183

Edyta ŁOPACKA-SĘCZYK
Anita Karolina MACHAJ
Uniwersytet im A. Mickiewicza w Poznaniu

REALIZACJA DZIAŁAŃ PROFILAKTYCZNYCH W EDUKACJI –

UJĘCIE SYSTEMOWE

Profilaktyka rozumiana jest jako zespół działań mających na celu obniżenie

prawdopodobieństwa wystąpienia zaburzeń w funkcjonowaniu somatycznym, psy-
chologicznym i społecznym człowieka poprzez przeciwdziałanie czynnikom ryzyka
i wzmacnianie czynników chroniących.

1

Analiza literatury przedmiotu wskazuje na

istotne znaczenie tej formy aktywności we wspieraniu i ochronie zdrowia ujmowa-
nego w ramach modelu holistyczno – funkcjonalnego.

2

Gaś rozważając problema-

tykę profilaktyki podkreśla rolę tego procesu w pomocy człowiekowi w konfrontacji
ze złożonymi, stresującymi warunkami życia, a w efekcie umożliwienie mu osiąga-
nia intra – i interpersonalnie akceptowanego i satysfakcjonującego życia.

3

Wśród szerokich i zróżnicowanych grup odbiorców działań profilaktycznych

niezwykle istotnym adresatem oddziaływań tego rodzaju jest grupa dzieci i mło-
dzieży. Grupa ta znajduje się w szczególnym okresie rozwojowym charakteryzują-
cym się szeregiem zmian zachodzących na płaszczyźnie biologicznej, psycholo-
gicznej i społecznej. Podlega ona silnym wpływom wychowawczym i socjalizacyj-
nym ze strony rodziny i szkoły, oddziaływaniom środowiska rówieśniczego, środ-
ków masowego przekazu oraz szeregu innych zmiennych społeczno – kulturowych
niosących ze sobą zarówno szanse, jak i zagrożenia. System działań profilaktycz-
nych adresowanych do dzieci i młodzieży obejmuje oddziaływania prowadzone
przez wiele osób i instytucji, wśród których szczególne miejsce zajmują placówki
edukacyjne. Dzieje się tak ze względu na fakt, iż w szkołach koncentruje się
znaczna część aktywnego życia dzieci i młodzieży. Ramy czasowe przebywania
uczniów w szkole, a co za tym idzie łatwy dostęp do środowiska dzieci i młodzieży
znacznie ułatwia organizację działań profilaktycznych skierowanych do tej grupy.
Szkoła będąc miejscem podejmowania przez uczniów różnych form aktywności,
rozwoju szeregu kompetencji - zarówno intelektualnych, jak i związanych z funk-
cjonowaniem uczniów na płaszczyźnie psychologicznej i społecznej, stwarza wa-
runki, w których można wspierać prawidłowy rozwój i zdrowie człowieka oraz chro-
nić go przed wpływem czynników zagrażających lub minimalizować efekty ich od-
działywania. Jak już wspomniano, obecnie bardzo wyraźnie zaznacza się koniecz-
ność takiego właśnie – dwutorowego oddziaływania w ramach profilaktyki zarówno
na czynniki ryzyka, jak i na czynniki chroniące. Nawiązuje on do koncepcji
G. Albee

4

poświęconej prawdopodobieństwu ujawnienia się patologii. W myśl

1

H. Sęk: Wprowadzenie do psychologii klinicznej. Warszawa 2001; H. Sęk (red.): Zagadnienia psycho-

logii prewencyjnej. Poznań 1991; E. Kosińska: Mądrze i skutecznie. Zasady konstruowania szkolnego
programu profilaktyczno – wychowawczego. Kraków 2002

2

E. Kosińska, op. cit., H. Sęk: Wprowadzenie… op. cit.; J. Szymańska: Programy profilaktyczne, pod-

stawy profesjonalnej profilaktyki. Warszawa 2000; J. Szymańska, J. Zamecka: Przegląd koncepcji i
poglądów na temat profilaktyki. W: G. Świątkiewicz (red.): Profilaktyka w środowisku lokalnym. War-
szawa 2002

3

Z. Gaś: Szkolny program profilaktyki: istota, konstruowanie, ewaluacja. Lublin 2004

4

podaję za: H. Sęk, op. cit.

