Rozdział III
ZASADY DEMOKRACJI
UCZNIOWIE UZYSKAJ
ODPOWIEDZI NA PYTANIA:
Jaki ustrój może mieć państwo?
Czy demokracja jest zawsze taka sama?
Czym się różnią od siebie demokracja, dyktatura i anarchia?
Czemu służy trójpodział władzy w państwie demokratycznym?
Czy decyzja większości jest zawsze słuszna?
Co to jest kompromis i jak siÄ™ go osiÄ…ga?
Czy wartości demokratyczne mogą być ze sobą w konflikcie?
Czym się różnią procedury demokratyczne od tych sprzecznych z zasadami demokracji?
Czy zespoły młodzieżowe mogą śpiewać wszystko, co im się podoba?
Jakie były  kamienie milowe na drodze do demokracji konstytucyjnej?
Jakie tradycje demokratyczne ma Polska?
Co wynika z faktu, że naród i państwo to nie to samo?
Czym jest patriotyzm i jak rozumieją go dziś młodzi ludzie?
Nauczycielu KOSS, pamiętaj o stronie www.ceo.org.pl
znajdziesz tam nowe ćwiczenia i ciekawe materiały
jeżeli nie potrafisz obsługiwać stron www, poproś o pomoc uczniów żeglujących po
Internecie  oni to uwielbiajÄ…
nawiąż współpracę z nauczycielem informatyki, który też szuka ciekawych zadań
dla uczniów
59
1. RÓŻNE OBLICZA PAC
STWA
Ustroje państw różnią się między sobą przede wszystkim zasadami sprawowania władzy, formą rządów
oraz systemem ekonomicznym. Ze względu na pierwsze kryterium możemy mówić o ustroju demokra-
tycznym lub autorytarnym. Ze względu na drugie  o monarchii lub republice, ze względu na trzecie
 o różnych odmianach systemu wolnorynkowego. Na lekcji uczniowie zapoznają się z elementarnymi
pojęciami politologicznymi umożliwiającymi dokonywanie klasyfikacji ustrojów politycznych.
CELE
uwagę, określając ustrój państwa, i wypisz propozy-
Po zajęciach uczniowie powinni umieć:
cje uczniów na tablicy.
 wymienić główne cechy różniące
4. Poproś kilku uczniów o przeczytanie na głos ko-
ustrój demokratyczny od niedemokra-
lejnych fragmentów tekstu  Jaki to ustrój? , wszyst-
tycznego;
kich zaś pozostałych o zapisywanie pojawiających
 podać przykłady różnych typów ustrojów po-
się w nim podstawowych pojęć.
litycznych i ekonomicznych oraz form rzÄ…du.
III
5. Uczniowie w parach lub kilkuosobowych grupach
wykonują zadanie  Określ ustrój . Rozdaj encyklo-
ÅšRODKI DYDAKTYCZNE
pedie i inne z
ródła. Jeśli dysponujesz tylko jedną
" Encyklopedia PWN lub inne wydawnic-
książką  przed lekcją odbij na ksero strony zawiera-
two o charakterze encyklopedycznym.
jące informacje o wybranych państwach..
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA? 6. Rozwiąż z uczniami  zapisując na tablicy udzie-
lane przez nich odpowiedzi  ćwiczenie  Czy to
WPROWADZENIE
jest do pogodzenia? . Ponieważ ćwiczenie jest dosyć
1. Zaproponuj ćwiczenie, w trakcie któ-
trudne, niezbędna będzie twoja pomoc. Przedyskutuj
rego uczniowie spróbują odpowiedzieć na
z uczniami każdą odpowiedz
i zilustruj przykładami.
pytanie  Co to jest państwo? . Podziel klasę na kil-
7. Zapytaj uczniów, czy znają przykład państwa, któ-
kuosobowe zespoły  ich zadaniem będzie wypisanie
rego ustrój oparty jest na zasadzie federacji. Jeżeli
na dużych arkuszach papieru wszystkich elementów,
nie, pokaż w atlasie i krótko omów strukturę Nie-
które składają się na definicję państwa. W każdym
miec, Szwajcarii, Stanów Zjednoczonych. Wymień
zespole można wyznaczyć lidera, sekretarza oraz
nazwy krajów, które tworzą tam federację (landy,
 wywiadowcę , czyli osobę, która obserwuje pracę
kantony, stany). Czy ustrój federacyjny jest realizo-
innych grup i informuje o tym kolegów. Można ko-
wany tylko w dużych krajach? Czy wszystkie duże
rzystać z pomysłów innych zespołów, ale nie należy
państwa świata mają struktury federacyjne? Zwróć
ich przyjmować bezkrytycznie. Wypisane elementy
uwagę, iż główną przyczyną tworzenia takiej struk-
uczniowie numerują w kolejności od najważniej-
tury najczęściej są tradycje historyczne i o wiele
szych do mniej istotnych. Następnie wszystkie grupy
większy niż na przykład w Polsce stopień identyfika-
wywieszajÄ… swoje plakaty i uczniowie odszukujÄ… ele-
cji mieszkańców ze swoim regionem.
menty wspólne i rozbieżne  grupy mogą w tym mo-
mencie dopisać coś do swoich zestawień! Uczniowie
ZAKOC
CZENIE
porównują swoje ustalenia z definicją zamieszczoną
8. Poproś z kolei uczniów, aby omówili terminy, które
w słownikach, leksykonach i encyklopediach (także
pojawiły się na lekcji. Zapisz na tablicy te, które
w  Słowniczku zamieszczonym na końcu podręcz-
dotyczÄ…:
nika). Poproś uczniów, aby zwrócili uwagę na pojęcie
a) ustroju politycznego (demokracja, autorytaryzm,
 suwerenność , zapytaj, czy wiedzą, co ono oznacza,
totalitaryzm);
a w razie problemów wyjaśnij je.
b) formy rzÄ…du (monarchia, republika);
2. Po krótkim wyjaśnieniu, jakie zagadnienia obej-
c) ustroju ekonomicznego (gospodarka wolnoryn-
muje ten rozdział, zapytaj uczniów, czy państwo jest
kowa, gospodarka centralnie sterowana).
naprawdę potrzebne, czy nie można byłoby się bez
PoproÅ› o sporzÄ…dzenie indywidualnie lub w pa-
niego obejść. Poproś kilku uczniów o uzasadnienie
rach  mapy myślowej terminów i informacji pozna-
swoich opinii. Skomentuj dyskusję, odwołując się do
nych na lekcji. Po wykonaniu zadania poproÅ› ochot-
tekstu  Państwo  potrzebne czy nie? .
nika o narysowanie przygotowanego schematu na
ROZWINI
CIE tablicy i uzupełnienie go przez pozostałych uczniów.
3. Zapytaj uczniów, czy wszystkie kraje świata Uwaga! Przykład takiej mapy zamieszczamy poniżej.
mają podobne ustroje. Możesz podać przykłady nie- Jej zakres znacznie wykracza poza dotychczas po-
których państw o podobnych ustrojach (Francja, znane pojęcia i terminy. Część z nich uczniowie do-
Niemcy) i państw o wyraz
nie odmiennych ustro- piero będą omawiać. Dlatego proponujemy umiesz-
jach (Japonia, Koreańska Republika Ludowo-Demo- czenie schematu w widocznym miejscu w klasie
kratyczna). Zapytaj, jakie elementy należy brać pod i stopniowe uzupełnianie podczas kolejnych lekcji.
60 Zasady demokracji
9. Zapisz na tablicy pytanie  Jakich pojęć należa-
łoby użyć do określenia ustroju dzisiejszej Polski? .
Poproś uczniów o krótką pisemną odpowiedz
wraz
z uzasadnieniem.
UWAGI
Podczas lekcji występuje wiele pojęć używanych do
opisu ustrojów politycznych, które będą przydatne
w kolejnych zajęciach. Należy zatem skoncentrować
się na zrozumieniu tych pojęć i przed przystąpieniem
do następnych tematów upewnić się, czy uczniowie
prawidłowo posługują się tymi terminami.
III
2. DEMOKRACJA A DYKTATURA
I ANARCHIA
Systemy organizacji społeczeństwa różnią się między innymi pochodzeniem władzy i mechanizmami
podejmowania decyzji. Na czym polegają te różnice oraz jakie są wady i zalety demokracji, dyktatury
i anarchii  oto pytania, na które uczniowie będą poszukiwać odpowiedzi.
