwycięskiego Napoleona

i uznane przez siły postępowe kraju za szansę na odzyskanie niepodległości. Warto
wspomnieć, że na naszych ziemiach znalazła się armia rewolucyjnej Francji, co sprzyjało
przynajmniej zniesieniu poddaństwa, chociaż nie doprowadziło do uwłaszczenia. Namiastka
własnego państwa pozwoliła na ograniczone działania reformujące administrację kraju i
kształcenie fachowców na potrzeby gospodarcze.

Drugi twór, który powstał w miejsce poprzedniego to Królestwo Polskie. Ustrój, na

której zasadzie działało Królestwo Polskie, dawał znacznie mniejsze szanse na obronę
naszych interesów narodowych. Wprawdzie namiestnik cara godził się na istnienie
narodowego wojska i uprawianie lokalnej polityki gospodarczej, ale Królestwo stanowiło
część imperium rosyjskiego i było pozbawione systemu oświaty i posiadaniem wyższej
uczelni.

Trzecim tworem była autonomia Galicji, gdzie zaborca dał szansę do rozkwitu myśli

ekonomicznej.
Cały dorobek wybitnych polskich ekonomistów okresu rozbiorowego tj. Surowiecki i
Krysiński trzeba oceniać pod kątem przydatności dla umocnienia procesów likwidujących
zacofanie gospodarcze, zwłaszcza rozwiązujących kwestię chłopską, a w ostatecznym
rozrachunku przybliżających niepodległość. Odkryto także znaczenie posiadania własnych

-

17 -

ośrodków kształcenia kadr dla gospodarki krajowej i rangę ekonomii uprawianej w takich
uczelniach. Bez Szkoły Głównej Prawa i Administracji, a następnie Uniwersytetu
Warszawskiego, nie byłoby chyba największego osiągnięcia tego okresu, jakim stała się
nauka gospodarstwa narodowego w ujęciu Fryderyka Skarbka.

Powstanie listopadowe dowiodło raz jeszcze ogromnego wpływu stanu gospodarczego

na siłę militarną. Klęska powstania to także świadectwo naszego zacofania gospodarczego i
braku radykalnego rozwiązania kwestii społecznej. Dla myśli ekonomicznej był to dodatkowy
impuls, aby pogłębić analizę przyczyn klęski i odpowiednimi wnioskami uzupełnić programy
walki tworzone na emigracji i konspiracji. Takie były powody, dla których poniechano
działań na rzecz teorii ekonomicznej.
Okres

między klęską powstania styczniowego a odzyskaniem niepodległości

pogorszył jeszcze bardziej warunki uprawiania nauki ekonomicznej w skali ogólnonarodowej
. Zróżnicowanie sytuacji w trzech zaborach groziło pełnym wchłonięciem polskich ziem do
organizmów społecznych i gospodarczych państw zaborczych. Germanizacja i rusyfikacja
oznaczały zakusy na likwidację polskiej kultury w Poznańskiem, na śląsku i w Kongresówce.
Tylko w Galicji powstała szansa na uprawianie nauki ekonomicznej w spolonizowanych
uniwersytetach Krakowa i Lwowa. Tam też powstawały koncepcje ekonomii „akademickiej”
i pojawiły się wielkie nazwiska polskiej myśli ekonomicznej – Dunajewskiego,
Czerkawskiego, Bilińskiego i Ochenkowskiego, którzy pozostawili godnych następców,
służących później odrodzonej Polsce. W zaborze austriackim narodziła się także koncepcja
polskiej szkoły gospodarstwa społecznego, która mimo słabej warstwy teoretycznej stała się
poważnym bodźcem do zdynamizowania myśli ekonomicznej w Kongresówce. Pod koniec
tego okresu właśnie zabór rosyjski zaczynał się stawać terenem rozwoju i starć różnych
nurtów myśli ekonomicznej.

Istotne znaczenie miał natomiast fakt wysunięcia się na czołowe miejsce zaboru

rosyjskiego w dynamice przekształceń struktury gospodarczej i społecznej. Uwłaszczenie
chłopów, coraz szybsze uprzemysłowienie, urbanizacja i rozbudowa infrastruktury
komunikacyjnej zmieniły wyraźnie układ sił społecznych i orientacji politycznej elit.
Mimo

iż zalążki państwowości polskiej powstającej po rozbiorach nie były czymś

zadowalającym, to i tak to właśnie dzięki tym „tworom” polska myśl ekonomiczna mogła
mimo wszystko rozwijać się. Gdyby jak wspominałem wyżej tereny rozbiorowe zostały
zasymilowane z państwami zaborców Polska jako „państwo” i wszystko co się z nim wiązało
przestało by istnieć.
Na

zakończenie trzeba powiedzieć, że polska myśl ekonomiczna doby rozbiorowej

była wierną towarzyszką walki o zachowanie bytu narodowego, tradycji i kultury. Starała się
wykorzystać wszystkie szanse, aby dotrzymać kroku powszechnej myśli ekonomicznej i
tworzyć własne koncepcje przede wszystkim na użytek praktyki. Po odzyskaniu
niepodległości była ona w dość dobrej kondycji.

37. Omów koncepcje przedstawicieli kierunku historycznego w zaborze austriackim.
Julian Antoni Dunajewski (1824-1907) - potępiał powstanie styczniowe ,był pierwszym
polakiem , który został ministrem skarbu Austrii. Dunajewski opierał się na ekonomi
klasycznej postulaty Dunajewskiego obejmowały kontrolę banków , wprowadzenie ceł
zaporowych i upaństwowienie kolei . Uznawał równorzędność nazw : ekonomia poltyczna ,
nauka gospodarstwa narodowego lub społecznego . Dunajewski powtarza sayowskie prawo
rynków , które neguje możliwość powstania ogólnej nadprodukcji towarów , a źródła zysków
upatruje w różnicy między teraźniejszością a przyszłą wartością kapitału .
Józef Milewski (1859-1916) poseł na sejm krajowy i austriacki .W duchu historyzmu
krytykował liberalizm ekonomi klasycznej za oderwanie od rzeczywistości .

-

18 -

W .Ochenkowski (1840-1908)
S.Głąbiński (1862-1943) poseł w parlamencie austriackim . Należał do twórców stronnictwa
narodowo demokratycznego na terenie Galicji Zwolennik historyzmu pragnący uwzględnić
interesy narodowe w formułowaniu zasad polityki gospodarczej.


37. Omów koncepcje przedstawicieli kierunku historycznego w zaborze austriackim
Ferdinando Galiani (1728-1787), który w swoich rozprawach, zwłaszcza w Dialogach o
handlu zbożem, zajął się rozwikłaniem starego paradoksu dlaczego chleb mimo tak wysokiej
„użyteczności" uzyskuje niższą wartość wymienną w porównaniu z prawie bezużytecznym
diamentem. Galiani kazał rozróżniać dwa pojęcia: „użyteczności", związanej z subiektywnym
odczuciem zadowolenia, i „rzadkości", a więc obiektywnej relacji ilości danej rzeczy do
liczby możliwych jej zastosowań. Diament uzyskuje wysoką wartość w wymianie dlatego, że
jest dobrem rzadkim, podczas gdy chleba jest znacznie więcej. Głębsze uogólnienie tego
zagadnienia znajdujemy w dziele Handel a państwo, ich stosunki wzajemne, którego autorem
był Etienne Bonnot de CondiIIac (1715-1780). Według niego wartość dobra istnieje tylko w
odniesieniu do potrzeb podmiotu. To nasze pożądania i wrażenia zmysłowe nadają rzeczom
wartość. Wymiana jest ekwiwalentna tylko z punktu widzenia subiektywnych ocen osób
wymieniających dobra.
Kari Heinrich Rau (1792-1870), wykładowca nauk państwowych na niemieckich uczelniach
w Erlangen i Heidelbergu. Przeniósł on na grunt niemiecki ekonomię klasyczną. Rau był
szeroko znany jako autor trzytomowego Podręcznika ekonomii politycznej, w którym wyłożył
teorię ekonomii, politykę gospodarczą i naukę o finansach publicznych. Rau odrzucał teorię
wartości opartą na pracy i lansował znaczenie wartości użytkowej, jaką jest uznanie przez
nabywcę pożyteczności danego dobra. Wartość może być mierzona ilością innego dobra
otrzymanego w wymianie.
Carl Menger (1840-1921), który urodził się w Nowym Sączu w rodzinie austriackiego
urzędnika. Studiował w Wiedniu, Pradze i Krakowie, a następnie poświęcił się pracy w
administracji rządowej. W roku 1871 ukazało się dzieło jego życia — Zasady nauki
ekonomicznej, które przyniosło mu sławę i stanowisko profesorskie na Uniwersytecie
Wiedeńskim. W latach osiemdziesiątych Menger zainicjował głośny „spór o metodę". Menger
opowiedział się za nomotetycznym charakterem nauki ekonomicznej, a przeciwko metodzie
opisowej, uprawianej przez szkoły historyczne.

−

teoria potrzeb punktem wyjścia. Menger pisał, że wszystkie poszukiwania teoretyczno-
gospodarcze zaczynają się od uświadomienia faktu istnienia „potrzebującej natury
ludzkiej". Potrzeby wywodzą się z pierwotnych popędów i pożądań, następnie potrzeby
indywidualne przekształcają się w potrzeby różnych wspólnot, aby ostatecznie stać się
ogólnospołecznymi.

