Diagnostyka w medycynie

Co to jest diagnostyka medyczna?
Ocena rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży
Badania radiologiczne
Tomografia - obrazowanie warstwami
Badanie krwi
Badanie moczu
Badanie EKG

Co to jest diagnostyka

medyczna?

Badając organizm człowieka mamy do

dyspozycji różne możliwości. Najogólniej
mówiąc, można wyróżnić cztery główne
grupy metod diagnostycznych.

v

Pierwszą z nich jest pobranie fragmentu
tkanki (krwi, moczu, wycinka skóry itp.) i
następnie jego ocena.

v

Inną metodę stanowi badanie narządów
wewnętrznych za pomocą specjalistycznych
organizmu za pomocą urządzeń wysyłających
np. fale ultradźwiękowe (ultrasonografia -
USG) czy promieniowanie rentgenowskie
("prześwietlenie") lub urządzeń odbierających
i analizujących mikroprądy wytwarzane przez
te narządy: bodaj najbardziej znanym
przykładem takiego badania jest
elektrokardiografia (EKG).

v

Trzecia grupa metod opiera się na
zastosowaniu nowoczesnej technologii,
która pozwala zbadać wnętrze
wykorzystujących inne zjawiska fizyczne.

v

Czwarta wreszcie grupa obejmuje metody
polegające na "zaglądaniu" do wnętrza
organizmu za pomocą technik endoskopowych,
posługujących się specjalistycznymi
przyrządami.

Pobieranie fragmentu tkanki

Badaniu i ocenie podlegają następujące

czynniki:

v

Krew - pobierana igłą i strzykawką.

v

Wycinek skórno-mięśniowy - pobierany przez
chirurga, który wycina drobny fragment
skalpelem (robi to "od zewnątrz" - czyli ma do
dyspozycji zewnętrzną powłokę ciała).

v

Wycinek tkanki - pobierany za pomocą

drobnych szczypczyków przez lekarza
endoskopistę w czasie badania (np. oskrzeli,
żołądka, jelita, wątroby) lub skalpelem
przez chirurga w czasie operacji.

v

Aspirowana tkanka - tkanka pobrana przez grubą

igłę, do której pod ciśnieniem dostają się komórki
narządu. Zabieg nazywamy punkcją lub biopsją
(szpiku, wątroby, nerki itp.). Robi się go "od
zewnątrz" - przez skórę. Biopsja może być ślepa
(trzeba wcelować w miejsce, gdzie znajduje się
dany narząd, kierując się topografią anatomiczną i
własnym doświadczeniem) lub ukierunkowana
(kłujemy pod kontrolą USG, tomografii
komputerowej lub RTG). Szczególnym badaniem
jest BAC, czyli biopsja aspiracyjna cienkoigłowa,
w której do nakłuwania używana jest o wiele
cieńsza igła niż w innych tego typu badaniach.

v

Płyn gromadzący się w opłucnej, jamie

brzusznej, zmienionym zapalnie stawie itp.
Płyn ten jest nieprawidłowością wynikającą z
choroby, toczącej się w danym narządzie. Inną
sprawą jest nakłucie i ocena płynów
fizjologicznych, np. płynu mózgowo- -
rdzeniowego.

v

Inne wydzieliny i wydaliny - np. mocz, sok

żołądkowy, kał itp.

v

Wymazy pobierane z gardła, z pochwy, odbytu

itp.

Ocena mikroprądów

wytwarzanych przez organizm

Niektóre narządy człowieka można zbadać za

pomocą specjalistycznych urządzeń, które
odbierają i analizują mikroprądy wytwarzane
przez te narządy:

v

EKG - elektrokardiografia; odczytuje prądy serca
i umożliwia diagnostykę wielu schorzeń. Można
ją wykonywać jednorazowo w ciągu całej doby
(24-godzinny zapis Holtera) lub w postaci tzw.
próby wysiłkowej polegającej na odczycie
ciągłego zapisu EKG w czasie wykonywania
kontrolowanego wysiłku fizycznego.

v

•

EEG - elektroencefalografia; odczytuje

impulsy tkanki nerwowej mózgu. Zapis badania,
zwany elektroencefalogramem, składa się z
różnych elementów graficznych obrazujących
zjawiska bioelektryczne zachodzące w mózgu.
Zapis odbiegający od normy pozwala stwierdzić
wiele chorób i uszkodzeń układu nerwowego oraz
narządów wewnętrznych.

v

•

EMG - elektromiografia; rejestruje prądy

czynnościowe przebiegające w mięśniach oraz
oznacza szybkość przewodzenia elektrycznego w
nerwach obwodowych w celu rozpoznawania i
różnicowania chorób mięśni i obwodowego
układu nerwowego.

Trzecia grupa metod

v

Nowoczesna technologia pozwala "zajrzeć"

do wnętrza organizmu za pomocą urządzeń
wysyłających fale ultradźwiękowe lub
promieniowanie rentgenowskie albo
wykorzystujących inne zjawiska fizyczne
(np. w rezonansie magnetycznym):

v

USG - ultrasonografia; wykorzystuje fale

ultradźwiękowe rozchodzące się w tkankach i
narządach organizmu. Analiza echa powstająca
wskutek odbicia fal ultradźwiękowych od
badanych narządów pozwala ocenić ich
budowę anatomiczną, charakter zmian
ogniskowych, wykryć nieprawidłowe struktury.

v

ECHO - echokardiografia; umożliwia

przedstawienie struktur serca w dowolnym
przekroju za pomocą odbitej wiązki
ultradźwięków. Służy do rozpoznawania wad
serca oraz do oceny jego kurczliwości.
Możliwe jest również uwidocznienie
przepływu krwi przez serce (metoda Dopplera

v

RTG - zdjęcie rentgenowskie; można też

wykonać jego odmiany z użyciem kontrastu,
np. urografię nerek, lub jako tzw. tomo-skan,
czyli zdjęcie warstwy badanego narządu.
Można wykonywać skomplikowane badania
inwazyjne na sercu polegające na podaniu
kontrastu do tętnic wieńcowych i ocenie
struktury naczyń serca (koronarografia).