CELE 2. Poleć uczniom przeczytanie tekstu  Dyktatura
i anarchia . Na jego podstawie mogÄ… oni uporzÄ…d-
Po zajęciach uczniowie powinni umieć:
kować i uzupełnić informacje wypisane wcześniej na
 opisać modele sprawowania władzy
tablicy.
oraz podać główne różnice między
nimi;
ROZWINI
CIE
 wyjaśnić charakterystyczne cechy podejmowania
3. Podziel uczniów na trzy zespoły i każdemu poleć
decyzji w państwie demokratycznym, rządzonym
przeczytanie części ćwiczenia opisującej zasady or-
przez dyktatora oraz w opanowanym przez anar-
ganizujące życie społeczne w ich państwie. Poproś
chiÄ™;
o wykonanie poleceń zawartych w materiałach.
 ocenić zalety i wady procedury podejmowania
4. Poleć, aby każda grupa wymyśliła hasło, które
decyzji w ustroju demokratycznym.
odda istotę ustroju obowiązującego w ich państwie.
Grupy mogą rozwiesić plakaty przed siedzibą swego
przywódcy, a hasła wypisać na transparentach lub
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
małych plakietkach przypinanych do ubrań.
WPROWADZENIE
Poproś nowo wybranych przywódców grup
1. Zapisz na tablicy umieszczone w tytule
o prezentację swoich systemów i o informację, w jaki
systemy organizacji społeczeństwa i za- sposób wykonali grupowe zadania.
pytaj uczniów, z czym im się one kojarzą. Poproś
5. Każdy zespół zapoznaje się z zestawem sytu-
o podawanie zarówno historycznych przykładów
acji krytycznych, z którymi mają zmierzyć się po-
poszczególnych systemów rządzenia, jak też luz
nych szczególne państwa. Wyjaśnij, że wszystkie grupy
skojarzeń na ich temat. Zapisz je na tablicy i wyja- będą miały do rozwiązania takie same problemy. Po
śnij, że podczas zajęć takie luz
ne i nie zawsze trafne przeanalizowaniu każdej sytuacji i podjęciu odpo-
skojarzenia zostaną wzbogacone (zastąpione) wiedzą wiedniej decyzji poproś przywódców grup lub inne
na temat wad i zalet tych form organizacji społeczeń- wyznaczone przez grupę osoby o informację, jakie
stwa. decyzje zostały podjęte w ich państwie.
Zasady demokracji 61
6. Zachęć wszystkich uczniów do oceny podjętych używane do opisu ustrojów politycznych poznali na
decyzji. Która z nich jest najlepsza i dlaczego? Poproś poprzedniej lekcji.
grupy, aby przedstawiły również tryb podejmowania
9. Jako pracę domową poleć, aby każdy z nich na-
decyzji, tzn. jak długo je wypracowywano, kto miał
pisał, w jakim systemie chciałby żyć i uzasadnił swój
decydujący głos, jakie są odczucia poszczególnych
wybór.
grup społecznych na temat ostatecznej decyzji. Za-
chęcaj uczniów  obywateli poszczególnych państw 
UWAGI
do zadawania pytań dotyczących panującego u nich
Scenariusz lekcji powstał na podstawie projektu za-
systemu sprawowania władzy.
jęć napisanego przez Philipa Panaritisa w: Demokra-
Bardziej szczegółowo omawiaj problem sukce-
cje i dyktatury. Sposoby podejmowania decyzji, Fundacja
sji we wszystkich państwach. Rozwiązania przyjęte
Edukacja dla Demokracji, Warszawa 1991.
przez grupy zapisuj na tablicy. Zapytaj, jak reagowali
Dzięki zastosowaniu gry symulacyjnej uczniowie
obywatele na wiadomość o nieuleczalnej chorobie
na podstawie własnych doświadczeń zdobywają wie-
przywódcy. Czy któraś z grup wykorzystała chorobę
dzę na temat różnych sposobów sprawowania wła-
przywódcy jako okazję do zmiany formy rządów?
dzy.
ZAKOC
CZENIE
Może się przy tym zdarzyć, że gra  ze względu
7. Zaproponuj, żeby uczniowie wspólnie przeanalizo-
na zawarte w niej uproszczenia, krótki czas trwania
wali zalety i wady poszczególnych sposobów spra-
III
oraz inne czynniki sytuacyjne  wcale nie przekona
wowania władzy z punktu widzenia różnych kryte-
uczniów ostatecznie, że najlepszym z ustrojów jest
riów, które sami uznają za ważne. Są to m.in.: czas
demokracja. Warto wtedy wyjaśnić, iż w realnym
podejmowania decyzji, odczucia obywateli, utożsa-
życiu przewaga tego sposobu sprawowania władzy
mianie się z podjętą decyzją, przekonanie, że jest
jest niepodważalna, i poprosić uczniów o argumenty
ona sprawiedliwa, skuteczność, koszty ekonomiczne
na rzecz tej tezy.
decyzji.
Wnioski warto zapisać w tabeli, której wzór znaj- Jeśli nauczyciel uzna to za stosowne, to na zakoń-
duje się w podręczniku. czenie zajęć może zaproponować, aby każda grupa
8. Poproś uczniów o rozwiązanie krzyżówki  Jaki przygotowała na podstawie literatury historyczny
to ustrój? . Jeżeli będą mieli problemy z wpisywa- przykład  swojego ustroju, np. grupa zajmująca się
niem odpowiednich pojęć, przypomnij, jakie terminy dyktaturą może opisać faszystowskie Niemcy.
3. DEMOKRACJA  CO TO TAKIEGO?
Demokracja zakłada współistnienie kilku fundamentalnych idei: rządu ograniczonego, państwa prawa
i ochrony uprawnień jednostek. Jest to specyficzna forma demokracji  zwana demokracją konstytucyjną
czy liberalną. Na zajęciach uczniowie uczą się rozróżniać podstawowe odmiany demokracji  np.
demokrację bezpośrednią i przedstawicielską, demokrację elektoralną i liberalną.
CELE
terminów: demokracja, autorytaryzm, totalitaryzm,
Po zajęciach uczniowie powinni umieć:
monarchia, republika. Powiedz, że teraz będą mieli
 wskazać różnicę pomiędzy demokra- okazję dokładniej zapoznać się z ustrojem demokra-
cją bezpośrednią i demokracją przed- tycznym. Jest to tym bardziej uzasadnione, że Polska
stawicielskÄ…;
jest krajem demokratycznym, a we współczesnym
 wytłumaczyć, czemu we współczesnych wielo- świecie to właśnie demokracja uchodzi za rozwiąza-
milionowych społeczeństwach demokracja bez- nie ustrojowe szczególnie godne polecenia.
pośrednia może być wykorzystywana jedynie
w ograniczonym zakresie;
ROZWINI
CIE
 porównać zasady obowiązujące w demokracji wy-
2. Zaproponuj, by uczniowie wyobrazili sobie, że do
borczej i demokracji liberalnej (konstytucyjnej);
ich klasy przylecieli przybysze z kosmosu z prośbą
 wyjaśnić, dlaczego nawet najlepiej zorganizo-
o wskazówki, które pomogłyby im w zbudowaniu
wane państwo nie może dobrze funkcjonować
demokracji na ich odległej planecie. Przeprowadz

bez troski obywateli o dobro wspólne.
 burzę mózgów , wypisując na tablicy zasady i in-
stytucje, które uczniowie uznają za najważniejsze
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
(koryguj tylko najbardziej oczywiste błędy).
WPROWADZENIE 3. Poleć przeczytanie tekstu  Termorianie budują de-
1. Nawiązując do poprzedniej lekcji, po- mokrację  w trakcie lektury uczniowie podkreślają
proś uczniów o przypomnienie znaczenia lub wypisują na kartkach te elementy, które Termo-
62 Zasady demokracji
rianie wzięli pod uwagę, ustanawiając na swojej pla- porównaj ich odpowiedzi i sprawdz
, czy wnioski, do
necie zapożyczony od Ziemian ustrój. Porównajcie je których doszli, są podobne.
z listą wypisaną na tablicy  podkreśl te uczniowskie
propozycje, które zbieżne są z zasadami wymienio-
nymi w opowiadaniu.
