Rozdział I
PODSTAWOWE UMIEJ
TNOÅšCI
OBYWATELSKIE
UCZNIOWIE UZYSKAJ
ODPOWIEDZI NA PYTANIA:
Co to znaczy, że człowiek jest istotą społeczną?
Obywatel  kto to taki?
Jak się skutecznie porozumiewać?
Jak wyrazić własne zdanie?
Jak zdobywać informacje i jak z nich korzystać?
Jak odróżniać opinie od faktów?
Komu potrzebne sÄ… normy i skÄ…d siÄ™ one biorÄ…?
Jakie są różne grupy i role grupowe?
Jak pozyskiwać sojuszników?
Jak ułatwić sobie podejmowanie trudnych decyzji?
Jak można podejmować decyzje w sprawach dotyczących grupy?
Jak rozpoznawać cudze i wyrażać swoje potrzeby?
Skąd się biorą konflikty i jak można je rozwiązywać?
Po co i jak prowadzi siÄ™ negocjacje?
Co to jest odpowiedzialność i dlaczego każdy ma jakieś obowiązki?
Komu potrzebny jest samorzÄ…d w szkole?
Nauczycielu KOSS, pamiętaj o stronie www.ceo.org.pl
znajdziesz tam nowe ćwiczenia i ciekawe materiały
jeżeli nie potrafisz obsługiwać stron www, poproś o pomoc uczniów żeglujących po
Internecie  oni to uwielbiajÄ…
nawiąż współpracę z nauczycielem informatyki, który też szuka ciekawych zadań
dla uczniów
11
1. CZA
OWIEK  ISTOTA SPOA
ECZNA
I
Do najgłębszych i najważniejszych potrzeb człowieka należy budowanie więzi z innymi, poczynając od
związków z najbliższymi  rodziną, przyjaciółmi  aż po uczestnictwo w największych wspólnotach
i organizacjach. Społeczna natura człowieka sprawia, że nierzadko jest on gotów zrezygnować z realizacji
swych potrzeb w imię dobra wspólnego grupy, do której należy: społeczności lokalnej, narodu i pań-
stwa. Na zajęciach uczniowie zapoznają się z podstawowymi kategoriami socjologicznymi: jednostką,
wspólnotą, grupą, więzią społeczną, społeczeństwem.
CELE 3. Poproś uczniów, by przeczytali opowiadanie  Opu-
stoszały świat i pomyśleli, jak oni sami czuliby się
W czasie zajęć uczniowie:
w takim świecie, jaki przyśnił się Mariannie. Zasta-
 uświadamiają sobie, jak ważną rolę od-
nówcie się, jaką rolę odgrywają w naszym życiu inni
grywają w naszym życiu inni ludzie;
ludzie  czy moglibyśmy żyć bez nich? Co nas z nimi
 zastanawiają się, do jakich wspólnot i grup na-
wiąże?
leżą;
4. Zaproponuj, aby każdy przypomniał sobie, co robił
 rozważają, jakie korzyści płyną ze współpracy
wczoraj: z kim się spotkał, rozmawiał przez telefon
w grupach.
lub w inny sposób kontaktował. Uczniowie wypisują
te osoby i zastanawiają się, co ich z nimi wiąże
(np. więzy rodzinne, przyjaz
Å„) bÄ…dz
z jakiego po-
ÅšRODKI DYDAKTYCZNE
wodu czy w jakiej sytuacji się z nimi zetknęli (np.
" Kolorowe kartki (najlepiej samoprzy-
ekspedientka w sklepie spożywczym). Ty sam także
lepne).
przygotuj takie zestawienie i przedstaw je uczniom.
" Blok rysunkowy, flamastry.
Skomentuj to ćwiczenie, zwracając uwagę na to, z jak
wieloma ludz
mi codziennie się spotykamy i jak różne
są więzy, które nas z nimi łączą.
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
5. Poleć uczniom, by przeczytali tekst  Żyjąc w społe-
czeństwie , lub sam przekaż zawarte w nim informa-
WPROWADZENIE
1. Rozpocznij od krótkiego przedstawie- cje. Niech uczniowie starają się zanotować w kilku
krótkich hasłach to, co ich zdaniem jest w tekście
nia tematyki zajęć w programie KOSS.
najważniejsze. Wskaż dwóch, trzech uczniów, którzy
Zaproponuj, by uczniowie na kartkach (mogą być
anonimowe) zapisali pytania, tematy, problemy z za- odczytajÄ… swoje notatki. Sprawdz
, czy wszyscy rozu-
mieją pojęcia  jednostka ,  społeczeństwo ,  grupa ,
kresu edukacji obywatelskiej, które szczególnie ich
interesują. Zbierz kartki i zapoznaj się z uczniow-  wspólnota ,  więz
społeczna .
skimi propozycjami. Odwołuj się do nich w toku 6. Odwołując się do przedstawionego w  Żyjąc
nauczania, rozważ także możliwość pewnych mo- w społeczeństwie obrazu związków jednostki ze
dyfikacji programu, tak aby uwzględnić problemy społeczeństwem, poproś, by uczniowie narysowali
zgłaszane przez uczniów. Dobrym pomysłem może schematyczną  mapę swoich związków z innymi
być też ustawienie w klasie  skrzynki pytań , do któ- ludz
mi i grupami (przykład  mapy  u nas po-
rej uczniowie w czasie następnych zajęć będą mogli siada formę kwiatu Marianny). Rysunek powinien
wkładać kartki z nowymi propozycjami. być bardzo kolorowy  będzie pierwszym materia-
łem, który uczniowie włożą do swojej  teczki oby-
ROZWINI
CIE watelskiej . Mapie może towarzyszyć związane z jej
treścią motto lub krótki cytat z tekstu Aleksandra
2. Zaproponuj uczniom udział w krótkiej zabawie
pod tytułem  Szukaj swojego . W jej trakcie wszy- Hertza  wybrany przez samego ucznia.
scy muszą zachować absolutne milczenie. Przyklej 7. W kolejnym ćwiczeniu uczniowie mają za zadanie
uczniom do pleców przygotowane wcześniej kółka uważne wysłuchanie czytanego przez nauczyciela
lub kwadraty w czterech kolorach. Zrób to tak, by ża- opisu domu, tak aby zapamiętać jak najwięcej szcze-
den z uczniów nie wiedział, jaki znak ma na plecach. gółów (nie wolno notować!). Następnie każdy uczeń
Zadaniem uczestników zabawy jest jak najszybsze zapisuje to, czego dowiedział się o opisywanym bu-
podzielenie siÄ™ na cztery grupy, zgodnie z kolo- dynku (lub sporzÄ…dza jego schematyczny rysunek).
rami znaczków na plecach. Uczniowie mogą sobie Zapytaj, czy komuś udało się zapamiętać wszystkie
pomagać, nie mogą jednak się do siebie odzywać. szczegóły. Następnie zaproponuj, by wszyscy przy-
Gdy wszyscy znajdą swoje grupy, omówcie krótko pomnieli sobie, w jakich grupach znalez
li siÄ™ w trak-
ćwiczenie  zwróć uwagę, że tylko z pomocą innych cie zabawy  Szukaj swojego , i usiedli koło siebie.
można było wykonać to zadanie. Odczytaj teraz drugi opis, uprzedzając wcześniej, że
12 Podstawowe umiejętności obywatelskie
ZAKOC
CZENIE
tym razem to samo zadanie będą wykonywać w tych
właśnie zespołach. Kiedy grupy zakończą pracę, po- 8. Na zakończenie zajęć zastanówcie się, co zrobić,
równajcie efekty osiągnięte w obu fazach ćwiczenia. by wasza klasa stała się taką grupą, w której miło jest
Zapytaj, kiedy łatwiej było wykonać zadanie i dla- przebywać, a zarazem dobrze się pracuje. Refleksja
I
czego. ta może przybrać formę krótkiej, otwartej dyskusji
albo  burzy mózgów połączonej z zapisywaniem na
Skomentuj to ćwiczenie, zwracając uwagę, że
tablicy uczniowskich pomysłów.
choć są zadania, które niewątpliwie lepiej wyko-
nuje się samemu, to jednak w życiu bardzo często
warunkiem powodzenia jest współpraca z innymi
ludz
mi.
2. OBYWATEL  KTO TO TAKI?
Słowo obywatel ma dwojakie znaczenie. Po pierwsze, oznacza osobę, którą łączy z państwem stosunek
prawny, z którego wynikają określone prawa i obowiązki. Drugie znaczenie tego słowa dotyczy
zaangażowania w życie publiczne, gotowości poświęcenia prywatnych interesów dla dobra ogółu.
Podczas lekcji uczniowie zastanawiać się będą, jakich cech i umiejętności wymaga postawa obywatelska
oraz jakie korzyści przynosi społeczeństwu aktywne uczestnictwo obywateli w sprawach publicznych.
CELE cech i umiejętności wymagałoby wybrane rozwiąza-
nie. W jaki sposób  piraci mogliby naprawić swoje
W czasie zajęć uczniowie:
postępowanie?
 dowiadujÄ… siÄ™, co to jest obywatelstwo
4. Wprowadz
pojęcie  dobry obywatel . Zapytaj, czy
i w jaki sposób można je otrzymać;
któryś z uczniów był świadkiem sytuacji, w któ-
 zastanawiają się, co to znaczy być  dobrym oby-
rej jego rówieśnik zachował się jak dobry obywatel.
watelem i jakie jego cechy oni sami posiadajÄ…;
Które z zachowań dorosłych mogą kojarzyć się z tym
 uświadamiają sobie, jakie są najważniejsze oby-
hasłem? Mogą przytoczyć również przykłady z filmu
watelskie umiejętności.
i literatury. Poproś uczniów, aby krótko zrelacjono-
wali takie sytuacje.
5. Wytłumacz, że obywatel ma pewne prawa,
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
ale także obowiązki. Wykorzystaj teksty  Wiedzieć,
WPROWADZENIE
chcieć, umieć oraz  Cnoty obywatelskie , z któ-
1. Na wstępie odwołaj się do poprzednich
rych uczniowie dowiadują się, co to są umiejętności
zajęć, gdzie była mowa o tym, jakie więzi
i cnoty obywatelskie. Zaproponuj przeprowadzenie
łączą każdego człowieka z innymi ludz
mi i grupami
 burzy mózgów . Tą metodą uczniowie sporządzają
ludzi. Wyjaśnij, że na tej lekcji (i wielu następnych)
listÄ™ cech dobrego obywatela (na podstawie infor-
będziecie zajmować się pewnym szczególnym rodza-
macji z tekstów i własnych spostrzeżeń). Zapisy po-
jem więzi. Następnie wprowadz
termin  obywatel
winny być bardzo zwięzłe, np. jest odpowiedzialny;
i poproś uczniów, by zastanowili się, jakie posiada
reaguje, gdy widzi zło; pomaga innym; interesuje się
znaczenie, jakie budzi skojarzenia.
sprawami publicznymi.
6. Na podstawie tabelki ze str. 7 przedstaw umiejęt-
ROZWINI
CIE
ności obywatelskie, które uczniowie będą zdobywać
2. Poleć uczniom przeczytanie tekstu  Obywatel, kto
na lekcjach KOSS.
to taki? , a następnie poproś, aby wykorzystując uzy-
7. Zapytaj uczniów, które z obywatelskich cnót wy-
skane informacje dokończyli zdania:
dają im się łatwiejsze do osiągnięcia, a które trud-
 Jeśli ktoś jest obywatelem Polski, to oznacza, że...
niejsze. Poproś uczniów, aby na karteczkach, ano-
 Obywatel powinien...
nimowo, zapisali po dwie cnoty obywatelskie, które
 Dziecko jest też obywatelem, gdyż...
według siebie sami posiadają. Następnie zbierzcie
3. Zaproponuj uczniom wykonanie ćwiczenia  Piraci karteczki i posegregujcie  pozwoli to ustalić, jakie
kontra obywatele . Zapytaj, jak oceniają taką sytu- cechy powtarzają się najczęściej, a jakie najrzadziej.
ację. Jak sami postąpiliby na miejscu chłopców z Ib Spróbujcie zinterpretować te wyniki.
i dlaczego? Który z zaproponowanych przez uczniów 8. Poleć uczniom przeczytanie opisu jednej z cech
wariantów postępowania jest ich zdaniem najlep- dobrego obywatela (M. Ossowska, Wzór obywatela
szy? PoproÅ›, aby uczniowie zastanowili siÄ™, jakich w ustroju demokratycznym, Warszawa 1946) i odgad-
Podstawowe umiejętności obywatelskie 13
nięcie, o jaką cnotę chodzi. Możesz zaproponować to zajęciach cech dobrego obywatela. Uwaga: musi to
ćwiczenie jako pracę domową. być przypowieść z morałem, z której będzie jasno
wynikać, że antyobywatel szkodzi nie tylko innym,
ale i samemu sobie. Praca ta może przybrać formę
ZAKOC
CZENIE
I
historyjki, wywiadu, a nawet tekstu piosenki, którą
9. Podziel klasę na 2-3-osobowe zespoły. Każdy ze-
można śpiewać w rytmie  rap . Najzabawniejsze
spół pisze  w dowolnej formie literackiej  krótką
historyjki z morałem przeczytajcie na głos.
opowieść o Panu X (mogą mu nadać imię i nazwisko),
który jest zaprzeczeniem wszelkich omawianych na
3. O POROZUMIEWANIU SI

I NIEPOROZUMIENIACH
Skuteczne porozumiewanie się to podstawa stosunków międzyludzkich, a więc również wszelkich
działań obywatelskich. Wymaga ono umiejętności przekazywania własnych poglądów czy uczuć, a rów-
nocześnie właściwego odbierania i interpretowania komunikatów wysyłanych przez innych. Uczniowie
analizują przeszkody utrudniające skuteczne porozumiewanie się, ćwicząc takie umiejętności, jak nawią-
zywanie kontaktu, uważne słuchanie, zadawanie pytań, rozumienie i interpretowanie przekazów.
CELE
uczniów sposoby komunikowania się zapisuj na ta-
blicy.
W czasie zajęć uczniowie:
Poleć uczniom przeczytanie tekstu  Kilka słów
 poznają zasady uważnego słuchania;
o porozumiewaniu się lub streść jego główne my-
 uczą się rozumienia znaczenia komunikatów;
śli. Narysujcie na tablicy schemat ilustrujący proces
 ćwiczą zadawanie jasnych i precyzyjnych pytań;
komunikowania siÄ™.
 dowiadują się, co zrobić, gdy emocje przeszka-
dzajÄ… w porozumiewaniu siÄ™.
ROZWINI
CIE
3. Poproś dwóch uczniów, aby na forum klasy po-
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
rozmawiali ze sobÄ… na jakiÅ› interesujÄ…cy wszystkich
temat, na przykład  Czy nasza klasa jest zgrana? .
WPROWADZENIE
Reszta uczniów obserwuje ich sposób porozumie-
1. Zaproponuj, aby uczniowie dobrali siÄ™
wania się, skupiając uwagę nie na treści rozmowy,
w pary i zastanowili siÄ™, w jakich spra-
ale sposobie jej prowadzenia. Warto pomóc uczniom,
wach tego dnia porozumiewali siÄ™ z innymi. Gdy
zadając dodatkowe pytania: czy rozmówcy słuchają
skończą, poproś o podanie konkretnych przykładów
się nawzajem, czy są dla siebie życzliwi, czy so-
sytuacji, w których ludzie komunikują się ze sobą.
bie nie przeszkadzajÄ…, czy dopuszczajÄ… partnera do
Mogą one oczywiście odbiegać od odbytej przed
głosu, jak daleko od siebie siedzą, czy na siebie pa-
chwilą rozmowy w parach. Przykłady zapisuj na
trzą, czy zadają sobie pytania. Po zakończeniu należy
tablicy, porządkuj według bardziej ogólnych katego-
omówić przebieg rozmowy. Uwaga: jeśli w sali jest
rii (np. ponieważ czegoś potrzebują, chcą przekazać
wideo, można rozmowę na żywo zastąpić (lub uzu-
opinię w jakiejś sprawie lub zachęcić innych do cze-
pełnić) projekcją krótkiego fragmentu zawierającego
goś, pragną wyrazić swoje uczucia itp.).
zapis jakiejś rozmowy, która stanie się przedmiotem
2. Poproś uczniów, by odpowiedzieli na pytanie,
wspólnej analizy.
w jaki sposób ludzie porozumiewają się ze sobą.
