tom 3, nr 3, 105 111
© Copyright 2006 Via Medica
Psychiatria P R A C A P O G L D O W A ISSN 1732 9841
Jan Chodkiewicz
Zakład Psychologii Zdrowia
Instytut Psychologii Uniwersytetu Aódzkiego
Zapobieganie nawrotom
w chorobie alkoholowej
przegląd piśmiennictwa
Prevention of relapses in alcohol dependence
the literature overview
Abstract
The article presents an overview of the conceptions and investigations on alcohol dependence relapses.
Studies on variables like stress, personal resources, social, demographic and situational factors which play an
important role in relapses were described. Research conducted so far seem to be insufficient, often leads to
inconsistent conclusions and do not integrate different aspects of this problem. The interactive and multidi-
mensional model of relapse need to be created. The results of empirical research should have application
in therapeutic practice.
key words: alcohol dependence, relapse conception, relapse prevention
Wstęp kami, które mogą się okazać pomocne w zapobiega-
Teoretycy i praktycy zajmujący się problematyką lecze- niu nawrotom, a poszukiwania wydają się zmierzać
nia uzale\nień zgodnie uwa\ają, \e nawroty są pod- w trzech kierunkach. Pierwszy, związany z rozumie-
stawowym problem terapii [1]. Nawrót choroby, cho- niem nawrotu jako złamania abstynencji, koncentruje
cia\ ró\nie rozumiany [2], zawsze kojarzy się z kryzy- się na poszukiwaniu zmiennych psychologicznych i so-
sem i niebezpieczeństwem, zarówno dla samego pa- cjodemograficznych, powiązanych z tym faktem
cjenta, jak i jego otoczenia. Mimo \e dla większości [3 6]. Drugi kierunek zwraca uwagę na decydującą
zaburzeń psychicznych typowy jest ich fazowy prze- dla występowania nawrotów rolę sytuacji \yciowych
bieg, w uzale\nieniach nawrót często wią\e się ze prze\ywanych przez osobę uzale\nioną [7 10]. Z ko-
szczególnie dramatycznymi skutkami. Zapewne ka\- lei ujęcie trzecie, wią\ące się z rozumieniem nawrotu
dy terapeuta potrafi przytoczyć przykłady pacjentów, jako pogorszenia samopoczucia pacjenta, które mo\e,
dla których nawrót zakończył się tragicznie w od- choć nie musi, doprowadzić do sięgnięcia po alkohol,
niesieniu do ich zdrowia, a nawet \ycia. Wielu uzale\- zwraca uwagÄ™ na symptomy owego pogorszenia i po-
nionych pacjentów, przerywając abstynencję, całko- dejmowanie działań zaradczych w celu zapobie\enia
wicie powróciło do dawnych nałogowych zachowań, przekształceniu się tak rozumianego nawrotu w zła-
rezygnując z wszelkich dalszych prób leczenia, manie abstynencji [11].
z wszystkimi tego fatalnymi konsekwencjami. Opisane wy\ej próby rozumienia i zapobiegania na-
Waga problematyki związanej z nawrotami skłania do wrotom nie przynoszą, jak dotąd, zadowalających re-
podejmowania licznych badań i refleksji nad czynni- zultatów, czego przejawem jest wysoki odsetek pa-
cjentów powracających po terapii do picia [9, 12].
Równie\ liczne modele nawrotów zarówno addy-
Adres do korespondencji: tywne, jak i jednowymiarowe sÄ… uwa\ane za nie-
dr n. hum. Jan Chodkiewicz
wystarczające i nieobejmujące całej zło\oności oma-
Instytut Psychologii Uniwersytetu Aódzkiego
wianego zjawiska [13]. Przyczynami tego stanu rze-
ul. Smugowa 10/12, 91 133 Aódz
tel. kom.: 0605 346 935
e-mail: janchodkiewicz@poczta.onet.pl
www.psychiatria.viamedica.pl
105
Psychiatria 2006, tom 3, nr 3
czy są między innymi niejednoznaczne i często sprzecz- z kolei badaniach [17] wykazano silny związek mię-
ne wyniki badań oraz heterogeniczność grupy osób dzy stresem a nawrotem picia, jednak nie stwierdzo-
uzale\nionych od alkoholu. no istotnej zale\ności między poziomem stresu w ty-
Kolejnym problemem w podejściu do nawrotów wy- godniu poprzedzającym nawrót a faktem jego wystą-
daje siÄ™, sygnalizowany przez Millera i Hestera [14], pienia. Autorzy badania doszli do wniosku, \e w tym
brak współpracy teoretyków i praktyków zajmujących wypadku istotną rolę mo\e odgrywać stały wysoki
się uzale\nieniami. Zdaniem autorów, powoduje to poziom odczuwanego stresu i deficyty w zakresie kon-
sytuację, w której nie modyfikuje się programów tera- struktywnych sposobów radzenia sobie ze stresem.