v

TK - tomografia komputerowa; przedstawia

obrazy przekrojów poprzecznych ciała
ludzkiego, uzyskanych skumulowaną wiązką
promieniowania rentgenowskiego. Analiza i
przetwarzanie obrazów odbywa się za pomocą
komputera. Umożliwia diagnozowanie zmian
narządów miąższowych jamy brzusznej,
przestrzeni pozaotrzewnowej, mózgu i
kończyn.

v

•

MR - rezonans jądrowy magnetyczny; służy

do bardzo dokładnego obrazowania narządów
wewnętrznych. Badanie, po umieszczeniu
chorego w polu magnetycznym, polega na
wykonaniu mapy rozkładu jąder atomowych
wodoru. Diagnoza opiera się na różnej
zawartości wody charakterystycznej dla
poszczególnych narządów i ognisk
patologicznych.

v

SPECT - tomografia emisyjna; polega na

przestrzennym obrazowaniu rozkładu
aktywności radiofarmaceutyków (związków
chemicznych zawierających izotopy
promieniotwórcze) w organizmie za
pomocą systemów komputerowych.

v

Medycyna nuklearna - podanie do organizmu

substancji promieniotwórczej zdolnej
gromadzić się w badanym narządzie i ocena
stopnia wychwycenia tego znacznika za
pomocą kamery reagującej na
promieniowanie. Warto wiedzieć, że dawka
promieniowania, jaką otrzymuje się w czasie
tego badania, zwanego scyntygrafią, jest
wielokrotnie niższa od tej, jaką "dostaje" się
przy okazji rutynowego badania
rentgenowskiego płuc.

Techniki endoskopowe

Coraz szybciej rozwijają się techniki

endoskopowe, umożliwiające zajrzenie do prawie
każdej części ludzkiego ciała:

v

Gastroskopia - polega na badaniu żołądka i
dwunastnicy.

v

Jejunoskopia - umożliwia ocenę stanu jelita

cienkiego.

v

Kolonoskopia - jest stosowana w diagnozowaniu

chorób jelita grubego.

v

Sigmoidoskopia - polega na oglądaniu okrężnicy
esowatej.

v

Rektoskopia - pozwala ocenić stan błony

śluzowej odbytnicy.

v

Artroskopia - przekazuje obraz wnętrza
stawu.

v

Laparoskopia - bada wnętrze jamy
brzusznej.

v

Cystoskopia - polega na obejrzeniu wnętrza
pęcherza moczowego.

v

Bronchoskopia - uwidacznia drogi
oddechowe (tchawicę, oskrzela).

v

Diagnostyka jest dynamicznie rozwijającą się

dziedziną medycyny. Stwarza to lekarzom
szansę na szybsze niż dotychczas stawianie
prawidłowego rozpoznania, a pacjentom - na
skuteczne leczenie chorób, z którymi z
powodu trudności diagnostycznych
współczesna medycyna nie umie sobie
poradzić.

Przerwa 10 minut

Ocena rozwoju somatycznego

(dzieci i młodzieży)

v

Ocena rozwoju somatycznego stanowi integralną
część badania fizykalnego każdego dziecka. Rozwój
somatyczny dzieci i młodzieży ocenia się,
porównując wyniki pomiarów cech
somatometrycznych u danego dziecka z
biologicznymi układami odniesienia, czyli normami.
Prawidłowo przeprowadzona ocena umożliwia
odpowiedź na pytanie, czy stan zdrowia, sposób
żywienia i poziom opieki zdrowotnej oraz
wychowawczej zapewniają rozwój zgodny z
potencjałem genetycznym danego dziecka.

v

Jednorazowa ocena pozwala określić jedynie
to, czy stopień rozwoju badanego dziecka jest
prawidłowy, natomiast powtarzanie pomiarów
umożliwia śledzenie dynamiki procesów
rozwojowych. Interpretacja wyników oceny
nie jest łatwa, ponieważ każde dziecko rośnie
i dojrzewa we własnym tempie, realizując
własny program genetyczny, w warunkach
swojego własnego środowiska zewnętrznego.

v

Obserwacje długofalowe dostarczają znacznie
więcej informacji na temat przebiegu rozwoju i
oddziaływania różnych czynników (np. chorób
przewlekłych, stosowanych diet
eliminacyjnych, żywieniowych niedoborów
jakościowych i ilościowych oraz stresu
psychicznego), a także umożliwiają ocenę
efektu stosowanego leczenia.

Etapy oceny rozwoju

somatycznego

Ocena rozwoju somatycznego na postawie

pomiarów antropometrycznych polega na:

•

wykonaniu pomiarów,

•

porównaniu uzyskanych danych z
biologicznym układem odniesienia, czyli
normą,

•

zinterpretowaniu uzyskanych wyników.

Pomiary antropometryczne

v

Wstępną ocenę rozwoju somatycznego należy
przeprowadzić na podstawie czterech pomiarów
antropometrycznych, do których należą:
wysokość (a u niemowląt i dzieci w wieku
poniemowlęcym długość) i masa ciała oraz
obwód głowy i klatki piersiowej. Pomiary
obwodu głowy i klatki piersiowej są szczególnie
ważne u dzieci do 3. roku życia. Ocena tych
cech pozwala na określenie poziomu rozwoju
dziecka, jego stanu odżywienia oraz
podstawowych proporcji ciała.

Wysokość ciała (B-v)

Sprzęt
1. Liberometr (fot. 1. i 2.) - służy do pomiaru

długości ciała i cech długościowych niemowląt
w pozycji leżącej. Składa się z metalowego
statywu, na którym poziomo umieszczona jest
metalowa rura z podziałką milimetrową. Do
rury przytwierdzone są dwie łopatki: jedna
nieruchoma i jedna ruchoma (przesuwająca się
wzdłuż podziałki). Miejsce odczytu znajduje
się w okienku przy ruchomej łopatce.
Dokładność odczytu - do 1 mm.

Fot. 1. Liberometr służący do pomiaru długości

ciała i cech długościowych niemowląt w pozycji

leżącej.

F. 2. Sposób pomiaru długości ciała niemowlęcia

za pomocą liberometru.