184

cytowanej koncepcji prawdopodobieństwo zachorowania zależy od relacji między
czynnikami ryzyka i zasobami. Wśród czynników ryzyka wyróżnia się szereg cech
psychicznych i konstytucjonalnych, uwarunkowań kulturowych, społecznych, eko-
logicznych sprzyjających powstaniu zachowań ryzykownych. Mogą być one kom-
pensowane działaniem czynników chroniących o charakterze bio-psycho-
społecznym.

5

Taki sposób rozumienia prewencji znajduje odzwierciedlenie w realizowanym

w szkołach szkolnym programie profilaktyki definiowanym jako „projekt systemo-
wych rozwiązań w środowisku szkolnym uzupełniających wychowanie i ukierunko-
wanych na:

1) Wspomaganie ucznia w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi pra-

widłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu.

2) Ograniczanie i likwidowanie czynników ryzyka (jednostkowych, rodzinnych,

rówieśniczych, szkolnych, środowiskowych), które zaburzają prawidłowy
rozwój ucznia i dezorganizują jego zdrowy styl życia.

3) Inicjowanie i wzmacnianie czynników chroniących (jednostkowych, rodzin-

nych, rówieśniczych, szkolnych, środowiskowych), które sprzyjają prawi-
dłowemu rozwojowi ucznia i jego zdrowemu życiu”.

6

Konstruowanie szkolnego programu profilaktyki składa się z 3 faz: wstępnej

identyfikacji, diagnozy i konceptualizacji programu. W pierwszej fazie następuje
wyodrębnienie zachowań problemowych i osadzenie ich w szerszym kontekście
teoretycznym. Kolejna faza ma na celu przede wszystkim zdiagnozowanie skali
problemu, zbadanie etiologii niepokojących, ryzykownych zachowań oraz zaprojek-
towanie na tej podstawie przyszłych działań zapobiegawczych. Faza konceptuali-
zacji programu służy m.in.: określeniu celu, zadań, struktury, treści, sposobu reali-
zacji oraz strategii ewaluacyjnej szkolnego programu profilaktyki (ibidem).

W założeniach dotyczących projektowania i realizacji szkolnego programu

profilaktyki zauważalne jest odniesienie do ujęcia systemowego. W fazie diagnozy
problemu dużą wagę przykłada się do badania różnych elementów systemu edu-
kacyjnego. Przesuwa się tu akcent z koncentracji na manifestowanym przez jeden
z podsystemów systemu szkolnego objawie (np.: wagarowaniu, złym zachowaniu
w czasie lekcji, zażywaniu środków psychoaktywnych przez uczniów) i jego usu-
waniu, na werbalizację problemu, który leży u podstaw zachowania i nierzadko jest
wypadkową reakcji między elementami systemu edukacyjnego, a nawet wykracza-
jącymi poza ten system. Rozważając problematykę szkoły jako miejsca oddziały-
wań profilaktycznych należy bowiem uwzględniać, iż będąc jednocześnie elemen-
tem szerszego systemu społecznego składa się ona z szeregu wzajemnie na sie-
bie oddziałujących podsystemów. Współdziałanie, komunikacja między podsyste-
mami przyczyniają się do rozwoju, realizacji celów zarówno własnych, jak i szkoły
rozumianej jako całość, system będący czymś więcej niż suma składających się na
niego elementów. W myśl podejścia systemowego również przyczyna pojawiają-
cych się trudności tkwi nie w jednym elemencie, ale w całości systemu, a zatem
oddziaływania diagnostyczne i profilaktyczne powinny być szerokie, nie ogranicza-
jące się do jednej tylko grupy. Szkolny program profilaktyki zakłada realizację ce-
lów i zadań w odniesieniu do wszystkich elementów systemu – a więc nie tylko

5

E. Kosińska, op. cit.; H. Sęk, op. cit.

6

Z. Gaś, op. cit.

185

uczniów, ale i nauczycieli, rodziców, dyrekcji, pracowników obsługi i. in. Co więcej,
w jego realizację zaangażowani powinni być nie tylko przedstawiciele systemu
danej szkoły, ale także zewnętrzni specjaliści wspierający tę placówkę w działa-
niach profilaktycznych oraz członkowie lokalnej społeczności - przedstawiciele
szerszego systemu społecznego. Reprezentantami zewnętrznego systemu wspo-
magającego prowadzone przez szkołę działania profilaktyczne są pracownicy po-
radni psychologiczno – pedagogicznych, policjanci, strażnicy miejscy, pracownicy
ośrodków pomocy rodzinie, świetlic socjoterapeutycznych, poradni leczenia uza-
leżnień, Komitetów Ochrony Praw Dziecka i. in.

