Scenariusze lekcji zostały przygotowane i wydrukowane w ramach projektów:
Edukacja obywatelska w społeczeństwie demokratycznym realizowanego przez:
 Ministerstwo Edukacji Narodowej
 Centrum Edukacji Obywatelskiej
 Uniwersytet Stanowy Ohio
East European Constitutionalism Project koordynowanego przez American Council of Learned Societies
(ACLS) z finansowym wsparciem amerykańskiej fundacji The Pew Charitable Trusts.
Scenariusze lekcji (wersja rozszerzona) towarzyszą podręcznikowi do nauczania wiedzy o społeczeństwie
w gimnazjum, który powstał w oparciu o program KOSS
(Kształcenie Obywatelskie w Szkole Samorządowej, numer dopuszczenia DKW-4014-3/99).
Program ten został w roku 1999 wyróżniony przez Ministra Edukacji Narodowej jako jeden z siedmiu
najlepszych programów szkolnych do gimnazjum. Centrum Edukacji Obywatelskiej za jego
wprowadzenie do szkół otrzymało honorową odznakę ZA ZASA
UGI DLA OŚWIATY.
Sekretarz wydania: Anna Machcewicz
W pracach nad książką uczestniczyły także: Agnieszka Dmowska i Anna Klimek
Opracowanie językowe: Anna Doroszewska
Korekta: Danuta Sabała
Projekt okładki: Agnieszka Czyżowska
" Rysunki: Piotr Rychel (str. 9, 35, 53, 69)
Wydanie piąte rozszerzone
ISBN 83 914506 1 9
 Centrum Edukacji Obywatelskiej
Druk i oprawa: ORTHDRUK, Białystok
5
SPIS TREŚCI
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
ROZDZIAA
I: PODSTAWOWE UMIEJ
TNOŚCI OBYWATELSKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1. Człowiek  istota społeczna (Tomasz Merta, Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
2. Obywatel  kto to taki? (Tomasz Merta, Alicja Pacewicz, Anna Machcewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3. O porozumiewaniu się i nieporozumieniach (Alicja Pacewicz, Barbara Jakubowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
4. Jak skutecznie wyrazić własne zdanie? (Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
5. Jak zdobywać informacje i jak z nich korzystać? (Alicja Pacewicz, Jacek Królikowski, Tomasz Merta) . . . 16
6. Jak odróżniać opinie od faktów? (Alicja Pacewicz, Tomasz Merta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
7. Komu potrzebne są reguły i normy? (Alicja Pacewicz, Tomasz Merta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
8. O grupach i współpracy (Alicja Pacewicz, Barbara Jakubowska, Henryk Puszcz, Tomasz Merta) . . . . . . . . . . 21
9. O pozyskiwaniu sojuszników (Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
10. Trudne decyzje (Alicja Pacewicz, Tomasz Merta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
11. Jak podjąć decyzję w sprawach grupy (Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
12. Nasze potrzeby, potrzeby innych (Alicja Pacewicz, Jacek Strzemieczny) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
13. O konfliktach i ich rozwiązywaniu (Alicja Pacewicz, Henryk Puszcz, Tomasz Merta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
14. Negocjacje zamiast kłótni (Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
15. O obowiązkach i odpowiedzialności (Jacek Królikowski, Tomasz Merta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
16. W czym może nam pomóc samorząd uczniowski? (Elżbieta Królikowska, Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . 34
ROZDZIAA
II: SAMORZ
D LOKALNY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
1. Moje sąsiedztwo, moja gmina (Jacek Królikowski, Tomasz Merta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2. Czego oczekujemy od samorządu? (Tomasz Merta, Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
3. Rządz
my się sami  gmina, powiat, województwo (Tomasz Merta, Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
4. Kto rządzi w gminie? (Jacek Królikowski, Tomasz Merta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
5. Jakie są zadania samorządu gminnego? (Jacek Królikowski, Tomasz Merta, Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . 44
6. Jakie sprawy można załatwić w urzędzie gminy i powiatu? (Jacek Królikowski, Tomasz Merta,
Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
7. Przed wyborami samorządowymi (Jacek Królikowski, Tomasz Merta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
8. Jak rada gminy podejmuje decyzję o budżecie? (Jacek Królikowski, Tomasz Merta, Alicja Pacewicz) . . . . 47
9. Jedna gmina, wiele problemów (Jacek Królikowski, Tomasz Merta, Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
10. Jak wpłynąć na decyzje władz? (Jacek Królikowski, Tomasz Merta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