−

teoria dóbr, która wychodzi od zbioru rzeczy stanowiących środowisko człowieka.
Menger rozpatruje prosty stosunek: człowiek-rzecz. Jeśli istnieje u człowieka wiedza o
potrzebie lub jej przewidywanie, jeżeli rzecz ma obiektywne właściwości zaspokojenia
jego potrzeb, a człowiek o tym wie, i wreszcie, jeśli dana rzecz jest dostępna, to stanowi
ona dobro. Mamy tu już odwołanie się do kategorii użyteczności. Zbiór dóbr dzieli się na
bezpośrednio dostępne w nieograniczonych ilościach i na dobra gospodarcze, które
cechuje rzadkość, ograniczona ilość. Menger rozwija dalej podział dóbr gospodarczych
według kryterium ich „odległości" od aktu zaspokojenia potrzeb. Dobrami pierwszego
rzędu są dobra gospodarcze, które możemy wykorzystać bezpośrednio do zaspokojenia
naszych potrzeb, np. potrawy, napoje i odzież. Dobrami drugiego i dalszych rzędów są te,
bez których nie można pozyskać dóbr pierwszego rzędu. Dobra niższego rzędu mają, jak
widzimy, charakter środków produkcji.

-

19 -

−

subiektywnej teorii wartości podstawowa część systemu Mengera. Użyteczność i
rzadkość są tylko przesłankami ogólnymi, ponieważ o wartości dobra gospodarczego
decyduje subiektywny punkt widzenia jednostki gospodarującej. To ona dokonuje oceny
znaczenia, czyli wartości dobra, posługując się znajomością rangi swoich potrzeb i
stopniem ich zaspokojenia. Zdaniem Mengera przy mierzeniu tak rozumianej wartości
należy uwzględnić dwa momenty: subiektywny i obiektywny. Pierwszy pozwala
wydzielić klasy potrzeb w zależności od ważności. Potrzeby ważniejsze wymagają
intensywniejszego (ilościowego i jakościowego) zaspokojenia. Zasadą jest również to, że
człowiek najpierw zaspokaja potrzeby pilniejsze i ważniejsze dla jego życia. Każdy akt
zaspokojenia danej potrzeby (każda porcja odpowiednich dóbr) przynosi mniejszą porcję
zadowolenia. Można przeto kolejnym aktom zaspokajania potrzeb przypisać malejące
znaczenia. Drugi moment: obiektywny określa granice dostępnych zasobów dóbr
gospodarczych. Oba momenty powinny być uwzględniane w rachunku podmiotu
gospodarującego, pragnącego maksymalizować swoje zadowolenie w warunkach
ograniczeń.

Friedrich Wieser (1851-1926) przejął katedrę ekonomii po Mengerze i szeroko
popularyzował jego koncepcje. Za cenny wkład do nauki ekonomii subiektywnej uznaje się
jego prawo użyteczności krańcowej, wyłożone w rozprawach: O pochodzeniu i prawach
wartości gospodarczej i Wartość naturalna. Wieser rozwija myśl o nasycalności potrzeb
człowieka i dowodzi, że w warunkach ograniczoności dostępnych zasobów trzeba przerwać
proces zaspokojenia potrzeb nie w punkcie pełnego nasycenia, ale po zużyciu ostatniego
(krańcowego) dostępnego dobra i uzyskaniu ostatniej porcji użyteczności, właśnie
„użyteczności krańcowej".
Eugen von Bóhm-Bawerk (1851-1914). Podobnie jak Wieser studiował pod kierunkiem
profesorów niemieckich, głoszących koncepcje młodszej szkoły historycznej, ale nie uległ ich
wpływom. Wykładał na uniwersytetach w Innsbrucku i Wiedniu oraz trzykrotnie był
ministrem skarbu. Bóhm-Bawerk poprawił zapis Wiesera dotyczący kalkulacji wartości
całkowitej zapasu dóbr. Wieser operował iloczynem użyteczności krańcowej dobra w zapasie
przez liczbę dóbr w tym zapasie. Bóhm-Bawerk natomiast przyjął, że wartość całkowita
zapasu dóbr jest sumą użyteczności wszystkich dóbr tego zapasu.

−

teoria procentu punktem wyjścia jest twierdzenie, że istnieją tylko dwa elementarne
czynniki produkcji - ziemia i praca. Kapitał jest czynnikiem pochodnym, który tylko
wiąże czynniki elementarne i umożliwia realizację wydłużonych w czasie, ale
przynoszących wyższe efekty, procesów produkcji. Czynnik czasu ułatwia zrozumienie
istoty zysku z kapitału i natury procentu. Przez procent Bóhm-Bawerk rozumie wszelki
dochód stanowiący wynagrodzenie kapitału. W procesie produkcji uzyskuje się tzw.
procent pierwotny, natomiast pożyczka daje procent pochodny. Procent pierwotny dzieli
się na procent surowy, stanowiący wynagrodzenie za ryzyko, poniesione koszty i
niezbędną amortyzację, oraz na procent czysty - wynagrodzenie z tytułu prawa własności.
Kategoria procentu czystego jest podstawą tzw. pozytywnej teorii procentu, która opiera
się na twierdzeniu, że ludzie wyżej cenią dobra teraźniejsze niż dobra przyszłe. Powstaje
przez to nadwyżka wartości dóbr obecnych w stosunku do dóbr przyszłych. W ocenie
dóbr preferuje się dobra teraźniejsze z przyczyn psychicznych (słabość wyobraźni,
skończoność życia), ekonomicznych (niedostatek) i ze względu na pozytywne efekty
wydłużonej produkcji.

38. Jakie główne nurty występowały w polskiej myśli ekonomicznej u schyłku doby
rozbiorowej?
Przedstawicielem nurtu zachowawczego hrabia Andrzej Zamoyski (1800-1874), wybitny
działacz polityczny i gospodarczy, który po upadku powstania skupił energię na

- 20 -

reformowaniu własnych majątków rolnych, na szerzeniu oświaty i postępu technicznego w
krajowym rolnictwie. Wprowadził on oczynszowanie, organizował wystawy sprzętu
rolniczego i dyskusje fachowców, założył Towarzystwo Rolnicze. Zamoyski krzewił idee
typowe dla okresu włączania tradycyjnego rolnictwa do systemu gospodarki rynkowej, a
jednocześnie sam podejmował śmiałe decyzje, inwestując np. w budowę pierwszych statków
parowych i w żeglugę na Wiśle.
Umiarkowany program społeczno-gospodarczy głoszono także w zaborze pruskim, który
stworzyli Karol Libelt (1807-1875) i hrabia August Cieszkowski (1814-1894). Polsce
przypisano rolę nowego Mesjasza, a za podstawę działania uznano filozofię „czynu",
będącego przede wszystkim kategorią moralną. Do programu włączono elementy socjalizmu
utopijnego, jak np. postulat dopuszczenia robotników do udziału w zyskach. W rozprawie
Cieszkowskiego O kredycie i obiegu znalazły się bardziej realistyczne propozycje emisji
biletów rentowych, zabezpieczonych na hipotece majątków ziemskich, która ułatwiłaby
kredytowanie rozwoju gospodarczego.
Nurt rewolucyjny miał dwóch wybitnych przedstawicieli. Pierwszy z nich Piotr Ściegienny
(1800-1890) był księdzem, który próbował wzniecić powstanie chłopskie na Kielecczyźnie.
W agitacyjnej broszurze Złota Książeczka domagał się likwidacji obszarnictwa i wzywał do
wspólnej z ludem walki z caratem. Za swoją działalność Ściegienny zapłacił katorgą.
Edward Dembowski (1822-1846), krytyk literacki i działacz polityczny, który zginął w
czasie powstania lwowskiego. Pragnął likwidacji obszarnictwa i uwłaszczenia chłopstwa, te
miało być podstawową siłą w walce o wyzwolenie narodowe. Ostro krytykował nurty
zachowawcze i współdziałał ze Ściegiennym organizowaniu powstania.
Największy przedstawiciel polskiej myśli ekonomicznej w tym okresie Henryk Michał
Kamieński (1812-1865), który był także wybitnym filozofem. Od roku 1851 przebywał we
Francji.

Kamieński dokonał swoistej syntezy elementów klasycznej filozofii niemieckiej, francuskiego

socjalizmu utopijnego, polskiego historyzmu demokratycznego i klasycznej ekonomii
politycznej. Osią przewodnią tej syntezy jest przekonanie o koniecznym postępie ludzkości
walczącej z przyrodą. Zdaniem Kamieńskiego nauki społeczne obejmują:

ekonomię moralną, która jest pewną psychologią społeczną generującą ducha czasu, opinię

powszechną, wyobrażenia religijne, poglądy naukowe i artystyczne;

ekonomię materialną, której treść wypełnia działalność ludzkiego ducha w walce z materią,

tj. przyrodą;
ekonomię polityczną, zajmującą się stosunkami między różnymi wspólnotami ludzkimi.
Zagadnieniem podstawowym ekonomii materialnej jest problem bogactwa, rozpatrywany
przez pryzmat kategorii własności.