4. Zaproponuj  burzę mózgów na temat zasad sku-
Warto pamiętać, że można porozumiewać się nie
tecznego porozumiewania siÄ™. Podziel tablicÄ™ na dwie
tylko za pomocą słów, gestów, mimiki, ale także
 mowy ciała , czyli sposobu poruszania się, siedze- części  z jednej strony wypisujcie te elementy, które
nia itp., ujawniającej różne potrzeby i emocje. Nie- ułatwiają, a z drugiej te, które utrudniają porozu-
które z tych komunikatów są zamierzone, inne mogą miewanie się. Najważniejsze wnioski powinny zo-
być nieświadome czy nawet mimowolne. Na doda- stać zapisane w postaci  dobrych rad na tablicy
tek zdarza się, że komunikaty wysyłane przez jedną lub dużej kartce papieru podzielonej na dwie czę-
osobę są ze sobą sprzeczne  na przykład ktoś mówi, ści:  Dobre rady dla mówiącego i  Dobre rady dla
że bardzo cieszy się ze spotkania z tobą, ale jego słuchającego . Przykłady takich rad przedstawiono
twarz wyraża coś zupełnie innego. Podawane przez w podręczniku, ale poproś uczniów, by nie zaglą-
14 Podstawowe umiejętności obywatelskie
dali do niego, zanim nie wymyślą swoich własnych wyleciał w kosmos i zaraz po starcie słuch o nim
zaleceń. zaginął. Statek właśnie wylądował z powrotem na
Ziemi i jego załoga ma wziąć udział w konferencji
5. Uczniowie dzielą się na trzyosobowe zespoły,
w których przeprowadzają krótką rozmowę na te- prasowej. Astronauci przygotowują się do spotkania
I
z dziennikarzami. Większość uczniów ma odegrać
mat wakacji czy ulubionego filmu. Dwóch rozmawia
role dziennikarzy; każdy z nich indywidualnie zasta-
ze sobą, a trzeci jest obserwatorem i po zakończeniu
dialogu udziela jego uczestnikom informacji zwrot- nawia się nad pytaniami, które chce zadać. Kilkoro
nych. Także sami rozmawiający powinni sobie na- uczniów będzie obserwatorami oceniającymi pytania
zadawane przez dziennikarzy. Obserwatorzy mogÄ…
wzajem powiedzieć, co pomagało, a co utrudniało
wcześniej  najlepiej zespołowo  opracować kry-
im porozumiewanie siÄ™.
6. Wyjaśnij teraz, że jednym z najczęstszych kłopo- teria, według których oceniane będą pytania (przy-
tów związanych z porozumiewaniem się jest przy- kładowe kryteria to: czy pytanie jest jasne, precy-
zyjne, tendencyjne, na temat). Aby ułatwić im pracę,
pisywanie rozmówcy opinii, emocji czy potrzeb, któ-
można każdemu obserwatorowi wskazać 2-3 dzien-
rych on wcale nie wyraża. Słuchający  zamiast
nikarzy, których pytań ma szczególnie uważnie słu-
sprawdzić, czy dobrze zrozumiał intencje drugiej
chać i które będzie oceniać. Poprowadz
spotkanie
strony  przyjmuje za prawdziwe własne wyobra-
astronautów z dziennikarzami, udzielając im głosu.
żenie o tym, co mówiący chciał powiedzieć. Sposo-
Po zakończeniu konferencji prasowej obserwatorzy
bem na uniknięcie związanych z tym nieporozumień
przedstawiajÄ… swoje opinie na temat zadawanych
jest upewnienie się, czy dobrze zrozumieliśmy roz-
przez dziennikarzy pytań.
mówcę. Najprostszym sposobem sprawdzenia tego
jest  parafrazowanie , czyli wyrażanie własnymi sło-
ZAKOC
CZENIE
wami jego wypowiedzi.
9. Na zakończenie poproś o zapoznanie się z tekstami
Rozwijaniu tej prostej, ale rzadko stosowa-
 Pytać, słuchać i rozumieć i  Każdy chce być słu-
nej umiejętności służy następujące ćwiczenie: kilku
chany . Wyjaśnij, że czasami emocje spowodowane
ochotników lub wskazanych przez nauczyciela
jakimś zdarzeniem, szczególnie gdy są bolesne, prze-
uczniów podejmuje na forum klasy dyskusję, na
szkadzają w wyrażaniu własnego zdania, utrudniają
przykład na temat  Dlaczego chłopcom i dziewczę-
wysłuchanie innych i zrozumienie ich zachowania.
tom czasem trudno jest się w klasie porozumieć? ,
Dlatego lepiej jest dać rozmówcy czas na odreago-
przy czym każda kolejna wypowiedz
powinna za-
wanie trudnych przeżyć (pozwolić mu wygadać się,
czynać się od powtórzenia treści wypowiedzi przed-
wypłakać lub pośmiać), a dopiero potem oczekiwać
mówcy ( jak rozumiem, chciałeś powiedzieć, że... )
od niego racjonalnej relacji lub opinii. Tak właśnie
i zadaniu pytania majÄ…cego na celu sprawdzenie, czy
potrafią się nawzajem wysłuchać najlepsi przyjaciele,
taka była intencja autora wypowiedzi ( czy dobrze
takiej postawy wobec naszych przeżyć oczekujemy
cię zrozumiałem? ).
zazwyczaj od rodziców. Często bywa tak, że roz-
7. Prowadzący zajęcia wygłasza krótki wykład na
mowa zakłócana jest emocjami samego słuchającego.
temat kolejnej ważnej dla skutecznego komuniko-
Okazuje się wówczas, że zanim staniesz się dobrym
wania się umiejętności, którą jest zadawanie pytań.
słuchającym, sam musisz zostać wysłuchany i okazać
Należy uwzględnić następujące problemy:
swoje emocje. Porozmawiajcie przez chwilÄ™, odwo-
 dziennikarska zasada sześciu pytań (kto, co,
łując się do własnych doświadczeń, na temat zakłó-
gdzie, kiedy, jak, dlaczego?);
cającej roli emocji w porozumiewaniu się między
 pytania otwarte i pytania zamknięte oraz kiedy
ludz
mi.
należy je stosować (pytania otwarte to takie, na
które pytany może wypowiedzieć się swobodnie,
UWAGI
zamknięte zaś to takie, na które może odpo-
wiedzieć tylko TAK lub NIE albo wybrać jedną
W lekcji tej, podobnie jak w następnych, zasto-
z gotowych odpowiedzi);
sowano interaktywne metody pracy, wykraczajÄ…ce
 pytania powinny być jasne i zwięzłe;
poza rutynową sytuację według tradycyjnego mo-
 pytania tendencyjne i nietendencyjne (pytania
delu: nauczyciel mówi  uczeń słucha i odpowiada
tendencyjne to takie, które sugerują, jaka ma być
na pytania. Podczas niektórych ćwiczeń uczniowie
odpowiedz
).
wychodzÄ… z Å‚awek, pracujÄ… samodzielnie, zmniejsza
Można odwoływać się do obserwacji i doświad- się zakres kontroli nauczyciela. Taka zmiana atmos-
czeń uczniów, pytając o ich wrażenia z konferencji
fery w klasie jest niezbędna, warto jednak  zwłasz-
prasowych albo wywiadów, które oglądali lub czytali.
cza na pierwszych kilku lekcjach  nie rezygnować
8. Zaproponuj teraz wszystkim udział w socjodra- z zasad dyscypliny i raczej stopniowo ją rozluz
niać,
mie pt.  Astronauci wrócili na Ziemię . Rozdziel niż po jakimś czasie próbować przywrócić!
role i odpowiednie wskazówki (instrukcje do gry Pomysł socjodramy  Astronauci wrócili na Zie-
znajdują się w podręczniku). Pięcioro uczniów sta- mię zaczerpnięty został z książki Pameli J. Cooper
nowi załogę statku kosmicznego, który rok temu Sprawne porozumiewanie się, CODN, Warszawa 1994.
Podstawowe umiejętności obywatelskie 15
4. JAK SKUTECZNIE WYRAZIĆ
I
WA
ASNE ZDANIE?
Wyrażanie własnego zdania, czyli jasne, precyzyjne formułowanie opinii, argumentów oraz przekony-
wające ich prezentowanie to umiejętności, bez których niemożliwe jest uczestniczenie w obywatelskich
debatach i decyzjach. Ważną, a często niedocenianą umiejętnością obywatelską jest także nieuleganie
nawet silnej presji i obrona własnego stanowiska.
CELE przekonanie w telewizyjnym przemówieniu mło-
dych wyborców, że warto (lub nie warto) brać
W czasie zajęć uczniowie:
udział w wyborach do rad gmin.
 uczą się prezentować własne zdanie;
Podziel klasę na trzy grupy i przydziel każdej
 ćwiczą umiejętność formułowania
jedną ze spraw. Uczniowie w zespołach wymyślają
własnych opinii;
argumenty za przyjętym stanowiskiem, zapisują je,
 uczÄ… siÄ™ obrony swego stanowiska w obliczu pre-
a następnie wybierają swojego rzecznika, który ma
sji innych.
przedstawić je właściwej osobie lub gronu (odpo-
wiednio: radzie szkoły, radzie gminy). Gdy wszystkie
zespoły są gotowe, ich rzecznicy prezentują swoje
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
argumenty, a pozostałe grupy i nauczyciel odgry-
wają role decydentów w kolejnych sprawach. Ich
WPROWADZENIE
1. Zapytaj, czy wypowiadanie własnego zadaniem będzie wysłuchanie i ocena wystąpień po-
szczególnych mówców, nie powinni jednak im prze-
zdania jest zawsze łatwe. Poproś uczniów,
szkadzać ani kontrować ich argumentacji. Słuchacze
by przypomnieli sobie jakąś sytuację, w której  choć
nagradzają wszystkich mówców oklaskami, a następ-
czuli, że mają coś do powiedzenia (czy wręcz mają
nie oceniają poszczególne wystąpienia na kartkach
rację)  nie zabrali głosu lub zrobili to zbyt mało
stanowczo i wyraz
nie. Może to dotyczyć zarówno według kryteriów zaproponowanych w arkuszu do
kontaktów z rodzicami, nauczycielami, innymi do- oceny wystąpień mówców. Po każdej prezentacji ob-
serwatorzy udzielają mówiącemu informacji zwrot-
rosłymi, jak i rówieśnikami. Na podstawie relacji
nych, koncentrując się na tym, co im się podobało,
uczniów wypisz na tablicy główne przyczyny tego,
a nie na błędach mówcy.
że młodzi ludzie nie zawsze mogą i potrafią wyrazić
swoje zdanie.
3. Nawiązując do poprzedniego ćwiczenia, zapytaj
Komentując wypowiedzi uczniów, zwróć uwagę, uczniów, jakiego typu argumenty były wysuwane
że ludzie (nie tylko młodzi) mają czasem trudności przez mówców. Poproś, by podali przykłady argu-
z jasnym wyrażaniem własnego stanowiska: boją się, mentów należących do następujących kategorii:
że zostaną skrytykowani, niezrozumiani lub nawet
a) własne doświadczenia mówcy lub osób z jego
ośmieszeni, a nawet ukarani za wygłaszanie odmien- grupy;
nego zdania. Czasem po prostu nie chcÄ… przeciwsta-
b) opinie ekspertów;
wiać się lubianemu koledze, ważnej czy starszej oso-
c) dane naukowe i statystyczne;
bie albo w ogóle wstydzą się wypowiadać w większej
d) inne materiały pomocnicze (np. dowody rze-
grupie. Tej umiejętności jest poświęcona lekcja.
czowe, publikacje gazetowe na dany temat, listy
Poleć przeczytanie tekstu  Mieć własne zdanie i je
obywateli).
wyrażać lub sam przekaż zawarte w nim informacje.
4. Poleć uczniom, aby  jako zadanie domowe  przy-
gotowali na następne zajęcia krótkie wystąpienie,
ROZWINI
CIE
w którym zaprezentują swoje stanowisko w jakiejś
2. Zainscenizuj sytuację, w której uczniowie będą
sprawie, odwołując się do co najmniej trzech spo-
musieli opracować i przedstawić przekonujące argu-
śród wymienionych powyżej kategorii argumentów.
menty na rzecz jednej z trzech spraw:
Uczniom, którzy będą mieli trudności z wyborem
uzasadnienie na zebraniu rady szkoły, dlaczego
tematu wystąpienia, zaproponuj kwestię, w której
należy (lub nie należy) przeznaczyć dodatkowe
będą mogli się wypowiedzieć. Fikcyjny felieton re-
fundusze na organizowanie wycieczek klaso- daktora lokalnej gazety  Nowiny z Naszej Gminy
wych;
broni tezy, iż młodzi ludzie nie powinni i nie mają
przedstawienie swojego stanowiska na posiedze- prawa zabierać głosu w sprawie przeznaczenia jed-
niu rady gminy przeciw (lub na rzecz) delegaliza- nego z terenów będących własnością pewnej gminy.
cji gier wideo; Zadaniem uczniów będzie przygotowanie wystąpie-
16 Podstawowe umiejętności obywatelskie
nia zawierającego polemikę z tezą wysuniętą w tym im następujące ćwiczenie  każdy po kolei mówi do
felietonie. swojego sÄ…siada z prawej strony jednÄ… uwagÄ™ kry-
5. Szczególnie dużo problemów pojawia się w sytu- tyczną dotyczącą jego zachowania w szkole, wobec
acji, gdy chodzi nie tylko o wyrażenie zdania, ale kolegów, nauczycieli itp. Osoba, do której skierowana
I
o stanowcze odmówienie komuś lub obronę wła- jest taka uwaga, może zgodzić się z krytyką, mówiąc:
snego stanowiska wobec silnej presji innych. Zapro-  Masz rację, rzeczywiście za dużo gadam na historii ,
ponuj uczniom, by wzięli udział w kilku scenkach albo nie zgodzić się z nią:  Nie zgadzam się z tym, co
ilustrujących sytuację odmawiania. Ochotnicy na fo- mówisz. Mam inne zdanie na temat swojego zacho-
rum klasy odgrywają następujące miniscenki: wania na historii (nie należy się tłumaczyć, niczego
 koleżanka chce, żebyś dała jej odpisać wypraco- wyjaśniać ani rozwijać!).
wanie z polskiego, nad którym ty siedziałaś całą Ćwiczenie to można przeprowadzić także w in-
niedzielę; nej, nieco łatwiejszej formie. Każdy uczeń na dwóch
 koledzy namawiają cię, żebyś razem z nimi  oddzielnych kartkach pisze po jednej pozytywnej
i jednej negatywnej opinii o zachowaniu w klasie
dla żartu  przekręcił kilka drogowskazów, tak
aby zmylić przejeżdżających przez waszą miej- (np.  chętnie pożyczasz coś kolegom i  odnosisz
się do innych z lekceważeniem ). Wszystkie kar-
scowość kierowców;
teczki powinny zostać umieszczone w dwóch wor-
 sąsiad chce, żebyś podpisał petycję do zarządu
spółdzielni mieszkaniowej domagającą się usu- kach (pudełkach) i wymieszane. Następnie każdy
wyciąga po jednej kartce z obu pojemników i 
nięcia placu zabaw z waszego podwórka;
zgodnie z własnym przekonaniem  ustosunkowuje
 członkowie sekty religijnej próbują cię nakłonić,
siÄ™ do zamieszczonych na nich ocen, zaczynajÄ…c wy-
byś  nie informując o tym nikogo  pojechał
powiedz
od:  To prawda, że... ,  Nie zgadzam się
z nimi do ich siedziby.
z opinią, że... .
Przy odgrywaniu tych sytuacji zwróć uwagę, by
odmawiający  choćby na koniec scenki  wyraz
nie
mówili NIE i podawali klarowne uzasadnienie swojej ZAKOC
CZENIE
odmowy, zaczynając od słów:  Nie, nie zrobię tego, 7. Na zakończenie lekcji sporządz
cie na dużej kartce
bo... . papieru plakat zawierający rady albo złote myśli (na-
6. Bardzo często w takiej sytuacji zdecydowanej wet żartobliwe) dotyczące skutecznej obrony wła-
odmowy spotykamy się z atakiem i krytyką. Ko- snego zdania. Oto przykłady:  Jeśli brakuje ci od-
lejne ćwiczenie dotyczy umiejętności reagowania na wagi, by zabrać głos  zatrudnij rzecznika praso-
krytykę, tzn. przyjmowania negatywnych informa- wego ,  Pamiętaj, że swojego stanowiska musisz
cji i opinii na swój temat lub  jeśli uznamy, że są bronić sam  nikt nie zrobi tego za ciebie ,  Ule-
one niesłuszne  umiejętności odrzucenia ich. Po- gaj argumentom, a nie namowom . Powieście plakat
proś kilkoro uczniów na środek klasy i zaproponuj w klasie.
5. JAK ZDOBYWAĆ INFORMACJE I JAK
Z NICH KORZYSTAĆ?
Rzetelna informacja jest potrzebna wszystkim obywatelom: pomaga w podjęciu trafnej decyzji, przy
powstaniu i realizacji obywatelskiej inicjatywy, w rozwiązywaniu konfliktów, przy ustalaniu i egze-
kwowaniu swoich praw, ułatwia przewidywanie możliwości realizowania swoich interesów, służy do
określania odpowiedzialności poszczególnych osób, instytucji czy władz. Uczniowie uczą się korzy-
stać z różnych z
ródeł informacji, krytycznie analizować i oceniać ich wiarygodność oraz przydatność
z punktu widzenia własnych potrzeb.
