1

Ewangeliarz gnieźnieński - perła polskich rękopisów

Upadek cesarstwa zachodnio - rzymskiego zakończył epokę starożytności
klasycznej, w której pismo oprócz narzędziem komunikacji społecznej było
też instrumentem ówczesnej kultury umysłowej. Ludy, które zajęły obszary
byłego cesarstwa nie posługiwały się już w takiej mierze pismem, ich
kulturze służyło, bowiem słowo, przekaz ustny. W owym
wczesnośredniowiecznym świecie istniała jednak instytucja dawnej kultury
śródziemnomorskiej, która doskonale się odnalazła w nowej rzeczywistości
społeczno-politycznej, a był to Kościół. Chrześcijaństwo opierało się na
świętych tekstach: głównie tych recytowanych w czasie obrzędów
liturgicznych a oprócz nich na komentarzach Biblii i treściach
doktrynalnych. Zatem pisanie bądź przepisywanie ksiąg, czyli cała produkcja
tekstów odbywała się głównie w murach średniowiecznych klasztorów.
Naturalne jest zatem, że królowało wówczas piśmiennictwo kościelno-
religijne. Oczywiście było ono bardzo ściśle powiązane z dworami
monarszymi, których władcy mieli przecież boskie pochodzenie.

Również Polska wczesnopiastowska pielęgnowała tradycje

religijne i piśmiennicze. Monarchowie bowiem podtrzymywali z oddaniem
kulturę książki rękopiśmiennej. Sprowadzali do kraju kodeksy, zwłaszcza te
bogato iluminowane.

Wśród luksusowych kodeksów liturgicznych, będący swego

rodzaju importem dynastycznym był jeden z ewangeliarzy czeskiej szkoły
iluminatorskiej i kaligraficznej z drugiej połowy XI wieku, która
kontynuowała tradycje artystyczne pracowni Ratyzbony, a mianowicie –
Ewangeliarz gnieźnieński. Przywiozła go ze sobą ( razem z Ewangeliarzem
płockim ) pierwsza żona Władysława Hermana, Judyta czeska, córka króla
Wratysława II

1

.

Ewangeliarz średniowieczny był mszalną księgą liturgiczną,

zawierającą uszeregowane wg kalendarza kościelnego i świąt, ewangeliczne
perykopy mszalne czyli ustępy z Pisma Św.

2

Rękopisy ewangeliarzy

przygotowywane były szczególnie starannie, posiadały bogate iluminacje
i oprawy – otaczane były bowiem wielką czcią jako symbolizujące w liturgii
Chrystusa.

Ewangeliarz gnieźnieński jest jednym z najcenniejszych rękopisów

w zbiorach polskich. Znajduje się w najstarszej polskiej bibliotece kapitulnej
w Gnieźnie – centrum kulturalnym Polski piastowskiej. Jest to jedyny taki
rękopis w Polsce, obok 72 innych woluminów, przechowywanych

1

Zob. E. Potkowski, Książka rękopiśmienna w kulturze Polski średniowiecznej, Warszawa 1984, s. 23-24.

2

Zob. Encyklopedia wiedzy o książce, Wrocław 1971, s. 680-681.

2

w Bibliotece Katedralnej. Jego powstanie datowane jest na lata 1085-1090

3

.

Wykonany przez czeskich kopistów – benedyktynów.

Całe wyposażenie Złotego Kodeksu związane jest z ówczesną

rzymską liturgią mszalną. Jej głównymi elementami są: modlitwa mówiona
przez biskupa lub kapłana, czytanie Pisma Św. Przez diakona i subdiakona,
śpiew kantorów i wiernych. Obowiązywała wówczas zasada ciągłego
czytania. Księgę czytano od początku do końca, niczego nie pomijając

4

. Od

VII wieku w kościele rzymskim zmieniono zasady czytania Pisma. Odtąd
czytane są podczas liturgii mszalnej na zawsze ustalone teksty od XVI wieku
określone perykopami.

W Ewangeliarzu gnieźnieńskim po pięciu całostronnicowych

miniaturach zaczyna się tekst od tytułu, który określa treść i przeznaczenie
tego kodeksu. Posiada zatem perykopy na wszystkie niedziele roku
kościelnego i tylko na wybrane, najważniejsze święta do czytania na Mszach
Świętych.