4. PozostajÄ…c nadal w konwencji ustrojowego science
fiction, powiedz uczniom, że wprowadzenie demo-
kracji na Termorze wcale nie uwolniło mieszkańców
tej planety od kłopotów. O tym, co się stało póz
-
niej, mówi tekst  Niespodziewana wizyta . Poproś
cztery osoby o odczytanie opowiadania z podziałem
na role (jeden z uczniów jest narratorem). Po lektu-
rze zapytaj, czego zabrakło w termoriańskim ustroju,
by można go było uznać za demokrację liberalną
(konstytucyjną). Zasadę, która różni demokrację wy-
borczÄ… od demokracji konstytucyjnej, zapiszcie na
tablicy i krótko omówcie.
5. Podsumuj wiadomości przekazane dotąd, odwo-
III
łując się do informacji z tekstów  Na początku była
demokracja bezpośrednia oraz  Współczesna demo-
kracja przedstawicielska . Podaj uczniom przykłady
krajów, w których funkcjonuje demokracja wybor-
cza, i takich, gdzie mamy do czynienia z demokracjÄ…
konstytucyjną. Jak można określić ustrój demokra- ZAKOC
CZENIE
tyczny współczesnej Polski? 7. Możesz zaproponować uczniom napisanie scena-
6. Poproś o przeczytanie tekstu  Rewizyta na Ziemi riusza krótkiego satyrycznego filmu (fabularnego lub
i przeanalizowanie trudności, jakie wynikły z braku rysunkowego) pt.  Duch republikański straszy . Ma
troski obywateli Termory o dobro wspólne. Analizę on ukazać przygody ducha republikańskiego, który
tę można wykonać w formie metaplanu (według przybywa do miejscowości, gdzie mieszkacie, i tropi
schematu), najlepiej w kilkuosobowych zespołach. wśród urzędników i zwykłych mieszkańców prze-
Zbierz wykonane przez grupy schematy, a następnie jawy braku troski o wspólne dobro.
4. TRÓJPODZIAA
WA
ADZY W PAC
STWIE
DEMOKRATYCZNYM
Ustrój demokratycznego państwa prawa opiera się na trzech równoważących się i kontrolujących się
władzach: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Wszystkie te władze nie stoją ponad prawem,
lecz są mu podporządkowane. Prawo chroni obywatela przed samowolą władz, społeczeństwo zaś przed
samowolÄ… jednostek.
CELE
łów z ćwiczenia  Jakiej władzy tu brakuje? . Uwaga:
trzecia karta zawiera trudniejsze zadanie niż pierw-
Po zajęciach uczniowie powinni umieć:
sza i druga. Poproś uczniów o przeczytanie tekstów
 wyjaśnić, na czym polega trójpodział
i odpowiedz
na zadane pytania.
władzy w państwie demokratycznym;
Zwróć się do reprezentanta każdej z grup o od-
 wytłumaczyć, jakie znaczenie ma przestrzeganie
powiedzi na pytania z karty. Powiedz, aby w wypo-
zasady trójpodziału władz;
wiedziach nie zabrakło przykładów ilustrujących ich
 wskazać sfery działania parlamentu, rządu i są-
stanowisko!
dów w Polsce.
ROZWINI
CIE
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
2. Wprowadz
pojęcie trójpodziału władz. Napisz na
WPROWADZENIE tablicy i umieść pod spodem hasła: władza ustawo-
1. Podziel uczniów na trzy grupy: A, B dawcza, władza wykonawcza, władza sądownicza.
i C, i każdej przydziel jeden z materia- Zadaj uczniom pytanie, jakiego rodzaju władzy bra-
Zasady demokracji 63
kowało w ich przykładach. Zwróć uwagę, iż na sku- 5. Poproś jedną z osób o przeczytanie tekstu  Wła-
tek braku jednej z nich traci i przeciętny obywatel, dza i prawo w demokracjach , na bieżąco wyjaśniaj
ewentualne wątpliwości. Po zakończeniu lektury za-
i aparat państwa.
daj wybranym uczniom pytania:
3. Postaraj się, żeby uczniowie dopasowali konkretne
 Do jakiej władzy zwróciliby się, chcąc zmienić np.
przykłady do jednej z władz (np. policjanci  władza
prawo o parkach narodowych?
wykonawcza). Jeśli uczniowie jeszcze tego nie po-
 Do jakiej władzy zwróciliby się, gdyby zostali
wiedzieli, zapytaj, do jakich władz można zaliczyć:
niesłusznie ukarani mandatem za naruszanie spo-
premiera, ministrów, sędziów, urzędników, posłów,
koju zwierzÄ…t w parku narodowym?
senatorów. Poleć, żeby przykłady te zostały zapisane
 Do jakiej władzy zwróciliby się, widząc motocykl
w zeszytach.
wjeżdżający na teren parku narodowego?
4. Odwołując się do poprzednich lekcji, zapytaj
6. Poleć wykonanie w grupach ćwiczenia  Czy to
uczniów, co jest z
ródłem władzy w ustroju demo-
jest zgodne z prawem? i ogłoś konkurs na najlepsze
kratycznym (wolne i powszechne wybory). Zapytaj
rozwiÄ…zanie. Zbierz odpowiedzi i sprawdz
je razem
o korzyści i wady takiego rozwiązania. Podkreśl, iż
z klasą. Poleć kolejnym uczniom, aby umotywowali
w demokracjach przestrzegane są obie zasady: trój- swoją odpowiedz
(TAK, bo...). Zwycięskiej grupie
podziału władz i wybieralności władz. Zwróć uwagę
przyznaj  Medal Monteskiusza  XVIII-wiecznego
na wybieralność jako zasadę ogólną, nie zawsze ko- francuskiego myśliciela, który pierwszy sformułował
III
niecznie oznaczającą, że wszystkie funkcje w pań- zasadę trójpodziału władz.
stwie obsadza się poprzez wybory. Na przykład sę-
ZAKOC
CZENIE
dziów w Polsce mianuje prezydent, a nie wyborcy
7. Poleć, by uczniowie w domu przeczytali tekst  Trój-
(ale władza prezydenta pochodzi z wyboru), woje- podział władz i na jego podstawie narysowali alego-
woda jest powoływany przez premiera, ale premier
rię (lub wykonali collage) podziału władzy w Polsce.
zawdzięcza swą funkcję wybieranym posłom i pre- Jako inspiracja może posłużyć rysunek zamieszczony
zydentowi. w podręczniku.
5. DECYZJA WI
KSZOÅšCI
 CZY ZAWSZE SA
USZNA?
Władza większości, przy zachowaniu praw mniejszości, to naczelna zasada nowocześnie rozumianego
ustroju demokratycznego. Oznacza, że choć decyduje wola większości obywateli, to jednak żadna decyzja
większości nie może naruszać praw i wolności obywateli stanowiących mniejszość. Przestrzeganie praw
mniejszości służy wszystkim, gdyż każdy obywatel może w jakiejś sprawie należeć do mniejszości.
CELE a) dopóki przestrzegam prawa, nie mogę być nę-
kany przez władzę;
Po zajęciach uczniowie powinni umieć:
b) ubieram siÄ™ tak, jak mi siÄ™ podoba, i jem, co chcÄ™;
 określić powody, dla których upraw-
c) pokrzywdzony przez innego obywatela szukam
nienia większości wobec mniejszości są
sprawiedliwości na drodze zemsty;
ograniczone;
d) władza ma zawsze rację i należy jej bezwzględnie
 wymienić możliwe sposoby postępowania w sy-
słuchać;
tuacji, gdy decyzja podjęta przez większość jest
e) po każdych wyborach zmieniam poglądy, tak aby
błędna;
nie urazić zwycięskiej większości.
 wykazać konsekwencje rezygnacji z demokra-
Po wyrażeniu przez uczniów opinii zapytaj, czy
tycznej drogi postępowania wobec  błędu więk-
zasada rządów większości zapewnia respektowanie
szości .
praw poszczególnych jednostek.