peutycznych na podstawie wyników badań empirycz- Moos i wsp. [18] w badaniach nad skutecznością te-
nych oraz stosuje się wiele oddziaływań, co do któ- rapii wykazali, \e utrzymywanie abstynencji trwało
rych skuteczności brakuje potwierdzeń w literaturze dłu\ej u tych pacjentów, którzy prze\yli mniej stresu-
naukowej. jących sytuacji i częściej stosowali aktywne strategie
Celem niniejszego artykułu jest dokonanie przeglądu radzenia sobie. Badania te wykazały równie\, \e wa-
badań nad czynnikami istotnymi w zapobieganiu na- runki \yciowe i czynniki związane z radzeniem sobie
wrotom u pacjentów uzale\nionych od alkoholu oraz ze stresem w większym stopniu wpływają na długo-
refleksja nad dalszymi kierunkami poszukiwań. Podję- terminowe wyniki leczenia ni\ cechy charakteryzujące
to równie\ próbę znalezienia w prezentowanych wy- pacjentów w okresie poprzedzającym leczenie. Rów-
nikach implikacji praktycznych, pomocnych w prowa- nie\ badania Murphy i Hoffman [19] wskazywały na
dzeniu terapii odwykowej. istotnÄ… rolÄ™ aktywnego radzenia sobie ze stresem
w utrzymaniu abstynencji w okresie roku po zakoń-
Rola zmiennych psychologicznych czeniu terapii. W badaniach, których celem było wy-
i socjodemograficznych odrębnienie czynników wpływających na utrzymanie
Największa liczba prowadzonych badań jest związa- abstynencji przez alkoholików w okresie 6 miesięcy,
na z poszukiwaniem zmiennych, zmniejszających 2 lat i 10 lat po terapii, Moos [20] wykazał istotny
prawdopodobieństwo wystąpienia nawrotu. W tym negatywny wpływ stosowania unikowych strategii ra-
zakresie występuje równie\ najwięcej kontrowersji. dzenia sobie ze stresem. Okazało się, \e są to te same
strategie, które stosowano w trakcie rozwoju uzale\-
Zmienne psychologiczne nienia, tote\ dalsze ich stosowanie prowadziło do po-
Du\a liczba doniesień dotyczących roli czynników psy- wstawania nowych rodzajów uzale\nień i nasilenia
chologicznych w występowaniu nawrotów jest zwią- stresu. Równie\ Kinney i Leaton [21] wśród czynni-
stresem i radzeniem sobie
zana ze stresem i radzeniem sobie
stresem i radzeniem sobie
stresem i radzeniem sobie. Badania Melli- ków warunkujących skuteczną terapię wymieniali
stresem i radzeniem sobie
brudy i Pommersbach [15] ujawniły zale\ność między umiejętność stosowania aktywnych sposobów radze-
natę\eniem stresujących wydarzeń \yciowych a prze- nia sobie ze stresem, które jednostka mogłaby wyko-
rwaniem abstynencji, nie stwierdzono natomiast rzystać w trudnych sytuacjach zamiast dotychczaso-
związku między skutecznością kontroli abstynencji wej ucieczki w alkohol .
a sposobami radzenia sobie ze stresem (mierzonymi KolejnÄ… szeroko analizowanÄ… grupÄ… zmiennych sÄ…
zasoby osobiste
zasoby osobiste jednostki, a zwłaszcza poczucie wła-
za pomocÄ… kwestionariusza WCO Folkman i Lazaru- zasoby osobiste
zasoby osobiste
zasoby osobiste
sa). Z kolei badania Chodkiewicza [6] wykazały zna- snej skuteczności i wsparcie społeczne. Według She-
czenie natę\enia odczuwanego stresu, rzadkiego wy- ridana i Radmacher [22] nawrót picia jest najbardziej
korzystywania aktywnych strategii radzenia sobie oraz prawdopodobny wówczas, gdy oczekiwanie pozytyw-
częstego stosowania takich strategii, jak: zaprzecza- nych skutków spo\ywania alkoholu, dotyczące na przy-
nie, powstrzymywanie się od działania, zaprzestanie kład złagodzenia przykrego stanu emocjonalnego,
działań (mierzonych za pomocą Inwentarza COPE nało\y się na przekonanie związane z brakiem mo\li-
Carvera i wsp.) jako predyktorów złamania abstynen- wości poradzenia sobie z sytuacją (np. nie dam rady
cji w okresie roku od zakończenia terapii odwykowej bez alkoholu ). Według behawioralno-poznawczej
u pacjentów leczonych ambulatoryjnie. Badania za- koncepcji nawrotów picia podjęcie abstynencji pozwa-
graniczne, dotyczące łamania abstynencji przez oso- la jednostce doświadczyć wzrostu subiektywnego
by, które ukończyły terapię, wskazują, \e najwy\szy poczucia kontroli oraz poczucia własnej skuteczno-
odsetek nawrotów występował u tych pacjentów, któ- ści. Poczucie to utrzymuje się do momentu znalezie-
rzy w czasie poprzedzającym nawrót prze\yli stresu- nia się w sytuacji podwy\szonego ryzyka. Jeśli jednost-
jące wydarzenie \yciowe i charakteryzowali się przy ka poradzi sobie, prawdopodobieństwo nawrotu
tym wysoką koncentracją na sobie [16]. W innych maleje i zwiększa się poczucie własnej skuteczności.
www.psychiatria.viamedica.pl
106
Jan Chodkiewicz, Zapobieganie nawrotom w chorobie alkoholowej przegląd piśmiennictwa
Z czasem wzrasta liczba sytuacji ryzyka, z którymi jed- między wsparciem a zdrowiem jednostki oraz radze-
nostka radzi sobie bez alkoholu, dalej więc umacnia niem sobie ze stresem [22, 32]. W badaniach Melli-
się jej poczucie własnej skuteczności i wiara w zdol- brudy i Pommersbach [15] potwierdzono wpływ
ność radzenia sobie. Zatem kluczowe dla zapobie\e- wsparcia społecznego na skuteczność kontroli absty-
nia nawrotom jest doskonalenie umiejętności zarad- nencji. Najwa\niejsze było wsparcie członków najbli\-
czych pacjenta oraz poczucia własnej skuteczności. szej rodziny i przyjaciół. Wa\ne było jednak nie tylko
Zgodnie z tÄ… koncepcjÄ… pojedyncze wpadki (przer- otrzymywanie wsparcia, ale przede wszystkim udzie-
wanie abstynencji) w 90% prowadzą do pełnego na- lanie go innym alkoholikom. Analogicznie Jakubik
wrotu choroby (rozumianego jako całkowity powrót i Kowaluk [33] wskazują, \e wsparcie społeczne jest
do poprzednich, nałogowych zachowań), dlatego \e istotnie większe w grupie osób utrzymujących absty-
wypicie alkoholu powoduje nagły spadek poczucia nencję.