Bogactwo stanowi to wszystko, co społeczeństwo zdobędzie od przyrody. Jest ono także

własnością powszechną, natomiast własność prywatna i osobista oznaczają podział bogactwa
powszechnego między członków społeczeństwa. Podział ten określa strukturę wspólnoty
ludzkiej. Jeżeli tworzenie i użytkowanie bogactwa są wyrazem stosunku człowieka do rzeczy,
to sama własność jest relacją człowieka do człowieka i odzwierciedla stan rozwoju
społecznego. Źródłem bogactwa jest praca, natomiast wartość powstaje w procesie
ekwiwalentnej wymiany dóbr i usług. Kamieński pojmował kapitał jako prosty zasób narzędzi
i materiałów. Ustrój kapitalistyczny był progresywny w stosunku do feudalnego, ale
wykazywał także szkodliwą tendencję do tworzenia monopoli i nie był wolny od zjawiska
wyzysku człowieka przez człowieka
Radykalne poglądy miał: Stanisław Gabriel Worcell (1799-1857) W rozprawie O
własności (1854) dowodził zmienności form własności i przedstawił program zastąpienia
własności prywatnej przez własność kolektywną. Tylko w takim społeczeństwie zniknie

-

21 -

sprzeczność interesów jednostki i społeczeństwa. Zdaniem Worcella Polska może ominąć
stadium kapitalizmu i od razu budować lepszy ustrój.

39. Bilans otwarcia po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Potrzeby gospodarcze i
możliwości polskiej ekonomii.
Bilans potrzeb i możliwości, według którego przebiegał rozwój myśli ekonomicznej w II
Rzeczpospolitej, był zawsze napięty, a na początku wręcz ujemny. Zapotrzebowanie
społeczne i instytucjonalne było ogromne, podczas gdy potencjał otrzymany w spadku po
okresie rozbiorowym był wyjątkowo słaby. Przyjrzyjmy się krótko obu stronom bilansu.

Potrzeby społeczne i pilność ich zaspokojenia w momencie odzyskania niepodległości

wysuwały na plan pierwszy konieczność likwidacji systemu gospodarki wojennej. Ludność
znalazła się na granicy zagłady biologicznej, głodujące miasta nie mogły uzyskać pomocy od
zniszczonego rolnictwa, systemy kontroli gospodarczej wprowadzone przez zaborców i
okupantów rozpadły się wraz z ich klęską militarną, a lokalne samorządy dopiero uczyły się
sztuki administrowania

Od myśli ekonomicznej społeczeństwo domagało się programu likwidacji zacofania

gospodarczego, wyrażającego się w słabym uprzemysłowieniu, wadliwej strukturze agrarnej i
niewydolnej infrastrukturze komunikacyjnej. Konieczna była wielka akcja scalająca tak
zróżnicowane gospodarczo dzielnice. Oczekiwano również wsparcia dla tych koncepcji, które
łagodziły konflikty społeczne, grożące nawet rewolucją socjalną. Nędza mas pracujących była
źródłem tych zadrażnień, przemysł i usługi bowiem nie mogły zaradzić przeludnieniu
agrarnemu. Kraj nie miał własnego kapitału na podjęcie koniecznych inwestycji, a kapitał
obcy nie chciał u nas inwestować.
Zapotrzebowanie instytucjonalne koncentrowało się wokół państwa i jego ogniw
administracyjnych. Pojawiła się zasadnicza kwestia: jaki ma być udział państwa w życiu
gospodarczym tj. etatyzmu i należała do priorytetowych zadań badawczych środowiska
polskich ekonomistów. Pole tych badań było obszarem krzyżujących się interesów wielu grup
społecznych i administracji rządowej. Polityka gospodarcza przechodziła przez kolejne
odmiany etatyzmu: wojennego, demobilizacji, stabilizacji, wysokiej koniunktury, kryzysu i
inwestycji zbrojeniowych. Dla zapewnienia dochodów były tworzone monopole państwowe
(solny, zapałczany, spirytusowy, tytoniowy, loteryjny) i przedsiębiorstwa państwowe
funkcjonujące w takich dziedzinach, jak komunikacja i przemysł zbrojeniowy
Szczególny typ zapotrzebowania zgłaszały gospodarka i państwo w dziedzinie kształcenia
zawodowego ekonomistów i, tym samym, tworzenia kadr dydaktycznych i naukowo-
badawczych. Wraz z odbudową i rozwojem przemysłu, rolnictwa i handlu prywatna
przedsiębiorczość wchłaniała zawodowo przygotowanych fachowców księgowości,
bankowości, skarbowości i handlu. Nic dziwnego, że wymuszało to rozbudowę szkolnictwa
ekonomicznego. Kadry naukowe miały ambitne zadanie zlikwidować dystans w stosunku do
światowej myśli ekonomicznej i nawiązać współpracę z jej przodującymi ośrodkami.
Podstawę potencjału stanowiło 5 państwowych uniwersytetów, z których 3 utworzono już we
własnym państwie, korzystając m.in. z kadr uniwersytetów w Krakowie i we Lwowie.
Największym z nich stał się wkrótce Uniwersytet Warszawski, drugie miejsce przypadło
Uniwersytetowi Jagiellońskiemu, a trzecie lwowskiemu Uniwersytetowi Jana Kazimierza. Na
wszystkich uniwersytetach działały katedry ekonomiczne,
Warszawa miała jeszcze inne poważne uczelnie. Wolną Wszechnicę Polską, która w 1933 r.
uzyskała status prywatnej szkoły akademickiej. Miała ona Wydział Prawa i Nauk
Ekonomiczno-Społecznych. Najwyższy poziom naukowy zdobyła Wyższa Szkoła Handlowa,
przemianowana następnie na Szkołę Główną Handlową. Ekonomikę rolnictwa i podstawy
naukowe polityki agrarnej rozwijano w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Prężna
katedra ekonomii politycznej funkcjonowała na Politechnice Warszawskiej.

- 22 -

Kraków: Wyższe Studium Handlowe, przekształconego potem w Akademię Handlową.
Akademia Górnicza. Z kolei Lwów miał niedużą Akademię Handlu Zagranicznego i silną
Politechnikę Lwowską, Poznań miał także Akademię Handlową i małe Wyższe Katolickie
Studium Społeczne. Również Katowice doczekały się w 1937 r. utworzenia Wyższego
Studium Nauk Społeczno-Gospodarczych.

40. Opisz zjawisko słabnięcia kierunku historycznego w ośrodku lwowskim i
krakowskim.
Uniwersytet i politechnika we Lwowie przekazały swoje doświadczenia i nawet część kadr
Warszawie i innym ośrodkom odrodzonego państwa. Nadal jednak pozostał na miejscu mistrz
szkoły Stanisław Głąbiński
Wykład ekonomiki narodowej Głąbiński podzielił na dwie części — teorię i politykę
ekonomiczną. Osią rozważań teoretycznych pozostaje, zgodnie z doktryną historyzmu,
kategoria „naród" jako dziejowo ukształtowana jedność społeczna, stanowiąca podstawę
instytucji państwa. Można jednak zauważyć, że już w treściach innych pojęć ekonomicznych
ukazują się zapożyczenia ze szkół psychologicznej i anglo-amerykańskiej. Teoria wartości
krańcowej pojawia się w wywodach na temat roli użyteczności, rzadkości, warunków
wymiany i stosunków społecznych określających wartość. Oczywiście Głąbiński pisze o
konieczności obserwacji konkretnych zjawisk społeczno-gospodarczych i metody indukcji
zamiast wnioskowania na podstawie zbioru przyjętych z góry założeń, jak to czyniła, według
niego, ekonomia klasyczna.
Koncepcja polityki ekonomicznej w ujęciu Głąbińskiego była zgodna z programem
gospodarczym Narodowej Demokracji. Podstawową zasadą miała być samowystarczalność
(autarkia) — pełne wykorzystanie narodowych zasobów ludzkich, materiałowych i
kapitałowych. Taki cel miała osiągnąć prywatna przedsiębiorczość, wspierana w
umiarkowany sposób przez państwo. Głąbiński z całą mocą podkreślał rolę etyki w
budowaniu jedności myśli narodowej. Dostrzegał ogromne trudności w przekształcaniu
struktury gospodarczej kraju.

Głąbiński

był zwolennikiem umiarkowanej reformy społecznej,

zwiększenia opieki państwa nad masami pracującymi i nawet dopuszczenia robotników do
udziału w zyskach.
Wybitną postacią w dziejach II Rzeczpospolitej był Stanisław

Grabski

(1871-1949).

Stanisława

Grabskiego

zalicza się do przedstawicieli nurtu socjologicznego, wyrastającego z

młodszej szkoły historycznej. dzieło Ekonomia spo

ł

ec

z

na- Autor odchodzi od ciasnego

normatywizmu

szkół historycznych i pisze o gospodarstwie społecznym jako nauce

poszukującej i wyjaśniającej przyczyny kształtowania się i rozwoju norm współżycia, form
organizacyjnych gospodarki i mechanizmów regulacji procesów

gospodarczo-społecznych.