2. Antropometr typu Martina (fot. 3.) - służy do

pomiaru wysokości ciała i cech długościowych w
pozycji stojącej. Składa się z czteroczęściowej
metalowej rury z podziałką milimetrową, wzdłuż
której przesuwa się głowica z iglicą wskazującą
miejsce pomiaru, i okienkiem z punktem odczytu
wyniku. Dokładność odczytu - do 1 mm.

Uwaga: Zarówno liberometr, jak i antropometr

typu Martina to sprzęt specjalistyczny, który w
codziennej praktyce lekarza pierwszego kontaktu
jest zwykle niedostępny. W takich sytuacjach
można się posłużyć opisanymi poniżej
przyrządami (pkt. 3.-5.).

Fot. 3. Sposób

pomiaru wysokości

ciała za pomocą

antropometru. W tle

taśma krawiecka

przyklejona do

ściany w celu

pomiaru wysokości

ciała.

3. Ławeczka Epsteina - pozwala tylko na

zmierzenie długości całkowitej ciała (i
ewentualnie długości siedzeniowej)
niemowlęcia.

4. Ekierka i taśma krawiecka. Taśmę krawiecką

należy przykleić pionowo na całej długości do
gładkiej ściany, bez wystającej listwy
podłogowej (fot. 3.); punkt zerowy taśmy musi
znajdować się na poziomie podłogi.

5. Wzrostomierz umieszczony przy wadze

lekarskiej.

Metodyka wykonania pomiaru

v

Do 15.-18. miesiąca życia wysokość mierzy się jako
długość ciała w pozycji leżącej na plecach. Jest to
odległość szczytu głowy (punkt vertex - v) od
płaszczyzny podeszwowej stóp ustawionych
prostopadle do podudzi. Dziecko powinno leżeć na
plecach wyprostowane, ale w swobodnej pozycji. Jeśli
jest ono niespokojne, badanie powinny prowadzić
dwie osoby: jedna trzyma dziecko za głowę i barki, a
druga (mierząca) za kolana. Nie wolno odciągać
głowy dziecka ani prostować nóg w kolanach na siłę.
U niemowlęcia wyprostowanie nóżek można
sprowokować, drapiąc dziecko pod kolanami.

v

Po 18. miesiącu życia lub gdy u młodszego
dziecka długość ciała wykracza poza skalę
liberometru (lub ławeczki Epsteina) i potrafi już
ono przyjąć pionową postawę, wysokość mierzy
się w pozycji stojącej za pomocą antropometru.
Dziecko powinno stać swobodnie, bez
nadmiernego wyprężenia ciała, barki powinny
być rozluźnione, kończyny górne i dolne
swobodnie wyprostowane, stopy złączone
piętami i równomiernie obciążone, a głowa
ustawiona w płaszczyźnie oczno-usznej

Nie poleca się używania

wzrostomierza umieszczonego

przy wadze lekarskiej, ponieważ

jego konstrukcja uniemożliwia

prawidłowe wykonanie

pomiaru. Jeśli nie ma dostępu

do antropometru, wysokość

ciała można zmierzyć za

pomocą przyklejonej do ściany

taśmy krawieckiej oraz ekierki,

którą należy położyć na

wierzchołku głowy badanego,

dotykając pod kątem prostym

skali taśmy. Dziecko powinno

stać tyłem do ściany, opierając

się o nią piętami, pośladkami,

plecami i potylicą; głowę należy

ustawić w płaszczyźnie oczno-

usznej (fot. 4.).

Obwody ciała

Sprzęt
1. Taśma krawiecka

Uwaga: Taśma podczas używania ulega
rozciągnięciu, dlatego należy ją dość często
wymieniać na nową.

Metodyka wykonania pomiaru
Obwód głowy należy mierzyć taśmą krawiecką

przeprowadzoną przez największą wypukłość
potyliczną i największe wypukłości guzów
czołowych (fot. 5.). Dokładność odczytu - do 1
mm.

Fot. 5.

Sposób pomiaru

obwodu głowy

Obwód klatki piersiowej należy mierzyć

taśmą krawiecką przeprowadzoną poziomo
przez spojenie trzonu mostka z wyrostkiem
mieczykowatym (punkt xiphoidale - xi) oraz
przez dolne kąty łopatek (fot. 6.).
Dokładność odczytu - do 1 mm.

Uwaga: U małych dzieci, u których pomiar

długości ciała wykonano w pozycji leżącej,
obwód klatki piersiowej należy zmierzyć w
tej samej pozycji.

Fot. 6. Sposób

pomiaru obwodu

klatki piersiowej

Masa ciała

Sprzęt
1. Waga niemowlęca - służy do pomiaru masy

ciała małych dzieci w pozycji leżącej z
dokładnością do 10 g (fot. 7. i 8.).

Fot. 7. i 8. Różne typy wag

niemowlęcych

2. Waga lekarska służy do

pomiaru masy ciała dzieci
starszych, które potrafią
samodzielnie stanąć na
wadze
(niepodtrzymywane i nie
trzymając się niczego).
Dokładność pomiaru
wynosi 100 g (fot. 9.).

Metodyka wykonania pomiaru

v

Dziecko ważone na wadze niemowlęcej
powinno być rozebrane do naga i leżeć na
wytarowanej podkładce (pieluszce tetrowej,
płacie ligniny itp.). Dziecko ważone na wadze
lekarskiej powinno być rozebrane do bielizny
(fot. 10.). Opisywane metody pomiaru masy
ciała za pomocą wagi niemowlęcej lub
lekarskiej stosuje się u dzieci w każdym wieku.

Fot. 10. Sposób

pomiaru masy
ciała za
pomocą wagi
lekarskiej

Badania radiologiczne

v

Pod tą poważnie brzmiącą nazwą badań kryje się

zwykłe prześwietlenie. Znamy je bardzo dobrze z
własnych doświadczeń, wielokrotnie przecież
wykonywaliśmy je profilaktycznie lub na zlecenie
lekarza.
Wykorzystanie badań radiologicznych w
diagnostyce medycznej jest niewątpliwym sukcesem
nauki. Uzyskane wyniki badań są niejednokrotnie
decydujące w zaleceniu właściwego leczenia.
Umożliwiają bowiem wykrycie nieprawidłowej
budowy lub czynności badanego narządu. Służą do
określenia procesu chorobowego, jego charakteru i
stopnia zaawansowania.