Obok szkolnego programu profilaktyki wyróżnia się w szkołach także szereg

innych form oddziaływań o charakterze profilaktycznym mających na celu poprawę
funkcjonowania różnorakich subsystemów systemu szkoły, a co za tym idzie szkoły
jako całości. Należą do nich samodzielne programy profilaktyczne, działania zinte-
growane z programem nauczania oraz działania incydentalne.

7

Programy profilaktyczne to, jak podaje Gaś, „odpowiednio dobrane przez spe-

cjalistów i uporządkowane zbiory treści i działań, których realizacja prowadzi do
zamierzonych, konkretnych zmian w jakości funkcjonowania jednostki lub grupy.
Obejmują one m. in.:

- szczegółowe cele i zadania profilaktyczne;
- ustrukturalizowane treści profilaktyczne;
- zalecenia dotyczące organizacji i sposobu realizacji programu profilaktycz-

nego;

- określone środki dydaktyczne;
- wykaz literatury dla ucznia i realizatora;
- procedurę badania efektywności programu”.

8

Ich realizacja jest nierzadko uwzględniona wśród zadań szkolnego programu

profilaktyki. Programy profilaktyczne mogą być przeprowadzane zarówno przez
przeszkolonych pracowników szkoły, jak i przedstawicieli zewnętrznego systemu
i adresowane m.in.: do uczniów, nauczycieli, rodziców. Porównanie szkolnego
programu profilaktyki oraz programu profilaktycznego zawiera tabela 1 zamiesz-
czona na kolejnej stronie.

Rzecz jasna realizując programy profilaktyczne w szkołach należy pamiętać,

by spełniały one standardy jakości odnoszące się do następujących obszarów:

- bezpieczeństwo uczestników;
- adekwatność;
- skuteczność;
- głębokość i czas trwania;
- formy i metody pracy;
- organizacja programu;
- ewaluacja i dokumentacja.

9

7

podaję za: J. Szymańska: Szkoła jako miejsce realizacji działań profilaktycznych. W: G. Świątkiewicz

(red.): Profilaktyka…, op. cit.; J. Szymańska: Standardy szkolnych programów profilaktycznych. „Reme-
dium” 2002, nr 12

8

Z. Gaś, op. cit.

9

J. Szymańska: Szkoła…, op. cit. W: G. Świątkiewicz (red.), op. cit.; J. Szymańska, op. cit.; K. Wojcie-

szek, J. Szymańska: Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych realizowanych
w szkołach i placówkach oświatowych. 2003

186

Tabela nr 1. Program profilaktyczny a szkolny program profilaktyki. Opracowanie wła-

sne na podstawie literatury

10

PROGRAM PROFILAKTYCZNY

SZKOLNY PROGRAM

PROFILAKTYKI

AUTORZY

Specjaliści, w oparciu o współ-

czesną wiedzę z zakresu

psychologii, pedagogiki i. in.

Nauczyciele – pracownicy danej

szkoły w oparciu o wiedzę oraz dia-

gnozę szkoły i danego środowiska

STOPIEŃ

MODYFIKACJI

Po wprowadzeniu do praktyki

społecznej nie podlega więk-

szym modyfikacjom

Podlega modyfikacji w zależności od

okoliczności, problemów pojawiają-

cych się w środowisku szkolnym i

celów szkoły w danym okresie

ADRESACI

Określone grupy wiekowe

populacji

Uczniowie konkretnej szkoły, ich

rodzice, nauczyciele i inni przedsta-

wiciele środowiska

Źródło: strona internetowa: www.cmppp.edu.pl/profilaktyka

Z kolei realizacja działań profilaktycznych zintegrowanych z programem na-

uczania zakłada poruszanie podczas nauczania różnych przedmiotów (np.: biolo-
gii, W-F, sztuki) treści poświęconych zapobieganiu występowania zaburzeń funk-
cjonowania uczniów oraz rozwijających ich zasoby. W ramach realizowania pro-
gramu nauczania poszczególnych przedmiotów mogą być prezentowane różne
aspekty zachowań ryzykownych – ich etiologia, konsekwencje etc. oraz wskazy-
wane czynniki chroniące zapobiegające ich wystąpieniu.