Kapitalizm nie pojawił się jako konieczność dziejowa, jak twierdzą marksiści, ale też nie musi
się gwałtownie załamać, ponieważ dowiódł swej wysokiej elastyczności i nie ma dowodów na
wyczerpanie się jego sił napędowych. Na użytek polityki narodowej Grabski proponował
wspieranie państwa w dziedzinie wychowania

społeczno-gospodarczego

narodu, reformę

ustroju rolnego i znane środki nakręcania koniunktury, które jednak okazały się tak
nieskuteczne w okresie wielkiego kryzysu

42. Ośrodek warszawski i twórczość Lipińskiego, Brzeskiego, i Zawadzkiego.
W Warszawie skupiał się powoli główny potencjał myśli ekonomicznej. Działo się tak za
sprawą istnienia w mieście kilku sporych placówek edukacyjnych (SGH, Uniwersytet
Warszawski, czy SGGW). Głównymi przedstawicielami Warszawskiej myśli ekonomicznej
byli:
Tadeusz Brzeski(1884-1958)

- 23 -

-Rozprawa nobilitacyjna z 1916 pt. „O granicach ekonomii społecznej” nawiązywała do
trudnych zagadnień metodologicznych
-Rozprawa „Psychologiczna teoria gospodarcza w zarysie”(1921 r.)
-Rozprawa „Ustrój pieniężny, teoria” (1928 r.)
-Rozprawa „Polityka pieniężna” (1932 r.)
-Rozprawa „Ekonomia. Teoria gospodarowania” (1938 r.)
Edward Lipiński(1888-1986)
-Publikacja w „Przedświt” „Teorie ekonomiczne Erazma Majewskiego”
-Dwa artykuły zamieszczone w „Ekonomista” pt. „Z problemów gospodarczych
wzrostu”(1929) „Uwagi o kryzysie” (1931)
Władysław Marian Zawadzki(1885-1939)
-Rozprawa „Zastosowanie matematyki do ekonomii politycznej” (1914) (przedstawienie
koncepcji Cournota, Walrasa i Pareto.
-„Teoria produkcji” czyli „Próba zbadania społecznych warunków produkcji”

41. Spory o etatyzm. Poglądy A. Krzyżanowskiego, Rybarskiego i obu Grabskich.

Zapotrzebowanie instytucjonalne koncentrowało się wokół państwa i jego ogniw
administracyjnych. Pojawiła się zasadnicza kwestia, którą usiłowała rozwiązywać myśl
ekonomiczna przez cały okres istnienia II Rzeczpospolitej, a mianowicie — jaki ma być
udział państwa w życiu gospodarczym. Kwestia ta otrzymała nazwę etatyzmu (fr. etat —
państwo) i należała do priorytetowych zadań badawczych środowiska polskich ekonomistów.
Pole tych badań było obszarem krzyżujących się interesów wielu grup społecznych i
administracji rządowej. Polityka gospodarcza przechodziła przez kolejne odmiany etatyzmu:
wojennego, demobilizacji, stabilizacji, wysokiej koniunktury, kryzysu i inwestycji
zbrojeniowych. Dla zapewnienia dochodów były tworzone monopole państwowe (solny,
zapałczany, spirytusowy, tytoniowy, loteryjny) i przedsiębiorstwa państwowe funkcjonujące
w takich dziedzinach, jak komunikacja i przemysł zbrojeniowy. Warto pamiętać, że w ręku
państwa było ok. 20% majątku narodowego. Pilnego zaspokojenia wymagały duże potrzeby
państwa w sferze finansów publicznych i kontroli administracyjnej. Polityka podatkowa
zawsze była przedmiotem troski rządu, podobnie jak regulacja obiegu pieniężnego,
stabilizacja waluty i kontrola handlu zagranicznego
trzeba powiedzieć, że wyzwaniom odradzającego się życia społeczno-gospodarczego
usiłowały sprostać naród i władza państwowa, rozbudowując potencjał naukowy uczelni i
placówek badawczych. W pierwszych latach niepodległości korzystano z pomocy dwóch
ośrodków galicyjskich, które zasiliły uniwersytety i prywatne wyższe uczelnie Warszawy i
Poznania. Wkrótce jednak ośrodek stołeczny zdominował pozostałe, co trzeba uznać za rzecz
naturalną. Należy powiedzieć, że w tak krótkim historycznie czasie uzyskano wyjątkowo
dobre wyniki
W dyskusji na temat etatyzmu Grabski wspierał w umiarkowany sposób poglądy
zwolenników większego udziału państwa w życiu gospodarczym.
W tym miejscu pragnę przypomnieć dorobek brata Stanisława Grabskiego, który wprawdzie
nie był związany bezpośrednio z Lwowem, poddał się wpływom historyzmu. Władysław
Grabski (1874-1938) zapisał się w naszych dziejach jako ekonomista-agrarnik i przede
wszystkim jako minister skarbu i premier, który przeprowadził w 1924 r. udaną reformę
walutową. równie skutecznie rozwijał teorię ekonomiki rolnictwa. Stosując metodę
historyczną, baczną uwagę zwracał na badania empiryczne oraz łączenie etyki z ekonomią i
polityką Głosił w nich hasła solidaryzmu klasowego i program przekształcania rolnictwa w
kierunku gospodarstw farmerskich, uwzględniający warunki glebowe i rynkowe
Rybarski w dyskusji na temat etatyzmu opowiadał się za umiarkowaną ingerencją państwa,
nie naruszającą podstaw własności prywatnej, ale realizującą cele narodowe. W

- 24 -

sugestywnych wywodach, jak

np.

na stronicach rozprawy Przyszło

ś

ć gospodarcza Polski

(1933) oraz Programu gospodarc

z

ego (1937) i szkicu Idee przewodnie gospodarcze Polski

(1939), odnajdujemy echa protekcjonizmu wychowawczego i pochwałę polityki zmierzającej
do samowystarczalności gospodarczej.
Rozważania teoretyczne

Rybarskiego

zostały zawarte także w licznych publikacjach. Jedną z

pierwszych była książka — Warto

ś

ć, kapita

ł

i dochód (1922), w której autor dowodził, że nie

ma istotnej sprzeczności między tradycyjnym pojęciem wartości wymiennej a pojęciem
wartości opartej na krańcowej użyteczności. Wskazywał

m.in.

na fakt, iż nie wszystkie sądy o

użyteczności dobra w równym stopniu określają jego wartość wymienną, która po prostu
może być przybliżoną miarą bogactwa. Tom pierwszy jest zwięzłym wykładem ewolucji
życia gospodarczego i związanej z nią myśli ekonomicznej, Tom drugi jest poświęcony teorii
gospodarstwa społecznego, określonej przez autora jako świadome zawężenie dociekań do

ram

racjonalnej działalności człowieka. Rybarski korzystał szeroko z dorobku

marginalistów

wszystkich trzech szkół. Prezentuje koncepcję użyteczności krańcowej i podstawowe
kategorie ekonomiczne, tom trzeci traktuje o psychologii społeczno-gospodarczej. Rybarski
prezentuje i analizuje motywy działalności gospodarczej, opisuje i klasyf

i

kuje potrzeby,

roztrząsa problem użyteczności i wprowadza czynnik niepewności w podejmowaniu decyzji.

Krzyżanowski

stał na czele

neoliberałów

w czasie ostrych sporów na temat polskiego

etatyzmu. W jego licznych publikacjach i wystąpieniach (także jako posła) obserwuje się
pewną elastyczność wobec polityki interwencjonizmu. Krzyżanowski zwalczał nawet politykę
W.

Grabskiego

i jego reformę walutową, ale z zadowoleniem przyjął przewrót majowy

Piłsudskiego

i współdziałał z nową władzą do 1931 r

.,

kiedy po znanej sprawie brzeskiej

opuścił sejm i podjął krytykę sanacji. Krzyżanowski uzależniał dopuszczalny zakres etatyzmu
od sytuacji walutowej i finansowej kraju. Ingerencja państwa jest nadmierna, jeżeli obciąża
ona budżet tak mocno, iż potrzebne jest zwiększenie opodatkowania, i kiedy powoduje
wyczerpanie kapita

ł

ów obrotowych oraz wzrost stopy procentowej, Krzyżanowski i

neoli-

berałowie

nie potrafili przewidzieć nadciągającego wielkiego kryzysu, a ich środki zaradcze

miały charakter

techniczno-organizacyjny.

Trzeba jednak powiedzieć, że mieli oni rację,

zwalczając politykę

deflacji

i utrzymywania za wszelką cenę silnej waluty. Krzyżanowski

proponował nawet odejście od sztywnego złotego parytetu. Nie mógł on natomiast zrozumieć
głębszych przyczyn wielkiego kryzysu niż tylko finansowe.

42. Ośrodek warszawski i twórczość Lipińskiego, Brzeskiego i Zawadzkiego.

Tadeusz Brzeski (1884-1958), którego rozprawa habilitacyjna przedłożona w 1916 r. na
Uniwersytecie Lwowskim już wzbudziła spore zainteresowanie. Nosiła ona tytuł O granicach
ekonomii spo

ł

ecznej i nawiązywała do trudnych zagadnień metodologicznych. Brzeski

współtworzył Uniwersytet Poznański, a od 1922 r. do wybuchu wojny był profesorem
Uniwersytetu Warszawskiego. Godne uwagi są koncepcje Brzeskiego, który pragnął scalić

historyzm

z podejściem socjologicznym, psychologicznym i

prakseologicznym.