ROZWINI
CIE
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
2. Przeczytaj  Bajkę o zwycięstwie długich włosów .
WPROWADZENIE Przedyskutuj z uczniami motywy kierujÄ…ce ustawo-
1. Wypisz na tablicy poniższe opinie i za- dawcami w Szamponii, zwracając uwagę na ele-
pytaj uczniów, które z nich są bliskie twór- menty racjonalnego rozumowania oraz troski o in-
com demokratycznych ustrojów: teres ogółu widoczny w ich poczynaniach. Zauważ,
64 Zasady demokracji
iż wszystkie decyzje były podjęte demokratycznie  5. Podziel klasę na trzy grupy w zależności od tego,
a mimo to wiele osób, które nic złego nie zrobiły, zo- jaką drogę wybrali w poprzednim ćwiczeniu, i po-
stało poważnie skrzywdzonych. Zapytaj, co powinno proś o uzasadnienie trzech opisanych w ćwiczeniu
postaw. Niech każda grupa uzasadni swoją decyzję.
ograniczać swobodę decyzji demokratycznych władz
Przedyskutuj następujący problem: jaką cenę trzeba
(uzasadnione prawa i wolności jednostki oraz grup).
zapłacić za wybranie jednej z możliwych dróg postę-
3. Przedyskutuj z uczniami przykłady takich praw,
powania. Zwróć uwagę, iż w sytuacjach ekstremal-
których przestrzeganie jest obowiązkiem sprawującej
nych zastosowanie siły do obalenia niesłusznej de-
władzę większości. Nie twórz jednak rozszerzonego
cyzji większości może okazać się usprawiedliwione.
katalogu tych praw, ograniczajÄ…c siÄ™ do kilku przy-
Trzeba jednak pamiętać, że niezmiernie trudno po-
kładów (prawa człowieka to temat odrębnych lekcji).
wrócić do demokratycznych reguł, jeśli raz je się
Warto uwzględnić przede wszystkim prawo każdego
złamie. Podobnie trwałe sabotowanie decyzji władzy
człowieka do życia, wyrażania własnych poglądów,
prowadzi do chaosu  prawo przestaje decydować
korzystania z praw politycznych, wolności sumie-
o tym, co jest dozwolone, a co zabronione.
nia. Przypomnij, że podstawowe prawa jednostki
6. Przeczytaj na głos cytat z dzieła Alexisa de Tocque-
zawarte sÄ… w konstytucji. Zapytaj, czy umieszcze-
ville a i porozmawiajcie na temat zagrożenia, jakie
nie w konstytucji Szamponii postanowień o ochronie
dla demokracji stanowi  tyrania większości .
godności ludzkiej mogłoby zmienić rozwój wydarzeń
7. Rozdaj uczniom tekst  Prawa ograniczone czy nie-
III
w tym kraju. Zwróć uwagę, iż sam zapis w konstytu-
ograniczone , poproś o wybór jednego  najwłaściw-
cji o prawach człowieka i wolnościach obywatelskich
szego, ich zdaniem, zakończenia tekstu. Zakończe-
jest niewystarczający  zapewnione muszą być moż-
nia te prezentują odmienne podejście do kwestii za-
liwości ich egzekwowania.
pewnienia równowagi pomiędzy prawami większo-
4. Zapytaj uczniów o możliwe reakcje jednostek
ści i mniejszości (jednostki). Poproś uczniów o uza-
(grup) na opisaną powyżej sytuację. Zapisz na tablicy
sadnienie opinii. Wskaż, że nieprzestrzeganie równo-
trzy główne postawy  roztropnej mniejszości , jakie
wagi (jak w przykładach II i III) przynosi negatywne
powinny wyłonić się w dyskusji: zgoda na decyzję
konsekwencje.
większości, obalenie decyzji siłą, pozorna aprobata,
a faktycznie protest przeciwko decyzji podjętej przez
ZAKOC
CZENIE
większość.
8. Rozpocznij dyskusję wokół stwierdzenia: w inte-
Poproś uczniów o narysowanie i wypełnienie
resie większości jest przestrzeganie praw mniejszo-
drzewa decyzyjnego opisującego trzy warianty za- ści. Uświadom uczniom, iż pojęcia  większości czy
chowania mniejszości (podane w ćwiczeniu  Roz-  mniejszości mają zwykle płynne znaczenie: w jed-
tropna mniejszość wobec błędu większości ); w razie nej sprawie należymy do większości, w drugiej zaś
potrzeby przypomnij sposób wypełniania schematu do mniejszości. Przestrzeganie uprawnień mniejszo-
drzewa decyzyjnego. ści leży więc w interesie wszystkich.
6. CO TO JEST KOMPROMIS
I JAK SI
GO OSI
GA?
W państwie demokratycznym ścierają się sprzeczne interesy różnych grup społecznych i politycznych.
Nie prowadzi to jednak do anarchii, między innymi dzięki powszechnie uznawanym procedurom
podejmowania decyzji. Zajęcia pokazują, że czasem, aby osiągnąć własne cele, trzeba zrezygnować
z części swoich oczekiwań czy postulatów.
 określić możliwe konsekwencje braku kompro-
CELE
misu.
Po zajęciach uczniowie powinni umieć:
 określić, z jakich powodów w prak-
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
tyce demokratycznej różne grupy po-
WPROWADZENIE
lityczne dążą do uzgodnienia swoich rozbieżnych
1. Poproś uczniów o wyjaśnienie, co ozna-
dążeń;
cza kompromis.
 objaśnić korzyści płynące ze stosowania  kompro- Zapisz na tablicy określenie kompromisu zaczerp-
misu w demokracji; nięte z tekstu Marcina Króla:  Kompromis to taki ro-
Zasady demokracji 65
dzaj porozumienia między spierającymi się stronami, porozumienia? Zachęć uczniów do wymyślenia kilku
kiedy wszyscy muszą z czegoś zrezygnować . innych koalicji i innych programów niż zaprezento-
Zachęć uczniów do przypomnienia sytuacji, wane przez graczy oraz do oceny szans ich zaapro-
w której sami dochodzili w jakiejś sprawie do poro- bowania przez  Sejm , czyli klasę.
zumienia. Co chcieli, a co mogli osiągnąć, z czego
4. Zwróć uwagę, że ze zjawiskiem kompromisu spo-
musieli zrezygnować? Zaproponuj, by swoje do-
tykamy się często w życiu publicznym  od szczebla
świadczenia odnieśli do przedstawionej przez wspo-
samorządu do najwyższych władz państwowych. Po-
mnianego autora sytuacji:  W (...) niewielkiej grupie
daj przykłady dochodzenia do kompromisu, począw-
towarzyskiej mogą być tacy, którzy chcą iść wieczo-
szy od Okrągłego Stołu, a skończywszy na aktual-
rem do kina, i tacy, którzy woleliby robić coś innego.
nych koalicjach wyborczych lub rządowych. Zachęć
Jak siÄ™ dokonuje i na czym polega dochodzenie do
uczniów do dokładnego przeanalizowania jednego
kompromisu (...), [dzięki któremu] żadna ze stron po
z omawianych przykładów. Możesz odwołać się do
jego zawarciu nie wychodzi z ukrywanym przeko-
tekstu  Porozumienia Okrągłego Stołu . Zadaj pyta-
naniem, że przegrała i że musi natychmiast brać się
nia:
do dalszej walki, tylko nieco sprytniej? .
 Jakie stanowiska zajmowały początkowo strony?
 Z czego zrezygnowały?
ROZWINI
CIE
2. Przygotuj uczniów do rozegrania gry  Sztuka kom-  Jakie wspólne stanowisko udało się osiągnąć?
III
promisu  wybierz pięciu szefów partii politycznych
5. Poproś uczniów, by przeczytali tekst  Do raju
i rozlosuj między nich programy polityczne. Rozdaj
ciągle daleko , i wyjaśnij różnicę między kompro-
materiał pomocniczy zawierający instrukcję gry. Wy-
misem a consensusem jako podstawÄ… porozumienia.
pisz na tablicy elementy programu każdej z partii
Odnajdz
cie te elementy w analizowanym uprzednio
i omów je z uczniami. Sprawdz
, czy reguły gry są
przykładzie z polskiego życia politycznego.
jasne dla wszystkich uczestników.