Działania incydentalne realizowane są natomiast w odpowiedzi na zaistniałe

na terenie szkoły lub w środowisku lokalnym negatywne, problemowe wydarze-
nia.

11

Mogą one przykładowo obejmować wygłoszenie pogadanki przez policjantów

zajmujących się prewencją patologii na temat prawnych konsekwencji zachowań
agresywnych w odpowiedzi na liczne bójki na terenie szkoły. Ta forma aktywności
profilaktycznej obejmuje także rozmowy uczniów z wychowawcami, pedagogiem,
psychologiem szkolnym, posiedzenia rady pedagogicznej poświęcone rozważeniu
problemu itp. Działania incydentalne są uważane za najmniej skuteczne wśród
wymienionych powyżej działań profilaktycznych realizowanych w edukacji. Oddzia-
łując na obserwowalne objawy i pacyfikując je programy skoncentrowane na takim
sposobie radzenia sobie z zachowaniami ryzykownymi mogą dodatkowo je za-
ostrzyć i pogłębić (op.cit.).

Podczas realizacji działań o charakterze profilaktycznym w edukacji stosowa-

ne są różnorodne strategie profilaktyczne.

12

Do najczęściej występujących w ra-

mach szkolnej profilaktyki strategii działań należą programy informacyjne, eduka-
cyjne oraz programy działań alternatywnych. Programy informacyjne mają na celu
dostarczenie odbiorcom spełniających określone standardy informacji na temat

10

Ibidem; E. Kosińska, op. cit.

11

J. Szymańska: Szkoła jako miejsce…, op. cit.; J. Szymańska: Standardy…, op. cit.

12

Z. Gaś, op. cit.

187

czynników ryzyka i możliwości ochrony przed nimi. Obiektywne

13

, zgodne z aktual-

nym stanem wiedzy dane przekazane stosownie do wieku odbiorców stanowią w
myśl tego podejścia podstawę do odpowiedzialnego kreowania własnego życia,
samostanowienia, podejmowania akceptowanych społecznie działań na rzecz
ochrony własnego zdrowia. W ramach strategii informacyjnej przekazuje się pod-
systemom systemu szkolnego – uczniom i nauczycielom, a także rodzicom ulotki,
broszury, plakaty, wyświetla filmy edukacyjne przeprowadza pogadanki przez pe-
dagogów i psychologów szkolnych. W programach informacyjnych uczestniczą
ponadto przedstawiciele systemu wspierającego szkołę w działalności profilaktycz-
nej - eksperci zajmujący się prewencją patologii wygłaszając wykłady adresowane
do różnych uczestników procesu edukacyjnego. Coraz popularniejszą formą od-
działywań w ramach tej strategii są także przedstawienia teatrów profilaktycznych
obejmujące zwykle spektakl profilaktyczny, spotkanie z pedagogiem lub psycholo-
giem oraz indywidualne rozmowy z młodzieżą.

Kolejny rodzaj strategii profilaktycznych – programy edukacyjne koncentrują

się na rozwijaniu zasobów jednostek, których deficyty mogą prowadzić do destruk-
cyjnych, ryzykownych zachowań. W ramach realizowanych na terenie szkół oraz
innych instytucji zajęć dzieci i młodzież, rodzice i nauczyciele mogą rozwijać różno-
rodne kompetencje psychologiczne, przechodzić trening umiejętności interperso-
nalnych, coping’u, asertywności itp.

Programy działań alternatywnych mają natomiast zapobiegać występowaniu

zaburzeń w funkcjonowaniu poprzez oferowanie pozytywnych alternatyw, stworze-
nie możliwości realizowania się w działalności społecznej, budowania pozytywnego
obrazu własnej osoby i innych ludzi.