własnej skuteczności (tzw. szok nawrotu), który u wielu Obok problematyki związanej ze stresem i zasobami
uzale\nionych i tak jest niski na skutek wcześniejszych, osobistymi w literaturze przedmiotu podkreśla się rolę
zaburzeń towarzyszących czynników emo-
nieudanych prób podjęcia abstynencji [8, 10, 23]. zaburzeń towarzyszących czynników emo-
zaburzeń towarzyszących oraz czynników emo-
zaburzeń towarzyszących czynników emo-
zaburzeń towarzyszących czynników emo-
cjonalnych
Opisana koncepcja jest powszechnie stosowana cjonalnych
cjonalnych w powstawaniu nawrotów choroby oraz
cjonalnych
cjonalnych
w terapii odwykowej, choć zarzuca się jej niedosko- znaczenie uzyskania wglądu we własne emocje, uzna-
nałości i brak pełnej empirycznej weryfikacji [24, 25]. jąc to ostatnie za jedno z kryteriów zdrowienia w cho-
Wyniki badań empirycznych wskazują, \e poczucie wła- robie alkoholowej [34 36]. Badania Kucińskiej i Melli-
snej skuteczności jest predyktorem utrzymania absty- brudy [37], dokonane przy u\yciu Skali Klinicznych
nencji [6, 25 27]. Poczucie to nie jest jednak trwałą Objawów Psychopatologicznych (SCL-90), potwierdziły
i statyczną cechą osobniczą, lecz konsekwentnie się istnienie ró\nic między nasileniem takich objawów, jak:
zwiększa pod wpływem leczenia. Według Riska i Wat- depresja, lęk, poziom wrogości, nadwra\liwość inter-
zla [28] u osób z problemem alkoholowym niskie po- personalna i fobie, występujących na początku terapii
czucie własnej skuteczności wią\e się ze zwiększonym ambulatoryjnej między osobami, które ją ukończyły,
ryzykiem przerwania abstynencji w okresie 6 miesięcy a osobami, które ją przerwały. W badaniach dokona-
od ukończenia terapii. Według innych badań [29] po- nych przy u\yciu Kwestionariusza STAI Spielbergera
czucie własnej skuteczności pozwala lepiej przewidy- Hauser i wsp. [38] u alkoholików stwierdzili podwy\-
wać utrzymanie abstynencji przez pacjentów w okresie szenie stanu i cechy lęku w stosunku do grupy kontro-
6 miesięcy od zakończenia leczenia ni\ takie czynniki, lnej oraz stopniowe obni\anie się wysokości badanych
jak: głębokość uzale\nienia, ilość alkoholu wypijanego zmiennych wraz z wydłu\aniem się okresu abstynen-
przed leczeniem czy sprawność pamięci. Równie\ Lin- cji. W badaniach tych okazało się równie\, \e osoby
denmeyer [9] uwa\a, \e to, czy kontakt uzale\nionego przerywajÄ…ce abstynencjÄ™ (nawet sporadycznie) prze-
z alkoholem doprowadzi do rozpoczęcia picia, zale\y jawiają wy\szy poziom lęku ni\ osoby utrzymujące sta-
przede wszystkim od jego własnego poczucia skutecz- bilną abstynencję. W badaniach zachodnich współwy-
ności, a co za tym idzie stopnia kontroli sytuacji. stępujące objawy psychopatologiczne, w tym związa-
Poczucie własnej skuteczności jest ściśle związane ze ne z lękiem, uznano za jeden z czynników pozwalają-
sposobami radzenia sobie ze stresem. Saunders i All- cych przewidywać skuteczność terapii [39]. Podaje się
sop [30] sądzą, \e związek ten jest na tyle ścisły, \e równie\, \e wysoki poziom lęku obni\a skuteczność
skuteczna terapia musi obydwie umiejętności rozwijać niektórych oddziaływań terapeutycznych w ramach te-
równolegle, gdy\ pojedynczo nie są one w stanie po- rapii uzale\nienia. Niestety, nie badano znaczenia wglą-
móc pacjentowi. Wysokie poczucie własnej skuteczno- du w prze\ywane emocje jako czynnika prognostycz-
ści mo\e chronić pacjenta przed działaniem ostrego nego w zapobieganiu nawrotom.
czynnika stresującego, zmniejszając jego nasilenie, po- Spośród pozostałych zmiennych psychologicznych
poziom samooce-
zwala tak\e inicjować posiadane umiejętności zarad- warto jeszcze zwrócić uwagę na poziom samooce-
poziom samooce-
poziom samooce-
poziom samooce-
ny akceptacji uzale\nienia jako choroby.
cze. Niskie poczucie własnej skuteczności utrudnia efek- ny oraz akceptacji uzale\nienia jako choroby.
ny akceptacji uzale\nienia jako choroby.
ny akceptacji uzale\nienia jako choroby.
ny akceptacji uzale\nienia jako choroby.
tywne wykorzystywanie posiadanych umiejętności ra- Analizując wyniki badań dotyczących samooceny jako
dzenia sobie ze stresem i powoduje zwiększenie ocze- predyktora utrzymywania abstynencji, Hauser i wsp.