6. Przedstaw w formie miniwykładu tezy zawarte
Uwaga! Jeśli uważasz, że zaproponowane w in-
w tekście  Polityka  spór o państwo . Zapiszcie na
strukcji elementy programów politycznych są zbyt
tablicy zawarte tam definicje polityki. Czy państwo
trudne i abstrakcyjne, zastąp je innymi, bliższymi do-
mogłoby w ogóle funkcjonować bez gry politycz-
świadczeniu uczniów (np. programy wycieczki szkol-
nej? Dlaczego stosunek młodych ludzi do polityki
nej lub szkolnego Dnia Wiosny).
jest często tak negatywny? Oto przykłady pytań, na
Gra ma przedstawić trudny mechanizm uzgad-
które warto wspólnie z uczniami szukać odpowiedzi.
niania wspólnego programu przez grupy różniące się
Możesz zaproponować chętnym uczniom przepro-
celami oraz umożliwić zorientowanie się w zasadach
wadzenie minisondażu wśród ich rówieśników na
dogadywania się. Może uczyć rezygnacji z celów
temat stosunku młodych ludzi do polityki.
maksymalnych dla realizacji celów możliwych. Uka-
ZAKOC
CZENIE
zuje mechanizmy tworzenia koalicji. Zwraca uwagÄ™
na potrzebę realizmu i konieczność uzyskania popar- 7. Zwróć uwagę, że jednym z najczęściej podnoszo-
cia przez większość dla decyzji wynegocjowanych nych zarzutów przeciwko demokracji są niekończące
w wąskim gronie. się spory pomiędzy politykami i partiami. Czy  zda-
3. Po zakończeniu gry przedyskutuj z uczniami, czy niem uczniów  sporów tych jest we współczesnej
osiągnięcie kompromisu było łatwe. Czy było po- Posce rzeczywiście zbyt wiele? Czy demokracja bez
trzebne? Co by się stało, gdyby strony nie zawarły sporów jest w ogóle możliwa?
7. CZY WARTOÅšCI DEMOKRATYCZNE
MOG
BYĆ W KONFLIKCIE?
Wolność, odpowiedzialność, sprawiedliwość, równość, jawność, praworządność to podstawowe wartości
demokratyczne. Niekiedy przestrzeganie jednej wartości odbywa się kosztem drugiej, na przykład
zachowanie zasady równości sprzeczne bywa z zasadą wolności. Od sposobu rozwiązywania takich
sytuacji konfliktowych zależy w dużej mierze trwałość demokracji.
CELE  określić znaczenie tych wartości w życiu jednostki
i państwa;
Po zajęciach uczniowie powinni umieć:
 wymienić podstawowe wartości de-  podać przykłady sytuacji, w których wartości te
mokratyczne; stoją ze sobą w sprzeczności.
66 Zasady demokracji
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
Upewnij siÄ™, czy uczniowie rozumiejÄ… postawione
w tekście problemy.
WPROWADZENIE
3. Zaproponuj minidebatÄ™ odnoszÄ…cÄ… siÄ™ do wybra-
1. Zapytaj uczniów, czy znalez
li siÄ™ kiedy-
nego konfliktu wartości w życiu publicznym, np. do
kolwiek w sytuacji, w której musieli wy-
problemu prawa do posiadania broni. PoproÅ›, aby
bierać między dwiema sprawami czy wartościami,
po jednej stronie klasy stanęli zwolennicy prawa do
na których im bardzo zależy, np. między uczciwością
jej posiadania, a z drugiej jego przeciwnicy. Ucznio-
a przyjaz
nią, między dotrzymaniem słowa danego
wie powinni sformułować najważniejsze argumenty
rodzicom a dobrą zabawą z przyjaciółmi. Poproś
na rzecz swojego stanowiska, a następnie nazwać
o podanie kilku przykładów takich trudnych wy-
ważne dla demokracji wartości, które za nimi stoją.
borów w sytuacjach konfliktów wartości. Zachęcaj
Są to w tym przypadku wolność i bezpieczeństwo
do szczerych wypowiedzi.
osobiste z jednej strony oraz ochrona ludzkiego życia
i bezpieczeństwo publiczne  z drugiej.
ROZWINI
CIE
4. Poleć wykonanie ćwiczenia  Demokratyczne wa-
2. Zwróć uwagę, iż podobne konflikty wartości prze-
rianty postępowania .
żywają ludzie w życiu społecznym i politycznym.
Przedyskutuj z uczniami rozwiÄ…zania. Postaraj siÄ™,
O takich właśnie trudnych wyborach będą te za-
by zabierający głos uczniowie objaśnili swoje odpo-
jęcia. Poproś uczniów, by zastanowili się, jakie, ich
wiedzi. Skoryguj ewentualne błędy.
III
zdaniem, są najważniejsze wartości w demokracji.
Propozycje uczniów zapisz na tablicy. Zaproponuj
teraz, by zapoznali się z tekstem pt.  Wartości demo- ZAKOC
CZENIE
kratyczne  harmonia czy konflikt i skonfrontowali 5. Zaproponuj, by uczniowie (indywidualnie lub
swoją listę z zestawieniem z tekstu. Czym się one w parach) napisali opowiadanie albo krótki scena-
różnią? Zwróć uwagę na wartości pominięte przez riusz filmowy osnuty wokół konfliktu wartości de-
uczniów oraz  jeśli takie będą  wartości niesłusznie mokratycznych. Praca ta może dotyczyć sytuacji wy-
na ich liście umieszczone. myślonej lub takiej, która naprawdę się zdarzyła.
8. WOLNOŚĆ SA
OWA
A MUZYKA MA
ODZIEŻOWA
Zajęcia mają na celu przybliżenie uczniom stanowisk i argumentów stron w jednym z najbardziej
fundamentalnych sporów, jaki nieustannie odnawia się w państwach demokratycznych. Jakie są granice
wolności słowa? Czy swoboda wypowiedzi artystycznej powinna być czymś ograniczona? Problem
rozważany jest na przykładzie hipotetycznego sporu  rodziców z  muzykami rockowymi .
CELE
proś o wypowiedzi ilustrowane przykładami z życia
szkolnego oraz przykładami z najnowszej historii
Po zajęciach uczniowie powinni umieć:
Polski.
 podać przykłady ograniczenia wolno-
2. Podkreśl, że korzystanie z praw do wolności oso-
ści słowa w państwie demokratycz-
bistej i obywatelskiej jest ograniczone: naturalnÄ… gra-
nym;
nicę stanowią prawa i wolności innych osób. Na
 sformułować argumenty  za i  przeciw ostrze-
przykład mimo prawa do wolności wygłaszania swo-
ganiu przed treściami niewskazanymi dla mło-
ich poglądów można zostać pociągniętym do od-
dych ludzi;
powiedzialności za naruszenie przy tej okazji dóbr
 zaproponować sposoby rozwiązania konfliktu
innych osób (m.in. w wypadku obrażenia ich prze-
między rodzicami obawiającymi się wpływu pio-
konań). Zachęć do podawania innych przykładów,
senek na młodych a obrońcami wolności wypo-
w których, zdaniem uczniów, można zaakceptować
wiedzi.
ograniczenie prawa jednostki do swobody wypowie-
dzi. Propozycje zapisuj na tablicy.
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
Zapytaj uczniów, co sądzą o cenzurze oraz o ogra-
WPROWADZENIE niczeniu liczby odbiorców dzieła artystycznego. Co
1. Zapytaj uczniów, jakie mają skojarze- myślą o wyznaczaniu granicy wieku widzów, któ-
nia z określeniem:  wolność słowa . Po- rzy mogą dany film zobaczyć? Zapytaj, czy ucznio-
Zasady demokracji 67
wie słyszeli o pomyśle znakowania programów tele- Wyjaśnij, że jakkolwiek dykusja jest niewątpliwie
wizyjnych  tak aby widoczny na ekranie znaczek pierwszym krokiem do zrozumienia problemu i sta-
wskazywał, że dany film zawiera drastyczne sceny, nowisk obu stron, to jednak ich nie rozwiąże. Po-
których dzieci nie powinny oglądać. Czy taki sys- informuj klasę, że celem dalszej pracy będzie zna-
tem informuje rodziców i zabezpiecza dzieci? Czy lezienie takiego rozwiązania, które usatysfakcjonuje
określanie wieku, dla jakiego przeznaczony jest film, większość przedstawicieli obu grup. Aby to osiągnąć,
stanowi formę cenzury? oba zespoły będą musiały współpracować ze sobą,
żeby znalez
ć elementy wspólne dla obu grup i uzy-
ROZWINI
CIE skać najlepsze możliwe rozwiązanie.