14

Taką między innymi funkcję pełnią programy

Starszy Brat, Starsza Siostra, Ośmiu Wspaniałych oraz akcje mające na celu
wskazanie dzieciom i młodzieży pozytywnych sposobów spędzania wolnego czasu
(sport, pomoc innym w nauce) będących alternatywą dla konsumpcyjnego stylu
życia i ochroną przed zagrożeniami niesionymi przez współczesną cywilizację.

Realizacja działań o charakterze profilaktycznym w edukacji jest wspierana

przez system prawny. Do najważniejszych aktów prawnych regulujących tę kwestię
należą:

1) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego

2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego
oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. 2002 nr
51 poz. 458).

2) W myśl tego rozporządzenia program profilaktyczny jest jednym z elemen-

tów określających działalność edukacyjną szkoły i wraz z programem na-
uczania i programem wychowawczym szkoły stanowi spójną całość.

3) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r.

(Dz. U. 2001 nr 61 poz. 624) w sprawie ramowych statutów publicznego
przedszkola oraz publicznych szkół.

4) W paragrafie 2. 1. rozporządzenia czytamy, że statut szkoły określa (…)

cele i zadania szkoły wynikające z przepisów prawa oraz uwzględniające
program wychowawczy szkoły i program profilaktyki dostosowany do po-

13

Poruszając tematykę rodzaju dostarczanych informacji należy wspomnieć, iż przekazywanie w ra-

mach strategii negatywnej zagrażających danych na temat czynników ryzyka może spowodować u
odbiorców reaktancję – reakcję oporu (Sęk, 2001)

14

Z. Gaś, op. cit.

188

trzeb rozwojowych uczniów (…); rozporządzenie zawiera także zapisy do-
tyczące współpracy szkoły z rodzicami w zakresie nauczania, wychowania
i profilaktyki oraz sposobu uchwalenia szkolnego programu profilaktyki.

5) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 stycznia

2003 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno –
pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach
(Dz. U. 2001 r. nr 11, poz. 114).

6) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 11 grudnia

2002 r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni
psychologiczno – pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjali-
stycznych (Dz. U. 2003 nr 5 poz. 46).

7) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dn. 12 lut. 2002r.
8) W sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych (Dz. U.

z 2002 r. nr 15, poz. 142).

9) Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U.

1994 nr 111 poz. 535).

10) Umowa Międzynarodowa: Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez

Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989r.

11) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej - uchwalona przez Zgromadzenie

Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r. - przyjęta przez Naród w referendum
konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r. – podpisana przez Prezydenta
Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r.

12) Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i prze-

ciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1231, Nr 167,
poz. 1372, z 2003 r. Nr 80, poz. 719, Nr 122, poz. 1143, z 2004 r. Nr 29,
poz. 257, Nr 99, poz. 1001, Nr 152, poz. 1597, Nr 273, poz. 2703, z 2005 r.
Nr 23, poz. 186, Nr 132, poz. 1110, Nr 155, poz. 1298, Nr 179, poz. 1485,
z 2006 r. Nr 170, poz. 1217, Nr 171, poz. 1225, Nr 220, poz. 1600).

13) Ustawa z dnia 9 listopada 1995r. o ochronie zdrowia przed następstwami

używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (Dz. U. z 1996r. nr 10 poz. 55).

14) Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. z

2005 r. Nr 179 poz. 1485).

15) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia

2003 r. w sprawie szczegółowych form działalności wychowawczej i zapo-
biegawczej wśród dzieci i młodzieży zagrożonych uzależnieniem (Dz. U. Nr
26, poz. 226).

Reasumując powyższe rozważania można stwierdzić, iż szkoła jest miejscem

oddziaływań profilaktycznych o charakterze systemowym, mających na celu zapo-
bieganie występowaniu zaburzeń funkcjonowania na poziomie bio-psycho-
społecznym u przedstawicieli różnorodnych podsystemów systemu szkolnego
(a nierzadko także wykraczających poza ten system). W prowadzonych przez sie-
bie działaniach profilaktycznych szkoła wspierana jest przez szerszy system spo-
łeczny – specjalistów reprezentujących instytucje zajmujące się prewencją patolo-
gii oraz członków lokalnej społeczności. Takie, systemowe ujęcie działań profilak-
tycznych stanowi podstawę do wspierania prawidłowego rozwoju człowieka na
wielu płaszczyznach i jego zdrowego życia.