System ekonomii, lansowany przez Brzeskiego, opiera się na założeniu jedności

materialno-

psychicznej

działań pojedynczego człowieka i takiej wspólnoty społecznej, jak

„gospodarstwo". Rozwój historyczny wyłaniał różne formy gospodarowania, w tym dwie
główne — gospodarstwa izolowane i wymienne, przy czym w tej drugiej istotną rolę
odgrywają kredyt i siła najemna. Brzeski posługuje się dwiema idealnymi konstrukcjami jako
narzędziami do analizy zarówno jednostki, jak i wspólnoty gospodarującej, ". Są to: dawna
homo

oeconomicus,

wzbogacona cechami nowszej psychologii, i własna koncepcja państwa

gospodarczego, jako typu idealnej, a przeto niejako przejaskrawionej rzeczywistości. Mniej
oryginalne ujęcie znajdujemy w rozważaniach Brzeskiego na temat teorii pieniądza i polityki
finansowej oraz rachunku wartości i ceny w „państwie gospodarczym"

- 25 -

Marian Zawadzki W roku 1914 ukazała się jego rozprawa Zastosowanie matematyki do
ekonomii politycznej, w której przedstawił koncepcje Cournota, Walrasa i Pareto,
konfrontując je z ujęciami pozostałych szkół kierunku subiektywno-mar-ginalistycznego. Na
Uniwersytecie Wileńskim wykładał w latach 1921-1936, a następnie związał się już z
warszawską Szkołą Główną Handlową. W latach 1932-1935 był ministrem skarbu. W roku
1930 został członkiem założycielem, powstałego w Stanach Zjednoczonych, The Econometric
Society (Towarzystwa Ekonometrycznego). Zawadzki nie dał się zwieść pokusie formalizacji
wykładu ekonomii i umiejętnie godził język matematyczny z wywodami werbalnymi.
Świadczy o tym treść jego Teorii produkcji (1923), której nadał podtytuł — Próba zbadania
społecznych warunków produkcji. Nie chodziło przeto autorowi o prezentację
matematycznego modelu produkcji, lecz o ukazanie także jakościowych czynników
kształtujących strukturę wytwórczości. Zawadzki wskazywał na bogactwo podłoża produkcji,
warunki przyrodnicze, kulturowe, technologiczne i instytucjonalne. Być może pod wpływem
Webera i Sombarta analizował przemiany w ramach pięciu typów produkcji: pierwotnego,
przymusowego, patriarchalnego, towarowo-indywidualistycznego i kolektywistycznego.

Edward Lipiński Jego zasługą było zorganizowanie w latach okupacji I Miejskiej Szkoły

Handlowej, która stała się ośrodkiem tajnego nauczania i pozwoliła uratować pewną liczbę
polskich ekonomistów. Lipiński był inicjatorem powstania w 1928 r. Instytutu Badania
Koniunktur i Cen. Lipiński w latach młodości był bliski poglądom PPS-Lewicy, a w czasie
studiów wykazywał zainteresowanie marksizmem i anarchosyndykalizmem. Lipiński był
krytykowany i nawet szykanowany (np. w latach trzydziestych przez środowiska
faszyzujące), a w Polsce Ludowej traktowany co najmniej z podejrzliwością jako „bur-
żuazyjny" ekonomista. Prawda jest taka, że w latach międzywojnia Lipiński odchodził w
swoich wykładach ekonomii od marksizmu i uprawiał ekonomię neoklasyczną, a po wojnie
próbował zapewnić naukowość w trudnych warunkach zdogmatyzowanej ekonomii
marksistowskiej.

W publikacjach Lipińskiego w omawianym tu okresie znajdujemy różne wątki teoretyczne,
ale przede wszystkim odczytujemy ogromne zaangażowanie w sprawy społeczne i troskę o
naukowe zbadanie problemów naszej gospodarki. Lipiński jako redaktor naczelny
„Ekonomisty" (od 1929 r.) wiele uczynił, aby czasopismo to stało się najlepszym organem
polskiej nauki ekonomicznej. Sam publikował wiele, ale były to przeważnie ujęcia
przyczynkowe, związane z badaniami nad koniunkturą.

43. Przed jakimi wyzwaniami stanęła ekonomia neoklasyczną w latach 30-ch?
Wielki kryzys lat trzydziestych, który nie dawał się zlikwidować metodami i środkami
znajdującymi się w arsenale jeszcze słabo zarysowanego paradygmatu ekonomii
neoklasycznej. Co gorsza, kryzys był tak głęboki i ogarniający tak wiele państw, że były
uzasadnione obawy o losy całej formacji społeczno-gospodarczej. Gwałtowny spadek
produkcji i wymiany handlowej, załamanie się systemów walutowych i międzynarodowego
układu finansowego oraz nie znana dotąd skala bezrobocia — wszystko to zrodziło pilne
zapotrzebowanie społeczne i instytucjonalne na radykalny program już nie tylko doraźnej
poprawy sytuacji, lecz także usunięcia głębszych przyczyn choroby ustrojowej. Kryzysowi
gospodarczemu towarzyszyły napięcia międzynarodowe.
Musimy pamiętać, że I wojna światowa zmieniła poważnie układ sił między wielkimi
mocarstwami, osłabiając Wielką Brytanię i wzmacniając Stany Zjednoczone, a jednocześnie
powołując w drodze rewolucji pierwsze państwo oficjalnie realizujące cele doktryny
marksistowskiej — Związek Radziecki. Desperacja mas pracujących w warunkach kryzysu
czyniła atrakcyjną nawet wizję rewolucji i przymusowej likwidacji bezrobocia. Eksperyment
socjalistyczny na Wschodzie można było potraktować jako alternatywę likwidacji kryzysu,
nabierającego cech strukturalnych.

- 26 -

44. Wyjaśnij istotę pojęć użytych przez Keynesa: skłonność do konsumpcji i inwestowania,
preferencja płynności i krańcowa wydajność kapitału.

Teoria konsumpcji jest częścią teorii popytu efektywnego i może być także nazywana teorią
efektywnego popytu konsumpcyjnego. Popyt efektywny jest bowiem sumą popytu
konsumpcyjnego i inwestycyjnego. W trzeciej księdze Ogólnej teorii Keynes zajął się
zjawiskiem skłonności do konsumpcji, krańcową skłonnością do konsumpcji i pojęciem
mnożnika. Społeczeństwo zawsze musi przeznaczać część swojego dochodu na konsumpcję,
ale o wielkości tej części decydują różne czynniki. Sk

ł

onność

(ang. propensity)

w tym

przypadku możemy określać jako posiadanie pewnej cechy, podatności do konsumowania,
utrwalonej w długim okresie.

Keynes

sprawę ujął najpierw w prostym wzorze zależności

funkcjonalnej, jako relację między danym poziomem dochodu, wyrażonym w jednostkach
płacy

(subskrypt

w), a wydatkami na konsumpcję przy tym poziomie dochodu. Jeżeli

skłonność do konsumpcji oznaczymy grecką literą

(chi),

to funkcja przyjmie postać:

Cw=X(Yw)

Chociaż wysokość dochodu jest podstawowym czynnikiem wpływającym na skłonność do
konsumpcji, istnieje także wiele innych czynników — obiektywnych i subiektywnych, które
kształtują taką skłonność.
Keynes wskazywał na sześć obiektywnych czynników, mających mniejszy lub większy
wpływ na kształtowanie skłonności do konsumpcji. Pierwszym takim czynnikiem, dość
zmiennym nawet w relatywnie krótkim okresie, jest zmiana jednostki płac. Tu trzeba
przypomnieć, że Keynes „jednostką płacy" nazywał płacę pieniężną jednostki pracy, która z
kolei jest równa jednogodzinnemu zatrudnieniu pracy niewykwalifikowanej. Konsumpcja jest
raczej funkcją dochodu realnego niż nominalnego. Postęp techniczny, zmiany w preferen-
cjach społecznych i stosunkach podziału wpływają na tak rozumianą jednostkę płacy. Drugim
czynnikiem jest zmiana różnicy między dochodem a dochodem netto. Dość oczywisty jest
wniosek, że na rozmiary konsumpcji większy wpływ ma dochód netto. Zmiana tradycyjnej
proporcji podziału dochodu na niekorzyść dochodu netto może obniżyć skłonność do
konsumpcji.
Jako trzeci czynnik obiektywny wymienił niespodziewane zmiany w wartościach
kapitałowych, nie uwzględniane przy obliczaniu dochodu netto. Takie zmiany nie są zależne
od wielkości dochodu. Mają one krótkotrwały wpływ na skłonność do konsumpcji klas
posiadających. Czwarty czynnik to zmiany stopy dyskontowania przyszłości

(the

rat

ę

of

time-

discounting),

czyli zmiany w relacji wymiennej między dobrami obecnymi a przyszłymi.

Stopa ta jest bliska stopie procentowej, ale dodatkowo uwzględnia przewidywanie zmian w
sile nabywczej pieniądza. Czynnik piąty — zmiany polityki f

i

skalnej — nie wymaga

komentarza. Trzeba tylko pamiętać, że takie zmiany, zwłaszcza w polityce podatkowej, mogą
być narzędziem sterowania skłonnością do konsumpcji. Jako ostatni czynnik Keynes
wymieniał zmiany w przewidywaniach co do relacji obecnego i przyszłego poziomu dochodu.
Sądził jednak, że takie zmiany mają wpływ na skłonność do konsumpcji jakiejś jednostki,
natomiast w obrębie społeczeństwa zmiany te przypuszczalnie się kompensują. Analiza
obiektywnych czynników — innych niż łączny dochód — prowadziła Keynesa do wniosku,
że ich wpływ na skłonność społeczeństwa do konsumpcji w krótkim okresie jest mały. W
rozważaniach nad krótkim okresem skłonność do konsumpcji może być traktowana jako
wielkość stała i zależna głównie od dochodu.

51. omów modele wzrostu gospodarczego Harroda – Domara oraz koncepcje Solowa i
Kuznetsa

Roy Forbes Harrod (1900-1978) przyczynił się do upowszechnienia keynesizmu.