3. Wyjaśnij, że uczniowie wezmą teraz udział w de- 6. Poprowadz
dalsze negocjacje, będąc mediatorem
bacie, która pozwoli zaprezentować argumenty  za między grupami. Uczniowie powinni w dalszym
i  przeciw klasyfikowaniu tekstów piosenek mło- ciągu patrzeć na problem z punktu widzenia grupy,
dzieżowych jako przeznaczonych dla słuchaczy po- którą reprezentują, muszą być jednak także bardziej
wyżej określonego wieku. otwarci na argumenty strony przeciwnej i skupić się
Podziel klasę na dwie grupy i poleć, aby przy- na szukaniu porozumienia oraz opracowaniu wspól-
gotowały się do debaty. Jedna grupa ( rodzice ) bę- nego rozstrzygnięcia tego problemu. Jakie rozwiąza-
dzie reprezentowała pogląd, że niektóre teksty pio- nie jest możliwe do przyjęcia dla  rodziców i dla
senek rockowych przekraczają granice przyzwoito-  muzyków ? Zapisz na tablicy rezultat negocjacji.
III
ści i dlatego muzyka młodzieżowa, zanim trafi do 7. Poproś uczniów o zapoznanie się z tekstem  Kło-
szerokiego rozpowszechniania, powinna być przez poty z wolnością i upewnij się, czy rozumieją pro-
specjalnych ekspertów oceniana, czy może być do- blemy wynikające z klarownej  jak mogłoby się
zwolona dla młodzieży. Przydatny tu będzie ma- wydawać  zasady  Granicą wolności człowieka jest
teriał pt.  Jesteśmy przeciw wulgarnym tekstom! . wolność innych ludzi .
Druga grupa ( muzycy rockowi ) opowiada siÄ™ za
pełną wolnością słowa i ekspresji w muzyce. Będzie
ZAKOC
CZENIE
ona korzystała z materiału pt.  Śpiewamy, o czym
8. Poproś uczniów, aby wyobrazili sobie, że są redak-
chcemy! . Rozdaj obu grupom odpowiednie teksty
torami szkolnej gazetki, przeczytali zdania zamiesz-
oraz każdemu uczniowi instrukcję do debaty.
czone w materiale  Szkolna gazetka i wskazali te,
Jeśli uznasz za stosowne, pomóż obu zespołom
na których zamieszczenie nie mogliby się zgodzić.
sformułować argumenty i przewidzieć kontrargu- Wskaż, że ich zamieszczenie wiązałoby się z naru-
menty strony przeciwnej.
szeniem godności osób, których one dotyczą, oraz
4. Poproś, aby każda grupa wybrała swojego rzecz- ich prawem do prywatności. Jedynie informacje B.
nika, który w ciągu kilku minut dokona prezentacji
i E. nie naruszajÄ… tych zasad. Podyskutujcie na temat
stanowiska grupy wraz z przemawiajÄ…cymi za nim
zdania C.  w jaki inny sposób uczniowie mogliby
argumentami. Stanowiska obu grup zapisuj na ta- wyrazić swoją opinię w tej sprawie i jak powinni ją
blicy (lub na dużym arkuszu papieru). Obie strony
uzasadnić.
sporu proś o dodatkowe wyjaśnienia oraz komenta- Jeśli w waszej szkole także wydawana jest ga-
rze.
zetka, poproś uczniów, by przynieśli na lekcję kilka
5. Staraj się wciągnąć do dyskusji wszystkich
jej numerów i przeanalizujcie je z punktu widzenia
uczniów. Graj rolę  adwokata diabła , stawiając
omawianych na lekcji ograniczeń wolności słowa.
przewrotne pytania lub podkreślając aspekty, które
Zaproponuj, by uczniowie opracowali (najlepiej
uczniowie pominęli.
w parach) zestawienie zasad, które powinny być re-
Po zakończeniu debaty poproś o odpowiedzi na spektowane przy redagowaniu szkolnej gazetki, pt.
następujące pytania:  Wolne słowo w szkolnej gazetce . Zasady te mogą
a) Jakie były najlepsze argumenty użyte przez prze- być sformułowane w następujący sposób:  Nie uży-
ciwną stronę w czasie debaty? wamy wulgarnych słów ,  Nie opisujemy prywat-
b) Które z argumentów moglibyście zaakceptować? nych spraw uczniów i nauczycieli bez ich zgody .
68 Zasady demokracji
9. KRÓTKA HISTORIA DA
UGIEJ DROGI
DO DEMOKRACJI
Trójpodział władz, odebranie większości prawa do decydowania o niektórych sprawach, sąd konstytu-
cyjny mogący unieważnić ustawy uchwalone przez parlament, powszechne prawo wyborcze  wszystko
to przyjmujemy dziś za oczywistość, choć przecież wcale nie było oczywistością u początków historii
demokracji. Lekcja poświęcona jest momentom przełomowym w dziejach demokracji i myślicielom,
którzy wnieśli najbardziej twórczy wkład do teorii demokracji.
CELE
jęciach wydarzeń i procesów historycznych miało
swój wkład w rozwój tej formy rządzenia.
Po zajęciach uczniowie powinni umieć:
Wyznacz dwoje uczniów-reporterów, których za-
 wymienić najważniejsze zasady demo-
III
daniem będzie napisanie relacji z  kongresu (w for-
kracji i określić historyczny kontekst
mie sprawozdania lub reportażu). Resztę uczniów
oraz miejsce ich narodzin;
podziel na osiem zespołów i poproś, by każdy za-
 wykazać na przykładach rozwój idei demokracji;
poznał się z krótkim tekstem zawierającym informa-
 wyjaśnić różnice między demokracją ateńską
cje dotyczące jednej epoki. Zespoły przygotowują się
a współczesną demokracją konstytucyjną.
następnie do wzięcia udziału w  Kongresie ojców de-
mokracji , zgodnie z instrukcjÄ… zamieszczonÄ… w pod-
ÅšRODKI DYDAKTYCZNE
ręczniku. Każda z grup powinna wytypować swo-
jego przedstawiciela, który wygłosi krótką, 3-minu-
" Tekturowe pudełka, klej.
towÄ… wypowiedz
opisującą wkład starożytnych Aten,
" Duży arkusz kartonu.
Rzymu itp. w rozwój demokracji. Mogą to być dwie
osoby  wtedy każda ma po półtorej minuty na
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
zabranie głosu! Zwróć uwagę, by uczniowie odwo-
Å‚ywali siÄ™ w swych wypowiedziach do fundamen-
WPROWADZENIE
talnych zasad demokracji wypisanych wcześniej na
1. Poproś uczniów, by wypisali na kart-
tablicy  np. Grecy mogą się chwalić demokratyczną
kach poznane dotÄ…d podstawowe ele-
dyskusją, ale nie ochroną praw mniejszości! Sekre-
menty ustroju demokratycznego. Następnie na ich
tarz zespołu zapisuje w punktach najważniejsze tezy
podstawie wspólnie sporządz
cie na tablicy takie ze-
ich wystÄ…pienia, a  grafik opracowuje zabawne logo
stawienie. Powinny siÄ™ tam znalez
ć między innymi
dla swojej grupy delegatów na  kongres .
następujące elementy: wola większości, wolne wy-
4. Gdy zespoły zakończą przygotowania, ogłoś uro-
bory, rząd ograniczony, rządy prawa, trójpodział
czyste rozpoczęcie  Kongresu ojców demokracji . Po-
władz, ochrona praw mniejszości, konstytucja i sąd
proÅ› delegacje o przedstawienie siÄ™ i zaprezentowa-
konstytucyjny.
nie swoich logo, a następnie udziel głosu kolejnym
2. Wyjaśnij, że demokracja w jej obecnym kształ-
mówcom. Gdy wszyscy wygłoszą już swoje mowy,
cie nie narodziła się z dnia na dzień. Był to długi,
otwórz część dyskusyjną spotkania i zaproponuj, by
historyczny proces uczenia siÄ™ i stopniowego udo-
delegaci zastanowili się nad wkładem innych ojców
skonalania demokratycznych procedur. Zapytaj, co,
demokracji w rozwój tej idei. Może to być okazja do
ich zdaniem, może zostać uznane za moment ze-
żartobliwych ocen w rodzaju  My jednak zrobiliśmy
rowy w historii demokracji. Być może z lekcji historii
więcej niż wy w sprawie ochrony praw mniejszości
uczniowie pamiętają inne ważne momenty, które
oraz trudnych pytań (np.  Dlaczego twórcy amery-
miały wpływ na rozwój idei rządów ludu! Uwaga:
kańskiej konstytucji nie wpadli na pomysł, że kobiety
zajęcia te (podobnie zresztą jak lekcja następna) po-
też mogą brać udział w głosowaniach? ).
winny być prowadzone we współpracy z nauczycie-
5. Dobrym akcentem kończącym  kongres mogą
lem historii.
być życzenia ojców demokracji dla Polski (lub całego
ROZWINI
CIE świata  decyzja należy do nauczyciela) na zbliża-
3. Wyjaśnij, że na tych zajęciach spróbujecie przygo- jący się XXI wiek i nowe milenium. Uczniowie mogą
tować  krótką historię demokracji w formie  kon- je wymyślać indywidualnie lub w swych zespołach.
gresu przedstawicieli różnych epok i krajów, w któ- Najciekawsze i najdowcipniejsze życzenia warto za-
rych narodziły się najistotniejsze dla demokracji za- mieścić w klasowej gazetce! Po zakończeniu spotka-
sady. Zwróć jednak uwagę, iż wiele innych po- nia dziennikarze odczytują lub prezentują w gazetce
staci oraz nie omawianych dokładniej na tych za- swoje relacje.