kiwania poniesienia pora\ki, co znacznie podwy\sza [38] przytaczają dane dotyczące zaburzeń samooce-
prawdopodobieństwo wystąpienia nawrotu [8, 31]. ny u pacjentów uzale\nionych, polegających na zbyt
Wsparcie społeczne definiuje się jako zasoby dostar- idealistycznym postrzeganiu swoich mo\liwości. Au-
czane jednostce poprzez interakcje z innymi ludzmi torki zwracają równie\ uwagę na pojawienie się zmian
[22]. Wiele badań wskazuje na pozytywny związek samooceny w trakcie utrzymywania abstynencji, roz-
www.psychiatria.viamedica.pl
107
Psychiatria 2006, tom 3, nr 3
wa\ają więc mo\liwość uznania jej za jeden z predyk- stające pod wpływem warunków codziennej egzysten-
torów pózniejszej trzezwości. Jednak badania kata- cji danej osoby (...). Jeśli w swoim \yciu dana osoba
mnestyczne, dokonane za pomocą skali Q-sort, nie mo\e liczyć na oparcie w postaci dobrych stosunków
potwierdziły tych zale\ności. Zaburzenia w zakresie interpersonalnych, dobrej pracy i kontaktów rodzin-
samooceny uznano za względnie stałą i niezmienną nych, udana zmiana zachowania jest bardziej praw-
cechę osobowości, która nie spełnia wymogów czyn- dopodobna ni\ w przypadku człowieka dotkniętego
nika prognostycznego. Badania Gąsiora i wsp. [40], złymi warunkami mieszkaniowymi, brakiem pracy i za-
wykonane przy u\yciu Testu Przymiotnikowego ACL burzonymi kontaktami z innymi ludzmi (s. 221).
Gougha i Heilbruna, wykazały istnienie wielu zmian Powy\sze spostrze\enie potwierdzają wyniki przepro-
osobowościowych, które dokonały się u pacjentów wadzonych badań, zgodnie z którymi status socjoeko-
w trakcie terapii na oddziale odwykowym. Wzrosło nomiczny, mał\eński i związany z zatrudnieniem są
natę\enie potrzeb związanych ze spełnianiem celów uznanymi czynnikami pozwalającymi na przewidywa-
i dą\eń oraz z kontaktami interpersonalnymi, nastą- nie wyników leczenia [39]. Przytaczane ju\ badania
piły zmiany w sposobach odnoszenia się do siebie Moosa [20] dotyczące czynników wpływających na
i realizowania siebie. Nie przeprowadzono jednak ba- utrzymanie abstynencji przez alkoholików w okresie
dań dotyczących dalszych losów analizowanych pa- 6 miesięcy, 2 lat i 10 lat po terapii wykazały pozytyw-
cjentów. Badania Murphy i Hoffman [19] dowiodły ny wpływ takich czynników, jak stabilna sytuacja ro-
znaczenia wzrostu poziomu samooakceptacji jako dzinna i zawodowa oraz dobre funkcjonowanie mał-
czynnika prognostycznego w utrzymaniu abstynencji \eńskie. Z kolei Glatt [45] udowodnił, \e \onaci mę\-
w okresie 18 miesięcy od przerwania picia. Z kolei czyzni znacznie częściej kończą terapię, wymagają te\
w badaniach Heilbruna i Tarboxa [41], a tak\e Coope- mniej wsparcia terapeutycznego i leczenia w porów-
ra [42] rozbie\ność między realnym i idealnym obra- naniu z innymi grupami. Natomiast Edwards [46]
zem siebie była wyznacznikiem poprawy funkcjono- zwrócił uwagę na zatrudnienie jako istotny czynnik
wania pacjentów, ale nie miała wartości predykcyjnej. pozwalający przewidywać utrzymanie abstynencji.
Natomiast w badaniach Chodkiewicza [43] poziom Badania Seelye [47] wskazały na rolę statusu społecz-
samoakceptacji (mierzony za pomocÄ… wskaznika po- no-zawodowego w dalszym funkcjonowaniu pacjen-
dobieństwa profilu ja realnego i ja idealnego tów uzale\nionych (osoby z wy\szym statusem funk-
w teście ACL) okazał się predyktorem utrzymywania cjonowały znacznie lepiej). Równie\ Sobell i wsp. [3]
abstynencji w okresie roku od zakończenia terapii. ustalili, \e takie zmienne, jak: wiek, wykształcenie czy
Jednym z celów terapii odwykowej jest wykształcenie status zawodowy, w istotny sposób wpływają na efekty
u pacjentów przekonania, \e alkoholizm jest chorobą leczenia. Badania Juczyńskiego i wsp. [4], zmierzające
nieuleczalną. W badaniach Kulki i wsp. [44] wśród do określenia wyznaczników efektywności leczenia
czynników intrapersonalnych wpływających na prze- odwykowego, wykazały istotną rolę stabilizacji zawo-
rwanie abstynencji wymieniono właśnie to przekona- dowej i mał\eńskiej. Zmienne te, obok liczby hospita-
nie badani, którzy uwa\ali alkoholizm za chorobę lizacji odwykowych, długości przerw w piciu oraz spo-
nieuleczalną, istotnie rzadziej prze\ywali nawroty ni\ sobu leczenia odwykowego (stacjonarne), okazały się
osoby wierzące w mo\liwość picia kontrolowanego . najlepszymi wyznacznikami efektów leczenia. Z innych
Równie\ w przytaczanych ju\ badaniach Chodkiewi- wa\nych zmiennych powiązanych z zapobieganiem
cza [6] akceptacja uzale\nienia jako choroby (mierzo- nawrotom Kulka i wsp. [44] wymieniajÄ… podtrzymy-
na za pomocą Skali Akceptacji Choroby Felton i wsp.) wanie kontaktów z placówkami leczniczymi i grupa-
okazała się jednym z predyktorów pozwalających prze- mi wsparcia po zakończeniu terapii.