Metody radiologiczne znajdują szczególne

zastosowanie w rozpoznawaniu następstw
urazów, choroby nowotworowej, chorób układu
krążenia oraz zmian w układzie kostno-
stawowym.

Stanowią podstawę leczenia w chirurgii ogólnej,
kardiochirurgii, chirurgii naczyniowej,
neurochirurgii, urologii i ortopedii, gdyż
umożliwiają lub ułatwiają ustalenie wskazań do
leczenia operacyjnego.

Czy są niebezpieczne?

v

Ryzyko związane z badaniem jest porównywalne

z tym, które towarzyszy nam od momentu
przyjścia na świat ze strony wszechobecnego
promieniowania jonizującego, pochodzącego ze
źródeł naturalnych. Prawdopodobieństwo
zachorowania na chorobę nowotworową u
pacjenta badanego metodami rentgenowskimi jest
zbliżone lub takie samo, jak każdego człowieka
otrzymującego dawkę promieniowania
jonizującego ze źródeł naturalnych.

v

Małe dawki promieniowania, np. rzędu kilku

mSv, wywołują niewielkie zmiany, które
organizm łatwo kompensuje, uruchamiając
wewnątrzkomórkowe mechanizmy naprawy.

Należy jednak dbać o to, by o ile to możliwe, nie
poddawać ekspozycji narządów rozrodczych, tzn.
jąder u mężczyzn i jajników u kobiet. Szczególne
środki ostrożności obowiązują zawsze u małych
dzieci i młodzieży. Stosuje się wtedy specjalne
osłony czy fartuchy zabezpieczające przed
przenikaniem promieni.

To już przeżytek?

v

Niektórzy uważają, że metoda diagnostyczna z

zastosowaniem promieni rentgenowskich
przeżyła już czasy swojej świetności w
związku z rozwojem technik komputerowych,
rezonansu magnetycznego, badań
ultradźwiękowych i endoskopowych. Jak się
wydaje, jest to tylko część prawdy. Nadal
bowiem istnieją sytuacje i badania, kiedy nic
nie zastąpi dobrego prześwietlenia i
wyszkolonego oka lekarza radiologa.

Oto przegląd najczęściej

wykonywanych i znanych prawie

każdemu badań rentgenowskich

v

prześwietlenie kości - po raz pierwszy

zostało zastosowane przez Roentgena i do tej
pory jest niezastąpioną metodą rozpoznawania
zarówno zmian pourazowych w kościach
(złamań czy zwichnięć), jak też zaburzeń
struktury kości w chorobach reumatycznych,
zwyrodnieniowych czy osteoporozie

v

rentgen klatki piersiowej - zdjęcie wykonuje

się zwykle w pozycji stojącej po nabraniu
pełnego wdechu i zatrzymaniu oddychania (na
bezdechu) z ramionami uniesionymi tak, aby
maksymalnie "odsłonić" narządy klatki
piersiowej.

Badanie to można przeprowadzić bez żadnego

specjalnego przygotowania. Obecnie raczej powinno
się nawet rutynowo (np. podczas badań okresowych)
wykonywać badanie pełne na dużej kliszy, odstępując
od badań małoobrazkowych, które choć obciążają
człowieka mniejszą dawką promieniowania, często są
mylne i bardzo niedokładne.

v

Badanie pełnoobrazkowe pozwala na dość

dokładną ocenę wszystkich narządów leżących
powyżej mięśnia przepony. Najwyraźniej
widoczne jest serce i płuca. Aby zobrazować
przełyk lub określić wielkość serca na zdjęciu
bocznym klatki piersiowej, trzeba skorzystać z
kontrastu, inaczej zwanego środkiem
cieniującym, który osoba badana wypija kilka
minut przed wykonaniem zdjęć.

v

Zdjęcie klatki piersiowej stanowi ważny

element rozpoznania zapalenia płuc,
gruźlicy, guzów płuc, rozedmy płuc,
wydolności układu krążenia, wielkości
serca i aorty, płynu w jamach opłucnowych,
zamostkowego wola tarczycy,
powiększonych węzłów chłonnych
śródpiersia.

v

rentgen górnego odcinka przewodu

pokarmowego (przełyku, żołądka,
dwunastnicy) oraz pasaż przewodu
pokarmowego - aż trudno uwierzyć, że
pierwsze kontrastowe badanie żołądka u
człowieka miało miejsce przed 50 laty. Polega
ono na prześwietleniu żołądka po podaniu
środka cieniującego zwykle w postaci
zawiesiny barytowej, którą badany wypija na
kilka minut przed badaniem.

v

Jest to także jedno z badań radiologicznych,

do którego należy wcześniej się przygotować.
Od wieczora dnia poprzedniego aż do
wykonania badania pacjent nie powinien nic
jeść, aby żołądek w chwili badania był
zupełnie pusty. Zalecane jest, by przed
badaniem wyeliminować z diety środki
wzdymające, gdyż obecność gazów w jelicie
pogarsza jakość wykonywanych prześwietleń.

v

Badanie rentgenowskie przewodu

pokarmowego umożliwia zarejestrowanie
kształtu przełyku i ewentualnie zwężeń na jego
przebiegu, normalnej czynności ruchowej i
kształtu żołądka, a także jego położenia w
stosunku do innych narządów. Ułatwia
rozpoznanie wrzodu żołądka i dwunastnicy,
guzów i stwardnienia ścian żołądka, natomiast
nic nie mówi o morfologii błony śluzowej.

v

Czasami konieczne jest wykonanie pasażu

przewodu pokarmowego. Różni się ono tym
od zwykłego prześwietlenia górnego odcinka
przewodu pokarmowego, że pokazuje drogę
pokarmu od jamy ustnej aż do odbytnicy, a
zdjęcia wykonuje się co kilka godzin, aż do
dnia następnego, by pokazać dokładnie
wszystkie części przewodu pokarmowego.