Zasady demokracji 69
6. Poleć, by uczniowie przeczytali cytaty zawarte Na pudełkach można wpisać miejsce, czas danego
w materiale  Krótka historia długiej drogi do demo- wydarzenia, nazwiska ważnych osób, a do pudełka
kracji , a następnie na podstawie tego tekstu oraz przykleić lub włożyć np. odpowiedni cytat. Przed
wiadomości zdobytych w pierwszej części lekcji spo- rozpoczęciem ćwiczenia wyjaśnij uczniom, co to są
kamienie milowe  dosłownie i w przenośni.
rzÄ…dzili schemat pt.  Kamienie milowe lub mapÄ™,
na której zaznaczone zostaną miejsca, w których
narodziły się najważniejsze dla współczesnej demo- ZAKOC
CZENIE
kracji idee i zasady. Schemat  Kamienie milowe
7. Jako zadanie domowe uczniowie (może tylko
może mieć ciekawą formę plastyczną  na plan- ochotnicy?) piszą własną wersję krótkiej historii de-
szy uczniowie mogą narysować drogę, przy której mokracji, zaczynając esej od słów:  Na początku była
przyklejone zostaną tekturowe pudełka symbolizu- agora... . Praca może mieć także formę zabawnego
jące przełomowe momenty w rozwoju demokracji. komiksu!
10. POLSKIE TRADYCJE
III
DEMOKRATYCZNE
Współczesna demokracja odwołuje się do wzorów wywodzących się z przeszłości  ze starożytności,
z czasów średniowiecza, odrodzenia, oświecenia i z XIX wieku. Dziedzictwo to obejmuje także polskie
tradycje uczestnictwa obywateli w życiu politycznym kraju oraz egzekwowania przez nich praw i swobód
obywatelskich.
CELE
obywateli (tzn. osób mających prawa polityczne,
a więc szlachty) w jego tworzeniu.
Po zajęciach uczniowie powinni umieć:
3. Omów z uczniami zagadnienie: czy XV- albo XVI-
 wymienić niektóre zasady demokra-
-wieczna Polska stanowiła państwo demokratyczne
tyczne w historii Polski i określić, kiedy
we współczesnym znaczeniu tego słowa? Przypo-
zostały sformułowane;
mnij, że tylko ok. 10 procent obywateli (tj. szlachta)
 uzasadnić, dlaczego zasady te mogą nadal obo-
posiadało pełnię praw politycznych, istniało pod-
wiązywać we współczesnym państwie demokra-
daństwo osobiste chłopów itd. Porównując jednak
tycznym.
PolskÄ™ z innymi krajami w tym samym okresie,
widzimy wyraz
nie, iż stanowiła ona jeden z nie-
ÅšRODKI DYDAKTYCZNE
licznych przykładów struktury państwowej podpo-
rzÄ…dkowanej znaczÄ…cej liczbie obywateli. Dopiero
" Kartki papieru, klej, nożyczki, okrą-
w końcu XVIII wieku polska szlachta zaczęła do-
głe listwy do zwinięcia papierowego
strzegać w mieszczanach i chłopach podobnych so-
zwoju.
bie ludzi; upadek państwa utrudnił jednak dalsze
reformy w kierunku równouprawnienia tych sta-
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
nów. W Europie proces demokratyzacji rozwinął się
w pełni dopiero w XIX stuleciu, nie byliśmy zatem
WPROWADZENIE
1. Poproś uczniów, by przeczytali uważ- bardzo opóz
nieni!
nie cytaty z najważniejszych dokumentów
Zwróć uwagę, iż ustrój dawnej Polski nie był
z dziejów polskiej demokracji. Napiszcie na tablicy,
wcale idealny, jednak wiele zasad, na jakich opie-
co to sÄ… za dokumenty.
rała się praktyka polityczna Rzeczypospolitej, brzmi
bardzo współcześnie.
ROZWINI
CIE
4. Poproś uczniów, by napisali w zeszytach, jaka jest
2. Omów z uczniami pojęcia i sfomułowania wystę-
myśl przewodnia każdego dokumentu oraz czy ta za-
pujące w tekście  Nasi pradziadowie wobec władzy
sada istnieje w dzisiejszym prawie. Zapytaj uczniów,
i na kartach z cytatami.
czy współczesne państwo demokratyczne powinno
Zwróć uwagę, iż dla tworzących prawa i zwy-
przestrzegać wymienionych zasad.
czaje dawnej Rzeczypospolitej nie byłoby zrozu-
miałe popularne dziś przeciwstawianie  państwa 5. Zaproponuj, aby uczniowie podali kilka podo-
i  społeczeństwa . Rzeczpospolita oznaczała właśnie bieństw i kilka różnic między demokracją szlachecką
wspólną odpowiedzialność za państwo, współudział a dzisiejszą demokracją parlamentarną. Poproś, aby
70 Zasady demokracji
do opisu obu ustrojów sporządzili tabelę, w której ru- rysunki (mogą być żartobliwe) ilustrujące prawa i za-
bryki z podobieństwami będą pomalowane na żółto, sady zbliżone do tych obowiązujących współcześnie
a rubryki z różnicami  na czerwono. w krajach demokratycznych. To zadanie można wy-
konać także w formie  starożytnego zwoju. Ucznio-
ZAKOC
CZENIE
wie sklejają ze sobą kartki papieru, tak by utworzyły
6. Uczniowie w kilkuosobowych zespołach opra- długą  taśmę , i na niej w porządku chronologicz-
cowujÄ… tablicÄ™ pt.  Jak nasi pradziadowie budo- nym umieszczajÄ… wybrane wydarzenia, postaci, do-
wali demokrację? . Na tablicy powinny się zna- kumenty. Końce zwoju warto wzmocnić, przyklejając
lez
ć: cytaty z omawianych na lekcji dokumentów, do nich okrągłe listwy, wokół których papier wygod-
nazwiska postaci historycznych z nimi zwiÄ…zanych, nie siÄ™ zwija!
11. NARÓD I PAC
STWO
III
Powstanie wspólnoty narodowej jest jednym z najbardziej znaczących przejawów życia zbiorowego.
Zajęcia pokazują, że  obok więzi językowej, terytorialnej i kulturowej  czynnikiem decydującym jest
tożsamość narodowa, czyli poczucie bycia Polakiem, Niemcem czy Rosjaninem. Uczniowie rozważają,
czy zasady tożsamości narodowej i identyfikacji obywatelskiej są zgodne, czy też pozostają w konflikcie.
CELE
kulturę wytwarzają więzi zespalające je w odrębny
naród.