CELE
 uczą się formułować pytania pozwalające uzyskać
W czasie zajęć uczniowie:
potrzebne informacje.
 poznają główne z
ródła, z których
można czerpać informacje na tematy
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
związane z życiem publicznym;
 uczą się określać, z jakiego z
ródła w konkretnej WPROWADZENIE
sytuacji trzeba skorzystać; 1. Zaproponuj uczniom wzięcie udziału
 uświadamiają sobie, skąd mogą wynikać różnice w grze edukacyjnej  Napad na bank .
w informacjach możliwych do uzyskania z róż- Wybierz trzech detektywów, którzy na chwilę opusz-
nych z
ródeł; czają klasę. Poproś pozostałych uczniów o wyloso-
Podstawowe umiejętności obywatelskie 17
wanie ról. Wyznacz miejsce, które będzie bankiem, chce się dowiedzieć, jaka panuje atmosfera i jacy
i ustal, gdzie zostaną złożone klejnoty. Kiedy ucznio- są nauczyciele w trzech liceach, o których myśli.
wie zapoznają się z rolami i przygotują do gry, daj Andrzej, student historii, chce się dowiedzieć, ja-
umówiony wcześniej sygnał do napadu na bank. Po- kie prawa i wolności są zagwarantowane w kon-
I
proś uczniów o zajęcie miejsc w kręgu. Pełnij funkcję stytucjach państw sąsiadujących z Polską.
arbitra w wypadku sporu dotyczącego reguł gry.
Poproś kilku ochotników o przeczytanie ich pro-
Rozdaj im właściwe instrukcje. Uwaga: zadbaj, by
pozycji, skomentuj je i ewentualnie skoryguj.
uczniowie biorący udział w grze zapoznali się wy- 4. Kolejne ćwiczenie uczy korzystania z różnorod-
łącznie z instrukcją przeznaczoną dla własnej grupy!
nych z
ródeł informacji. Podziel klasę na sześć grup
Gra, poza tym, że pozwala dobrze się bawić, ćwiczy
i rozlosuj między nie następujące z
ródła: encyklope-
równocześnie umiejętności poszukiwania i analizo- dię, gazetę codzienną, podręcznik (na przykład histo-
wania informacji. Po jej zakończeniu zapiszcie na
rii), statut szkoły, specjalistyczne czasopismo praw-
tablicy wynikajÄ…ce z gry  dobre rady dla osoby,
nicze, wywiad z sekretarkÄ… lub woz
ną szkoły. Każda
która chce od innych uzyskać brakujące informacje.
z grup, opierajÄ…c siÄ™ na przydzielonym z
ródle, przy-
Mogą to być na przykład takie wskazówki:  Nie po- gotowuje pytanie dla innego zespołu. Pytanie musi
przestawaj na jednym z
ródle informacji ,  Formułuj
być tak sformułowane, aby można było na nie odpo-
jasne pytania .
wiedzieć, korzystając tylko z danego z
ródła, powinno
zaś dotyczyć szeroko rozumianej edukacji obywatel-
skiej (na przykład zasad sprawowania władzy, praw
ROZWINI
CIE
i wolności, historii przemian demokratycznych, praw
2. Do podstawowych umiejętności obywatelskich na-
i obowiązków ucznia). Sekretarz zespołu zapisuje je
leży poszukiwanie, analizowanie i ocenianie infor-
na kartce i oddaje nauczycielowi. Następnie  znowu
macji dotyczących spraw publicznych. Zwróć uwagę,
za pomocą losowania  każdy z zespołów otrzymuje
że istnieje wiele różnych z
ródeł informacji i każde
jedno z pytań (oczywiście nie powinien otrzymać
z nich może być w inny sposób użyteczne. Są infor-
własnego). Musi ustalić właściwe z
ródło, a następnie
macje, które można zdobyć, czytając gazety, są też
znalez
ć odpowiedz
na wylosowane przez siebie py-
takie, których nigdy byśmy nie uzyskali, gdyby nie
tanie. Na koniec uczniowie prezentujÄ… wyniki swojej
telewizja, która stwarza możliwość bezpośredniego
pracy i  jeśli zajdzie taka potrzeba  wspólnie szu-
śledzenia wydarzeń na innych kontynentach. Po-
kają odpowiedzi na najtrudniejsze pytania. Omówcie
proś uczniów, aby wzięli udział w  burzy mózgów
ćwiczenie, zastanawiając się nad tym, w jaki sposób
na temat  SkÄ…d ludzie czerpiÄ… informacje o wyda-
poszczególne zespoły orientowały się, o jakie z
ródło
rzeniach z życia publicznego? . Wypisuj podawane
chodzi, w jaki sposób ustalić prawidłową odpowiedz

przez nich propozycje i  gdy lista będzie już dosta-
oraz co sprawiło im w tym zadaniu największą trud-
tecznie długa  podzielcie je wspólnie na kategorie
ność.
bardziej ogólne, takie jak: gazety codzienne, czaso-
5. Podziel klasę na 5-, 7-osobowe zespoły i wyjaśnij,
pisma, książki (w tym podręczniki i encyklopedie),
radio, telewizja, kontakty z przedstawicielami insty- że ich zadaniem będzie zebranie i opracowanie in-
formacji na wybrany przez siebie (lub nauczyciela)
tucji państwowych, samorządowych czy organizacji
politycznych lub społecznych, inni obywatele (za- temat, będący przedmiotem zainteresowania opinii
publicznej i środków masowego przekazu. (Przy wy-
równo osoby bliskie, jak nieznane), obwieszczenia
borze tematu może być użyteczna prasa z kilku
i informacje rozpowszechniane w formie plakatów
i ogłoszeń ulicznych. Sprawdz
, czy w trakcie ćwicze- ostatnich dni.) Zadanie to można zrealizować me-
nia poruszone zostały wszystkie ważne wątki za- todą projektu grupowego. Uczniowie będą mieli na
to tydzień, w czasie którego każda osoba z grupy po-
warte w tekście  Informacja na wagę złota  w razie
winna zebrać wszelkie możliwe informacje, które da
konieczności uzupełnij wypowiedzi uczniów.
się uzyskać z jednego z
ródła (książki, gazety codzien-
3. Porozmawiajcie o korzyściach płynących z czerpa-
nej, telewizji, radia, od innych ludzi należących do
nia z informacji pochodzących z poszczególnych z
ró-
dwóch kategorii: koledzy, znajomi lub krewni oraz
deł oraz o ich ograniczeniach; wnioski można zapisać
osoby obce, np. przypadkowi przechodnie). Zanim
w postaci tabelki. Następnie zaproponuj uczniom,
jednak uczniowie przystÄ…piÄ… do gromadzenia infor-
aby spróbowali określić (najlepiej na kartkach), ja-
macji, muszą wspólnie zastanowić się, na co przede
kie będą najbardziej odpowiednie z
ródła informacji
wszystkim należy zwracać uwagę, o co i w jaki spo-
w następujących sytuacjach:
sób pytać, jak notować uzyskane informacje. Aby
Pani K. zamierza kupić działkę budowlaną i chce
ułatwić uczniom pracę, nauczyciel może opracować
się dowiedzieć, jakie są plany zagospodarowania
bardziej szczegółową instrukcję do tego projektu.
terenu w gminie Koronowo Wielkie.
Przed swoim kolejnym wystÄ…pieniem sejmowym
poseł N. zamierza zgromadzić dane na temat ZAKOC
CZENIE
poziomu inflacji w Polsce w ciągu ostatnich pięciu 6. W podsumowaniu lekcji zaproponuj, by wszystkie
lat. grupy przedstawiły temat, jakim chcą się zająć, a ich
Krzysztof, uczeń trzeciej klasy, musi zdecydować, poszczególni członkowie określili z
ródła, z których
do jakiej szkoły średniej ma zdawać, ale najpierw będą czerpać informacje, oraz przedstawili sposób,
18 Podstawowe umiejętności obywatelskie
w jaki mają zamiar je zdobyć. Na spotkaniu za ty- UWAGI
dzień grupy będą prezentować efekty swych poszu- Gra  Napad na bank jest dosyć czasochłonna i jeśli
zamierzasz przeznaczyć na ten temat tylko jedną
kiwań.
lekcję, musisz chyba z niej zrezygnować.
I
6. JAK ODRÓŻNIAĆ OPINIE
OD FAKTÓW?
Wiadomości, które uzyskujemy, są zarówno obiektywnymi informacjami dotyczącymi faktów, jak
i opiniami na ich temat, czyli interpretacjami i ocenami. Zdarza się tu wiele niejasności i nieporozumień,
np. czyjaś opinia o wydarzeniu, procesie społecznym czy osobie jest przedstawiana jako  obiektywna
i bezstronna informacja . Równocześnie komentarz, wypowiedzenie własnego zdania bywa traktowane
przez odbiorców jako przedstawienie faktycznego stanu rzeczy. Umiejętność odróżniania elementów
informacyjnych od perswazyjnych zmniejsza lub likwiduje możliwości ulegania manipulacji ze strony
jednostek lub grup oraz propagandowych i reklamowych przekazów wysyłanych za pośrednictwem
mass mediów.
CELE opinia, ale bezstronne przedstawienie faktów. Ko-
lejne ćwiczenia mają służyć kształceniu umiejętności
W czasie zajęć uczniowie:
odróżniania opinii od informacji. Zaproponuj, aby
 ćwiczą umiejętność odróżniania fak-
ochotnicy wypowiadali kolejno zdania zawierajÄ…ce
tów od opinii;
wyraz
ne oceny zdarzeń z życia szkoły lub własnej
 uczą się rozpoznawać w tekstach reklamowych
miejscowości, np.  W naszej klasie najbardziej kole-
elementy perswazyjne i informacyjne;
żeńską osobą jest... ,  Zdecydowanie najtrudniejszy
 dowiadują się, skąd mogą się brać różnice w in-
przedmiot to... ,  Władze naszej gminy zbyt mało
terpretacji faktów przez różne osoby, grupy, in-
funduszy przeznaczają na... . Najlepiej, jeśli sam
stytucje, środki masowego przekazu;
 zamodelujesz takie oceniajÄ…ce wypowiedzi  po
 uświadamiają sobie główne korzyści, które mogą
1-2 twoich przykładach inicjatywę przejmą ucznio-
wynikać z trafnego odróżniania opinii od faktów.
wie. Pozostali uczniowie zastanawiajÄ… siÄ™, czy zga-
dzają się z tak sformułowaną oceną, czy też nie. Jeśli
są odmiennego zdania, podnoszą ręce do góry, a na-
ÅšRODKI DYDAKTYCZNE
uczyciel prosi kogoś, aby wyraził swoją odmienną
opinię, zaczynając od słów:
" Teksty reklamowe (najlepiej duże ogło-
Rozumiem, że uważasz, iż... Nie zgadzam się
szenia reklamowe z kolorowych czaso-
z tobÄ…. Moim zdaniem...
pism).
Wierzę, że dla ciebie... Ja mam zupełnie inną
" Duże kartki papieru, kolorowe flamastry oraz nie-
opiniÄ™ na ten temat...
wielkie czerwone i zielone karteczki.
Rozumiem, że jesteś zdania, iż... Całkowicie się
z tobÄ… nie zgadzam...
To ciekawe, że uważasz, iż... Ja myślę o tym
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
inaczej...
WPROWADZENIE
1. Każdy człowiek ma prawo do wyra-
ROZWINI
CIE
żania własnych opinii, do subiektywnej
2. Podziel uczniów na 4-5 grup. Ich zadaniem bę-
oceny zdarzeń, osób, decyzji. Czasem zdarza się
dzie opisanie jakiegoś wydarzenia z życia szkoły (na
jednak, iż ludzie usiłują przekonać kogoś do swo- przykład uroczystości rozpoczęcia roku szkolnego,
ich racji, przedstawiając własne opinie jako obiek- zabawy szkolnej) z punktu widzenia różnych jego
tywne informacje. Starają się nakłonić swego roz- uczestników: uczniów, dyrekcji, nauczycieli, woz
nej
mówcę (a w wypadku środków masowego przekazu oraz rodziców. Oczywiście należy zachęcić zespoły
 słuchacza czy widza) do przyjęcia prezentowanego do tworzenia nieco przerysowanych opisów sytuacji,
przez siebie stanowiska jako obiektywnego i jedy- uwzględniających poglądy i stanowisko osób, w któ-
nie słusznego, sugerując, że nie jest to ich własna rych rolę weszły. Rozdziel role pomiędzy grupy, tak
Podstawowe umiejętności obywatelskie 19
jednak, by członkowie jednych zespołów nie wie- Poproś, by uczniowie, pisząc takie ulotki wyborcze,
dzieli, czyje opisy tworzą inne zespoły. zawarli w nich zarówno informacje o kandydacie
3. Gdy opisy będą gotowe, przedstawiciele grup od- (wiek, zainteresowania, osiągnięcia), jak i elementy
czytują je, a słuchacze próbują odgadnąć, czyja wer- perswazyjne ( najlepiej zadba o wasze stopnie ,  nie
I
zawaha się pójść w twojej sprawie do dyrektora ).
sja została właśnie zaprezentowana. Po prezentacjach
otwórz krótką dyskusję na temat:  Skąd biorą się róż- Gdy uczniowie napiszą je na brudno, rozdaj duże
kartki i kolorowe flamastry, zachęcając do zrobienia
nice w sprawozdaniach? . Podsumowując ją, wskaż,
na ich podstawie plakatu wyborczego kandydata. Po-
że wynikają one przede wszystkim z odmiennych
proś także, by każdy uczeń przygotował sobie dwie
punktów widzenia: innych potrzeb, celów i warto-
nieduże kartki: czerwoną i zieloną. Następnie au-
ści. Na zakończenie spróbujcie wspólnie napisać na
torzy odczytują na głos przygotowane przez siebie
tablicy taką relację z opisywanego zdarzenia, która
ulotki wyborcze, a prowadzący prosi słuchaczy, by
zawierałaby wyłącznie suche fakty.
podnosili czerwoną kartkę w momencie, gdy będą
4. Wyjaśnij, że szczególnie ważne jest odróżnianie
się pojawiały treści perswazyjne, a zieloną  gdy
faktów od opinii wówczas, gdy intencją nadawcy jest
informacyjne.
perswazja. Rozdaj uczniom kopie wybranego tekstu
6. Podsumowując zajęcia, wskaż, jak wiele nieporo-
reklamowego (jeśli dysponujesz jednym tekstem 
zumień wynika z nieodróżniania faktów od opinii za-
wręcz go wszystkim uczniom, jeśli kilkoma  podziel
równo przez odbiorców, jak i nadawców komunika-
klasę na zespoły i każdemu wręcz inną reklamę). Po-
tów. Fakt jest jeden, opinii może być wiele i zawierają
proÅ›, by przyjrzeli siÄ™ reklamie i jednym kolorem (na
one subiektywne oceny i interpretacje politycznych
przykład zielonym) zaznaczyli te fragmenty, które
lub innych decyzji albo zdarzeń. Zaproponuj teraz
zawierajÄ… obiektywne informacje, a innym (najlepiej
uczniom wspólne opracowanie zestawu kilku reguł,
czerwonym) te, które zawierają elementy perswa-
którymi powinni się kierować na przykład redakto-
zyjne, czyli oceny i opinie. Po wykonaniu zadania
rzy gazetki szkolnej, tak aby ich czytelnicy mogli za-
uczniowie prezentujÄ… rezultaty swej pracy i dzielÄ… siÄ™
poznać się zarówno z faktami, jak i subiektywnymi
wątpliwościami dotyczącymi sposobu kwalifikowa-
opiniami poszczególnych autorów oraz aby mogli
nia poszczególnych fragmentów wypowiedzi rekla-
wyodrębnić jedne od drugich. Zapiszcie te reguły na
mowej. Zwróć uwagę, że niektóre określenia przez
tablicy albo dużej kartce papieru. Zwróć uwagę, że
jednych mogły być uznane za informacje, a przez
 ponieważ nie zawsze można liczyć na jasne re-
innych raczej za przekazy perswazyjne (np.  Sa-
guły ze strony nadawców  lepiej, by sami odbiorcy
mochód X to komfort i bezpieczeństwo ). Nie ma
nauczyli się oddzielać fakty od opinii. Uodparnia
w tym nic dziwnego  obiektywna ocena takich
to na naciski ze strony innych uczestników życia
dwuznacznych określeń wymagałaby szczegółowej
publicznego, grup interesów, producentów towarów
wiedzy o tym, czy  na tle innych marek  sa-
konsumpcyjnych, a wreszcie na propagandowe dzia-
mochód X zużywa niewiele paliwa, osiąga znaczną
łania przedstawicieli władzy czy partii politycznych.
prędkość i ma duże przyśpieszenie, jest łatwy w pro-
wadzeniu oraz odporny na wstrzÄ…sy i uderzenia, ma
ZAKOC
CZENIE
rzeczywiście wygodne siedzenia i pojemny bagażnik.
7. Sprawdz
, czy wszystkie ważne informacje zawarte
Często też to, co na pierwszy rzut oka wydaje się
w tekście  Fakty i opinie zostały przekazane w czasie
stwierdzeniem faktu, ma charakter ukrytej opinii, jak
zajęć  jeśli nie, poproś o przeczytanie go i wskazanie
w reklamie telefonu komórkowego:  Bezwzględnie
nowych informacji. Omówcie je wspólnie.
najszybszy (stwierdza nauka). A
ączy błyskawicznie .
8. Zaproponuj, by jako zadanie domowe uczniowie
Uwaga: Jako materiał pomocniczy możesz także wy-
napisali krótkie wypracowanie pt.  Jak nas uwodzą
korzystać żartobliwy tekst i rysunek  Hulaj razem
reklamy, a jak politycy .
z nami .