W Katedrze Gnieźnieńskiej był w takiej formie nieprzerwanie

używany podczas uroczystych liturgii do XIX wieku.

Ewangeliarz napisany jest majuskułą karolińską na 111

pergaminowych kartach o wymiarach 326 x 235 mm. Kolumny pisma
złożone są z 17, 18 i wyjątkowo 19 wierszy i mają wymiary: 240 x 150 mm.

Należy on do grupy kodeksów, których stopień doskonałości

mierzono ilością użytego złota, srebra, szlachetnych kamieni, kości
słoniowej. Tekst pisany jest złotymi literami uncjalnymi przy pomocy
chryzografii – sposobu pisania złotem, utartym na proszek i zmieszanym
z płynnym białkiem lub gumą

5

. Na każdej stronie tekst otoczony jest

boridurą z motywami roślinnymi lub geometrycznymi. Na stronach zawarte
też jest około 90 ozdobnych inicjałów.

Na pierwszej stronie okładki znajduje się miniatura ukrzyżowanego

Chrystusa, czterech ewangelistów w narożnikach, w górze Trójcy Świętej; na
tylnej stronie okładki pośrodku widnieje herb kapituły gnieźnieńskiej,
a w narożnikach święci: Wacław, Paweł, Wojciech i Stanisław.

Dziełem średniowiecznej sztuki rękopiśmiennej są 22,

w większości całostronnicowe miniatury w kształcie prostokąta. Uderza
w nich śmiałość i grubość linii, ornamentyka i technika rysunku.

W programie ikonograficznym ewangeliarza głównym tematem są

postaci ewangelistów, jako autorów tekstów. Ich portrety kompozycyjnie
tworzą czteroczęściowy cykl. Każda z tych miniatur posiada
charakterystyczne wizerunki, kolejno: anioła, byka, wołu i osła. Pozy
ewangelistów są pełne dostojeństwa i powagi. Wszystkie łączą podobne

3

Zob. Codex Aureus Gnesnensis. Commentarii, faksymil, oprac. Tadeusz Dobrzeniecki, Warszawa 1988, s.

11.

4

Tamże.

5

Zob. Encyklopedia wiedzy o książce, dz. cyt., s. 407.

3

czynności wykonywane kolejno przez ewangelistów: ostrzenie pióra
(Mateusz), maczanie w atramencie (Łukasz) i pisanie (Marek i Jan).
Z miniatur bije wielka jedność wszystkich ewangelii, zapisanych przez
czterech natchnionych pisarzy. Miniatury z kolumnami wspierającymi
arkadę, z ewangelistami między nimi w pozie frontalnej toną w złocie,
purpurze i zieleni.

Wśród tekstu Złotego Kodeksu zamieszczone są kolejno

następujące miniatury :

Sen Św. Józefa – śpiący na łożu pomiędzy dwiema kolumnami

Józef, obok anioł z szarfą z napisem wykonanym majuskułą: Joseph flii
David noli timere accipere Mariam (Uspokojenie Józefa lub Pierwszy sen
Józefa)

6

. Całość w ornamencie kwiatowym.

Boże Narodzenie. Zwiastowanie pasterzom – wewnątrz

obramowania z trzech kolorowych wstęg trójelementowa kompozycja:
segment nieba z gwiazdą, nowonarodzony Jezus z aniołem, Maryją
i Józefem oraz pasterze i zwierzęta.

Pokłon trzech króli – w zielonym obramieniu z motywem

roślinnym, w centrum tron Maryi z Jezusem, a nieopodal Józef frasobliwy

wita przybyszów ze wschodu.

Chrzest Chrystusa – centralna postać Chrystusa w rzece Jordan,

obok postać Jana Chrzciciela i anioł. Całość w obramieniu, którą tworzy
arkada wsparta na dwóch kolumnach.

6

CodexAureus Gnesnensis, dz. cyt., s. 58.

4

Ofiarowanie Chrystusa w świątyni – centralne postacie to:

Maryja, Jezus, Symeon, Anna, niewiasta z koszem gołębi, w głębi – ołtarz,
a ponad nimi błogosławiąca dłoń. Całość obramowana bordowymi
elementami symetrycznymi.