v

rentgen przeglądowy jamy brzusznej - kamienie

żółciowe, nerkowe, poziomy płynów zgromadzonych
w jelitach przy niedrożności przewodu
pokarmowego, gaz pod przeponą, który wydostaje się
z żołądka po pęknięciu jego ściany, ciała obce
przypadkowo lub celowo połknięte przez człowieka
to zaledwie niektóre sytuacje, gdzie proste,
nieobciążające prześwietlenie bywa pomocne w
ustaleniu przyczyny dolegliwości pacjenta.
Badanie właściwie można wykonać bez żadnego
przygotowania i poza USG brzucha i rtg klatki
piersiowej jest najczęstszym badaniem
wykonywanym podczas ostrych dyżurów w
szpitalach.

v

rentgen jelita grubego (wlew doodbytniczy) -

wstępem do tego badania jest również
odpowiednie przygotowanie - w tym wypadku
całkowite wypróżnienie jelita grubego. Przy
niedokładnym opróżnieniu masy kałowe
mieszające się ze środkiem kontrastowym mogą
powodować powstawanie artefaktów i
fałszywych wyników badań.

v

Przygotowanie zaczyna się już kilka dni przed

badaniem. Przez 48 godzin stosuje się dietę płynno-
papkową, a na 24 godziny przed badaniem pacjentowi
podaje się środek przeczyszczający. W przeddzień
wieczorem, przed snem zaleca się zastosowanie wlewu
czyszczącego, czyli lewatywy. W dniu badania wolno
wypić jedynie na śniadanie szklankę herbaty, a na
godzinę przed badaniem należy ponownie oczyścić
jelito wlewem czyszczącym. Dostępne w aptekach
gotowe lewatywy lub preparaty Xprep czy Forlax
pozwalają na przygotowanie pacjentów do badania w
domu, chociaż w większości przypadków, zwłaszcza u
ludzi w podeszłym wieku, niezbędne jest przygotowanie
i wykonanie badania w warunkach szpitalnych.

v

Zwykle badanie przeprowadza się w pozycji leżącej

po podaniu do odbytnicy środka kontrastowego,
który wypełniając jelito, pokazuje z dość dużą
dokładnością jego ścianę i jej ewentualne
nieprawidłowości.
Wlew doodbytniczy jest metodą służącą do
rozpoznawania uchyłków jelita, a także guzów jelita
grubego. Guzy o niewielkiej rozległości lub polipy
można rozpoznać, stosując metodę podwójnego
kontrastu, która polega na tym, że po opróżnieniu
jelita z barytowej zawiesiny cieniującej wprowadza
się doń powietrze. Obrazy uzyskiwane dzięki tej
metodzie są bardzo plastyczne.

v

urografia - służy do rozpoznawania, czy nie jest

zaburzona czynność wydzielania moczu, czy kształt
obu nerek jest prawidłowy i symetryczny, "pokazuje"
obecne w układzie moczowym złogi, czyli popularne
kamienie, w przybliżeniu określa różnice w
szybkości wydalania i zagęszczania moczu pomiędzy
nerkami.
O wskazaniach i przeciwwskazaniach do wykonania
urografii zawsze decyduje lekarz, ale ważne, by
wiedzieć, że badanie to jest niemożliwe do
wykonania przy uczuleniu na środek kontrastowy,
przy zaawansowanej niewydolności nerek,
upośledzonym zagęszczaniu moczu, przy bardzo
niskim ciśnieniu tętniczym.

v

W celu przygotowania wystarcza zastosowanie diety

lekko strawnej, choć u ludzi ze skłonnością do
nadmiernego gromadzenia się gazów w jelitach warto w
przeddzień badania przyjąć środek przeczyszczający,
natomiast rano w dniu badania - kilka tabletek węgla
lekarskiego, który absorbuje gazy, lub takie preparaty jak
Ceolat, Espumisan w kapsułkach (jak przed badaniem
USG jamy brzusznej).
Po wykonaniu tzw. zdjęcia przeglądowego jamy
brzusznej szereg zdjęć (pierwsze ok. 7 min po
wstrzyknięciu kontrastu) pokazuje drogę odpływu moczu
z nerek (faza nerkowa, moczowodowa i pęcherzowa).

v

Znaczenie urografii zmalało, od kiedy

można wykonywać badania USG jamy
brzusznej. Nerki należą do narządów bardzo
dobrze widocznych dzięki falom
ultradźwiękowym, choć istnieją nadal
sytuacje, gdy urografia okazuje się
niezastąpioną metodą diagnostyczną.

Badania radiologiczne

wykonywane rzadziej:

v

aortografia - technika badania naczyniowego,

która pozwala na uwidocznienie aorty, czyli
tętnicy głównej - w jej odcinku piersiowym lub
brzusznym;

v

angiografia - kontrastowe badanie naczyń
krwionośnych (żył albo tętnic);

v

arteriografia - kontrastowe badanie tętnic,
stosowane nadal dość często, przeżywa swój
ponowny rozkwit i jest niezwykle pomocną
metodą w chirurgii naczyniowej;

v

cystografia - badanie popularne szczególnie wśród

urologów dziecięcych, służy do rozpoznawania
patologii i chorób pęcherza moczowego;

v

fistulografia - nadal ceniona metoda pomocna przy
ocenie przebiegu przetok wikłających zabiegi
operacyjne, jak też np. przetok specjalnie
wytworzonych do przeprowadzania zabiegów
dializacyjnych przy udziale "sztucznej nerki";

v

flebografia - radiologiczne badanie naczyń żylnych
np. kończyn dolnych, rzadziej kończyn górnych, po
podaniu kontrastu bezpośrednio do naczynia żylnego.
Badanie wykonywane przy podejrzeniach zakrzepów
w naczyniach żył kończyn dolnych, przy żylakach
podudzi;

v

koronarografia - badanie kontrastowe

naczyń wieńcowych (nazwa pochodzi od
łacińskiego arteria coronaria, czyli tętnica
wieńcowa);

v

urografia - badanie układu moczowego po
podaniu dożylnie środka kontrastującego
(najczęściej uropoliny);

v

wentrykulografia - badanie kontrastowe
pokazujące wielkość oraz pracę komór
serca.