5. Zaproponuj, by wszyscy wyobrazili sobie, że
UWAGI
w pewnej szkole podstawowej zbliżają się właśnie
wybory do samorządu szkolnego. Uczniowie (indy- Wybierając reklamy, zwróć uwagę, żeby zawierały
widualnie lub w parach) przygotowują krótkie teksty one dłuższy tekst (a nie tylko jedno hasło) oraz
pod hasłem:  Głosujcie na X. To on (ona) jest najlep- aby można w nim było odnalez
ć zarówno elementy
szym kandydatem do władz naszego samorządu! . perswazyjne, jak i informacyjne!
20 Podstawowe umiejętności obywatelskie
7. KOMU POTRZEBNE S

I
REGUA
Y I NORMY?
Życie społeczne, niezależnie od tego, jak dużo swobody pozostawia obywatelom, rządzi się pewnymi
regułami i normami przyjętymi na mocy tradycji wynikających z zasad moralnych czy prawa. Komu
są potrzebne takie normy, w jaki sposób regulują one zachowania jednostek i grup, czy i jak można je
zmieniać  oto główne pytania, na które uczniowie będą szukać odpowiedzi przy okazji samodzielnego
konstruowania kodeksu postępowania na lekcjach kształcenia obywatelskiego.
CELE
przejścia. Wymyśl, jakie niebezpieczne lub kłopotliwe
sytuacje, wynikające z nieznajomości reguł zachowa-
W czasie zajęć uczniowie:
nia obowiązujących na Ziemi, może on spowodować
 uczą się rozpoznawać reguły, jakie
na przykład na lekcji edukacji obywatelskiej, w skle-
obowiązują w określonych sytuacjach
pie samoobsługowym, w teatrze, w lokalu wybor-
społecznych;
czym, w ratuszu miejskim albo w urzędzie gminy.
 uświadamiają sobie ich sensowność;
Uczniowie  samodzielnie lub w parach  wymyślają
 ćwiczą umiejętność dopasowywania reguł zacho-
i zapisują na kartkach takie sytuacje, a następnie
wań do wymogów sytuacji;
prezentujÄ… je reszcie klasy.
 współtworzą reguły obowiązujące na lekcjach
3. Przekaż informacje zawarte w tekście  Normy
edukacji obywatelskiej;
i zasady  rozpoznawać, respektować, zmieniać .
 rozważają istnienie niepisanych norm, stale obec-
Sprawdz
, czy uczniowie go zrozumieli, proszÄ…c o ilu-
nych w codziennym życiu.
strowanie wymienionych w nim rodzajów norm i za-
sad przykładami z ich własnego życia.
ÅšRODKI DYDAKTYCZNE
4. Rozdaj wszystkim quiz  Gdzie tak się można za-
chować? i poproś o jego rozwiązanie. Następnie
" Duży arkusz papieru, kolorowe flama-
uczniowie wymieniajÄ… siÄ™ w Å‚awkach swoimi odpo-
stry.
wiedziami i sprawdzajÄ… je nawzajem.
5. Poleć uczniom, by przeczytali historyjkę  Jak się
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
zachować? . Poproś ich, by zastanowili się, jak po-
winni postąpić jej bohaterowie. Z jakiej normy to
WPROWADZENIE
wynika? Podyskutujcie przez chwilÄ™ o normach mo-
1. Poproś uczniów, aby wyobrazili sobie,
ralnych, które organizują życie ludzi, choć zazwyczaj
że znajdują się w klasie, w której nie obo-
nie sÄ… wprost zapisywane w regulaminach, ustawach
wiązują żadne zakazy. Daj im na to około dwóch
czy kodeksach. Zapytaj, dlaczego ludzie właśnie na
minut, proszÄ…c, by robili wszystko, co chcÄ…, tak
nich siÄ™ opierajÄ…, podejmujÄ…c trudne decyzje w swym
jednak, by niczego nie niszczyli, nikomu nie robili
codziennym życiu.
krzywdy i nie wychodzili z klasy. Po krótkiej chwili
poproś o powrót na swoje miejsca i zapytaj, co  6. Wyjaśnij uczniom, że  co pewnie już sami za-
uważyli  na zajęciach z edukacji obywatelskiej obo-
zwykle niedozwolonego w klasie  każdy z uczniów
robił. Zapiszcie to na tablicy. Do jakich sytuacji pa- wiązywać będą nieco inne reguły niż na lekcjach
z historii czy fizyki. Wynika to między innymi stąd,
sują poszczególne zachowania? Czy można wskazać
że umiejętności obywatelskich nie da się zdobyć tylko
zachowania, które są zawsze niestosowne? Dlaczego?
Podkreśl wyższą rangę norm religijnych i moral- siedząc w ławkach czy czytając o ludziach, którzy
nych niż norm obyczajowych. Wyjaśnij, że w przy- zasłużyli się dla dobra publicznego. Nie oznacza to
jednak, że na lekcjach tych nie będą obowiązywały
szłym roku w sposób bardziej szczegółowy będziecie
pewne zasady: niektóre charakterystyczne dla tych
omawiać normy prawne, których strzeże państwo.
właśnie zajęć, inne takie same jak na lekcjach z po-
zostałych przedmiotów.
ROZWINI
CIE
2. Uczniowie mają teraz wyobrazić sobie, że spo- Poproś teraz, aby uczniowie  pracując w parach
tykają oto przybysza z kosmosu, który przyleciał lub czwórkach  wypisali na kartkach takie normy:
właśnie na Ziemię i zupełnie nie może się zoriento- zarówno te, które obowiązują jedynie na zajęciach
wać, jakie zasady zachowania obowiązują w różnych z edukacji obywatelskiej, jak i te, które obowiązują
sytuacjach. Prosi cię, byś został jego przewodnikiem. na wszystkich lekcjach, w tym także na kształceniu
Postanawiasz zabrać go ze sobą do szkoły. Przy prze- obywatelskim (np.  Nie wypowiadamy się jedno-
chodzeniu przez ulicę o mało nie wpadł pod sa- cześnie ). Gdy zakończą pracę, zestawcie ze sobą jej
mochód, gdyż uznał czerwone światło za sygnał do rezultaty i stwórzcie z nich jedną wspólną listę. Na-
Podstawowe umiejętności obywatelskie 21
uczyciel powinien oczywiście sprawdzić, czy zasady należy do ciebie. Gdy obawiasz się zbyt  rewolucyj-
zostały właściwie odczytane, sformułowane, a także nych zmian, możesz niektóre propozycje uczniów
czy nie ma wśród nich zapisów sprzecznych z re- zapisać  warunkowo , umawiając się z nimi, że jeśli
gułami szkolnego życia. Wypisz je kolorowymi fla- okaże się, iż są one nierealistyczne, zostaną z kodeksu
I
mastrami na dużym arkuszu papieru, dbając, by nie wykreślone.
zamieszczać reguł, które zostały niewłaściwie odczy- Po zakończeniu pracy umieśćcie arkusz w kla-
tane, albo takich, których nie masz zamiaru prze- sie na eksponowanym miejscu. Nawet jeśli niektóre
strzegać. Będzie to coś w rodzaju kodeksu postę- z nich trzeba będzie póz
niej zmodyfikować  niech
powania na lekcjach edukacji obywatelskiej. Zostaw będzie to zmiana świadoma i jawna!
trochę miejsca, tak aby można było jeszcze coś do-
pisać. ZAKOC
CZENIE
8. Jeżeli do tej pory nie zajmowaliście się sprawą kar
7. Zaproponuj, by uczniowie podyskutowali o tych
za łamanie norm, wyjaśnij, że zazwyczaj integralnym
regułach, a także zastanowili się, jakie inne normy
warto byłoby wprowadzić na lekcjach edukacji oby- elementem każdego zestawu reguł są także sankcje,
watelskiej. Jeśli uczniowie mają jakieś nowe propo- i zaproponuj rozmowę na ten temat. Wyjaśnij, jakie
sankcje zamierzasz sam stosować, zapytaj uczniów,
zycje, omówcie je i oceńcie ich sensowność z punktu
jakie sÄ… ich propozycje.
widzenia wiedzy i umiejętności, które uczniowie
mają zdobyć. Ostateczna decyzja o wpisaniu norm
8. O GRUPACH I WSPÓA
PRACY
Życie społeczne toczy się w grupach mniejszych  takich jak drużyna harcerska czy klasa, oraz
większych, jak stowarzyszenie czy partia polityczna. Grupy różnią się między sobą ze względu na
ich sposób powstawania (grupy naturalne i dobrowolne), stopień sformalizowania (grupy formalne 
nieformalne), cele czy sposoby działania. Uczniowie poznają cechy różnych grup, a także analizują
typowe role grupowe   szefa ,  buntownika ,  eksperta ,  błazna itp.
CELE  będąc w tej grupie, czułem się wyjątkowy i wy-
różniony.
W czasie zajęć uczniowie:
Każdy z uczniów wybiera trzy powody, które dla
 uświadamiają sobie, do jakich grup na-
niego są najważniejsze. Nauczyciel czyta po kolei
leżą i jakie płyną z tego korzyści;
wszystkie punkty, a uczniowie podnoszą rękę przy
 poznajÄ… typowe role grupowe;
najistotniejszych  ich zdaniem  korzyściach pły-
 zastanawiają się nad czynnikami, które sprzyjają
nących z przynależności do grupy. Nauczyciel i/lub
współpracy w grupie oraz ją utrudniają.
uczniowie komentujÄ… wyniki tej miniankiety.
ROZWINI
CIE
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
2. Poproś uczniów o zapoznanie się z tekstem  Ka-
WPROWADZENIE
lejdoskop grup i zapisanie w punktach najważniej-
1. Zaproponuj uczniom, aby przypomnieli
szych zawartych w nim informacji. Zwróć uwagę, że
sobie jakieś miłe przeżycie, które wyda-
każdy należał i należy do wielu różnych grup, i po-
rzyło im się w grupie. Podziel klasę na cztery zespoły
proś, by każdy uczeń zapisał na kartce grupy, do któ-
i poproś, by wszyscy ich członkowie po kolei krótko
rych kiedyś należał, łącznie z grupami niezorganizo-
opowiedzieli tÄ™ sytuacjÄ™. Gdy wszyscy to uczyniÄ…, za-
wanymi (np. kumple z podwórka) czy krótkotrwa-
proponuj, by spróbowali teraz odpowiedzieć na py-
łymi. Zaproponuj teraz  burzę mózgów na temat
tanie:  Dlaczego było to miłe przeżycie? . Podawane
 Grupy, do których kiedykolwiek należeliśmy . Za-
przez uczniów przyczyny ujmij w szersze kategorie
pisuj na tablicy podawane przez uczniów przykłady.
i w takiej postaci zapisuj na tablicy. Na przykład:
PoproÅ›, by przyjrzeli siÄ™ sporzÄ…dzonemu spisowi,
 zostałem doceniony przez innych;
i określili różnice pomiędzy grupami. W omówieniu
 czułem się pewnie w gronie dobrze znanych mi
powinny pojawić się takie kategorie, jak grupy for-
kolegów;
malne (np. klasa) i nieformalne (np. koleżanki z osie-
 nie byłem już sam;
dla), towarzyskie (ekipa prywatkowa z danej klasy),
 pomagaliśmy sobie nawzajem;
zadaniowe (grupa uczniów, którzy razem mają wy-
 zrealizowaliśmy wspólnie trudny pomysł; stąpić w teleturnieju wiedzy obywatelskiej).
22 Podstawowe umiejętności obywatelskie
Oto przykłady grup opisanych przy użyciu wy- gadnąć, jaką rolę odgrywa . Jeśli obawiasz się, że
mienionych w tekście kryteriów. Spróbujcie wspólnie obserwatorzy mogą mieć trudności z rozpoznawa-
opisać tak inne grupy. niem ról, zaproponuj, by sami przeczytali instrukcję
 Role w grze symulacyjnej Jedziemy na wyprawÄ™ .
I
F NF M D P W Z
4. Omówcie teraz odegraną przed chwilą sytuację.
Rodzina
" " " "
Obserwatorzy dzielą się swoimi spostrzeżeniami do-
Zastęp harcerski
" " " " tyczącymi zachowań i wypowiedzi poszczególnych
Szkoła
" " " " " aktorów, a następnie wszyscy starają się (o ile to moż-
ZwiÄ…zek zawodowy
" " " " liwe, bez pomocy grających) ustalić odgrywane przez
nich role. Nauczyciel zapisuje na tablicy wszystkie
Partia polityczna
" " " "
role i prosi uczniów o dobranie ich do grających.
Naród
" " "
Warto także zanotować po 1-2 typowych dla tej roli
Koledzy z podwórka
" " "
zachowań. Gdy uda się to ustalić, aktorzy mogą opo-
3. Kolejne ćwiczenie to gra symulacyjna ilustrująca
wiedzieć o swoich odczuciach oraz o swoim stosunku
różne role podejmowane przez członków grup. Jest
do roli, w którą przyszło im się wcielić  czy jest ona
to sytuacja modelowa, a więc z konieczności uprosz-
bliska ich własnemu stylowi zachowania w sytu-
czona. Poproś na środek dziesięcioro uczniów, którzy
acjach grupowych, czy budzi ich sympatiÄ™, jakie sÄ…
będą brali aktywny udział w grze. Pozostali pełnią
jej przyjemne, a jakie niemiłe strony itp.
funkcję obserwatorów, przy czym każdy otrzymuje
5. W podsumowaniu ćwiczenia zainicjuj dyskusję na
dokładną instrukcję, kogo i co ma obserwować.  Ak-
temat zachowań i postaw, które sprzyjają realizacji
torzy będą grali role członków koła geograficzno-
wspólnego zadania, oraz takich, które to utrudniają.
-turystycznego, którzy wygrali właśnie prestiżowy
Warto zapisywać spostrzeżenia uczniów na tablicy
konkurs i w nagrodÄ™ otrzymali fundusze na dalekÄ…
podzielonej na dwie części:
podróż. Mają przy tym do wyboru trzy możliwości.
JAKIE JAKIE
Mogą udać się:
ZACHOWANIA ZACHOWANIA
jeepami do Azji;
POMAGAJ
? PRZESZKADZAJ
?
samolotem do Rio de Janeiro;
żaglowcem do Nowej Zelandii.
Zadaniem członków koła turystycznego jest usta-
lenie:
a) dokąd chcą pojechać;
b) jakie zadania muszą wykonać (mają tylko pienią-
Zwróć uwagę, że każda rola grupowa może być
dze, resztę muszą załatwić sami);
dla grupy cenna, i poproś uczniów, by wskazali po-
c) kto i w jakim terminie podejmie siÄ™ realizacji tych
zytywne aspekty takich ról, jak  błazen ,  sierotka ,
zadań.
 luzak ...
Każdy z grających otrzymuje karteczkę, na której
napisana jest rola, jaką będzie w tej sytuacji odgry-
ZAKOC
CZENIE
wał, oraz krótka instrukcja. Gdy uczniowie zapo-
6. Poproś o przeczytanie w domu tekstu  O współ-
znajÄ… siÄ™ ze swoimi rolami (nie wolno innym akto-
pracy . Uczniowie mogą wykonać pracę plastyczną
rom zdradzać swej roli), mogą w razie wątpliwości
(indywidualnie) pt.  Klimat naszej klasy . Ma to być
skonsultować się z nauczycielem.
artystyczna impresja, która pokaże, jak uczeń widzi
Wszyscy aktorzy siadają w kręgu na środku klasy
relacje w klasie i jak siÄ™ w niej czuje.
i próbują w podanym przez nauczyciela czasie (10-
-15 min) ustalić, który wariant podróży wybierają
UWAGI
oraz kto podejmie się realizacji poszczególnych za-
dań. Aktorzy zachowują się zgodnie z instrukcją, ale Odgrywanie ról grupowych może niektórym
nie mogą otwarcie nazwać odgrywanej przez sie- uczniom sprawić trudność  pomóż im wymyślić,
bie roli. Instrukcja dla obserwatorów brzmi:  Twoim jakie zachowania i wypowiedzi będą charaktery-
zadaniem jest obserwowanie Krzysia P. Zanotuj na styczne dla ich roli (tak jednak, by nie słyszeli tego
kartce jego zachowanie i wypowiedzi. Staraj siÄ™ od- pozostali aktorzy!).
Podstawowe umiejętności obywatelskie 23
9. O POZYSKIWANIU SOJUSZNIKÓW
I
Inicjatywa obywatelska  jeśli ma się powieść  wymaga szukania zwolenników  takich, którzy sami
chcą się w nią włączyć, i takich, którzy mogą ją jakoś wesprzeć (na przykład finansowo). Przekonujące
prezentowanie własnych pomysłów, promowanie ich i zyskiwanie poparcia to umiejętności, bez których
nie sposób wyobrazić sobie demokracji, nie tylko na szczeblu państwa czy gminy, ale i szkoły.
CELE
Jeśli uczniowie mają inne pomysły wspólnego
działania, to oczywiście należy pozwolić im lansować
W czasie zajęć uczniowie:
własne projekty. Pary  po krótkiej naradzie  starają
 dowiadujÄ… siÄ™, jakie znaczenie dla po-
się zachęcić jak największą liczbę uczniów do swojej
wodzenia obywatelskich projektów ma
inicjatywy. Najpierw wygłaszają krótkie wystąpienie
organizowanie wsparcia;
prezentujące i reklamujące swój projekt (nie więcej
 ćwiczą umiejętności związane z pozyskiwaniem
niż dwie minuty na parę), po czym dalej  w trakcie
zwolenników swoich projektów;
indywidualnych rozmów z kolegami i koleżankami
 poznajÄ… kilka zasad promowania obywatelskich
 próbują zachęcić do swej inicjatywy jak najwięcej
inicjatyw.
osób. Tylko  inicjatorzy mogą swobodnie poruszać
siÄ™ po klasie, inni uczniowie pozostajÄ… w Å‚awkach.