widywać występowanie nawrotów u pacjentów am-
bulatoryjnych. Rola zmiennych sytuacyjnych
Zwolennicy koncepcji przypisujÄ…cej decydujÄ…cÄ… w wy-
Zmienne socjodemograficzne stępowaniu nawrotów rolę czynnikom sytuacyjnym
W sprawozdaniach z efektów leczenia alkoholików uwa\ają, \e skoro badania nad predyktorami utrzy-
konsekwentnie podkreślany jest fakt, \e takie cechy, mywania abstynencji nie przynoszą jednoznacznych
jak: stan cywilny, stabilizacja społeczna i zawodowa, rezultatów, nale\y zwrócić szczególną uwagę na wy-
są znaczące dla skutków leczenia. Saunders i Allsop darzenia poprzedzające nawrót [9, 10]. Jednym z naj-
[30] piszą: psychologiczne konstrukty odgrywają bardziej znanych ujęć dotyczących takich wydarzeń
w zapobieganiu nawrotów wa\ną rolę, ale nale\y zdać jest koncepcja autorstwa Marlatta i Gordon [7], któ-
sobie sprawę, \e są to dosyć płynne zmienne, pozo- rzy na podstawie analizy wydarzeń wią\ących się
www.psychiatria.viamedica.pl
108
Jan Chodkiewicz, Zapobieganie nawrotom w chorobie alkoholowej przegląd piśmiennictwa
z łamaniem abstynencji przez pacjentów uzale\nio- uczuć w porównaniu z osobami pozostającymi
nych od alkoholu, heroiny i papierosów wyodrębnili 8 w stałym związku [55].
najczęściej wymienianych przyczyn. Były to:
sytuacje zwiÄ…zane z prze\ywaniem nieprzyjemnych Implikacje praktyczne oraz kierunki
uczuć (np.: nudy, poczucia samotności, lęku, de- dalszych poszukiwań
presji); Powy\szy, z konieczności ograniczony, przegląd za-
sytuacje konfliktowe związane z odczuwaniem zło- równo współczesnych, jak i dawniejszych badań oraz
ści i agresji (w pracy lub w rodzinie); ujęć problematyki nawrotów wydaje się prowadzić do
wpływ otoczenia, namowa (koledzy proponujący następujących wniosków praktycznych:
napicie się); wśród wyró\nionych w wielu badaniach czynni-
przyjemne wydarzenia i sytuacje \yciowe (sukce- ków związanych z występowaniem nawrotów nie-
sy, zakochanie siÄ™); zwykle wa\na rola przypada radzeniu sobie ze stre-
sytuacje towarzyskie (wizyta w lokalu, przyjęcie, sem oraz zasobom osobistym; trening ukierunko-
uroczystości rodzinne); wany na radzenie sobie ze stresem, zwiększenie
dolegliwości somatyczne (bóle, problemy ze snem); poczucia własnej skuteczności oraz odbudowę sie-
próby picia kontrolowanego ; ci wsparcia społecznego powinien być, być mo\e
nagle pojawiający się głód (np. w wyniku zoba- ju\ od początku terapii, jej integralną częścią;
czenia ulubionego trunku). konieczne jest rozszerzenie diagnozy psychologicz-
Według autorów, około 60% przypadków łamania nej pacjentów, co mo\e pozwolić na identyfikację
abstynencji występuje z powodu 3 pierwszych przy- szczególnie zagro\onych wystąpieniem nawrotu
czyn wymienionych powy\ej, a 40% z powodu ko- w stosunku do takich osób pomoc terapeu-
lejnych przyczyn wymienionych powy\ej [7, 9, 10, tyczna powinna być zintensyfikowana;
48]. Na podstawie koncepcji Marlatta i Gordon He- w Polsce w diagnozowaniu pacjentów uzale\nio-
len Annis i wsp. skonstruowali Inwentory of Drug- nych nale\y uwzględnić metody ukierunkowane na
Taking Situations (IDTSA) oraz Inventory of Drinking wyodrębnienie sytuacji ryzykownych w ujęciu Mar-
Situation (IDS) [48 50]. Inwentarze zawierajÄ…ce listÄ™ latta i Gordon [7] oraz Annis [50] zastosowanie
ró\nych sytuacji słu\ą wyodrębnieniu wydarzeń naj- tych metod mo\e zwiększyć koncentrację pacjenta
bardziej ryzykownych dla pacjenta, aby mo\na było i terapeuty na sytuacjach stanowiących szczególne
się na nich skoncentrować w trakcie leczenia. Wy- zagro\enie wystąpieniem nawrotu, a dzięki temu
pełniając Inwentarz, osoby badane zaznaczają, jak znacznie podwy\szyć skuteczność terapii [56];
często w ostatnim roku piły alkohol w ka\dej z wy- obecnie stosowane ujęcie dotyczy zagro\enia dla
odrębnionych sytuacji. Metody te stosuje są w wielu osób uzale\nionych oraz wskazówki dla zdrowie-
krajach w zapobieganiu nawrotów u pacjentów, któ- jących alkoholików w sposób raczej ujednolicony;
rzy przerwali abstynencję po rozpoczęciu leczenia od początku terapii nale\y uwzględniać nie tylko
i ponownie rozpoczynają terapię; słu\ą równie\ usta- sam fakt uzale\nienia od alkoholu, ale i indywidu-