11. Szkoła i jej sąsiedzi (Anna Klimowicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
12. Co władze samorządowe mogą zrobić z bezrobociem? (Jacek Królikowski, Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . 52
13. Odpady  problem lokalny czy globalny? (Jacek Królikowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
14. Mała ojczyzna i regiony (Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
ROZDZIAA
III: ZASADY DEMOKRACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
1. Różne oblicza państwa (Maciej Podbielkowski, Jan Wróbel, Tomasz Merta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
2. Demokracja a dyktatura i anarchia (Alicja Pacewicz, Tomasz Merta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
6
3. Demokracja  co to takiego? (Tomasz Merta, Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
4. Trójpodział władzy w państwie demokratycznym (Maciej Podbielkowski, Jan Wróbel, Tomasz Merta,
Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
5. Decyzja większości  czy zawsze słuszna? (Maciej Podbielkowski, Jan Wróbel, Tomasz Merta) . . . . . . . . . . 63
6. Co to jest kompromis i jak się go osiąga? (Maciej Podbielkowski, Jan Wróbel, Tomasz Merta,
Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
7. Czy wartości demokratyczne mogą być w konflikcie? (Maciej Podbielkowski, Jan Wróbel,
Tomasz Merta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
8. Wolność słowa a muzyka młodzieżowa (Małgorzata Rutkowska-Paszta, Tomasz Merta) . . . . . . . . . . . . . . . . 66
9. Krótka historia długiej drogi do demokracji (Tomasz Merta, Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
10. Polskie tradycje demokratyczne (Krzysztof M. Radziwiłł, Jan Wróbel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
11. Naród i państwo (Jacek Królikowski, Tomasz Merta, Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
12. Czym jest patriotyzm? (Jacek Królikowski, Tomasz Merta, Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
ROZDZIAA
IV: PRAWA CZA
OWIEKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
1. Historia praw człowieka (Elżbieta Suska, Tomasz Merta, Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
2. Prawa człowieka  komu przysługują i czego dotyczą? (Elżbieta Suska, Tomasz Merta, Alicja Pacewicz) 76
3. Gdy prawa człowieka są łamane... (Elżbieta Suska, Tomasz Merta, Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
4. Jakie prawa mają dzieci? (Elżbieta Suska, Tomasz Merta, Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
5. Jakie prawa mają uczniowie i jak mogą ich bronić? (Elżbieta Suska, Jerzy Sińczak, Alicja Pacewicz,
Tomasz Merta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
6. Jak organizacje pozarządowe chronią prawa człowieka? (Elżbieta Suska, Tomasz Merta,
Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
7. Jak działa Amnesty International? (Elżbieta Suska, Tomasz Merta, Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
8. Prawa mniejszości narodowych (Jacek Królikowski, Tomasz Merta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
9. Jakie obowiązki mają obywatele wobec państwa? (Elżbieta Suska, Tomasz Merta, Alicja Pacewicz) . . . . . 84
10. PRL  pomiędzy życiem oficjalnym a prawdziwym (Tomasz Merta, Alicja Pacewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . 86
7
*
* *
Warszawa, 20 września 2000
Drodzy Nauczyciele!
Oddajemy w Państwa ręce pierwszy tom scenariuszy zajęć do programu Kształcenie Obywatelskie
w Szkole Samorządowej. Program KOSS obejmuje dwa moduły przedmiotu WIEDZA O SPOA
E-
CZEC
STWIE: wychowanie obywatelskie oraz wychowanie do aktywnego udziału w życiu gospodar-
czym (określone przez Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 15 lutego 1999 r. w sprawie
podstawy programowej kształcenia ogólnego). Program wypełnia też częściowo moduł wychowanie do
życia w rodzinie oraz dwie ścieżki edukacyjne: edukacja regionalna i edukacja europejska.
KOSS może stanowić ważny element programu wychowawczego szkoły. Zwłaszcza pierwsza część
scenariuszy pomaga w kształtowaniu postaw obywatelskich i prospołecznych, ułatwia integrację ze-
społu klasowego w pierwszym roku nauki w nowej szkole. Wychowawczą funkcję programu wzmacniają
projekty uczniowskie, zachęcające do działania na rzecz najbliższego otoczenia szkoły i społeczności
lokalnej. Naszą intencją było połączenie przekazywania wiadomości z korzystaniem z własnych do-
świadczeń uczniów oraz z obserwacją życia publicznego.