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
3. Następnie, gdy wszyscy zdecydują się na jakąś
grupÄ™ i projekt, poproÅ›, aby uczniowie tak siÄ™ prze-
WPROWADZENIE
siedli, żeby członkowie zespołów mogli dalej pra-
1. Rozpocznij lekcjÄ™ od gry integracyj-
cować ze sobą. Zanim jednak przejdziecie do ko-
nej  A
Ä…czymy siÄ™ w grupy , stanowiÄ…cej
lejnego etapu, poproÅ› wszystkich, aby sprawdzili,
wprowadzenie do głównego tematu spotkania. Po-
w jakim gronie siÄ™ znalez
li, i żeby każdy indywidu-
proś, aby każdy uczeń przypiął sobie do ubrania
alnie zastanowił się nad odpowiedzią na pytanie:
kartkę, na której umieszczone będą trzy informa-
 Dlaczego należę właśnie do tego zespołu? Co mnie
cje o nim. Zaproponuj, żeby były to na przykład:
przekonało? . Porównajcie wypowiedzi i zapiszcie na
ulubiony kolor, ulubiony przedmiot w szkole, liczba
tablicy główne powody, np.:
rodzeństwa (0, 1, 2, 3 i więcej).
 bo interesujÄ™ siÄ™ tematykÄ… ekologicznÄ…;
Odczytaj kolejne kryteria Å‚Ä…czenia siÄ™ w mniejsze
 bo w moim interesie jest zorganizować tę dysko-
grupy:  Niech się odnajdą osoby, które lubią ten sam
tekę  mam duże szanse na wygraną;
kolor itp., a uczniowie chodzÄ… po sali, szukajÄ…c po-
 bo żal mi dzieci, które głodują i marzną w objętym
dobnych do nich pod tym względem kolegów i kole-
wojną kraju, i uważam, że powinno się im jakoś
żanek. Ustawiają się w tak utworzonych mniejszych
pomóc;
zespołach i kolejno informują klasę, co ich łączy.
 bo Iza i Bartek przekonali mnie, że ta akcja będzie
Można także zaproponować inne kryteria, takie jak
miała wielu zwolenników;
kolor oczu, długość stopy, ulubiony polityk. Ważne,
 bo Henio i Jacek, którzy zbierali tę grupę, są
aby po każdym haśle wszyscy uczniowie mieli szansę
dobrymi organizatorami;
zobaczyć, w jakim towarzystwie się znalez
li oraz jak
 bo chciałam być w jednej grupie z koleżanką
wyglądają pozostałe grupy.
z Å‚awki;
 bo spodziewałem(am) się, że najwięcej osób bę-
ROZWINI
CIE
dzie popierało ten właśnie projekt.
2. Zaproponuj teraz grę, w której udział wezmą
4. Podsumowując przebieg gry, wyjaśnij, że w po-
wszyscy uczniowie, lecz na poczÄ…tku potrzebne sÄ…
dobny sposób osoby mające jakiś pomysł obywatel-
cztery pary ochotników. Gdy uczniowie się zgłoszą,
rozdaj parom kartki zawierające różne projekty oby- skiego działania próbują przekonać innych do po-
parcia ich inicjatywy. Przeczytaj na głos  Historię
watelskiego działania ludzi młodych. Mogą to być
pewnego pomysłu . Prześledz
cie i wypiszcie na ta-
np.:
 zorganizowanie protestu przeciw zabijaniu zwie- blicy, jakich sojuszników pozyskali pomysłodawcy
rzÄ…t futerkowych (albo wycinaniu starych drzew Pierwszego Uczniowskiego PrzeglÄ…du Artystycznego
w waszej miejscowości); (w skrócie PUPA), oraz główne kroki, jakie podjęli,
 zorganizowanie zbiórki darów dla mieszkańców by zainteresować innych swoją inicjatywą. Poproś
kraju dotkniętego wojną; uczniów o podawanie przykładów ilustrujących zdo-
 zorganizowanie konkursu tańca dyskotekowego bywanie poparcia dla jakiejś inicjatywy na szczeblu
w szkole; szkoły, waszego sąsiedztwa, gminy, państwa, a nawet
 zorganizowanie wyprawy (pieszej lub rowerowej) społeczności międzynarodowej. Wprowadz
też poję-
pod hasłem  Ciekawostki w naszej gminie . cie  lobbing oznaczające zdobywanie przez grupy
24 Podstawowe umiejętności obywatelskie
mające wspólne zadanie lub wspólny interes popar- Możesz poprosić, by  jako ćwiczenie  w ko-
cia wśród osób dysponujących władzą i autorytetem, lejnych prezentacjach starali się wyróżnić elementy
a także wpływanie na decyzje władz. odwołujące się do trzech sfer: rozsądku, uczuć i za-
5. Przedstaw informacje zawarte w tekście  Jak zna- ufania.
I
lez
ć sojusznika? lub poproś uczniów, by sami się
z nim zapoznali.
UWAGI
6. Teraz zespoły, które się uprzednio ukonstytuowały,
będą miały za zadanie wykonanie kroku w kierunku Może się zdarzyć, że uczniowie tak zapalą się do
urzeczywistnienia swoich projektów. Mają one zatem
tych projektów, iż zechcą je naprawdę zrealizować.
zaplanować całe przedsięwzięcie, podzielić się zada- Wskazane jest wtedy, aby na kilku kolejnych zaję-
niami, ustalić terminy ich realizacji, umówić się na
ciach wszystkie zespoły mogły poświęcić parę minut
następne spotkanie w tej sprawie. Poproś uczniów,
na omówienie tego, co udało im się w tym cza-
by przeczytali  A zatem co dalej? . Pierwszy etap
sie zrobić. Jeśli okaże się, że nie wszystkie pomysły
to przeprowadzenie akcji promocyjno-informacyjnej
uzyskały dostateczne poparcie, nauczyciel może za-
o wybranym i lansowanym przez siebie projekcie.
proponować osobom z mniej licznych zespołów, aby
 zamiast niedostatecznymi siłami realizować swój
ZAKOC
CZENIE
projekt  przyłączyły się do innych grup.
7. Lekcja kończy się prezentacjami ulotek, plakatów,
haseł lub piosenek propagujących kolejne projekty.
10. TRUDNE DECYZJE
Uczniowie poznają metodę drzewa decyzyjnego, którą można stosować także przy rozwiązywaniu pro-
blemów decyzyjnych ze sfery życia publicznego. Uczą się rozpoznawać sytuacje wymagające podjęcia
decyzji, precyzować cele, które chce się osiągnąć, i określać wartości, którym decyzja powinna odpowia-
dać, poszukiwać różnych sposobów rozwiązania problemu, oceniać ich pozytywne i negatywne skutki,
podejmować optymalne decyzje w trudnych sytuacjach.
CELE
ich spotkało tego dnia, i poszukajcie wspólnie z całą
klasą sytuacji, w których osoby te decydowały o ja-
W czasie zajęć uczniowie:
kiejś sprawie (co zjeść na śniadanie, w co się ubrać, co
 uczą się rozpoznawać sytuacje wyma-
napisać w wypracowaniu itp.). Pomoże to uczniom
gające podjęcia decyzji;
zdać sobie sprawę, że każdego dnia wszyscy po-
 uświadamiają sobie, jakim celom i wartościom
dejmują wiele decyzji. Część z nich dotyczy rzeczy
powinna służyć decyzja;
mniej ważnych, ale niektóre bardzo istotnych. Cza-
 uczą się poszukiwać różnych możliwych sposo-
sem podejmuje siÄ™ je niemal automatycznie, innym
bów rozwiązania problemu decyzyjnego;
razem trzeba się dłużej zastanowić i starannie rozwa-
 oceniajÄ… pozytywne i negatywne skutki poszcze-
żyć wszystkie możliwe warianty oraz konsekwencje.
gólnych rozwiązań;
Poproś uczniów o podawanie przykładów decyzji:
 uczą się dokonywać wyboru najkorzystniejszego
Å‚atwych i trudnych;
wariantu;
w sprawach mniej ważnych i bardzo ważnych;
 stosujÄ… model drzewa decyzyjnego w stosunku
podejmowanych bez głębszego zastanowienia
do rzeczywistych sytuacji życiowych.
i po rozważeniu różnych rozwiązań i ich skut-
ków.
Przedstaw krótko informacje zawarte w tekście
ÅšRODKI DYDAKTYCZNE
 Iśc na lody? , nawiązując do wykonanego właśnie
" Karta ze schematem drzewa decyzyj-
ćwiczenia.
nego.
ROZWINI
CIE
2. Poinformuj uczniów, że na zajęciach zapoznają
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
siÄ™ z pewnÄ… metodÄ… analizowania i rozwiÄ…zywania
WPROWADZENIE problemów decyzyjnych, która może im się przy-
1. Zapytaj uczniów, jakie decyzje musieli dać w różnych sytuacjach życiowych. Poproś teraz,
podjąć tego dnia. W razie trudności po- aby każdy wyobraził sobie, że jest średniowiecznym
proś ochotników, aby opowiedzieli o wszystkim, co rycerzem, który napotkał na swej drodze smoka i za-
Podstawowe umiejętności obywatelskie 25
stanawia się, czy podjąć z nim walkę. Narysuj na tości i celów, ich zdaniem, Janusz, Piotrek i Jacek
tablicy lub arkuszu papieru schemat drzewa decyzyj- mogą działać.
nego i poproś uczniów, by pomogli ci go uzupełnić, Szczególnie wiele uwagi należy poświęcić poszu-
wypełniając kolejno następujące pola: kiwaniu i ocenie różnych możliwych decyzji. Na-
I
uczyciel powinien zadbać, żeby wśród rozważanych
SYTUACJA WYMAGAJ
CA PODJ
CIA DECYZJI
wspólnie możliwości znalazły się różnorodne i cie-
CELE I WARTOÅšCI
kawe rozwiązania (zwrócić się o pomoc do innych
MOŻLIWE ROZWI
ZANIA
starszych kolegów, zapisać się na kurs karate, pójść
POZYTYWNE I NEGATYWNE SKUTKI
na policję, próbować przekupić napastników itp.).
Po wspólnym wypełnieniu schematu zaproponuj
Poproś, aby teraz każdy postawił się w sytu-
kilkorgu uczniom, by powiedzieli, jakÄ… decyzjÄ™ w tej
acji młodszych kolegów i na podstawie dokonanej
sprawie podjęliby na miejscu średniowiecznego ry-
uprzednio analizy podjÄ…Å‚ samodzielnÄ… decyzjÄ™  co
cerza, i żeby ją uzasadnili, opierając się na schemacie
zrobić? Sprawdz
cie, ile osób podjęło poszczególne
drzewa decyzyjnego. Możecie urządzić w klasie gło-
decyzje.
sowanie, aby sprawdzić, ile osób opowiedziało się za
5. Uczniowie sami wymyślają podobne sytuacje de-
jednym, a ile za drugim wyborem.
cyzyjne, związane z życiem ich klasy, szkoły, społecz-
3. Zaproponuj teraz, aby ten sposób podejmowa-
ności lokalnej, gminy czy nawet państwa (na przy-
nia decyzji zastosować do sytuacji, które są w życiu
kład  na kogo głosować w najbliższych wyborach
bardziej prawdopodobne niż spotkanie ze smokiem.
prezydenckich). Następnie w parach lub w więk-
Oto przykład (prowadzący może zmodyfikować tę
szych grupach analizują je przy użyciu schematu
historyjkę lub wymyślić inną):  Jest piękny paz
dzier-
drzewa decyzyjnego. Można zaproponować, żeby
nikowy dzień. Szczęśliwie odwołano lekcję fizyki.
klasa podzieliła się na zespoły, które nawzajem ob-
Chłopcy z Ia liczyli na to, że będą mogli sobie pograć
myślą dla siebie trudne sytuacje decyzyjne. Zadbaj,
w piłkę na boisku. Niestety, wicedyrektor powiedział,
by wszystkie problemy decyzyjne zostały poprawnie
by czekali w klasie, aż przyjdzie ktoś na zastępstwo.
sformułowane. Uczniowie rozwiązują je w grupach,
Minęło jednak 15 minut i nikt się nie pojawił. Hubert,
a następnie zdają relację z pracy zespołowej całej
który przyniósł piłkę do szkoły, namawia, by wyjść
klasie.
na boisko, bo widać przecież, że żadnego zastępstwa
nie bÄ™dzie«. Popiera go prawie poÅ‚owa chÅ‚opaków.
ZAKOC
CZENIE
Pozostali wahajÄ… siÄ™ .
6. Zaproponuj teraz, żeby każdy zastanowił się nad
Rozdaj wszystkim schematy drzewa decyzyjnego
jakąś decyzją, którą w najbliższym czasie ma podjąć,
i poproś, by samodzielnie je wypełnili. Wyjaśnij raz
i przeanalizował ją za pomocą drzewa decyzyjnego.
jeszcze zasady wypełniania schematu. W koronie
Uczniowie mogą prosić swoich kolegów lub nauczy-
drzewa należy określić cele i wartości odnoszące
ciela o pomoc w poszukiwaniu możliwych rozwiązań
się do problemu decyzyjnego, którymi kieruje się
oraz ocenie ich skutków. Gdy wszyscy wypełnią już
osoba podejmujÄ…ca decyzjÄ™. StanowiÄ… one zarazem
swoje schematy, umówcie się, na którym spotkaniu
kryterium oceny rozważanych możliwości i najlepiej
uczniowie będą mogli podzielić się z klasą infor-
wpisać je zaraz po określeniu problemu decyzyj-
macjami o tym, czy udało się zrealizować podjętą
nego. Warto zwrócić uwagę, że różne ważne cele
decyzję i jakie były jej skutki.
i wartości w wielu wypadkach są trudne do pogo-
dzenia  na przykład w wypadku Lancelota trudne
UWAGI
do pogodzenia mogło okazać się zachowanie życia
i równocześnie zdobycie sławy czy choćby zachowa- Prezentowana metoda pozwala zdiagnozować sytu-
nie rycerskiego honoru.
ację decyzyjną i ocenić konsekwencje różnych moż-
4. Gdy uczniowie skończą samodzielną pracę, po- liwych rozwiązań, nie należy jej jednak traktować
proś, aby kilka osób odczytało swoje schematy, jako magicznego narzędzia do podejmowania trud-
i sprawdz
cie, czy uczniowie podobnie zdefiniowali nych decyzji. Po wypełnieniu schematu trzeba prze-
problem, jakie możliwe warianty decyzji wymyślili, cież jeszcze wybrać najlepsze z własnego punktu
jak ocenili ich wady i zalety oraz w imiÄ™ jakich war- widzenia rozwiÄ…zanie.
26 Podstawowe umiejętności obywatelskie
11. JAK PODJ
Ć DECYZJ

I
W SPRAWACH GRUPY?
Istnieją trzy sposoby podejmowania decyzji dotyczących jakiejś zbiorowości: 1. osiąganie zgody (czyli
consensusu), 2. głosowanie i 3. podjęcie decyzji przez przywódcę (lidera). Każdy z tych sposobów ma
swoje wady i zalety, lecz bywa optymalny w określonych okolicznościach.
CELE ale nie wcześniej, niż wszystkie grupy osiągną już
etap oceniania proponowanych rozwiązań zgłasza-
W czasie zajęć uczniowie:
nych przez swoich członków, nauczyciel powinien
 dowiadujÄ… siÄ™, jakie sÄ… podstawo-
oznajmić, że czas na podjęcie decyzji minął.
we sposoby podejmowania decyzji
3. Jeśli uczniowie skarżą się, że zabrakło im czasu,
w sprawach dotyczących grupy lub zbiorowości;
zapisz od razu w rubryce  WADY , że ten sposób
 uczą się je rozpoznawać;
podejmowania decyzji jest czasochłonny. Następnie
 poznajÄ… ich wady i zalety w konkretnych okolicz-
wspólnie poszukajcie jego innych wad oraz zalet.
nościach i sytuacjach decyzyjnych.
Zaletami są między innymi duża liczba możliwych
rozwiązań, dzielenie się z innymi swoimi pomysłami
i przewidywanymi konsekwencjami, szacunek dla
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
zdania każdej osoby. Natomiast wadami  poza cza-
WPROWADZENIE
sochłonnością  są trudności wysłuchania i przeko-
1. Wyjaśnij uczniom, że na zajęciach za-
nania każdego członka grupy czy zbiorowości oraz
poznają się z trzema różnymi sposobami
możliwość zablokowania decyzji przez jedną osobę.
podejmowania decyzji dotyczących zarówno mniej-
4. Zwróć uwagę, że istnieje taki sposób podejmowa-
szych grup, jak i większych zbiorowości (np. grupy
nia decyzji, który nie ma powyższych wad i z którym
znajomych, klasy, partii politycznej, ogółu obywateli
mamy do czynienia wtedy, gdy podejmuje jÄ… osoba
danego kraju) oraz z wadami i zaletami tych sposo-
sprawująca władzę, mająca prawo rządzenia czy wy-
bów.
dawania poleceń. Ten sposób stosowany jest często
w szkołach, przedsiębiorstwach, państwach, a także
ROZWINI
CIE
 w niektórych sytuacjach  w rodzinach! Polega on
2. Podziel klasÄ™ na kilkuosobowe grupy i poproÅ›, by
na tym, że tylko jedna osoba lub określona grupa (na
każda wybrała swego sekretarza, którego zadaniem
ogół nieliczna  np. sztab) ma prawo podejmowania
będzie zapisanie dokonanych w grupie uzgodnień.
decyzji dotyczÄ…cych wszystkich.