Badania zastąpione przez inne

metody diagnostyczne:

v

artrografia - kontrastowe badanie stawów,

głównie kolanowego, barkowego - zastąpione
przez ultrasonografię i artroskopię;

v

bronchografia - jeszcze niedawno dość
powszechna metoda z użyciem kontrastu,
służąca do oceny drzewa oskrzelowego.
Obecnie nie stosowana, zastąpiona przez
badanie bronchoskopowe;

v

cholangiografia i cholecystografia - prawie

zupełnie zarzucone metody obrazowania pęcherzyka
żółciowego i dróg żółciowych, zastąpione przez
USG i badania z oglądaniem i kontrastowaniem
przewodów żółciowych od środka przewodu
pokarmowego. Czasem stosowana w czasie
zabiegów operacyjnych na pęcherzyku żółciowym;

v

histerosalpingografia - ocenianie anatomii macicy i
jajowodów po podaniu kontrastu przez pochwę.
Obecnie przydatna w niewielkim stopniu, właściwie
tylko do oceny drożności jajników. Wyparta przez
USG (szczególnie przezpochwowe) oraz
laparoskopię.

Czy wiesz, że...

v

Jeśli istnieje prawdopodobieństwo, że jesteś w ciąży - powiedz o

tym koniecznie przed wykonaniem badania RTG.

v

W dniu 8 listopada 1895 r. miało miejsce epokowe odkrycie

Wilhelma Konrada Roentgena. Odkrył on nowy rodzaj promieni,
które nazwał promieniami X.
23 stycznia 1896 r. w W? rzburgu odbyło się historyczne
posiedzenie, podczas którego Wilhelm K. Roentgen przekazał
światu lekarskiemu swoje genialne odkrycie. Dzięki niemu bez
użycia skalpela można było oglądać ludzkie kości, a potem także
inne narządy. Już w tym samym roku polski chirurg, prof. A.S.
Obaliński, na podstawie zdjęcia rentgenowskiego rozpoznał
zwichnięcie w stawie łokciowym, a pierwsza polska pracownia
rentgenowska powstała dzięki M. Brunnerowi w Szpitalu św.
Ducha w Warszawie.

v

Środki cieniujące wykorzystywane przy

prześwietleniu to substancje, które osłabiają
promieniowanie rentgenowskie. Przy wykonywaniu
zdjęć pozwalają na uwidocznienie przebiegu i
zarysu badanych narządów. Idealnym środkiem
cieniującym o długiej historii jest siarczan barowy
podawany do wypicia w formie gęstej białej papki.
W diagnostyce układu moczowego znalazły
zastosowanie środki kontrastowe rozpuszczalne w
wodzie zawierające jod, wśród których bardzo
popularna i często stosowana jest uropolina.

v

Średnia liczba badań rtg w ciągu roku zależy od

wieku i od płci. Najwięcej pacjentów jest wśród

mężczyzn w wieku 40-49 lat (ponad jedno

badanie rocznie). Także mężczyźni w wieku

powyżej 20 lat są badani częściej niż kobiety.

v

Najwięcej badań u dzieci wykonuje się w

pierwszym roku życia, a najmniej u dzieci od

pierwszego do dziewiątego roku.

Tomografia - obrazowanie

warstwami

v

Dzięki wykorzystaniu techniki

obrazowania narządów za pomocą promieni
rtg, wprowadzeniu nowych rozwiązań w
elektronice i cyfrowej technice
obliczeniowej dwa rodzaje tomografii:
tomografia komputerowa i rezonans
magnetyczny, okazały się niezastąpionymi
metodami diagnozowania.

v

Wśród metod obrazowania narządów i tkanek o

bardzo dużej dokładności i szczegółowości wymienia
się tomografię komputerową (TK) i pokrewny jej
rezonans magnetyczny (MR). Istotą obu tych technik
wizualizacyjnych jest odwzorowanie narządów w
przekrojach, warstwami, czyli wykonywanie zdjęć
tomograficznych (tomos - dzielący, graphos - zapis).
Dzięki nim można zlokalizować ognisko chorobowe
nawet kilkumilimetrowej średnicy, a obrazy
narządów przedstawić z dokładnością zbliżoną do
obrazów przedstawianych w atlasie.

Zarówno tomografia komputerowa, jak i rezonans

magnetyczny, mimo wielu podobieństw, powstają

jednak z wykorzystaniem różnych zjawisk

fizycznych, z czego największe znaczenie ma:

v

promieniowanie rentgenowskie X (w

tomografii komputerowej),

v

magnetyczny rezonans jądrowy (w

znacznie bardziej skomplikowanej metodzie
- tomografii rezonansem magnetycznym
lub, mówiąc językiem potocznym, w
rezonansie magnetycznym).

v

Dla pacjenta przebieg obu tych badań jest

bardzo podobny. Do badania TK oraz RM
nie jest wymagane żadne przygotowanie
poza pozostaniem bez jedzenia przez 6 do 8
godzin (jednak tylko w przypadku badania z
użyciem kontrastu). Badanie jest
krótkotrwałe - trwa od 10 do 30 minut.
Żadne z nich nie obciąża chorego bólem.

v

Oba te rodzaje badań wykonuje się zawsze w

pozycji leżącej - w unieruchomieniu. Chory
podczas badania komputerowego leży w
specjalnym "tunelu", który tworzą: stół, obudowa i
oprzyrządowanie.

v

U ludzi pobudzonych oraz u małych dzieci dla
przeprowadzenia tego badania czasem niezbędne
jest podanie środków usypiających. U wielu osób
ujawnia się wówczas także paniczny lęk przed
zamknięciem, często utrudniający przebieg
badania.

v

O konieczności wykonania badania zawsze

decyduje lekarz, wystawiając skierowanie. Czas
oczekiwania na badanie u pacjenta nie objętego
leczeniem szpitalnym trwa jednak nawet kilka
miesięcy. W wielu prywatnych placówkach
natomiast można je wykonać znacznie szybciej.

v

Tomografia komputerowa głowy, klatki piersiowej,
jamy brzusznej w prywatnej placówce służby
zdrowia jest w tej samej cenie i kosztuje około 250 zł
(bez kontrastu) i 500 (z kontrastem). Rezonans
magnetyczny natomiast 350 zł (bez kontrastu) i 600
(z kontrastem).