leniu profilu ryzyka w odniesieniu do osób rozpo- alne cechy psychologiczne i socjodemograficzne
czynających terapię po raz pierwszy [48, 51]. Z kon- pacjentów, co wymaga większej indywidualizacji
cepcją sytuacji ryzykownych, wyodrębnionych przez podejścia terapeutycznego wymienione zmien-
Marlatta i Gordon [7], są związane równie\ modele ne mogą znacznie utrudniać, a nawet uniemo\li-
powstawania nawrotów autorstwa Annis [52] i Lit- wiać skuteczną pracę nad psychologicznymi me-
mana [53], które jednak nie były weryfikowane em- chanizmami uzale\nienia; indywidualizacja podej-
pirycznie. Analizując wyniki nielicznych badań pro- ścia terapeutycznego jest szczególnie wskazana
wadzonych w tym zakresie (wydaje się on mieć do- w odniesieniu do pacjentów, którym mimo ukoń-
tąd głównie znaczenie praktyczne), mo\na zauwa- czenia terapii odwykowej nie udaje się zachować
\yć, \e wysokie ryzyko nawrotu u kobiet dotyczyło abstynencji;
sytuacji związanych z odczuwaniem nieprzyjemnych w odniesieniu do niektórych pacjentów nale\y się
emocji, natomiast u mę\czyzn sytuacji związanych zastanowić nad sensownością włączenia do tera-
ze społeczną presją picia i równie\ z odczuwaniem pii elementów związanych z poszukiwaniem pra-
nieprzyjemnych emocji [54, 55]. Ponadto osoby sa- cy i osiąganiem stabilizacji socjalnej próby ta-
motne (zarówno mę\czyzni, jak i kobiety) częściej kie, w odniesieniu do leczenia odwykowego, są pro-
przerywały abstynencję w przypadku występowania ponowane przez niektóre ujęcia terapeutyczne [9];
dolegliwości somatycznych oraz nieprzyjemnych wprowadzanym zmianom w programach terapeu-
www.psychiatria.viamedica.pl
109
Psychiatria 2006, tom 3, nr 3
z przynale\nością do typów alkoholizmu wyró\-
tycznych powinna towarzyszyć stała ewaluacja
nionych między innymi przez Cloningera, Zuckera
osiąganych wyników, między innymi w aspekcie
i Babora; typologie alkoholizmu i problematyka
występowania nawrotów.
temperamentalnych czynników ryzyka uzale\nień
W odniesieniu do dalszych kierunków badań nad
budzÄ… obecnie ogromne zainteresowanie bada-
fenomenem nawrotów wskazane wydaje się:
czy i wydajÄ… siÄ™ bardzo obiecujÄ…ce [57, 58];
podjęcie badań nad związkami między zmienny-
w zapobieganiu nawrotom du\e nadzieje wiÄ…\e
mi psychologicznymi a zmiennymi sytuacyjnymi
się ze stosowaniem leków nowej generacji [10, 59];
powiązanymi z ich występowaniem badania
konieczne są badania nad zale\nościami między
takie, dotąd nieprowadzone, mogłyby być próbą
skutecznością tych leków a zmiennymi indywidu-
integracji ró\nych ujęć dotyczących omawianej
alnymi, charakteryzującymi pacjentów;
problematyki oraz przyczynić się do poprawy sku-
wskazane jest dalsze podejmowanie prób tworze-
teczności terapii;
nia wielowymiarowego i interakcyjnego modelu na-
dalsze badania nad nawrotami powinny uwzględ-
wrotu w chorobie alkoholowej, w którym zostanie
niać wśród indywidualnych zmiennych tak\e czyn-
uwzględnione bardzo szerokie spektrum zmiennych.
niki temperamentalne oraz związek nawrotów
Streszczenie
W pracy dokonano przeglądu dawniejszych oraz aktualnych koncepcji i badań nad nawrotami w chorobie alkoho-
lowej. Omówiono między innymi badania dotyczące roli stresu, radzenia sobie, zasobów osobistych, zmiennych
socjodemograficznych oraz sytuacyjnych w łamaniu abstynencji przez pacjentów. Dotychczasowe poszukiwania
w tej dziedzinie wydają się niewystarczające; często prowadzą do niejednoznacznych wniosków oraz nie integrują
ró\nych ujęć omawianej problematyki. Istnieje potrzeba stworzenia interakcyjnego i wielowymiarowego modelu
dotyczącego powstawania nawrotów. Wyniki badań empirycznych powinny znajdować większe ni\ dotychczas
zastosowanie w praktyce terapeutycznej.
słowa kluczowe: uzale\nienie od alkoholu, koncepcje nawrotów, zapobieganie nawrotom
11. Woronowicz B. Nawrót http://www.psychologia.edu.pl/in-
PIÅšMIENNICTWO
dex.php?dz=slownik&op=spis&id=2108 z 11.11.2004
1. Allsop S., Saunders B. Nawroty i problemy zwiÄ…zane z nadu\y-
12. Orford J., Edwards G. Alcoholism. University Press, Oxford 1997.
waniem alkoholu. W: Gossop M. (red.). Nawroty w uzale\nie-
13. Sfiffman S. Problemy pojęciowe w badaniach nad nawrotami.
niach. PARPA, Warszawa 1997: 15 39.