Zwiastowanie Maryi – centralnie : archanioł Gabriel stoi z długą,

prostą laską i przemawia do Maryi siedzącej na tronie. Nad nimi symbol
Ducha Św. Obramowanie stanowią bordowe kwiaty.

Wjazd Chrystusa do Jerozolimy – na pierwszym planie Chrystus

na osiołku z gestem błogosławieństwa. W dolnej części i obok : uczniowie
i chłopcy przytrzymujący gałęzie drzew. Całość obramowana bordowymi
elementami symetrycznymi.

Umywanie stóp. Ostatnia wieczerza – całostronnicowa miniatura

złożona z dwóch osobnych scen przedstawiających wieczerzę dwunastu

5

apostołów oraz obmycie stóp. Całość w zielonym obramowaniu roślinnym.

Ujawnienie zdrajcy – cztery stronnice miniatur podzielone są na

trzy części każda: Judasz otrzymuje 30 srebrników za wydanie Chrystusa,
Modlitwa na górze oliwnej. Pojmanie, Chrystus przed Kajfaszem,
Trzykrotne zaparcie się Piotra, Chrystus wyszydzony u Kajfasza. Koniec
zdrajcy, Chrystus przed Piłatem. Biczowanie, Cierniem koronowanie

i naigrywanie. Szymon Cyrenejczyk niesie krzyż Chrystusa, Chrystus
Ukrzyżowany, Zdjęcie z krzyża, Zmartwychwstanie zmarłych i Grób
Chrystusa. Obramowanie z motywami roślinnymi i innymi w tonacji
bordowo-błękitno-szarej.

Niewiasty przy grobie Chrystusa – centralnie anioł pokazuje

otwarty grób, obok niego trzy niewiasty z maścią i kadzidłem. Obramowanie
bordowo-złote.

Wniebowstąpienie Chrystusa – miniatura podzielona na dwie

strefy: niebiańską i ziemską. W pierwszej z nich Chrystus w obłokach,
w drugiej na grudach ziemi stoją apostołowie i Maryja. Obramowanie
zielono-bordowo- niebieskie.

6

Zesłanie Ducha Świętego – w zielonym obramowaniu roślinnym

dwustrefowa kompozycja: Maryja z apostołami a nad nimi gołębica, u dołu
Joel wśród mężczyzn.

Twórca

Ewangeliarza gnieźnieńskiego

to niewątpliwie

najwybitniejszy artysta. W formach, płaszczyznach, rysunkach i kolorach
przepięknych miniatur ujawnia się wspaniałość i siła wyrazu sztuki
romańskiej.

Losy Złotego Kodeksu nie są do końca znane. Podobnie jak

biblioteka, w której się znajduje przetrwał wiele niebezpieczeństw. W XIV-
XV w., w związku z zamieszkami w czasie wojen krzyżackich wywieziono
kodeks do zamków warownych w Chęcinach i Uniejowie

7

. W czasie

II wojny światowej całość zbiorów z biblioteki kapitulnej trafiło do
Poznania, aby po wojnie powrócić i zasilić powołane w 1960 r. Archiwum
Archidiecezjalne w Gnieźnie.

W 1988 r. warszawskie wydawnictwo „Arkady” opublikowało na

podstawie oryginału gnieźnieńskiego 1 tysiąc egzemplarzy faksymilowych
oprawionych w skórę i 1 tysiąc w półskórek.

Mariola Dąbrowska

nauczyciel bibliotekarz

7

Zob. E. Potkowski, Książka rękopiśmienna w kulturze Polski, dz. cyt ,s. 145.

7

Bibliografia

1. Codex Aureus Gnesnesis. Commentarii. Oprac. T. Dobrzeniecki.

Warszawa 1988.

2. Encyklopedia Wiedzy o książce. Red. nacz. : A. Birkenmajer, B.

Kocowski, J. Trznadlowski, Wrocław 1971

3. Potkowski E., Książka rękopiśmienna w kulturze Polski.

Warszawa 1984.

4. Słownik kultury chrześcijańskiej. N. Lemaitre, M.T. Quinson,

V. Sot, przeł. T. Szafrański, Warszawa 1997.