Wyjaśnij uczniom, że pierwszy sposób podejmowa-
5. Uczniowie mogą podzielić się na nowe zespoły
nia decyzji, który będą poznawać, to osiąganie ogól-
lub pracować w poprzednich. Każdy zespół wyzna-
nego porozumienia, czyli zgody, określanej za po-
cza ze swojego grona jedną osobę (nie może nią
mocą łacińskiego słowa consensus. Możesz zapisać na
być sekretarz), która będzie grać rolę  prezydenta ,
tablicy, na czym polega osiÄ…ganie consensusu:
 przewodniczącego ,  króla lub  królowej ,  szefa
wszyscy poszukują wspólnie wszelkich moż- czy  dyrektora , czyli osoby mającej władzę. Przy
liwych rozwiązań i zastanawiają się, jakie są ich
podejmowaniu decyzji może ona opierać się tylko na
wady i zalety;
swoich sądach, zasięgać opinii wyłącznie wybranych
aby decyzja mogła być podjęta, każdy musi zgo- doradców oraz zwykłych członków grupy. Ci zaś
dzić się na przyjęte rozwiązanie; jeśli choć jedna
zgłaszają swoje propozycje tylko wtedy, gdy spra-
osoba zgłasza weto, to porozumienie nie zostaje
wujący władzę wyrazi na to zgodę.
osiągnięte, a decyzja nie może być podjęta.
Zapisz na tablicy sprawę, o której ma się decy-
Zapisz na tablicy sprawę, w której uczniowie dować. Może to być na przykład sposób wykorzy-
mają podjąć decyzję metodą osiągania porozumienia. stania niewielkiego, ale przytulnego pokoiku na stry-
Może to być na przykład wybór symbolu klasowego, chu szkoły (decyzję podejmuje  dyrektor szkoły ),
opracowanie projektu flagi klasy, hasła lansującego ustalenie zasad opodatkowania poddanych (decy-
edukację obywatelską itp. Poproś zespoły, by roz- duje  królowa ). Możesz zadać wszystkim ten sam
poczęły pracę nad uzgadnianiem wspólnej decyzji. problem bądz
dla każdej grupy wymyślić inny pro-
Przypomnij, żeby zadbały o to, by każda opinia zo- blem decyzyjny i innego lidera.
stała wysłuchana i każdy głos uszanowany. W czasie, 6. Poproś o podanie, jakie decyzje zapadły w po-
gdy uczniowie zajmują się uzgadnianiem wspólnego szczególnych grupach i kto je podjął, a następnie za-
stanowiska, narysuj na tablicy lub dużej kartce pa- piszcie to na tablicy. Potem  na podstawie przebiegu
pieru tabelę  Wady i zalety . Po kilku minutach, procesu decyzyjnego w poszczególnych zespołach 
Podstawowe umiejętności obywatelskie 27
ZAKOC
CZENIE
wypełnijcie wspólnie zestawienie wad i zalet tego
sposobu podejmowania decyzji. Zalety są następu- 11. Wyświetl za pomocą rzutnika lub rozdaj wszyst-
jące: decyzję można podjąć bardzo szybko, gdy jest kim quiz  Jak najlepiej podjąć tę decyzję? . Poproś,
do tego upoważniona jedna osoba, szarzy obywatele aby każdy sam spróbował odpowiedzieć na zadane
I
mogą przestać się tym przejmować, odpowiedzial- w nim pytania, a następnie wspólnie omówcie odpo-
ność za decyzję jest bowiem ściśle określona. Do wiedzi i spróbujcie je uzasadnić. Zwróć na przy-
wad należy zaliczyć to, że lider może być przecież kład uwagę, że decyzja pilota, mimo że podjęta
nieuczciwy lub niemądry, przestaje się liczyć ze zda- jednoosobowo, nie jest niedemokratyczna oraz że
niem innych członków społeczności oraz może zostać odpowiedzi na pytanie o decyzję rodzinną doty-
przekupiony. czącą wspólnego wyjazdu mogą być bardzo różne,
7. Trzeci sposób podejmowania decyzji w sprawach w zależności od osobistych doświadczeń poszcze-
dotyczących grupy to głosowanie. Przy głosowaniu: gólnych dzieci. Jeśli w trakcie dyskusji okaże się,
 każdy głos jest tak samo ważny; że uczniowie widzą, iż przydatność trzech spo-
sobów podejmowania decyzji zależy od konkret-
 możliwe jest rozważenie skutków poszczególnych
nego problemu decyzyjnego  cel zajęć został osią-
wariantów;
gnięty.
 liczy się zdanie większości.
8. Podziel uczniów na grupy i wyjaśnij, że tym razem
będą musieli głosować, czyli odpowiedzieć TAK lub DODATKOWE POMYSA
Y
NIE na podane pytanie, oczywiście po rozważeniu NA KONTYNUOWANIE TEMATU
pozytywnych i negatywnych skutków obu decyzji.
Uczniowie sami podają przykłady różnych sytu-
Zapisz na tablicy sprawę, w której należy podjąć de-
acji wymagających podjęcia decyzji grupowych
cyzję. Może to być na przykład jakiś realny problem
i proszą kolegów o określenie, jaki sposób podej-
z życia klasy lub decyzja obywateli miasta, czy na-
mowania decyzji byłby w tym przypadku najlep-
leży przenieść plac targowy z głównego rynku na
szy.
jednÄ… z bocznych ulic, albo inna aktualnie rozwa-
Posługując się sposobami podejmowania decy-
żana w waszej gminie czy miejscowości sprawa. Po
zji podanymi w scenariuszu lekcji, spróbujcie
rozważeniu konsekwencji obu wariantów uczniowie
rozstrzygnąć jakiś rzeczywisty problem klasowy
głosują, a sekretarze liczą głosy oddane za i prze-
i przeprowadz
cie dyskusjÄ™ na temat podejmowa-
ciw.
nia decyzji w trzech wariantach.
9. Policz wszystkie głosy TAK i wszystkie głosy NIE
Zaproponuj, by klasa urządziła  Skarbiec . Każdy
w całej klasie i ogłoś, jaka jest decyzja społeczno-
przynosi na zajęcia czasopisma, komiksy, pocz-
ści w podanej wcześniej sprawie. Wskaż, ile osób
tówki itp., którymi może i chce podzielić się
było przeciwko tej decyzji, i uświadom im, że teraz
z innymi. Ważne, by uczniowie nie znali całej
 nawet wbrew swoim poglądom  będą oni mu-
zawartości skarbca, dobrze jest też, gdy sam pro-
sieli poddać się woli większości. Poproś, aby każda
wadzący może dołożyć do niego kilka  skarbów .
z grup oceniła pozytywne i negatywne strony tego
Zadaniem klasy będzie podjęcie decyzji, jak za-
sposobu podejmowania decyzji w porównaniu z de-
wartość skarbca ma być rozdzielona między uczniów.
cyzjÄ… wynikajÄ…cÄ… z uzgadniania oraz z decyzjÄ… lidera.
Lekcja składa się z trzech etapów:
Następnie wszyscy wspólnie zastanawiają się nad
1. Zapowiedz uczniom, że wezmą udział w zaję-
jego wadami i zaletami, uwzględniając następujące
ciach, podczas których będą mogli sami się przeko-
aspekty:
nać, na czym polegają trzy sposoby podejmowania
 Czy dochodzenie do decyzji trwa długo, czy
decyzji  decyzja jednoosobowa, głosowanie i con-
krótko?
sensus. Przyjmij na początek rolę lidera i wyjaśnij, że
 Czy liczy się zdanie każdego, czy tylko wybra-
 by zaoszczędzić czas  sam podjąłeś decyzję doty-
nych osób?
czącą podstawowych zasad przebiegu zajęć. Prosisz
 Czy występuje ryzyko tyranii większości, czyli co
zatem, aby uczniowie podzielili siÄ™ na kilkuosobowe
ma zrobić nieprzekonana mniejszość?
grupy, których zadaniem będzie podjęcie  w dro-
10. Poproś uczniów o zapoznanie się z tekstem
dze porozumienia  decyzji w następujących spra-
 Uzgadnianie, decyzje lidera, głosowanie , zawiera-
wach:
jącym krótką charakterystykę trzech procedur podej-
A. Ile czasopism (pocztówek) każdy może otrzymać?
mowania decyzji, i odpowiedz na ewentualne pyta-
B. Kto dostanie najbardziej atrakcyjne  skarby ?
nia. Wskaż, że zajęcia te miały pokazać, iż każdy ze
C. Co się stanie, jeśli ktoś otrzyma rzecz, której nie
sposobów postępowania ma swoje zalety, a żaden
chce?
nie jest pozbawiony wad. Są to na przykład: utrata
D. Jakie zasady obowiązują osoby, które nie przynio-
poczucia osobistego wpływu przy decyzjach podej-
sły niczego do skarbca?
mowanych jednoosobowo (lub przez wÄ…skÄ… grupÄ™),
czasochłonność i  energochłonność procedur osiąga- E. Jakie będą zasady wręczania czasopism?
nia consensusu, ryzyko związane z tyranią większości 2. Podaj, ile czasu mają grupy na podjęcie decyzji,
w wypadku decyzji podjętych w wyniku głosowa- ale pamiętaj, że wszyscy będą się lepiej czuli, gdy
nia. zdążą odpowiedzieć na wszystkie pytania.
28 Podstawowe umiejętności obywatelskie
3. Zapisz na tablicy pięć podanych problemów podziału znajdujących się w  Skarbcu przedmio-
decyzyjnych, a poniżej zanotuj ich rozwiązania tów.
zaproponowane przez poszczególne grupy. Wy-
jaśnij, że teraz uczniowie będą mogli zdecydo-
I
UWAGI
wać w głosowaniu, które z wypracowanych przez
zespoły rozwiązań zostaną ostatecznie przyjęte Lekcję opracowano na podstawie: 3 Ways to
i będą obowiązujące dla całej klasy. Po głosowa- Make Group Decisions z książki Rogera LaRausa &
niu ogłoś, jakie zasady dystrybucji zostały przy- Richarda Remy ego Decisions, Addison-Wesley Pu-
jęte i kierując się nimi dokonajcie rzeczywistego blishing Company 1978.
12. NASZE POTRZEBY,
POTRZEBY INNYCH
Życie publiczne polega na ciągłym ścieraniu się potrzeb różnych grup i jednostek. Podstawowe potrzeby
ludzkie odgrywające rolę w życiu społecznym, takie jak potrzeba bezpieczeństwa, przynależności do
grupy, uznania czy kontroli nad własną sytuacją, znajdują swój wyraz w bardziej konkretnych interesach,
które mogą ludzi łączyć lub dzielić. W czasie lekcji uczniowie ćwiczą także umiejętność oceniania decyzji
i wydarzeń politycznych z punktu widzenia ich wpływu na własne interesy. Uświadamiają sobie także,
iż w swoim działaniu obywatele kierują się nie tylko własnym interesem, ale także interesem innych
ludzi i dobrem wspólnym.
CELE
 Interes to pojęcie socjologiczne, które wskazuje na
W czasie zajęć uczniowie:
zwiÄ…zek potrzeb jednostki lub grupy z potrzebami
 uczą się rozpoznawać i określać po- innych społecznych podmiotów  osób, instytucji,
trzeby i interesy indywidualne oraz
grup społecznych. Dla uproszczenia w lekcjach za-
grupowe;
mieszczonych w tym dziale pojęć tych używamy
 poznają przykłady interesów wspólnych i sprze-
zamiennie.
cznych;
 uświadamiają sobie  zakłócenia w wyrażaniu in-
ROZWINI
CIE
teresów i ich konsekwencje;
2. Podziel klasę na cztery zespoły i poproś, aby opra-
 zastanawiajÄ… siÄ™, w jakim stopniu wydarzenia pu-
cowały one listy interesów (każdy zespół jedną):
bliczne mogą wpływać na realizację ich własnych
 uczniów wobec nauczycieli;
interesów;
 nauczycieli wobec uczniów;
 uświadamiają sobie, że  poza interesami  działa-
 dzieci wobec rodziców;
niem obywateli kierują także inne wartości, takie
 rodziców wobec dzieci.
jak pragnienie wolności, równości, sprawiedliwo-
Po opracowaniu list zespoły przedstawiają rezul-
ści itp.
taty swojej pracy, konfrontujÄ…c ze sobÄ… interesy:
ÅšRODKI DYDAKTYCZNE
uczniów i nauczycieli, rodziców i dzieci. Najlepiej
odpowiednie arkusze papieru powiesić obok sie-
" Gazeta lokalna i gazeta o zasięgu ogól-
bie. Warto zwrócić uwagę na to, że na listach tych
nopolskim (kilka egzemplarzy).
znajdują się zarówno interesy grupowe całkowicie
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
sprzeczne ze sobą, jak i wspólne (możliwe do uzgod-
nienia).
WPROWADZENIE
1. Poproś, aby każdy odpowiedział pisem- 3. Poproś uczniów, aby na podstawie stworzonych
nie na pytanie  Czego potrzebują mło- przed chwilą list zastanowili się, co robią ucznio-
dzi ludzie w twoim wieku? . Następnie zapropo- wie i nauczyciele (bądz
rodzice i dzieci) w sytuacji
sprzeczności interesów. Jeśli uczniowie mają trudno-
nuj uczniom wzięcie udziału w  burzy mózgów na
ści w znalezieniu przykładów, zaproponuj na przy-
ten temat. Propozycje potrzeb zapisujcie na tablicy.
Omówcie je, uzupełniając spis innymi  nie wymie- kład analizę nieporozumienia między Kasią i jej
nionymi  potrzebami indywidualnymi. mamÄ… w sprawie imienin cioci: mamie bardzo za-
Wyjaśnij różnicę między pojęciami  potrzeba leży, by Kasia pojechała z nią do cioci, Kasia nato-
i  interes , wskazując, że  potrzeba jest raczej kate- miast wcześniej zaplanowała z koleżankami wspólne
gorią psychologiczną, wewnętrzną, bardziej ogólną. wyjście na koncert.
Podstawowe umiejętności obywatelskie 29
Jak mogą zachować się w takiej sytuacji obie lazła jak najwięcej informacji, które mogą w różny
strony? Spisuj na tablicy podawane przez uczniów sposób dotyczyć jakiejś osoby z ich zespołu (bądz

przykłady różnych strategii. wszystkich jego członków). Wygrywa ta grupa, która
4. Zainscenizuj sytuację, w której uczniowie wejdą znajdzie najwięcej takich informacji i będzie potrafiła
I
w role przedstawicieli wymienionych powyżej grup udowodnić ich wpływ na realizację indywidualnych
i będą się starali przedstawić w karykaturze charakte- lub grupowych interesów osób wchodzących w skład
rystyczne sposoby wyrażania swoich interesów, bez zespołu. Chodzi oczywiście o informacje polityczne
nazywania ich wprost (używając niejasnych aluzji, czy społeczne, a nie o sensacyjne wiadomości z kro-
 podlizując się drugiej stronie, strojąc odpowied- niki kryminalnej, ogłoszenia o pracę czy prognozę
nie miny). Uczniowie pracują w wyodrębnionych pogody!
wcześniej grupach i przygotowują krótkie scenki,
8. Zwróć uwagę, że w życiu społecznym ludzie kie-
które następnie prezentują reszcie klasy. Zadaniem
rujÄ… siÄ™ nie tylko wÄ…sko pojmowanymi potrzebami
widzów jest odgadnąć, jaki interes krył się za zacho- i interesami, ale także wyznawanymi przez siebie
waniami i wypowiedziami  aktorów .
wartościami, czyli tym, co uważają za najważniej-
5. PodsumowujÄ…c odgrywane przed chwilÄ… scenki,
sze. Zdarza się więc i tak, że są gotowi poświęcić
wyjaśnij, jakie kłopoty mogą wynikać z niejasnego
swój prywatny interes na rzecz tego, co ich zdaniem
wyrażania własnych interesów. Poproś, żeby jedną
jest dobrem wspólnym. Na przykład wielu Polaków
z przedstawionych poprzednio sytuacji zmodyfiko- pomaga uchodz
com z innych krajów, poświęcając
wać w taki sposób, aby interesy wszystkich stron
swój czas, pieniądze czy uczestnicząc w zbiórkach
były wyrażane jednoznacznie i czytelnie.
potrzebnych im rzeczy. Podobnie jak w życiu pu-
6. Świadomość własnych interesów ułatwia orien- blicznym jest też w rodzinie: ojciec, uważając, że
tację w rzeczywistości oraz interpretowanie faktów.
wartości rodzinne i tradycja są bardzo ważne, rezy-
Zadaniem uczniów będzie teraz rozpoznawanie, na
gnuje z obejrzenia w telewizji ciekawego meczu, by
ile pewne fakty z życia publicznego ich dotyczą
wziąć udział w przyjęciu urodzinowym babci. Prze-
i w jakim stopniu oraz w jaki sposób mogą wpły- czytajcie tekst  Moje, nasze, wszystkich i poproś
nąć na realizację ich interesów. Poproś o zapoznanie
uczniów o komentarze.
siÄ™ z podanymi w ankiecie  Czy to mnie dotyczy
przykładami hipotetycznych wydarzeń i decyzji. Za- ZAKOC
CZENIE
daniem uczniów będzie określenie, w jakim stopniu 9. Poleć, by każdy w domu poszukał w gazetach
ten fakt ich dotyczy (w skali 0 5) oraz w jaki sposób zdjęć, które ukazują ludzi angażujących się w dzia-
(pozytywnie, negatywnie czy też jednocześnie pozy- łania na rzecz interesów innych ludzi, grup, spo-
tywnie i negatywnie) może on wpłynąć na realizację łeczności czy całej ludzkości. Uczniowie powinni je
ich interesów. opatrzyć krótkim podpisem zawierającym uzasad-
7. Przynieś na lekcję kilka egzemplarzy gazet co- nienie, dlaczego to właśnie zdjęcie wybrali. Zdjęcia
dziennych  prasy lokalnej oraz gazet o zasięgu wraz z podpisami mogą stać się dobrym materia-
ogólnopolskim. Podziel klasę na grupy, przekaż każ- łem do klasowej dyskusji oraz tworzywem ciekawej
dej jeden egzemplarz i poproś, aby każda grupa zna- wystawy pod hasłem  Moje, nasze, wszystkich .