First Generation

One detector

Translation-rotation

Parallel-beam

Second Generation

Multiple detectors

Translation-rotation

Small fan-beam

Third Generation

Multiple detectors

Translation-rotation

Large fan-beam

Fourth Generation

Detector ring

Source-rotation

Large fan-beam

Third & Fourth Generations

(From Picker)

(From Siemens)

Data Acquisition System

(DAS)

X-ray Tube

Detectors

CT Gantry

(From Siemens)

Filter

Source

Detector

E-Beam CT

Scanner

v

Speed: 50, 100 ms

v

Thickness: 1.5, 3, 6,

10 mm

v

ECG trigger cardiac

images

(From Imatron)

Spiral CT

Scanner

• Gantry

Data acquisition system

• Table

• Computer

Parallel processors

• Control console

• Storage units

Tapes, disks

• Recording device

• Network interface

X-ray generator

Heat exchanger

(From Elscint)

TOMOGRAFIA KOMPUTEROWA

v

Tomografia komputerowa promieniami rtg jest

to wysoce specjalistyczna, stosunkowo nowa
metoda diagnostyczna. Została ona
wprowadzona w 1972 r. przez Hounsfielda.
Dzięki niej stało się możliwe warstwowe
oglądanie wszystkich tkanek organizmu. Dawka
promieni jest co prawda nieco wyższa niż w
tradycyjnym prześwietleniu rtg, ale za to TK
wnosi znacznie więcej informacji.

Po pierwsze radiologia

v

Zjawiskiem fizycznym wykorzystywanym w tomografii

komputerowej jest promieniowanie X przechodzące przez
obiekt znajdujący się na jego drodze. W odróżnieniu jednak
od klasycznego prześwietlenia, w którym podstawowymi
elementami są lampa rentgenowska, badany obiekt, błona
radiologiczna, w tym rodzaju tomografii osłabienie wiązki
promieniowania po przejściu przez ciało rejestruje specjalne
urządzenie. Także w odróżnieniu od klasycznych badań
radiologicznych dających obrazy, będące rzutem obiektów
trójwymiarowych na płaszczyznę, tomografia komputerowa
odwzorowuje przedmioty w obraz dwuwymiarowy.

Tomografia wspomagana komputerowo

v

W przypadku tomografii oprogramowanie

komputerowe jest integralną częścią przebiegu
badania. Specjalna konsola tomografu umożliwia
sterowanie i kontrolowanie przebiegu badania,
przyjmuje informację o badanym obszarze
anatomicznym, a następnie przetwarza je tak, aby
uzyskać możliwie najdokładniejsze
odzwierciedlenie szczegółów badania.

v

Przetworzone wyniki wpisywane są do

pamięci magnetycznej na dysku detektora, a
następnie odbierane przez system
przetwarzania danych. Dalej zapisuje się je na
drukarce, na monitorze lub na nośniku
magnetycznym.

v

Dzięki kamerze można ponadto wykonać

zdjęcia oglądanego narządu na błonie
światłoczułej.

v

Tak jak w każdej technice cyfrowej, w
tomografii komputerowej istnieje
możliwość dowolnego powiększania i
dzielenia obrazu oraz dokonywania jego
wtórnej rekonstrukcji. Możliwości te zależą
jednak od oprogramowania aparatu.

Promieniowanie X

v

Promieniowanie rtg wykorzystane w badaniu

jest uzyskiwane dzięki pracy lampy emitującej
promieniowanie, a poruszającej się ruchem
okrężnym wokół długiej osi ciała ludzkiego.
Zmiany natężenia promieniowania w określonej
warstwie ciała są natomiast rejestrowane przez
detektory rozmieszczone po łuku, które
odbierają promieniowanie rtg po przejściu przez
ciało człowieka.

v

Promieniowanie to jest pochłaniane przez

różne tkanki i części ciała w sposób
zróżnicowany. Najsilniej pochłaniają je
elementy kostne, słabiej - tkanki miękkie.
Prześwietlenie organów w tomografii
komputerowej jest prześwietleniem
warstwami - przekroje są wykonywane co 2-
10 mm - grubość warstw zależy od wskazań
wynikających z poszukiwanej patologii.

v

Aby zwiększyć kontrast pomiędzy

poszczególnymi narządami poddawanymi
badaniu, podaje się dożylnie związki jodowe
(jonowe, np. Urografin, Uromiro lub
niejonowe, np. Omnipaque, Ultravist). W
zależności od oczekiwanych zmian związki te
podawane są dożylnie w postaci
jednorazowego zastrzyku, powolnej kroplówki
lub szybkiego wstrzyknięcia pewnej ściśle
określonej dawki.

Kiedy tomografia komputerowa?

v

Badanie tomograficzne wykorzystujące

promieniowanie X jest najprostszą i najczęściej
wykorzystywaną metodą obrazowania
warstwami. U około 50% chorych badanie
pozwala ostatecznie ustalić rozpoznanie, u
dalszych 30% ma znaczenie pomocnicze, u 20%
dopełnia proces diagnozy. Generalnie
umożliwia lub ułatwia ustalenie wskazań do
leczenia operacyjnego.

v

Jest podstawową metodą stosowaną w

diagnostyce mózgowia, a także odcinka
lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa,
zwłaszcza przy podejrzeniu przepukliny jądra
miażdżystego, czyli popularnej dyskopatii.

v

To niezastąpiona metoda diagnostyczna w

świeżych urazach czaszki wykonywana
najczęściej na dyżurach w szpitalach w trybie
pilnym. Pozwala ono m.in. na łatwe wykrycie
krwiaków pourazowych.

v

TK używana jest w celu rozpoznawania

udarów mózgu, ale także w rozpoznawaniu
nieurazowych zmian w centralnym układzie
nerwowym, jak tętniak, krwawienie czy
wodogłowie.

v

Podejrzenie guza mózgu jest jednym z

najczęstszych wskazań do wykonania
badania komputerowego głowy.

v

TK klatki piersiowej jest niezbędnym

badaniem przy podejrzeniu nowotworów płuc
zarówno pierwotnych, jak też przerzutowych. Jest
to badanie niezwykle ważne - informuje o
rozległości zmian nowotworowych, ocenia, czy
powiększeniu ulegają głęboko położone węzły
chłonne śródpiersia, czy dochodzi np. do ucisku
nowotworów na otaczające tkanki. W rezultacie
nierzadko na podstawie TK podejmuje się ważne
decyzje o rodzaju stosowanego leczenia i zakresie
zabiegu operacyjnego.