Program w pełnej wersji ma być realizowany w gimnazjum w wymiarze trzech lub więcej godzin
tygodniowo w dwu- lub trzyletnim cyklu nauczania. Prowadzenie zajęć jest łatwiejsze, gdy lekcje
połączone są w jednostki dwugodzinne. Dopiero wtedy można w pełni wykorzystać metody aktywizu-
jące proponowane w naszych scenariuszach. Z relacji nauczycieli wynika, że lekcje KOSS sprawdzają
się także w klasach sprawiających zwykle problemy wychowawcze. Proponowane przez nas metody
w równym stopniu służyć mogą zarówno uczniom zdolnym, jak i mającym trudności.
Nieprzypadkowo nazwa programu Kształcenie Obywatelskie w Szkole Samorządowej podkreśla
związek szkoły z samorządem. Wiele zajęć dotyczy różnych aspektów funkcjonowania społeczności
lokalnej i działań władz samorządowych. Autorzy mają nadzieję, że pozwoli to młodym ludziom
spojrzeć inaczej na życie publiczne, a także włączyć się w proces rozwiązywania problemów, z którymi
boryka się lokalna wspólnota. Nacisk na lokalność i samorządność jest tym, co wyróżnia KOSS spośród
innych programów edukacji obywatelskiej.
Scenariusze do KOSS mają już bogatą historię. Od pięciu lat wykorzystywane były w ponad 1500
szkołach podstawowych w całej Polsce. Uzyskały dobre opinie zarówno wśród nauczycieli, jak i uczniów
oraz ich rodziców. Tematyka programu, a także proponowane metody nauczania podobały się nie tylko
bezpośrednim odbiorcom programu, ale również mieszkańcom miejscowości, w których jest realizowany,
i władzom samorządowym. Wszyscy oni wnieśli sporo uwag, dzięki którym zarówno cały program,
jak i poszczególne scenariusze były przez tych pięć lat bezustannie uzupełniane. Ogromny wkład
w poprawianie programu mieli też uczestnicy prowadzonych przez Centrum Edukacji Obywatelskiej
kursów przygotowujących do nauczania KOSS  nauczyciele, trenerzy, konsultanci i eksperci.
Oddziaływanie edukacyjne programu może być wzmocnione, gdy zostanie on skorelowany z naucza-
niem innych przedmiotów humanistycznych oraz z profilem wychowawczym szkoły. Tematyka KOSS
w sposób naturalny pojawia się na lekcjach języka polskiego i historii, pożądana jest więc współpraca
nauczycieli tych przedmiotów, w tym wspólne planowanie sekwencji zajęć przekraczających granice
dyscyplin przedmiotowych. Dobrą okazją mogą być proponowane w scenariuszach projekty uczniow-
skie i takie przedsięwzięcia, jak folder  Moja gmina , projekt  Nasza szkoła ,  Dzień praw dziecka
w szkole . Nauczyciel prowadzący lekcje według naszego programu powinien także współpracować
z wychowawcą klasy oraz z opiekunem samorządu uczniowskiego. Nauka wiedzy obywatelskiej ma
przecież prowadzić do rzeczywistego włączania się uczniów w życie szkoły i społeczności lokalnej.
Nie można zapominać, że sama szkoła jako instytucja wpływa na myślenie uczniów o demokracji.
A
atwiej kształcić postawy obywatelskie w szkole, w której uczniowie doświadczają na co dzień dobro-
dziejstw rządów prawa i prawdziwej, a nie tylko deklarowanej samorządności. Trudniej tam, gdzie
reguły rządzenia są niejawne albo panuje chaos.
8
W porównaniu z poprzednimi wydaniami scenariusze lekcji zostały zmienione tak, by spełnić wy-
mogi nowej podstawy programowej. Konieczna też była aktualizacja materiału w związku z reformą
administracyjną i samorządową. Książka została również wzbogacona o dodatkowe lekcje na temat spo-
łecznej natury człowieka, istoty i historii demokracji, nowych władz samorządowych i ich kompetencji
oraz regionów.
Jak korzystać z książki? Niezbędnym uzupełnieniem tego zbioru scenariuszy jest podręcznik KOSS
(w wersji rozszerzonej). Zamieszczone tam teksty, rysunki i wykresy w żadnym razie nie powinny
jednak ograniczać inwencji nauczyciela w doborze materiałów dydaktycznych. Zwracamy uwagę na
towarzyszące wielu lekcjom dylematy  zamieściliśmy je w ramkach opatrzonych rysunkiem z postacią
Hamleta. Zawierają one problemy dyskusyjne, które mogą się stać tematem klasowej debaty lub punktem
wyjścia domowej pracy pisemnej.