Po zajęciach uczniowie powinni umieć:
4. Powiedz uczniom, że wypełniając różne formu-
 wymienić czynniki kształtujące naród;
larze (np. formularz paszportowy), spotykamy siÄ™
 wyjaśnić znaczenie pojęcia  tożsamość naro-
z rubrykami  obywatelstwo i  narodowość . Wy-
dowa ;
jaśnij, że obywatelstwo oznacza przynależność jed-
 określić wzajemne relacje pomiędzy przynależno-
nostki do danego państwa, konieczność przestrzega-
ścią narodową a państwową.
nia jego praw, ale równocześnie korzystania ze zwią-
zanych z tym uprawnień. Obywatelstwo uzyskuje
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
siÄ™ poprzez urodzenie bÄ…dz
stałe zamieszkiwanie na
terytorium danego państwa. Natomiast o narodowo-
WPROWADZENIE
ści decyduje tożsamość narodowa, czyli odczuwana
1. Poinformuj uczniów, że podczas lekcji
przez jednostkę więz
z określoną wspólnotą naro-
zastanawiać się będą nad tym, co to jest
dowÄ….
naród oraz czym się różnią między sobą narody,
5. Zachęć uczniów, aby zastanowili się, co różniło,
a także nad zależnościami, jakie zachodzą między
a co łączyło Polaków mieszkających przed stu laty
narodem i państwem.
w Poznaniu, Warszawie i Krakowie. PoproÅ› o zapisa-
nie różnic i podobieństw na tablicy. Wyjaśnij, że ów-
ROZWINI
CIE
cześni Polacy stanowią jeden z wielu przykładów na-
2. Przeprowadz
ćwiczenie  Jaki to naród? . W tym
rodu, który rozwijał własną kulturę, nie mając swo-
celu podziel uczniów na kilkuosobowe grupy. Ich
jego państwa. Poproś, aby wymienili i w miarę moż-
przedstawiciele będą losować pytania zawierające
liwości pokazali na mapie świata przykłady państw
trzy informacje o jakimś narodzie. Każda grupa bę-
zamieszkanych przez jeden naród (np. Polska, Szwe-
dzie miała jedną minutę na udzielenie odpowiedzi,
cja, Grecja, Japonia), państw wielonarodowych, na-
za którą można otrzymać jeden punkt. Ponadto do-
rodów mieszkających w kilku państwach (Polacy, Ży-
stanie po jednym punkcie dodatkowym za pokaza-
dzi, Turcy, Wietnamczycy) oraz narodów nie posia-
nie na mapie Europy terytorium zamieszkiwanego
przez naród, którego dotyczy pytanie, oraz za po- dających swojego państwa (Kurdowie, Tybetańczycy,
Czeczeni).
danie co najmniej dwóch dodatkowych informacji
6. Poleć, by uczniowie zapoznali się z tekstem  Naród
na jego temat. Możesz zaproponować, by na koniec
każdy zespół wymyślił swoją  narodową zagadkę .  wspólnota krwi czy kultury? i na jego podstawie
wypisali na kartkach (indywidualnie, w parach lub
3. Następnie poproś uczniów, aby zastanowili się,
czym różnią się między sobą narody. Uzyskane od- zespołach) odpowiedzi na dwa pytania:  Polski oby-
powiedzi zapisz na tablicy. Wyjaśnij, że grupy lu- watel  kto to taki? oraz  Polak  kto to taki? .
dzi zamieszkujące przez długi czas pewne teryto- 7. Poproś, by uczniowie przeczytali wyniki badania
rium, posługujące się tym samym językiem, mające opinii publicznej ( Jakie kryteria trzeba spełnić, żeby
podobne doświadczenia historyczne oraz tę samą zostać uznanym za prawdziwego Polaka? ) i zin-
Zasady demokracji 71
terpretowali je. Zapytaj, czy także dla nich kryteria  Naród to...
ujawnione w badaniu są najważniejsze. Które z tych  Państwo to...
kryteriów wskazaliby jako najistotniejsze? Sprawdz
, czy uczniowie potrafią rozróżnić pojęcia
 naród (i  tożsamość narodowa ) oraz  państwo
(i  obywatelstwo ).
ZAKOC
CZENIE
8. Poproś uczniów, żeby dopisali dalszy ciąg zdań
niedokończonych:
12. CZYM JEST PATRIOTYZM?
 Ojczyzna moja wolna, więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada , pisał poeta po odzyskaniu niepodle-
głości przez Polskę w 1918 r. Czy znaczy to jednak, że niepodległość zwalnia z patriotyzmu i okazywania
szacunku ojczyz
nie i jej symbolom? Zajęcia dają uczniom możliwość zastanowienia się nad tym, czym
III
dzisiaj jest i czym powinien być patriotyzm. W toku lekcji definiowane są ponadto takie terminy
opisujące stosunek człowieka do narodu, jak patriotyzm, szowinizm i kosmopolityzm.
CELE nacjonalizmu. Nacjonalizm może być więc także in-
terpretowany jako postawa ideowo-polityczna, która
Po zajęciach uczniowie powinni umieć:
uznaje tożsamość narodową za nadrzędną zasadę
 odróżnić przejawy  patriotyzmu
polityczną. Państwo dla nacjonalistów jest organiza-
i  nacjonalizmu ;
cją polityczną służącą ochronie interesów i rozwo-
 określić, co to znaczy być polskim patriotą dzisiaj.
jowi narodu. Przeczytaj na głos zacytowane w lekcji
słowa Tadeusza Kotarbińskiego oraz Roberta Alding-
tona i poproÅ› o ich zinterpretowanie.
JAK PRZEPROWADZIĆ ZAJ
CIA?
4. Poproś uczniów o uważne przeczytanie artykułu
WPROWADZENIE
 Patriota  kto to taki? . Zapytaj ich, czy zgadzajÄ… siÄ™
1. Sprowokuj dyskusję wokół następują-
z opiniami wyrażonymi w ankiecie. Następnie poleć
cych pytań:  Co, waszym zdaniem, ozna-
uczniom, aby do znajdującej się pod artykułem tabeli
cza hasÅ‚o Polska dla Polaków«? Jak myÅ›licie, co czujÄ…
wpisali swoje poglÄ…dy na ten temat.
przedstawiciele innych narodów, widząc taki napis
5. Otwórz dyskusję na temat kształtu patriotyzmu
na ścianie jakiegoś domu w waszym mieście czy
we współczesnej Polsce w perspektywie jej wejś-
wsi? Co czulibyście, spotykając np. w Niemczech
hasÅ‚o Niemcy dla Niemców«? . cia do Unii Europejskiej. Zapisz na tablicy pytanie:
2. Poproś uczniów, żeby wymyślili inne krótkie ha-  Co to znaczy być polskim patriotą w zjednoczonej
sła, które lepiej mogą wyrażać uczucia narodowe bez Europie? . Aby zachęcić do wymiany zdań, możesz
obrażania przedstawicieli innych narodów i podwa- przytoczyć nieco prowokacyjne stwierdzenie ucznia
żania ich prawa do życia w Polsce. Każdy proponu- szkoły średniej:  Patriotyzm  to przestarzałe lektury
jący hasło zapisuje je na tablicy. Następnie uczniowie szkolne. Teraz, kiedy mamy wejść do Unii Europej-
wybierają hasła, które najbardziej im się podobają, skiej, kto myśli o patriotyzmie? To przeżytek i wy-
i uzasadniają swój wybór.
daje mi się, że nie da się go na siłę ekshumować .
Wyznacz kilku uczniów-reporterów, którzy zapiszą
ROZWINI
CIE
najważniejsze głosy w dyskusji w formie krótkiej
3. Poleć, by uczniowie zapoznali się z tekstem  Czło- dziennikarskiej relacji.
wiek i ojczyzna , a następnie wykonali w parach
Podsumowując dyskusję, postaw następujące py-
ćwiczenie pt.  Kto to mówi? . Skomentuj odpowie-
tania:
dzi uczniów, zwracając uwagę na ewentualne trud-
 Czy któryś z argumentów związanych z tematem
ności w odróżnieniu haseł patriotycznych od na-
dyskusji usłyszałeś po raz pierwszy?
cjonalistycznych (np.  Liczy siÄ™ tylko dobro mojego
Jak wpłynęły one na twoją opinię?
kraju ) oraz nacjonalistycznych od szowinistycznych
 Czy któryś z usłyszanych podczas dyskusji argu-
(np.  Polska dla Polaków ). Sprawdz
cie także, do
mentów uważasz za szczególnie ważny?
jakiej kategorii zaliczyć można hasła wypisane wcze-
śniej przez uczniów!  Czy jakieś argumenty twoich adwersarzy przeko-
Uwaga: oprócz zaproponowanego w podręczniku nały cię na tyle, że zmieniłeś swoją poprzednią
można spotkać się z innym sposobem rozumienia opinię na ten temat?
72 Zasady demokracji
ZAKOC
CZENIE
7. Następnie zaproponuj uczniom, aby wykonali
6. Poproś uczniów, aby wymienili różne elementy
w formie  satyrycznej lub  poważnej projekt sym-
obrazu współczesnej Polski: z czego jako Polacy mo- bolu Polski  starając się zilustrować wymienione
żemy być dumni, a czego powinniśmy się wstydzić. poprzednio cechy lub zjawiska. Urządz
wystawÄ™ wy-
Zapisz te elementy na tablicy.
konanych prac. Zachęć do ich skomentowania.
III