13. O KONFLIKTACH I ICH
ROZWI
ZYWANIU
Sytuacja, w której realizacja interesów kilku (dwu lub więcej) stron wydaje się trudna lub jest nie-
możliwa, może prowadzić do konfliktu. W zbiorowości (grupie nieformalnej, społeczności lokalnej czy
w państwie), która chce rządzić się zasadami demokracji, różne grupy mają prawo do prezentowania
i promocji własnych interesów, co powoduje, że konflikt staje się nieuniknionym i naturalnym ele-
mentem życia publicznego. Uczniowie poznają różne strategie zachowań w sytuacjach konfliktowych
i ćwiczą umiejętności niezbędne do rozwiązywania sporów za pomocą negocjacji, a nie przez dominację
bÄ…dz
uleganie.
CELE
 ćwiczą umiejętności niezbędne do konstruktyw-
W czasie zajęć uczniowie:
nego rozwiązywania sporów, w tym określanie
 uświadamiają sobie, że konflikty są na- własnych interesów oraz rozpoznawanie intere-
turalnym elementem życia społecznego;
sów sprzecznych i wspólnych.
 poznają trzy najczęściej stosowane strategie za-
chowania w sytuacji konfliktowej;
30 Podstawowe umiejętności obywatelskie
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
5. Zaproponuj teraz krótką scenkę ilustrującą za-
chowania osób zaangażowanych w sytuację konflik-
WPROWADZENIE
tową. Zaproś dwóch uczniów do odegrania na fo-
1. Podziel klasÄ™ na kilkuosobowe grupy
rum klasy sytuacji podanej na końcu miniankiety.
I
i poproÅ› o odpowiedz
na dwa pytania:
Jeśli uczniom trudno jest zdecydować się na wystą-
 O co ludzie się kłócą lub spierają? (Podajcie przy-
pienie publiczne, możesz zaproponować, by każdy
kłady zarówno z życia prywatnego, jak i publicz-
z  aktorów wybrał sobie pomocnika. Osoba ta może
nego.)
siedzieć obok i podpowiadać, jak postąpić lub co
 Czy spór może być pożyteczny? (Przykłady!)
powiedzieć, lecz nie powinna uczestniczyć w scence.
Uczniowie zapisujÄ… odpowiedzi na kartkach, a na-
Następnie omów miniscenki, przy czym warto
stępnie przedstawiciele grup relacjonują wyniki swo-
zwrócić uwagę na następujące elementy:
jej pracy reszcie klasy.
 Czy obie strony mają poczucie, że udało im się
ROZWINI
CIE
ochronić swoje interesy i jednocześnie porozu-
2. Rozdaj miniankiety  Ja a konflikty i poleć
mieć?
uczniom, aby je wypełnili. Następnie odczytuj ko-
 Obserwatorzy dzielą się swoimi spostrzeżeniami
lejne pytania na głos i proś o podawanie odpowiedzi
i oceniają, czy stronom się to udało, oraz wska-
(np. przez podnoszenie rąk). Możecie (ty lub ucznio-
zujÄ…, jakie zachowania i wypowiedzi domino-
wie) wzbogacić ten zestaw. Skomentuj najbardziej
wały: konstruktywne czy agresywne?
wyraziste lub zaskakujące wyniki. Zwróć też uwagę,
6. Nauczyciel omawia krótko trzy style rozwiązywa-
jak różne mogą być reakcje ludzi na sytuacje konflik-
nia konfliktów:
towe.
styl twardy  twoje interesy są najważniejsze, in-
3. Oprócz pytań zamkniętych ankieta zawiera na
teresy innych ciÄ™ nie obchodzÄ…, akceptujesz tylko
końcu jedno pytanie otwarte  poproś uczniów o po-
twoje własne propozycje rozwiązania sporu;
dawanie odpowiedzi i zapisz na tablicy kilka najbar-
styl miękki  robisz wszystko, by nie wejść w kon-
dziej różniących się między sobą. Powinny znalez
ć
się tu przykłady trzech najczęściej stosowanych stra- flikt, a jeśli jest to niemożliwe  zgadzasz się na
tegii zachowań w sytuacji konfliktu: warunki, które stawia druga strona, nawet jeśli
a) agresywne postępowanie nasilające konflikt; dzieje się to kosztem twoich potrzeb;
b) unikanie konfliktu za wszelkÄ… cenÄ™;
styl negocjacyjny  dbasz o realizacjÄ™ swoich po-
c) szukanie konstruktywnego rozwiÄ…zania.
trzeb, przedstawiasz je i starasz się poznać po-
Ponieważ wśród podawanych przez uczniów
trzeby drugiej strony, współpracujesz w wymy-
przykładów znajdą się zapewne również łączące
ślaniu i wyborze konstruktywnego rozwiązania,
dwie strategie ( skląć kolegę, a potem zapytać, co ma
które pozwoli zrealizować wasze interesy.
do zaproponowania w zamian ), przygotujcie pro-
Zainicjuj dyskusję, prosząc o podanie zachowań
pozycje takich rodzajów zachowania, które w sposób
reprezentatywnych dla podanych stylów radzenia
modelowy zilustrujÄ… wszystkie strategie; na przy-
sobie z konfliktami oraz zastanowienie siÄ™ nad ich
kład: a) nakrzyczeć na kolegę i wybiec z klasy, trza-
konsekwencjami (np. styl twardy  wykorzystujesz
snąwszy drzwiami, b) powiedzieć:  Oczywiście, zaraz
i urażasz innych, styl miękki  dajesz się wyko-
za ciebie wszystko zrobię , c) zaproponować jakieś
rzystywać, rezygnujesz z realizacji swych potrzeb,
inne rozwiÄ…zanie  sprzÄ…tacie bardzo szybko razem,
styl negocjacyjny  jest czasochłonny, nie zawsze
kolega znajduje kogoÅ›, kto go zastÄ…pi, itp.
druga strona zgadza się go przyjąć, stwarza jednak
4. Można także opisać różne modele możliwych
szansę rozwiązania możliwego do przyjęcia przez
niekonstruktywnych zachowań przy użyciu metafor
obie strony).
zwierzęcych, np.  Krokodyl (bezwzględnie i znie-
7. Podziel uczniów na trzyosobowe grupy i po-
nacka atakuje),  Struś (chowa głowę w piasek
proś, by odegrali krótkie scenki. W każdej z nich
i udaje, że nic się nie dzieje),  Przymilny piesek
dwie osoby grają, trzecia pełni funkcję obserwatora,
(podlizuje się i łasi nawet kosztem własnych intere-
przy czym obserwatorem zostajÄ… po kolei wszyscy
sów i godności).
trzej uczniowie. Scenariusze kolejnych sytuacji le-
Podziel uczniów na kilkuosobowe grupy i każdej
piej wręczyć dopiero wtedy, gdy uczniowie zakoń-
przydziel jedno z wymienionych wyżej (lub poda-
czÄ… odgrywanie poprzedniej. Obserwatorzy powinni
nych przez uczniów) zwierząt symbolizujących od-
zwłaszcza zwrócić uwagę, czy strony konfliktu ja-
mienne style reagowania na konflikty. PoproÅ›, by na-
sno przedstawiły swoje interesy, czy istnieje szansa
pisali krótkie przypowiastki z morałem (na wzór ba-
jek Ezopa), wskazujÄ…ce, dlaczego taki styl zachowa- znalezienia rozwiÄ…zania zabezpieczajÄ…cego interesy
obu stron i czy rozwiązanie przyjęte przez spierające
nia w sytuacji konfliktowej nie jest właściwy i nikomu
na dłuższą metę się nie opłaca. Jeśli uznasz, że po- się osoby spełnia taki warunek oraz który ze sty-
lów dominował w odgrywanej scence. Wskazówki
lecenie to jest zbyt trudne, możecie zamiast tego
wymyślać krótkie hasła lub rymowanki przestrzega- dla obserwatorów najlepiej umieścić na tablicy. Przy
jące przed chowaniem głowy w piasek, uleganiem omawianiu scenek należy zwrócić uwagę na to, co
czy atakowaniem. ułatwiało porozumienie, a co mu przeszkadzało.
Podstawowe umiejętności obywatelskie 31
ZAKOC
CZENIE
Pytamy partnera w negocjacjach, co jest dla niego
8. Na zakończenie poproś uczniów o zapisanie na ważne i na czym mu zależy.
tablicy lub dużym arkuszu papieru zachowań sprzy- Jasno przedstawiamy swoje interesy.
jajÄ…cych osiÄ…ganiu porozumienia w sytuacjach kon-
Szukamy rozwiązania, które będzie możliwe do
I
fliktowych. Oto przykłady:
przyjęcia dla obu stron.
Nie krzyczymy na siebie i nie obrażamy wy- 9. Poleć, by uczniowie przeczytali w domu tekst  Lu-
zwiskami.
dzie są różni dotyczący konfliktów wartości i zilu-
Nie przerywamy sobie nawzajem. strowali przykładami jego najważniejsze tezy.
14. NEGOCJACJE ZAMIAST KA
ÓTNI
Negocjacje to dwustronny proces, którego celem jest osiągnięcie takiego porozumienia, by najważniejsze
potrzeby obu stron konfliktu mogły zostać zrealizowane. Uczestnicy konfliktu mają też interesy wspólne
lub choćby zbieżne. Rozpoznawanie obszaru interesów wspólnych, uzgadnianie sposobów realizowania
interesów sprzecznych oraz ocena, czy przyjęte rozwiązanie jest rzeczywiście sprawiedliwe, realistyczne
i konkretne  to główne treści lekcji.
ROZWINI
CIE
CELE
3. Poproś uczniów o zapoznanie się z tekstem  Kilka
W czasie zajęć uczniowie:
negocjacyjnych przykazań lub na jego podstawie
 ćwiczą odróżnianie interesów od sta-
przedstaw krótko podstawowe zasady negocjacji.
nowisk;
Wypisz je na tablicy i poleć, aby zilustrowali te zasady
 uczą się rozpoznawać wspólne i sprzeczne inte-
przykładami. Zapowiedz, że  przykazania te przy-
resy grup;
dadzą im się w trakcie gry negocjacyjnej, w której za
 poznają główne zasady prowadzenia negocjacji chwilę wezmą udział.
grupowych; 4. Zaproponuj uczniom przeprowadzenie negocjacji
grupowych na jakiś bliski życiu szkolnemu temat, na
 ćwiczą poszukiwanie realistycznych, sprawie-
przykład:
dliwych i konkretnych rozwiązań sytuacji kon-
Uczniowie waszej klasy mają zorganizować bal
fliktowych.
karnawałowy dla kilku klas. Jedni mają ochotę na
dyskotekę z ostrą i głośną muzyką rockową, dru-
dzy na bal maskowy z zabawami i konkursami.
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
Uczniowie nie mogą się dogadać, jak ma osta-
WPROWADZENIE
tecznie wyglądać zabawa karnawałowa. Dyrekcja
1. Jako nawiÄ…zanie do lekcji poprzed-
zapowiedziała, że jeśli szybko się nie zdecydują,
niej i wprowadzenie do obecnej pokaż
balu w ogóle nie będzie.
uczniom historyjkÄ™ obrazkowÄ… zamieszczonÄ… w pod-
Wasza klasa ma w tym semestrze prowadzić au-
ręczniku i poproś, by opowiedzieli ją (lub zapisali
dycje dla szkolnej rozgłośni. Uczniowie nie mogą
w zeszytach) w formie krótkiej bajki z morałem, za-
się jednak porozumieć  jedni chcą, by nadawano
chęcającej do konstruktywnego rozwiązywania kon-
tylko muzykÄ™ rockowÄ…, inni zamierzajÄ… prowa-
fliktów. Najzabawniejsze opowiastki wraz z obraz-
dzić audycje informacyjne i publicystyczne. Jeśli
kiem umieśćcie w klasowej gazetce.
nie dojdzie do porozumienia  w tym semestrze
2. Poproś uczniów o podawanie skojarzeń ze słowem
rozgłośnia radiowa będzie oddana w całości do
 negocjacje i zapisuj je na tablicy. Zwróć uwagę,
dyspozycji grona pedagogicznego.
że negocjacje to taki sposób rozwiązywania kon- Podziel klasę na dwie grupy  możesz to zro-
fliktów, który opiera się na zasadzie uwzględniania
bić w sposób arbitralny, losowy albo zgodnie z ich
interesów wszystkich stron. Znajduje zastosowanie
prawdziwymi preferencjami (to ostatnie jest możliwe
nie tylko w rozmowach między partnerami handlo- jedynie wówczas, gdy okaże się, że obie grupy są po-
wymi, ale także w rozwiązywaniu konfliktów mię- dobnie liczne i  silne ). Zespoły udają się na naradę,
dzy grupami (pracownicy i pracodawcy, związek za- w trakcie której mają sformułować swoje stanowisko
wodowy i pracodawca, partie polityczne dążące do i spisać przemawiające za nim argumenty. Poproś też
utworzenia koalicji, uczniowie i dyrekcja szkoły) czy o wybranie z każdej grupy po trzech przedstawicieli-
nawet dwojgiem ludzi (dyrektor i pracownik, rodzic -negocjatorów. Poleć, aby negocjatorzy usiedli na-
i dziecko). przeciw siebie i spróbowali rozwiązać konflikt. Wskaż
32 Podstawowe umiejętności obywatelskie
lub poleć uczniom wybranie osoby, która będzie peł- w ankiecie  Jak ocenić, czy rozwiązanie konfliktu jest
niła funkcje sekretarza. Zanim uczniowie przejdą do dobre? . Zamieszczone w nim pytania pozwolą je
negocjacji, zaproponuj ustalenie zasad, których obie ściśle precyzować i uczynić bardziej konkretnymi.
strony chcą przestrzegać w czasie rozmów. Poza wy- Oczywiście, może się okazać, że negocjatorom
I
mienionymi wyżej mogą to być także inne reguły, na nie uda się dojść do porozumienia. Wówczas zajęcia
przykład: należy zakończyć podpisaniem  protokołu rozbież-
ności . Powinien on zawierać ustalenia, które udało
 Nie przerywamy sobie nawzajem.
się uzgodnić, oraz wszystko to, w czym nie zdoła-
 Nie krzyczymy.
liście się porozumieć. Nauczyciel powinien też przy-
 Każdy zespół może poprosić o krótką przerwę na
pomnieć, jakie konsekwencje wynikają z nierozwią-
naradÄ™.
zania sporu. W jednym wypadku jest to odwołanie
5. Negocjacje toczą się według planu zawartego
balu, w drugim  oddanie szkolnej rozgłośni we
w materiale  Etapy negocjacji . W sytuacjach trud-
władanie nauczycielom. Warto zapytać wszystkich
niejszych odwołujcie się do  negocjacyjnych przyka-
uczniów, jak się czują wobec takiej perspektywy i co
zań . Pilnuj, żeby uczniowie przestrzegali kolejności
mogliby zrobić inaczej, tak żeby porozumienie mogło
etapów, a zwłaszcza, by próbowali znalez
ć rozwią-
zostać osiągnięte.
zania dopiero wtedy, gdy poznajÄ… interesy drugiej
strony oraz sformułują i zapiszą na dużym arkuszu
ZAKOC
CZENIE
lub tablicy zarówno interesy wspólne, jak i sprzeczne.