Także samych scenariuszy nie należy traktować jak gotowych recept. Można  a nawet należy 
modyfikować przebieg lekcji, uwzględniając zainteresowania uczniów, specyfikę szkoły i społeczności
lokalnej oraz aktualne wydarzenia w kraju i na świecie. Lekcje są przy tym tak obszerne, że nauczyciel
musi dokonać własnego wyboru i hierarchizacji materiału. Zwykle nie jest bowiem możliwe pełne
zrealizowanie wszystkich zawartych w scenariuszach i podręcznikach pomysłów metodycznych.
Książka zawiera propozycje scenariuszy zajęć do I części programu KOSS. Obejmuje cztery roz-
działy:  Podstawowe umiejętności obywatelskie ,  Samorząd lokalny ,  Zasady demokracji i  Prawa
człowieka . Pozostałe cztery rozdziały dotyczące aktywności obywatelskiej, instytucji państwowych,
zagadnień gospodarczych i problemów współczesnego świata zawarte są w II części scenariuszy do
programu KOSS.
Nie będziemy udawać, że prowadzenie zajęć KOSS to rzecz łatwa i nieabsorbująca, jest bowiem
dokładnie na odwrót. Mamy jednak nadzieję, że trud włożony w ich przygotowanie nie będzie bez-
owocny  lekcje przyczynią się do rozwoju intelektualnego i dojrzewania obywatelskiego uczniów.
Nauczycielom zaś dadzą wiele satysfakcji i radości, staną się ciekawym doświadczeniem zawodowym.
Życzymy powodzenia!
Tomasz Merta
Alicja Pacewicz
Jacek Strzemieczny
PODZI
KOWANIA
Pierwsza wersja wielu scenariuszy lekcji zawartych w tej publikacji została przygotowane w 1992 i 1993 roku w ramach
polsko-amerykańskiego programu  Edukacja obywatelska w społeczeństwie demokratycznym . Nie powstałyby one, gdyby nie
inspiracja i opieka dr. Jacka Strzemiecznego, ówczesnego dyrektora Departamentu Kształcenia Nauczycieli MEN, oraz dr. Richarda
C. Remy ego, wicedyrektora Mershon Center z Uniwersytetu Stanowego Ohio.
Pragniemy gorąco podziękować wybitnym polskim specjalistom za ich wnikliwe uwagi do poszczególnych rozdziałów książki.
Konsultantami byli:
dr Piotr Gliński  Instytut Filozofii i Socjologii PAN
prof. dr hab. Edward Haliżak  Instytut Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego
dr hab. Jacek Kochanowicz  Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego
dr Barbara Lewenstein  Instytut Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego
prof. dr hab. Mirosława Marody  Instytut Studiów Społecznych i Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego
dr Ewelina Nojszewska  Szkoła Główna Handlowa
dr Marek Nowicki  Helsińska Fundacja Praw Człowieka
Maryla Nowicka  Helsińska Fundacja Praw Człowieka
dr Krystyna Płaza  Pomaturalna Szkoła Samorządu i Administracji Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej w A
odzi
Jarosław Robak  Departament Kształcenia Nauczycieli MEN
Jesteśmy także wdzięczni pracownikom Biura Legislacyjnego Kancelarii Senatu RP za uwagi do rozdziału o instytucjach państwa
demokratycznego.
Wiele razy korzystaliśmy z pomocy prof. Marii Kujawskiej, dr Violetty Julkowskiej, Jacka Kowalskiego, Jacka Królikowskiego,
Władysława Kunickiego-Goldfingera i Witolda Monkiewicza.
Wszystkim osobom, które przyczyniły się do powstania tej publikacji, serdecznie dziękujemy.
Centrum Edukacji Obywatelskiej
Dla nauczycieli i uczniów używających scenariuszy oraz podręczników KOSS, Cen-
trum Edukacji Obywatelskiej przygotowało specjalną stronę w Internecie. Pod adresem
www.ceo.org.pl znajdziecie Państwo dodatkowe materiały do wykorzystania na lekcjach
wiedzy o społeczeństwie. Zachęcamy do współpracy z nauczycielem informatyki  na pewno
udzieli niezbędnych rad i pomocy.