W: Gossop M. (red.). Nawroty w uzale\nieniach. PARPA, War-
2. Chodkiewicz J. Zasoby osobiste a występowanie nawrotów u mę\-
szawa 1997; 125 150.
czyzn uzale\nionych od alkoholu. W: Cierpiałkowska L. (red.). Ob-
14. Miller W.R., Hester R.K. Treating addictive behaviors: process of
licza współczesnych uzale\nień. UAM, Poznań 2006; 175 185.
change. Plenum, New York 1986: 175 204.
3. Sobell L., Sobell M., Ward E. Evaluating alcohol and drug abuse
15. Mellibruda J. Psychologiczna analiza funkcjonowania alkoholi-
treatment effectiveness: recent advances. Pergamon, New York
ków i członków ich rodzin. IPZ, Warszawa 1999: 43 50.
1980.
16. Hull J.G., Young R.D., Jouriles E. Applications of the self-aware-
4. Juczyński Z., Szamborska J., Jędrzejczyk A. Wyznaczniki efek-
ness model of alcohol consumption: Predicting patterns of use
tywności leczenia osób uzale\nionych od alkoholu. Psychiatria
and abuse. J. Personal. Soc. Psychology 1986; 51: 790 796.
Polska 1992; 5: 411 420.
17. Hall S.M., Havassy B.E., Wasserman D.A. Commitment to absti-
5. Kulka Z., Świątkiewicz G., Zieliński A. Społeczne predyktory na-
nence and acute stress in relapse to alcohol, opiates and nicoti-
wrotów picia alkoholu. Alkoholizm i Narkomania 1999; 34: 81
ne. J. Cons. Clin. Psychol. 1990; 58/2: 174 181.
99.
18. Moos R.H, Finney J.W., Cronkite R.C. Alcoholism Treatment:
6. Chodkiewicz J. Czynniki prognostyczne skutecznej terapii mÄ™\-
Context, Process, and Outcome. Oxford University Press, New
czyzn uzale\nionych od alkoholu. Wiadomości Psychiatryczne
York 1990.
2004; 7/1: 9 15.
19. Murphy S., Hoffman A. An empirical description of phases of
7. Marlatt G.A., Gordon J.R. Determinants of relapse: implications
maintenance following treatment for alcohol dependence.
for the maintenance of behavior change. W: Davidson P., Da-
J. Subst. Abuse 1993; 5: 131 143.
vidson S. (red.). Behavioral Medicine: Changing Health Lifesty-
20. Moos R. Stress and coping theory and evaluation research. Eva-
les. Brunner, New York 1980; 410 457.
luation Review 1992; 16/5: 534 553.
8. Marlatt G.A., Gordon J.R. Relapse Prevention: Maintenance Stra-
21. Kinney J., Leaton G. Zrozumieć alkohol. PARPA, Warszawa 1996:
tegies in the Treatment of Addictive Behaviors. Guilford Press,
163 194.
New York 1985: 3 67.
22. Sheridan C.L., Radmacher S.A. Psychologia zdrowia. IPZ, War-
9. Lindenmeyer J. Alkoholabhängigkeit. Hogrefe, Göttingen 2005:
szawa 1998: 298 310.
51 68.
23. Seligman M. Co mo\esz zmienić, a czego nie mo\esz. Media
10. Lindenmeyer J. Lieber schlau als blau. Beltz Verlag, Weinheim
Rodzina, Poznań 1994.
2005: 156 168.
www.psychiatria.viamedica.pl
110
Jan Chodkiewicz, Zapobieganie nawrotom w chorobie alkoholowej przegląd piśmiennictwa
24. Körkel J., Lauer G. Der Rückfall des Alkoholabhängigen. W: Körkel 41. Heilbrun A., Tarbox A. Cognitive structure and behavioral regu-
J. (red.). Der Rückfall des Suchtkranken. Flucht in die Sucht? lation in alcoholics: implication for treatment outcome. Brit.
Springer, Berlin 1992; 3 122. J. of Add. 1978; 13/2: 65 73.
25. Heather N., Stallard A. Czy w modelu Marlatta dostatecznie 42. Cooper S. The influence of self-concept on outcomes of intensive
doceniono znaczenie umiarkowanego głodu w procesie na- alcoholism treatment. J. Stud. Alcohol 1983; 44/6: 1087 1095.
wrotu? W: Gossop M. (red.). Nawroty w uzale\nieniach. 43. Chodkiewicz J. Predyktory efektywności terapii mę\czyzn uza-
PARPA, Warszawa 1997; 150 173. le\nionych od alkoholu. Niepublikowana praca doktorska 2002.
26. Velicer W.F., DiClemente C.C., Rossi J.S., Prochaska, J.O. Relap- 44. Kulka Z., Świątkiewicz G., Zieliński A. Interpersonalne i intraper-
se situations and self-efficacy: An integrative model. Addict. sonalne predyktory nawrotów picia alkoholu. Alkoholizm i Nar-
Behav. 1990; 15: 271 283. komania 1998; 2/3: 229 242.
27. Demmel R., Beck B., Richter D., Reker T. Readiness to change in 45. Glatt M.M. Najczęstsze kontrowersje wokół alkoholizmu.
a clinical sample of problem drinkers: relation to alcohol use, W: Dodziuk A. (red.). Wybrane spojrzenia na alkoholizm i jego
self-efficacy, and treatment outcome. Eur. Addict. Res. 2004; leczenie. PTP, Warszawa 1993; 63 100.
10: 133 138. 46. Edwards G. The Treatment of Drinking Problems. Grant McInty-
28. Risk F., Watzl H. Self assessment of relapse risk and assertive- re, London 1982.
ness in relation to treatment outcome of female alcoholics. 47. Seelye E. Relationship of socioeconomic status, psychiatric dia-
Addict. Behav. 1983; 4: 243 250. gnosis and sex to outcome of alcoholism treatment. J. Stud.