7. W omówieniu zwróć uwagę na to, jak czuli się
Negocjacje powinny mieć dwie albo nawet trzy tury:
negocjatorzy, czy udawało im się przestrzegać za-
po zapisaniu interesów negocjatorzy spotykają się na
sad negocjacji, czy sÄ… zadowoleni z przebiegu i wy-
chwilę ze swoimi zespołami, wysłuchują ich komen-
niku negocjacji, czy mają poczucie, że popełnili jakieś
tarzy i wraz z innymi zastanawiajÄ… siÄ™, jakie pro-
błędy, itp.
pozycje można złożyć drugiej stronie. Przed przy-
UWAGI
jęciem ostatecznego rozwiązania czasem konieczna
jest jeszcze jedna konsultacja negocjatorów z całym
Warto zaznaczyć, że prawie wszystkie informacje
zespołem.
i procedury poznawane na lekcji, odnoszą się także
6. Poproś uczniów, aby  zanim ostatecznie podpiszą do negocjacji, w których stronami nie są grupy, lecz
uroczyste porozumienie  ocenili przyjęte wspól- pojedyncze osoby, a także do sytuacji, gdy konflikt
nie rozwiązanie według kryteriów przedstawionych dotyczy więcej niż dwu stron.
15. O OBOWI
ZKACH
I ODPOWIEDZIALNOÅšCI
Uczestnicząc w życiu społecznym, przyjmujemy liczne zobowiązania. Niektóre są rezultatem naszej
decyzji, inne wynikają z norm obowiązujących w danej zbiorowości lub miejscu, z praw, obyczajów, ról
społecznych, zasad etycznych czy religijnych itp. Podczas lekcji uczniowie analizują z
ródła obowiązków
oraz wpływ, jaki wywierają one na codzienne życie.
CELE pozycji elementy najlepiej oddające jego treść (ko-
Po zajęciach uczniowie powinni umieć: nieczność postępowania w określony sposób). Pa-
miętaj, że chodzi raczej o krótką refleksję niż o pre-
 określić, co to są obowiązki i z czego
cyzyjnÄ… definicjÄ™.
wynikajÄ…;
2. Poproś ochotników o wypowiedz
na temat  Jak
 analizować różne obowiązki i przewidywać kon-
wyglądałoby życie szkoły, gdyby wszyscy przestali
sekwencje ich wypełniania i niewypełniania;
wykonywać swoje obowiązki? . Podsumowując, pod-
 podać przykłady obowiązków, jakie wynikają
kreśl, że nasze funkcjonowanie w społeczeństwie (ro-
z pełnienia określonych ról społecznych;
dzinie, grupie rówieśniczej, klasie itp.) uzależnione
 uczniowie powinni wiedzieć, na czym polega od-
jest od wypełniania obowiązków. Podaj kilka przy-
powiedzialność i co to znaczy być za coś odpo-
kładów swoich obowiązków, które wypełniasz w róż-
wiedzialnym.
nych rolach życiowych, i poproś, by uczniowie wy-
pisali na kartkach własne obowiązki, porządkując je
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
według sfer życia (np. szkolne, domowe, koleżeń-
WPROWADZENIE skie, obywatelskie). Na zakończenie ćwiczenia po-
1. Spytaj uczniów, jak rozumieją pojęcie proś o komentarze do rysunkowego żartu zamiesz-
obowiązek. Wyodrębnij z podanych pro- czonego w podręczniku na początku lekcji.
Podstawowe umiejętności obywatelskie 33
ROZWINI
CIE
ma się kilkanaście lat? . Poproś, żeby uczniowie od-
3. Wyjaśnij uczniom, że obowiązki wynikają z róż- woływali się do przykładów własnych (i cudzych)
nych z
ródeł. Zapisz na tablicy i krótko scharakteryzuj
odpowiedzialnych oraz nieodpowiedzialnych zacho-
następujące spośród nich: obyczaje, przepisy prawa,
wań. Zaproponuj uczniom, żeby sporządzili w cieka-
I
zasady etyczne, zasady religijne, dobrowolne przyjÄ™- wej formie plastycznej (np. mapy) zestawienie rze-
cie jakiegoś zobowiązania wobec innej osoby. Każde
czy, za które czują się odpowiedzialni. Ważne jest,
z tych z
ródeł zilustrujcie przykładami.
by schemat nie był chaotyczny  uczniowie mogą
4. Poproś uczniów, aby dobrali się w pary. Jedna
np. podzielić kartkę na kilka pól, odnoszących się
osoba będzie odpowiedzialna za przeczytanie i prze- do różnych obszarów życia: domu, szkoły, kolegów,
analizowanie (zgodnie z zawartymi tam pytaniami)
miejscowości, kraju, świata...
fragmentu przysięgi Hipokratesa, a druga karty
8. Wyjaśnij uczniom, co oznacza sformułowanie
gwarancyjnej. Po przeprowadzeniu analizy tekstów
 być za coś odpowiedzialnym . Powiedz, że przede
uczniowie relacjonujÄ… nawzajem jej rezultaty i za- wszystkim odnosi siÄ™ ono do zakresu odpowiedzial-
pisują odpowiedzi na kartkach. Omów na forum
ności, która związana jest z jakimś stanowiskiem,
klasy odpowiedzi na pytania.
zawodem lub rolą społeczną. Na przykład dyrek-
5. Podziel uczniów na pięć grup. Poleć, by prze- tor waszej szkoły odpowiedzialny jest za zatrudnie-
czytali pytania do analizy obowiązków z ćwiczenia
nie nauczycieli, a panie sprzÄ…taczki za utrzymanie
 Nagrody i kary . Następnie poproś grupy o prze- porządku. Wyrażenie  on jest odpowiedzialny za...
analizowanie na podstawie tych pytań jednej lub
może jednak niekiedy odnosić się do odpowiedzial-
kilku z następujących sytuacji:
ności za spowodowanie jakiegoś zdarzenia. Czasem
Wychowawczyni poprosiła Joasię, aby przynio- z powodu niewypełnienia przez kogoś obowiązków
sła usprawiedliwienie kilku dni nieobecności
następuje zdarzenie przynoszące szkodę innym. Tego
w szkole.
rodzaju zdarzenie może być umyślne (jeżeli ktoś chce
Grzegorz zgłosił się na ochotnika, aby pełnić ty- spowodować dane zdarzenie) lub nieumyślne (je-
godniowy dyżur w pracowni biologicznej. W tym
śli nie chce spowodować danego zdarzenia). Poproś
czasie będzie podlewał kwiaty i karmił zwierzęta.
uczniów o podanie przykładów umyślnych i nie-
Twoja klasa uczestniczyła w rekolekcjach.
umyślnych działań, które wyrządziły szkodę innym.
Inspektor policji Daniel K. powinien przyjąć zgło- 9. Poproś uczniów o przeczytanie opowiadania  Ka-
szenie przestępstwa od każdego obywatela, który
tastrofa i po przeanalizowaniu przedstawionej sytu-
się do niego zwróci.
acji zapisanie uzgodnień w  tabeli odpowiedzialno-
Sejm RP musi w odpowiednim, przewidzianym
ści .
przez konstytucję terminie uchwalić ustawę bu-
dżetową.
ZAKOC
CZENIE
Poleć grupom, aby przedstawiły rezultaty swojej
10. Zapytaj uczniów, na czym polega trudność
pracy. Po zakończeniu każdej prezentacji uczniowie
w określeniu odpowiedzialności za dane zdarzenie,
powinni mieć możliwość zadania pytań, aby wyjaśnić
i zwróć uwagę na nieznajomość niektórych faktów,
ewentualne wątpliwości.
problem z ustaleniem intencji różnych osób i inne
6. Uczniowie mogą przeprowadzić wywiad z nauczy-
przeszkody. Na zakończenie poproś uczniów o prze-
cielem wiedzy o społeczeństwie na temat zakresu
czytanie tekstu  Obowiązek i odpowiedzialność . Po-
jego obowiązków w szkole. Zaproponuj uczniom,
proś, aby wykorzystując  tabelę odpowiedzialności
żeby podobne wywiady przeprowadzili z innymi
przeanalizowali jakieś zdarzenie, które miało miejsce
osobami zatrudnionymi w szkole (np. dyrektorem,
w waszej szkole, sÄ…siedztwie czy gminie. Uczniowie
wychowawcÄ… klasy, sekretarkÄ…, woz
nym lub sprzÄ…-
powinni zwrócić uwagę, jak trudno niekiedy określić
taczką). Jako zadanie domowe możesz uczniom za-
osoby odpowiedzialne za to, co się wydarzyło.
proponować przeprowadzenie podobnego wywiadu
z rodzicami.
UWAGI
7. Powiedz uczniom, że z pojęciem obowiązków łą-
czy się pojęcie odpowiedzialności. Zaproponuj dys- Lekcja  O obowiązkach i odpowiedzialności została
kusję na temat poczucia odpowiedzialności w życiu opracowana na podstawie książki Obowiązek i odpo-
społecznym. Punktem wyjścia do dyskusji może być wiedzialność, Center for Civic Education, Calabasas,
pytanie  Co to znaczy być odpowiedzialnym, gdy wydanie polskie: CODN, Warszawa 1993.
34 Podstawowe umiejętności obywatelskie
16. W CZYM MOŻE NAM POMÓC
I
SAMORZ
D UCZNIOWSKI?
Istnienie samorządu uczniowskiego ma sens wówczas, gdy umożliwia uczniom realny wpływ na
decyzje, które ich dotyczą. Podczas zajęć uczniowie mają możliwość rozważenia zakresu i form działania
samorządu oraz jego miejsca wśród innych instytucji funkcjonujących w szkole. Lekcja powstała po
to, aby usprawnić pracę samorządów uczniowskich. Daje ona okazję do przedyskutowania projektu
regulaminu funkcjonowania samorządu. Umożliwia rozważenie wariantów ordynacji wyborczej do
rady lub innych organów władz samorządu. Uczniowie zastanawiają się też, jakimi cechami powinny
charakteryzować się osoby, którym powierza się sprawowanie publicznej funkcji.
CELE
może poprosić o pomoc innych członków społeczno-
ści szkolnej (pracowników szkoły, rodziców). Spytaj,
Po zajęciach uczniowie powinni umieć:
w jaki sposób samorząd mógłby wpływać na decyzje
 wymienić sprawy, jakimi może zajmo-
w sprawach należących do kompetencji władz szkoły
wać się samorząd uczniowski;
lub osób działających na jej terenie.
 wybrać formy działania odpowiednie dla rodzaju
3. Podziel uczniów na 4-, 5-osobowe grupy. Każda
sprawy załatwianej przez samorząd;
z grup wybiera jedną ze spraw wyłonionych w  bu-
 ocenić przydatność samorządu działającego w ich
rzy mózgów , opracowuje plan działań zmierzają-
szkole w rozwiązywaniu problemów uczniów;
cych do jej załatwienia. Należy uwzględnić: osoby,
 wskazać, co powinna zawierać ordynacja wybor-
do których należy się zwrócić o pomoc, potrzebne
cza do samorzÄ…du uczniowskiego;
środki techniczne, fundusze, podział zadań itp. Po-
 określić możliwe różnice między wariantami or-
proś uczniów, aby wykonali w grupach zadanie
dynacji;
domowe, sprawdzając możliwość realizacji swojego
 ocenić, jakie cechy charakteru mogą pomagać,
planu, konsultując go z dyrektorem szkoły, nauczy-
a jakie przeszkadzać w pełnieniu funkcji w samo-
cielami, pracownikami administracyjnymi, rodzicami,
rzÄ…dzie.
z innymi uczniami.
4. Wyjaśnij uczniom, że sposób funkcjonowania sa-
morządu szkolnego określa regulamin. Zaproponuj
ÅšRODKI DYDAKTYCZNE
zespołom, aby podjęły próbę napisania własnego
" Regulamin samorzÄ…du w waszej szko-
projektu regulaminu, który powinien zawierać mię-
le.
dzy innymi: skład władz samorządu, ich kompe-
" Statut waszej szkoły.
tencje, sposób podejmowania decyzji. Częścią regu-
laminu jest ordynacja wyborcza do władz samo-
rzÄ…du uczniowskiego. Rozdaj uczniom regulamin
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
samorzÄ…du szkolnego i statut obowiÄ…zujÄ…ce w wa-
WPROWADZENIE
szej szkole. Przypomnij, że regulamin samorządu
1. Rozdaj uczniom ankiety  SamorzÄ…d
uczniowskiego nie może być sprzeczny ze statu-
w naszej szkole i poproÅ› o odpowiedzi na
tem szkoły. Przedstaw wybranych przez siebie kilka
zawarte w nich pytania. Wnioski z ankiety zapisz na
dni temu 3-4 uczniów-ekspertów, którzy mieli za-
tablicy. Porównaj je z informacjami, które wcześniej
poznać się ze statutem szkoły i teraz będą służyć
uzyskałeś od samorządu, i przedyskutuj ewentualne
pomocą przy sprawdzaniu zgodności projektów re-
rozbieżności.
gulaminów ze statutem.
5. Po zakończeniu pracy grupy wybierają swo-
ROZWINI
CIE
ich przedstawicieli, którzy prezentują reszcie klasy
2. Przeprowadz
 burzę mózgów , zadając uczniom
powstały projekt. Eksperci mają okazję wypowie-
pytanie: Jakie sprawy samorząd mógłby załatwić le- dzieć się na temat ewentualnych nieprawidłowości,
piej niż ktokolwiek inny? Rozdaj uczniom tekst  Co
głos rozstrzygający ma nauczyciel. Zachęć uczniów
może samorząd ,  Kto i za co odpowiada w szkole?
do przedyskutowania różnic i podobieństw mię-
oraz art. 55 ustawy o systemie oświaty. Poproś dzy zgłoszonymi propozycjami. Zaproponuj głoso-
uczniów, aby po zapoznaniu się z tymi materia- wanie nad regulaminami samorządu. Projekty re-
łami spróbowali ocenić, którymi z wymienionych gulaminów przekażcie samorządowi działającemu
w  burzy mózgów spraw może zająć się samorząd, w waszej szkole.
a które należą do kompetencji innych władz szkoły. 6. Przeprowadz
debatÄ™  Czy i w jakim stopniu
Zwróć uwagę, że w konkretnych sprawach samorząd samorząd może pomóc uczniom w rozwiązywa-
Podstawowe umiejętności obywatelskie 35
niu ich problemów? . Poproś uczniów, aby odwo- 8. Rozdaj wszystkim uczniom ordynację wyborczą
łali się do własnych doświadczeń oraz wyobra- waszej szkoły i wyjaśnij, że mogą istnieć różne or-
żeń o tym, jak powinien według nich działać sa- dynacje, uzależnione od rodzaju szkoły (np. liczby
uczniów), i że powinny być one zgodne ze spe-
morząd. Zaproponuj ułożenie haseł reklamujących
I
cyficznymi potrzebami społeczności szkolnej. Każda
działalność samorządu. W zależności od tego, jak
działa i co rzeczywiście robi w waszej szkole sa- ordynacja musi jednak zawierać pewne podstawowe
zasady wyborów demokratycznych. Zwróć uwagę na
morząd uczniowski, wypowiedzi uczniów możesz
punkt 1 materiału  Co powinno być w ordynacji wy-
uzupełnić o takie formy działania, jak: założenie
borczej do władz samorządu uczniowskiego? , który
skrzynki skarg i wniosków, powołanie specjalnej ko-
powinien znalez
ć się w każdej ordynacji, ponie-
misji skarg, opracowanie Karty Praw Ucznia, powo-
waż stanowi podstawę demokratycznych wyborów.
Å‚anie szkolnego rzecznika praw ucznia, organizowa-
Wytłumacz znaczenie pojęć: wybory powszechne,
nie imprez i zabaw szkolnych, wydawanie gazetki
równe, tajne i bezpośrednie.
szkolnej oraz biuletynu informacyjnego o szkole, or-
9. Poleć uczniom, by obejrzeli w podręczniku fikcyjne
ganizowanie konkursów szkolnych, kontakty z in-
sylwetki kandydatów do rady (lub innych władz) sa-
nymi szkołami i samorządem lokalnym, założenie
morządu uczniowskiego. Poproś uczniów, aby prze-
klubu dyskusyjnego czy Klubu MÅ‚odego Europej-
dyskutowali wady i zalety każdego z kandydatów,
czyka...
a następnie zastanowili się, na którego spośród nich
Zamiast debaty możesz także zaproponować dys-
oddaliby swój głos w wyborach. Każda z grup po-
kusjÄ™ na temat uprawnienia samorzÄ…du uczniow-
winna przedstawić wybranego przez siebie kandy-
skiego do formułowania opinii o pracy nauczyciela
data i uzasadnić podjętą decyzję.
na prośbę dyrektora: w jaki sposób uprawnienie
to jest lub mogłoby być realizowane w ich szkole
ZAKOC
CZENIE
(uczniowie powinni przypomnieć sobie tekst  Kto
10. Zaproponuj uczniom wykonanie plakatów wy-
i za co odpowiada w szkole ).
borczych reklamujących kandydatów wybranych
7. Wyjaśnij, że ordynacja wyborcza określa zasady
przez poszczególne grupy.
wyboru i odwoływania władz samorządu uczniow- 11. Zastanówcie się, jak zdobyte na lekcji wiadomo-
skiego. Poproś uczniów, aby opowiedzieli o swoim
ści można wykorzystać w trakcie przygotowań do
dotychczasowym udziale w wyborach do samorządu, wyborów w waszej szkole. Co zrobić, aby były one
wskazując, co jest, ich zdaniem, warte naśladowania, autentyczne i demokratyczne oraz by wzięło w nich
a co powinno zostać zmienione. udział naprawdę wielu uczniów?