v

Badanie TK jamy brzusznej i miednicy

wykonywane jest zwykle przy niejasnym
obrazie USG brzucha. Pozwala na wykrycie
zmian patologicznych, głównie
nowotworowych, w obrębie narządów
miąższowych, czyli wątroby, nerek, śledziony,
trzustki, nadnerczy oraz na stwierdzenie
powiększonych węzłów chłonnych jamy
brzusznej - do diagnostyki tych narządów
wykonuje się badania z kontrastem.

v

Tętniaki aorty są także częstym wskazaniem

do badania TK.

v

Tomografia komputerowa bardzo ważną

rolę spełnia w diagnostyce nowotworów
pęcherza moczowego, jajnika, macicy, prostaty.

v

Badanie to pomimo całej swojej

dokładności nie nadaje się do diagnozowania
chorób jelit, gdyż zawierają one gaz, który
uniemożliwia ocenę budowy śluzówki i ściany
jelita.

REZONANS MAGNETYCZNY

v

Pierwsze udane przekroje ciała ludzkiego

magnetycznym rezonansem wykonano w
1973 r., choć rezonansowe właściwości
jąder atomowych odkryto już w latach 40.
Jak się już wtedy okazało, technika MR
może być wykorzystywana do oceny stanu
anatomicznego i czynnościowego dowolnie
wybranych tkanek i narządów.

’ ´ “ ` “ ± “ MRI

‰i ‹ v ¥ Î Œ^ ƒ
MRI

MRI ( ¥ ‹ C‹ ¤ – Â) @

í

Jak to działa?

v

Podstawy fizyczne zjawiska rezonansu

magnetycznego są trudne i wymagają
odpowiedniej wiedzy z fizyki i matematyki,
my jednak raczej skupimy się na
możliwościach diagnostycznych tej metody.

v

Generalnie możliwość obrazowania w tym badaniu

zachodzi m.in. dlatego, że chory podczas badania w
pozycji leżącej na plecach wprowadzany jest do
tunelu o jednorodnym i stałym polu magnetycznym.
Wykorzystywana jest więc właściwość jąder wodoru.
Mówiąc obrazowo - tworzona jest mapa rozkładu
jąder atomowych wodoru w ciele człowieka. Jeśli
sygnałom tym przypisze się odpowiednią skalę
szarości, to ujawnią się one na ekranie monitora
telewizyjnego i na zdjęciach jako obszary o różnym
stopniu zaczernienia.

Dodatkowy kontrast

v

Po wprowadzeniu do badań metody rezonansu

magnetycznego okazało się, że badanie to ma także
ograniczony zakres i również wymaga zastosowania
środków kontrastowych. W przypadku MR
zastosowanie znajdują paramagnetyki, ferromagnetyki
i diamagnetyki (różnią się pomiędzy sobą podatnością
magnetyczną), dzięki którym możliwa jest ocena nie
tylko struktury, ale także funkcji tkanek i narządów.
Za jego pomocą bada się wydzielanie nerkowe,
ogniska zapaleń, ukrwienie tkanek i narządów.

v

Obecnie jako środek kontrastowy w MR

szerokie zastosowanie znajduje gadolinium
Gd3+ (pierwiastek, należący do rodziny
lantanowców), stosuje się ponadto mangan
Mn2+ i żelazo Fe2+.

v

Uzyskiwanie obrazów warstwowych jest
możliwe w tym badaniu przez wybiórcze
pobudzanie protonów, a następnie
przetwarzanie danych przez komputer.

Kiedy rezonans magnetyczny?

v

Wskazania do wykonania badania z wykorzystaniem

rezonansu magnetycznego są bardzo podobne jak w
przypadku tomografii komputerowej. Warto jednak
podkreślić, iż badanie to jest jeszcze dokładniejsze i
wnosi więcej informacji, choćby dlatego że dostarcza
wiadomości na temat wielkości, kształtu i
umiejscowienia różnych zmian chorobowych, a to
dzięki możliwości trójwymiarowego obrazowania
oraz większej czułości kontrastowej.

v

Za pomocą rezonansu uzyskuje się bardzo

dobre obrazy kręgosłupa i otaczających go
przestrzeni. Rezonans magnetyczny może
zastąpić tomografię komputerową również
w diagnostyce nowotworów oraz procesów
zapalnych.

v

Drugim istotnym obszarem zastosowań

klinicznych rezonansu jest układ mięśniowy i
szkieletowy. Metoda ta bowiem umożliwia
uwidocznienie elementów niedostępnych badaniu
za pomocą promieni rtg np. szpiku kostnego.
Duże znaczenie ma także możliwość
wykorzystania rezonansu w angiografii. Różnice
w intensywności sygnałów, jakie emituje krew i
ściany naczyń, umożliwiają bardzo dobre
uwodocznienie jam serca i mięśnia sercowego.

Szczegółowe zalecenia, do których

wykorzystywany jest rezonans

magnetyczny, obejmują:

v

guzy mózgu,

v

obrazy układu nerwowego w

stwardnieniu rozsianym,

v

guzy kanału kręgowego,

v

przepuklinę głównie w zakresie

kręgosłupa szyjnego i piersiowego, czyli
popularne dyskopatie,

v

elementy stawów,

v

zmiany zwyrodnieniowe szczególnie w

zakresie stawów kolanowych,

v

wczesne przerzuty nowotworowe przed

wystąpieniem objawów klinicznych.

Uwaga na metale

v

Jednym z nielicznych przeciwwskazań do wykonania

badania rezonansu magnetycznego są metalowe protezy
w organizmie. Osoby z wszczepionymi stymulatorami,
endoprotezami stawów, zespoleniami kości za pomocą
metalowych śrub, pewnymi typami zastawek serca przed
wykonaniem badania powinny skonsultować się z
pracownią rentgenowską, w której będzie wykonywane
badanie, by upewnić się, czy jest ono dla nich całkowicie
bezpieczne. Nie zaleca się także stosowania tego badania
bezpośrednio po zabiegach operacyjnych.

Koniec