29. Sandahl C., Lindberg S., Ronnenberg S. Efficacy expectations among Alcohol 1979; 40/1: 57 62.
alcohol dependent patients a Swedish version of the situational 48. Annis H.M., Davis C. Relapse Prevention. W: Hester R.K., Miller
confidence questionnaire. Alcohol 1990; 25/1: 67 73. W.R. (red.). Handbook of Alcoholism Treatment Approaches.
30. Saunders B., Allsop S. Nawroty polemika. W: Gossop M. (red.). Pergamon Press, New York 1989; 407 421.
Nawroty w uzale\nieniach. PARPA, Warszawa 1997; 205 226. 49. Annis H., Graham J., Davis C. Inventory of Drinking Situations.
31. Marlatt G.A. Craving for alcohol, loss of control and relapse: Users Guide. Addiction Research Foundation, Toronto 1987.
a cognitive-behavioral analysis. W: Nathan P., Marlatt G., Lo- 50. Annis H.M., Martin G., Graham J.M. Inventory of Drug Taking
berg T. (red.). Alcoholism: New Directions in Behavioral Rese- Situations (Alcohol) IDTSA. Users guide. Addiction Research
arch and Treatment. Plenum, New York 1978; 223 240. Foundation, Toronto 1992.
32. Schwarzer R. Psychologie des Gesundheitsverhaltens. Hogrefe 51. Chiazzi E.J. Preventing Relapse in the Addictions. Pergamon Press,
Verlag für Psychologie, Göttingen 1992. New York 1991.
33. Jakubik A., Kowaluk B. Wsparcie społeczne a utrzymanie absty- 52. Annis H.M. Treatment of Alcoholic Women. W: Edwards G.,
nencji u mÄ™\czyzn uzale\nionych od alkoholu. Alkoholizm Grant M. (red.). Alcoholism Treatment in Transition. Croom Helm,
i Narkomania 1997; 1/26: 98 105. London 1980; 128 139.
34. Volpicelli J. Zaburzenia zwiÄ…zane z u\ywaniem substancji psy- 53. Litman G.K. Alcoholism survival. The prevention of relapse.
choaktywnych. W: Rosenhan D., Seligman M. (red.). Psychopa- W: Miller W.R., Hester R.K (red.). Treating addictive behaviors:
tologia. PTP, Warszawa 1994; t. 2: 51 102. process of change. Plenum, New York 1986; 311 406.
35. Mellibruda J. Psycho-bio-społeczna koncepcja uzale\nienia od 54. Maludzińska E., Zakrzewska M., Rybakowski J., Ziółkowski M.
alkoholu. Alkoholizm i Narkomania 1997; 3/28: 277 307. Ocena sytuacji zwiększających ryzyko picia u kobiet i mę\czyzn
36. Dodziuk A., Kapler L. Nałogowy człowiek. Biblioteka Świata Pro- uzale\nionych od alkoholu leczonych w warunkach ambulato-
blemów, Warszawa 1999. ryjnych. Alkoholizm i Narkomania 1999; 2/35: 195 211.
37. Kucińska M., Mellibruda J. Sposób u\ywania alkoholu po za- 55. Chodkiewicz J. Sytuacje wysokiego ryzyka u osób uzale\nionych
kończeniu lub przerwaniu terapii uzale\nienia przez pacjentów od alkoholu. Terapia Uzale\nienia i Współuzale\nienia 2006; 3/
uczestniczÄ…cych w programie badawczym APETA. Alkoholizm /48: 9 12.
i Narkomania 1997; 3/28: 373 389. 56. Körkel J., Schindler C. Rückfallprävention mit Alkoholabhängi-
38. Hauser J., Szczepańska W., Głodowska A. Analiza czynników gen. Springer, Berlin 2003.
psychologicznych i psychospołecznych u pacjentów z zespołem 57. Cierpiałkowska L. Kierunki rozwoju współczesnej psychologii uza-
zale\ności alkoholowej. Psychiatria Polska 1994; 6: 701 710. le\nień (na przykładzie alkoholizmu). W: Cierpiałkowska L. (red.).
39. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholo- Oblicza współczesnych uzale\nień. UAM, Poznań 2006; 17 43.
wych. VIII Raport specjalny dla Kongresu USA. PARPA, 58. Hornowska E. Uzale\nienia a temperament. Wokół temperamen-
Warszawa 1995. talnego czynnika ryzyka uzale\nień. W: Cierpiałkowska L. (red.).
40. Gąsior K., Kaleta-Kupiecka M., Karliński W., Kupiecki A. Reakcja Oblicza współczesnych uzale\nień. UAM, Poznań 2006; 43 73.
na terapiÄ™ u osób z rozpoznaniem ró\nego typu alkoholizmu. 59. Küfner H. Behandlungsfaktoren bei Alkohol und Drogenabhängig-
PostÄ™py Psychiatrii i Neurologii 1994; 3: 325 329. keiten. Zeitschrift für Klinische Psychologie 1995; 24: 170 183.
www.psychiatria.viamedica.pl
111
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
01 Chodkiewicz apobieganie nawrotom chorobie alkoholowejt informatyk12[01] 02 101r11 012570 01introligators4[02] z2 01 nBiuletyn 01 12 2014beetelvoiceXL?? 01012007 01 Web Building the Aptana Free Developer Environment for Ajax9 01 07 drzewa binarne01 In der Vergangenheit ein geteiltes Land LehrerkommentarL Sprague De Camp Novaria 01 The Fallible FiendEZNiOS Log 13 w7 zasobywięcej podobnych podstron