Zajmował się z powodzeniem problemami metodologii i próbował rozwiązać problem

- 27 -

indukcji. W swych pracach Harrod przedstawił swój model zrównoważonego wzrostu
gospodarczego. Postulat tego wzrostu gosp. Wymaga, aby zamierzone oszczędności równały
się zamierzonym inwestycjom „gwarantowana stopa wzrostu”. Harrod wprowadził czynnik”
naturalną stopę wzrostu, który uwzględnia przyrost naturalny ludności i postęp techniczny. Za
pomocą modelu wzrostu zrównoważonego można wyjaśnić przebieg cyklu gospodarczego.

E. David Domar (ur1914) zwrócił on uwagę na dwoisty charakter skutków

inwestowania, które rodzi nie tylko dodatkowy popyt, lecz także dodatkowe zdolności
produkcyjne. Domar wskazywał, że do pełnego zatrudnienia niezbędna jest równość stopy
przyrostu naturalnego ze stopą wydajności pracy i stopą wzrostu dochodu.

Robert M. Solow (ur.1924) deklarował się jako keinesista oprócz teorii wzrostu

gospodarczego Solow rozwijał interesującą teorię zasobów nieodnawialnych, teorię
bezrobocia i podstawy teoretyczne polityki gospodarczej. Solow rozpatruje szczególny rodzaj
wymiany międzypokoleniowej, wskazując na fakt przekazywania uszczuplonych zasobów,
ale jednocześnie wydajniejszego aparatu wytwórczego

Simon Kuznets (1901-1985) dokonał gruntownej analizy procesu wzrostu (rozwoju)

gospodarczego. Obiektem jego badań były wielkie agregaty produktu narodowego i jego
składowych. Stworzył on zręby współczesnej statystyki dochodu narodowego, wskazał na
różne metody jego szacowania i na niektóre trendy zmian wyjaśniających dynamikę wzrostu
gosp.

52. Przedstaw krótko dorobek amerykańskiego postkeinesizmu.

Robert Wayne Clower (1962) jest autorem hipotezy dualnej decyzji podejmowanej

przez dwa podmioty i stanowiącej bazę oczekiwań i wydatków konsumenta. Wprowadził
rozróżnienie popytu :wyobrażonego i efektywnego. Zajmuje się także zagadnieniami
monetaryzmu

Axel Stig Bengt odrzucał zarzut sztywności płac nominalnych, wskazując tylko, że

wszystkie ceny i płace zmieniają się powoli. Analiza koncepcji Clowera i Benghta wnioskuje,
że pragnęli zrezygnować z równowagi na rzecz gospodarowania w nierównowadze. Coraz
częściej poglądy tych ekonomistów nazywa się postkeinesizmem. Cechą wyróżniającą
postkeinesizm jest opis systemu gospodarczego w procesie jego rozwoju – przejście od
statystyki do dynamiki. Istotnym wyróżnikiem jest również integralne ujęcie podziału
dochodu z wyjaśnieniem całej działalności gospodarczej.

53. Opisz istotę dwóch nurtów współczesnego keinesizmu – neoricardiańskiego i
kaleckiańskiego.

Pani Robinson (wchodziła do rady naukowej) ułatwiła zdobycie uznania w kręgu

keinesa Michałowi Kaleckiemu. W latach 60- tych umieściła niektóre koncepcje Kaleckiego
w kwartalniku szkoły Cambridge. Odczytywanie dzieł kaleckiego osiągnęło poziom
uzasadniający wyodrębnienie nowej gałęzi we współczesnym Keinesizmie – ekonomika
kaleckiańska.

Neoricardiańska-

54. F Hayek – mistrz szkoły neoaustriackiej – oroli państwa w procesach gospodarczych

Friedrich August von Hayek (1899-1992) jako źródło kryzysu eksponował wzrost

ilości pieniądza, zwłaszcza kredytowego, w okresach ożywienia. Wg. Hayeka inwestorzy
pragną doskonalić technikę wytwarzania i produkować dobra lepszej jakości. Uczestniczył
także w dyskusji na temat możliwości prowadzenia rachunku ekonomicznego w ustroju
socjalistycznym. Atakował te ustroje społeczne, w których demokracja zaczyna realizować
cele rzekomej sprawiedliwości społecznej. Rząd pragnący działać na rzecz takiego celu sięga

- 28 -

zwykle po narzędzie kontroli nad cenami i integruje w procesy rynkowe. Przestrzegał przed
nadmiernym korzystaniem z monetarnych form polityki gospodarczej.

55. Co wiesz o współczesnej ekonomice ewolucyjnej (neoinstytucjonaliźmie)

W 1965r powstało Stowarzyszenie Ekonomiki Ewolucyjnej. Dla rozwoju doktryny

instytucjonalizmu wiele uczynił jej historyk i rekonstruktor Allan Garfield Gruchy (1906-
1990) ekonomika ewolucyjna odzyskuje teren utracony w czasie dominacji keinesizmu, szuka
sojuszu z postkeinesizmem i neomarksizmem oraz pozyskuje zwolenników poza stanami
zjednoczonymi. Ten nurt jest atrakcyjny w krajach słabszych gospodarczo i tam gdzie
problemy społeczne rodzą poważne konflikty.

59. Omów stan współczesnej ekonomii marksistowskiej na Zachodzie.

Na gruncie amerykańskim najbardziej znani, cieszący się sławą autorytetów w

dziedzinie ekonomii marksistowskiej byli dwaj naukowcy

•

Paul Alexander Baran

•

Paul Marlor Sweezy

Obaj opublikowali w 1966r. Obszerne dzieło Kapitał monopolistyczny , w którym uogólnili
zjawiska współczesnej gospodarki amerykańskiej. Wskazywali w niej na tendencje
stagnacyjne, występujące po osiągnięciu poziomu dojrzałości systemu, deficytu siły roboczej,
relatywnego obniżenia zysków, stopy akumulacji i inwestycji. Bez interwencji państwa
kapitalizm monopolistyczny nie może już funkcjonować. Uważali także, że istnieją nowe
elementy w procesach kierowania np. wzrost planowania i demokracji, które mogą sprzyjać
pokojowej transformacji socjalistycznej.

Na gruncie angielskim wysoki autorytet zdobył

•

Maurice Herbert Dobb

Był wieloletnim wykładowcą i profesorem na uniwersytecie w Cambridge. Propagował
radziecką interpretację ekonomii marksistowskiej i wiele uczynił dla poprawy wizerunku
ZSRR na Zachodzie.

Wśród ekonomistów francuskich na wyróżnienie zasługuje

•

Charles Bettelheim

Spośród jego licznych publikacji szczytowe miejsce zajmuje książka

Planowanie a przyspieszony wzrost . autor analizuje w niej cały kompleks warunków
określających priorytety, powiązania, środki i sposoby planowania społeczno- gospodarczego.
Był on zawsze sceptycznie i nawet krytycznie nastawiony do planowania radzieckiego, które
znalazło się w rękach biurokracji. Przychylnie odnosił się do chińskiej „rewolucji kulturalnej”
i popierał ideę walki klas, upatrując w młodzieży czynnika zdolnego zdynamizować
przemiany społeczne.

Przedstawiciel tzw. neotrockizmu profesor Wolnego Uniwersytetu w Berlinie

•

Ernest Mandel

Autor: Marksistowska teoria ekonomiczna, Późny kapitalizm, Długie fale rozwoju
kapitalistycznego.

Uważał się za ortodoksyjnego marksistę, który krytykuje wszystkie istniejące ustroje i

odrzuca tezę o budowaniu socjalizmu na bazie krajów gospodarczo zacofanych. Jego zdaniem
trzeba wykorzystać tendencje występujące w krajach rozwiniętych, przyspieszać wdrażanie
postępu technicznego- automatyzacji i komputeryzacji, który jest hamowany przez monopole.
Pozytywne tendencje tkwią także w procesie integracji zachodnioeuropejskiej, natomiast w
krajach realnego socjalizmu Mandel dostrzegał negatywne zjawiska – rozwój biurokracji i
zrastanie się aparatu administracyjnego z partyjnym.
Pewną odmianą ekonomii marksistowskiej była ekonomia radykalna, która
rozwinęła się głównie na gruncie amerykańskim. Punktem wyjścia jest przekonanie, że

- 29 -

problemy społeczne i ekonomiczne współczesności można rozwiązać tylko za pomocą
radykalnych środków, chociaż bez uciekania się do rewoluji

60. Jakie znaczenie miała encyklika „ Rerum Novarum” dla rozwoju katolickiej
doktryny społeczno- ekonomicznej.
Katolicka

myśl społeczno- ekonomiczna uzyskała poważne wsparcie oficjalnie

dopiero za czasów Leona XIII. Kościół uznał porządek feudalny za definitywną przeszłość i
włączył się aktywnie w dzieło naprawy kapitalistycznej rzeczywistości. Leon XIII w kilku
encyklikach uzasadnił boskie pochodzenie nierówności społecznej i władzy oraz naturalny
rodowód własności prywatnej. Papież popierał także ruch chrześcijańskiej demokracji jako
przeciwwagę dla radykalnego ruchu socjalistycznego. Największy rozgłos zdobyła jednak
jego encyklika Rerum novarum (rzeczy nowe ) opublikowana 15.V.1891r. i poświęcona w
całości rozwiązaniu palącej wówczas kwestii społecznej- sprawie robotniczej.
Sposób analizy tego zagadnienia i niektóre tezy tej encykliki przyjęła współczesna katolicka
myśl społeczno- ekonomiczna.
Konstrukcja

Rerum novarum odpowiada klasycznej zasadzie przechodzenia od analizy

do diagnozy i terapii. Punktem wyjścia jest krótki rozbiór dziejów kwestii robotniczej, ocena
stanu i rozwiązanie problemu zgodnie z filozofią neotomizmu i teologią chrześcijańską,
łącznie z konkretnym programem działania. Narodziny kwestii socjalnej encyklika tłumaczy
żądzą nowości, postępem w dziedzinie produkcji, który przyniósł zmianę stosunków między
przedsiębiorcami i pracownikami najemnymi oraz napływ bogactwa do nielicznych członków
społeczeństwa przy równoczesnym zubożeniu mas ludności. Robotnicy zaczęli się jednoczyć
i podjęli walkę z ustrojem, chociaż ich obyczaje i stan moralny się pogorszyły.

61. Zreferuj wątki ekonomiczne zawarte w encyklikach społecznych Jana Pawła II.
(A) Encyklika „Laborem exercens”(1981r.).

Encyklika ta dokonuje głębokiej reinterpretacji kwestii społecznej. Punktem odniesienia

są przede wszystkim źródła pierwotne nauki katolickiej (Biblia i system św. Tomasza z
Akwinu).
Teza wyjściowa encykliki: kwestia społeczna może być sprowadzona do zagadnień pracy
ludzkiej. Problem pracy ludzkiej jest stałym elementem życia społecznego i doktryny
katolickiej. W naszych czasach praca ludzka stanowi być może najistotniejszy klucz do
rozwiązania całej kwestii społecznej („... praca stanowi podstawowy wymiar bytowania
człowieka na Ziemi”).

•

Zerwanie z tradycyjnym ujmowaniem pracy jako kary za grzech pierworodny –
przeciwnie, ma ona zbliżyć człowieka do Boga.

•

Pracę można rozpatrywać w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym. Pierwsza
industrializacja i kolejne przemiany przemysłowe pokazują, iż właściwym podmiotem
pracy jest nadal człowiek. Teza o podmiotowym i etycznym wymiarze pracy służy tu do
pośredniej krytyki marksizmu i niektórych koncepcji nurtu głównego ekonomii.
Wysuwanie na pierwszy plan przedmiotowego aspektu pracy zagraża tworzeniu
właściwego porządku wartości.

•

Analiza konfliktu pracy i kapitału na obecnym etapie historycznym. Punkt wyjścia:
Problem pracy został ulokowany w ramach konfliktu, który wraz z rozwojem
przemysłu ujawnił się między światem kapitału a światem pracy (tzn. między wąską
ale wpływową grupą właścicieli środków produkcji a ogromną rzeszą ludzi
pozbawionych tych środków i uczestniczących w produkcji wyłącznie poprzez
pracę). Krytyka marksistowskiego programu rozwiązania tego problemu poprzez walkę
klasową, eliminację klasy posiadaczy i uspołecznienia środków produkcji;

- 30 -

!

!

!

! Zdanie Kościoła na ten temat: propozycja współwłasności środków produkcji i
udziału robotników w zyskach przedsiębiorstw – może to jednak nastąpić tylko w
drodze reformowania a nie likwidowania przez rewolucję instytucji własności
prywatnej.

•

Koncepcja pracodawcy pośredniego – np. osoby i instytucje ustalające
zasady społeczne i politykę pracy. Pracodawca pośredni odpowiada za
politykę zatrudnienia, bezrobocie i koordynację współpracy
międzynarodowej, natomiast pracodawca bezpośredni za konkretne
wynagrodzenie za pracę.

•

Zasada sprawiedliwej zapłaty zapewniającej funkcjonowanie rodziny bez
konieczności podejmowania pracy poza domem przez matki wychowujące
dzieci. + system innych świadczeń społecznych.

•

Prawo do zrzeszania się w celu obrony interesów pracowników.

•

Uwagi o godności pracy rolnika, o ciężkim położeniu robotników
najemnych, zatrudnianiu osób upośledzonych i emigracji zarobkowej.

(B) Encyklika „Centesimus annus”.

Encyklika ta jest przypomnieniem Rerum Novarum, jej miejsca w doktrynie społecznej

Kościoła oraz spojrzeniem na ‘rzeczy nowe’ naszych czasów.

•

Przypomnienie przemian politycznych, ekonomicznych i społecznych
XIXw: rozpad tradycyjnego systemu władzy, pojawienie się takich form
własności jak kapitał i takiej formy pracy jak praca najemna.

•

Wskazanie na pozytywne przemiany w skali światowej po II W.Ś. –
reformy społeczne, działalność związków
zawodowych, upowszechnienie zdobyczy technicznych, dekolonizacja i
utrzymanie globalnego pokoju.

•

Polityka budowy państwa dobrobytu (alternatywa marksizmu) może być
szkodliwa, jeśli będzie oparta na zaspokajaniu wyłącznie materialnych
potrzeb człowieka.

•

Relacja między prawem o powszechnym przeznaczeniu dóbr ziemi
(stanowiącej dar Boga) a instytucją własności prywatnej:

!

!

!

! Wszystkie dobra są wynikiem współdziałania ziemi i pracy (wzrost znaczenia
zespołowej pracy ludzkiej, wiedzy, techniki i umiejętności);
!

!

!

! W krajach zacofanych działają jeszcze zasady kapitalizmu typowe dla
pierwszej fazy industrializacji. Tym krajom trzeba zapewnić równoprawny
dostęp do rynku międzynarodowego.
!

!

!

! Kościół opowiada się za społeczeństwem, w którym istnieje wolność pracy,
przedsiębiorczość i wolny rynek.

Osobny rozdział został poświęcony wydarzeniom 1989 roku, kiedy upadł system

realnego socjalizmu i zarysowały się szerokie perspektywy przebudowy podstaw społeczno-
gospodarczych w Europie Środkowo-Wschodniej. Papież postulował rozwiązanie problemów
tych państw metodą dialogu i solidarności.
Wg papieża do upadku systemów ucisku doprowadziły: pogwałcenie praw pracy (protesty
robotników), niesprawiedliwość systemu gospodarczego (pogwałcenie praw człowieka do
inicjatywy, własności i wolności w dziedzinie ekonomicznej), ateizm (przede wszystkim).
Wydarzenia roku 1989 przyniosły dwa wielkie następstwa:
(a) nowe spotkanie Kościoła z ruchem robotniczym, opanowanym do tej pory przez

marksizm i materializm – Kościół oferował koncepcję alternatywną angażując się
aktywnie w reformowanie życia społecznego i gospodarczego.

-

31 -

(b) Pojawienie się nacjonalizmów w państwach postsocjalistycznych i związanych z nimi

konfliktów regionalnych – mogą one zniwelować potencjalne korzyści z decyzji o
rozbrojeniu.

62. Opisz przebieg procesu wprowadzania marksizmu do polskiej myśli ekonomicznej w
latach 1944-1950.

Lata 1944-1948 to okres odbudowy po zniszczeniach wojennych, w którym była

jeszcze nadzieja na współżycie różnych orientacji politycznych oraz wielu nurtów i szkół
ekonomicznych. Myśl ekonomiczna miała wtedy służyć realizacji programów odbudowy
gospodarczej. Nie ryzykowano jeszcze głoszenia nowych teorii i doktryn. Skupiano się na
scaleniu pozyskanych ziem północnych i zachodnich, ustabilizowaniu przemieszczania się
ludności oraz oświacie. Wszystkie liczące się katedry ekonomiczne obsadzali kierownicy
nie związani z orientacją marksistowską (m.in. UW – S.Zaleski; SGH – A.Wakar; UJ –
A.Krzyżanowski), co niepokoiło nową władzę. Część z nich pozostała do końca lojalna nowej
władzy.
Współpracę z nową władzą podjął m.in. Stanisław Grabski, wybitny przedstawiciel
myśli ekonomicznej II Rzeczpospolitej. W swoich artykułach poddał on krytyce gospodarkę
kapitalistyczną za jej tendencje do pogłębiania nierówności społecznych i wysunął program
uprzemysłowienia Polski zakładający zrównanie się z Zachodem w ciągu 25 lat. Taki
program może zrealizować tylko państwo o gospodarce centralnie planowanej. Grabski
dostrzegał taką szansę w powstającym systemie Polski Ludowej.
Również Edward Lipiński pisał o pozytywnej treści teorii ekonomii rodzącej się
epoki planowego gospodarstwa. Przybliżał on czytelnikom poszczególne działy
marksistowskiej ekonomii politycznej i treść dyskusji radzieckich ekonomistów.
Działacz lewicy (PPS) (ambasador Polski w USA i przedstawiciel przy Radzie
Bezpieczeństwa ONZ) Oskar Lange zamieścił w „Ekonomiście” artykuł mający charakter
programowego wykładu ekonomii marksistowskiej.

Lewica komunistyczna nie miała własnych ekonomistów rangi akademickiej – ci z

KPP padli ofiara represji stalinowskich a ci z PPR byli angażowani do nowego aparatu
administracji gospodarczej oraz do pracy ideologicznej, politycznej i partyjnej. Trwało jednak
kształcenie kadr partyjnych i wielka akcja popularyzacji podstaw ekonomii
marksistowskiej. (Po zdobyciu władzy przez PPR wcielono w życie program ujęty w
deklaracji z XI.1943, wprowadzając coraz radykalniejsze zadania przebudowy społeczno-
gospodarczej, kierując się wzorcem radzieckim.)

Plan trzyletni 1947-1949 preferował produkcję środków konsumpcji, co wywołało

sprzeciw ekonomistów PPR wykształconych na wzorach radzieckich. Atak na CUP stał się
oficjalnym momentem zmiany orientacji i początkiem likwidacji szansy na współżycie
różnych nurtów polskiej myśli ekonomicznej.

Drugi okres, gwałtownego uprzemysłowienia kraju w latach 1949-1956 i ostrych

represji politycznych, przyniósł monopol ekonomii marksistowskiej w jej skrajnie
dogmatycznej postaci. Okres ten należy do najtrudniejszych w rozwoju polskiej myśli
ekonomicznej, która musiała uczestniczyć w odgórnie narzuconym programie budowy
podstaw gospodarki socjalistycznej. Nacisk ZSRR na tzw. kraje demokracji ludowej zaostrzył
się pod wpływem wydarzeń zimnej wojny, powstania dwóch bloków militarnych, wojny w
Korei i groźby wybuchu konfliktu jądrowego. Rozwinął się system represji wobec środowisk
uznanych za opozycyjne.
Społeczeństwo było w znacznej mierze krytycznie nastawione wobec programu
budowy socjalizmu, chociaż pragnęło stabilizacji dla poprawy poziomu życia. Po
zjednoczeniu obu partii robotniczych XII.1948 władza wytyczyła strategię przyspieszonego

- 32 -

uprzemysłowienia. Plan sześcioletni 1950-1955 forsował rozwój przemysłu ciężkiego
(budowa przemysłu zbrojeniowego). Nad wykonaniem planu czuwał skrajnie scentralizowany
system planowania. Zaczęto też realizować zadania kolektywizacji rolnictwa (mimo oporu
rolników indywidualnych). Wszystko to odbywało się w warunkach drastycznego
ograniczenia swobód obywatelskich, wielkich kampanii propagandowych i sztucznie
podsycanych dyskusji ideologicznych. Myśl ekonomiczna stała się terenem ostrej walki.

Szturm na pozycje ekonomii stosowanej i teoretycznej poprowadziła grupa działaczy

partyjnych dość dobrze przygotowana (m.in.. na studiach w ZSRR). Szybko obsadzili oni
kluczowe urzędy i stanowiska na uczelniach.

63. Próby reformowania nauki ekonomicznej w Polsce w okresie 1955-70. Wkład O.
Langego i M. Kaleckiego.

W latach 60 i 70 polska myśl ekonomiczna próbowała wyrwać się z dotychczasowych

ograniczeń ideologicznych. Tylko przez kilka lat utrzymała się polityka swoboda głoszenia
poglądów i znowu w partii zaczęli dochodzić do głosu przedstawiciele twardej linii walki z
‘rewizjonistami’. W 1968 rozpętano nagonkę na tzw. syjonistów i rewizjonistów, w wyniku
której pozbawiono stanowisk wielu wybitnych ekonomistów, zmuszając ich do emigracji. W
grudniu 1970 tragiczne wypadki na Wybrzeżu doprowadziły do zmiany ekipy rządzącej,
nieco większej liberalizacji polityki gospodarczej i otwarcia na Zachód. Polska myśl
ekonomiczna miała wspomagać politykę gospodarczą.

Do pracy na uczelniach powróciła część wybitnych ekonomistów, którzy odeszli w

okresie wprowadzania marksizmu do szkolnictwa wyższego. Wykształcili oni grono swoich
następców. Starsza generacja podjęła w tym okresie trud opracowania syntezy lewicowej
myśli ekonomicznej i mogła uprawiać ekonomię polityczną socjalizmu w szerszych niż dotąd
ramach:

•

Oskar Lange opublikował w 1952 podręcznik ‘Teoria statystyki’ i kilka
artykułów. W 1959 ukazał się natomiast I tom jego najważniejszego dzieła
‘Ekonomii politycznej’. Obejmował on ogólne podstawy – przedmiot,
prawa ekonomiczne, społeczne uwarunkowania wiedzy ekonomicznej i
wykład genezy współczesnej ekonomii zachodniej. W rok po śmierci
Langego ukazał się tom II zawierający teorię reprodukcji. Ostatni tom miał
obejmować szczegółową analizę funkcjonowania kapitalizmu i socjalizmu.

‘Ekonomia polityczna’ miała duże znaczenie dla rozwoju polskiej myśli ekonomicznej.
Autor unikał języka propagandowego, odwoływał się nie tylko do dzieł marksistów lecz
także do literatury światowej. Wyjaśniał istotę praw ekonomicznych, do których
włączył kryteria uporządkowania a wyodrębnił prawa postępowania ludzi, prawa splotu
działań ludzkich i prawa techniczno-bilansowe.
Lange przeniósł też na polski grunt ekonometrię, przyczynił się do upowszechnienia
cybernetyki i teorii systemów – wbrew opinii głoszonej w ZSRR ukazał znaczenie
metodologiczne podejścia systemowego.

•

Michał Kalecki po powrocie do kraju w 1955 prowadził ożywioną
działalność na polu gospodarczym, naukowo-badawczym i dydaktycznym.
W ‘Teorii dynamiki’ (1954) udowodnił, że cykliczny charakter rozwoju
gospodarki kapitalistycznej czyni ją niezdolną do samoczynnego wyjścia z
kryzysu – tylko wpływ czynników takich jak postęp techniczny czy
interwencja państwa może utrzymać tę gospodarkę na ścieżce wzrostu
gospodarczego.

Kalecki jest też twórcą oryginalnej teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej: wyłożył
on istotę procesów rozwojowych, ich czynniki i uwarunkowania, stany równowagi i
dynamiki.

- 33 -

Zasłużył się też w rozwoju metod planowania gospodarczego i badania efektywności
procesu inwestycyjnego.

64. Dyskusje polskich ekonomistów nad reformą gospodarki socjalistycznej.

W latach 70 i 80 środowisko ekonomistów było rozdarte wewnętrznie – z jednej strony

coraz wyraźniejsze były objawy narastania konfliktu społecznego, grożącego chaosem
gospodarczym; z drugiej strony utracono wiarę w słuszność podstawowych twierdzeń
marksizmu i ekonomii politycznej socjalizmu. Do tego dochodziły napięcia wywoływane
decyzjami personalnymi – dyskryminacją ‘rewizjonistów’ czy utrudnianiem kontaktów z
ekonomistami nie-marksistowskimi.

I.1971 odbył się III Krajowy Zjazd Ekonomistów. Zajął się on prowizorycznym

programem wyjścia z kryzysu gospodarczego. Postulowano realizację zadań
gospodarczych, ale z łączeniem ich z problematyką społeczną. Nowa ekipa rządząca
Edwarda Gierka próbowała ratować sytuację wykorzystując w większym stopniu
mechanizm rynkowy i kredyty zagraniczne. IV Krajowy Zjazd Ekonomistów (III.1981)
obradował również w atmosferze napięcia społecznego, u którego podstaw leżał kryzys
gospodarczy. Na scenę polityczną wkroczyła „Solidarność” z coraz bardziej radykalnymi
żądaniami zmian nie tylko w gospodarce. Zjazd akcentował jedynie potrzebę
zdynamizowania prac nad reformą gospodarczą.

W tym okresie wydano wiele podręczników ekonomii politycznej, których autorzy

próbowali wprowadzić nie tylko aktualne zagadnienia, lecz także przenosić koncepcje
ekonomii zachodniej.

W latach 70 i 80 podejmowano coraz radykalniejsze próby zreformowania polskiej

gospodarki. Ekonomiści opracowali kilka programów opartych na koncepcji dynamizacji sił
rynkowych i nadania przedsiębiorstwom większej samodzielności. Przymiotnik
‘socjalistyczny’ stał się przykrywką dla przenoszenia zasad gospodarki rynkowej. Złagodziło
to późniejszy szok przy likwidacji w Polsce realnego socjalizmu. (Aktywni ekonomiści: m.in.
J.Pajestka, Z.Sadowski, L.Balcerowicz).

W latach 80 rodziła się ‘Solidarność’, która przyciągnęła wielu ekonomistów w kraju i na

emigracji. W publikacjach pojawiały się zróżnicowane poglądy – od reformowania
gospodarki socjalistycznej do jej likwidacji. Pojawiła się np. koncepcja budowy ustroju
opartego na systemie samorządowym.

65. Jakie wyzwania niesie dla polskiej myśli ekonomicznej obecna transformacja ustroju
społeczno-gospodarczego?

Lata 90 dostarczyły wielu nowych koncepcji służących aktualnej polityce społecznej i

gospodarczej. Do kraju powróciło z emigracji wielu ekonomistów, kontakty z nauką
zagraniczną stały się codziennością. Zakończenie dziejów polskiej myśli ekonomicznej w
latach PRL było trudne i groziło dramatem, ale nastąpiło udane przejście do działań w
odmiennych warunkach ustrojowych.
Polska

myśl ekonomiczna znajduje się obecnie w warunkach umożliwiających dobry

rozwój koncepcji teoretycznych oraz dotarcie do instytucji tworzących i realizujących
politykę gospodarczą. Zlikwidowano monopol jednego kierunku myśli ekonomicznej, a
pluralizm metodologiczny zapewnia swobodę tworzenia i głoszenia różnych doktryn.