DR KATARZYNA GÓRSKA
UNIWERSYTET WROCŁAWSKI

WYKŁAD V

Prawa podmiotowe

Prawa podmiotowe

– uwagi ogólne



prawo podmiotowe ≠ obowiązujące przepisy



prawo podmiotowe = sytuacja podmiotu (podmiotów)



domena każdej gałęzi prawa (nie tylko prawa cywilnego), ale
wg

. A. Woltera: „dla prawa cywilnego prawo podmiotowe to

kategoria centralna, stanowiąca fundament poszczególnych

instytucji cywilnoprawnych”



brak jednolitej definicji !!



różne koncepcje źródeł praw podmiotowych:



teoria praw naturalnych



szkoła pozytywistyczna



koncepcje umiarkowanego pozytywizmu

Różne ujęcia prawa podmiotowego w nauce polskiej

Prawo podmiotowe to:

•

przyznana i zabezpieczona przez normę prawną sfera możności

postępowania w określony sposób, złożona z jednego lub więcej

uprawnień, związanych ze sobą funkcjonalnie i stanowiących element

danego typu stosunku prawnego” (A.Wolter)

•

„przyznana przez normę prawną na rzecz strony stosunku prawnego sfera

możności postępowania w sposób określony w tej normie, czyli zgodnie z

treścią prawa przedmiotowego” (S. Grzybowski)

•

„jest to pewna złożona sytuacja podmiotu prawnego, wyznaczona

podmiotom przez obowiązujące normy i chroniąca prawnie uznane

interesy tych podmiotów, składająca się z zachowań psychofizycznych lub

konwencjonalnych podmiotu uprawnionego, z którymi sprzężone są

zawsze obowiązki innego podmiotu lub podmiotów” (Z. Radwański)

•

„pojęcie praw podmiotowych jest tworem myślowym, odzwierciedlającym

w sposób syntetyczny sferę zjawisk społecznych, które normuje porządek

prawny (…) „prawo podmiotowe nie sięga dalej niż interes chroniony przez

ustawodawcę” (A. Szpunar)

Elementy konstrukcyjne pojęcia „prawo podmiotowe”

1) sfera „możności postępowania”

-

pojęcie „uprawnienia”

- uprawnienie a prawo podmiotowe

2) wynikająca ze stosunku cywilnoprawnego

-

3) przyznana przez porządek prawny

4) w celu realizacji czy ochrony interesów podmiotu

Struktura prawa podmiotowego

1) uprawnienia bezpośrednie - polegające na możności podejmowania przez

uprawnionego wszystkich albo określonych działań wobec pewnego dobra (np.

podstawowe uprawnienia wchodzące w skład prawa własności - zob.

art. 140

KC);

2) roszczenia -

sytuacje osób, wobec których indywidualnie oznaczony podmiot ma

zachować się w określony sposób, polegający na czynieniu, zaniechaniu czy

znoszeniu i można od niego domagać się tego zachowania (np. roszczenia

wchodzące w skład wierzytelności - zob.

art. 353

KC);

3) uprawnienia kształtujące - kompetencje do tego, by własnym działaniem,

jednostronnie spowodować powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego

(ustanowienie, aktualizację lub dezaktualizację obowiązku drugiej strony; np.

uprawnienia do wypowiedzenia zobowiązania czy odstąpienia od umowy);

4) wynikające z prawa materialnego uprawnienia do żądania ukształtowania

stosunku prawnego przez sąd (np. żądanie waloryzacji świadczenia,

rozwiązania spółki cywilnej);

5) zarzuty materialnoprawne -

rozmaite sytuacje prawne (najczęściej będące

szczególną postacią kompetencji) polegające na tym, że w istniejącym stosunku

prawnym osoba obowiązana może odmówić spełnienia skierowanego przeciw
niej roszczenia innej osoby, przez co czyni to roszczenie bezskutecznym

przejściowo lub na zawsze (np. przedawnienie, potrącenie, zarzut niespełnienia

świadczenia wzajemnego).

Klasyfikacje praw podmiotowych

•

brak jednolitej klasyfikacji utrudnia przedstawienie spójnej
systematyki praw podmiotowych

•

wg. A. Woltera:

1)

ze względu na stopień ochrony – prawa bezwzględne i względne

2)

ze względu na typ stosunków prawnych, z których prawa

wynikają – prawa majątkowe i niemajątkowe

•

wg

. Z. Radwańskiego

1)

prawa bezwzględne i względne, przy czym dychotomię tego

podziału zakłóca wskazanie szczególnej postaci praw w

zobowiązaniach realnych i przyporządkowanych praw

bezwzględnych

2)

prawa akcesoryjne i związane

3)

prawa majątkowe i niemajątkowe

4) prawa przenoszalne i nieprzenoszalne
5) prawa tymczasowe

Prawa majątkowe i niemajątkowe

•

wg

. Woltera podział ten zależy od tego czy prawa podmiotowe „są

bezpośrednio uwarunkowane interesem ekonomicznym podmiotu

uprawnionego”; mają wymiar pieniężny

•

prawa majątkowe: realizują interes ekonomiczny, mają wymiar

pieniężny (bez względu na wartość rynkową)
-

przykłady: prawa rzeczowe; wierzytelności; prawa na dobrach

niematerialnych o charakterze majątkowym

,

prawa rodzinne o

charakterze majątkowym, prawa spadkowe (prawo dziedziczenia)
-

konsekwencje wyodrębnienia

•

prawa niemajątkowe: nie realizują interesu ekonomicznego, nie

mają wymiaru pieniężnego; są ściśle związane z osobą
uprawnionego
-

przykłady: prawa osobiste, prawa rodzinne niemajątkowe

-

konsekwencje wyodrębnienia

Prawa bezwzględne i względne



wyodrębnione ze względu na przyznany zakres ochrony
(skuteczności)



prawa bezwzględne - skuteczne erga omnes; mogą
mieć charakter majątkowy lub niemajątkowy



prawa względne – skuteczne inter partes; przeważnie
mają charakter majątkowy



konsekwencje:

prawa podmiotowe bezwzględne, ze względu na swą

skuteczność erga omnes, muszą podlegać ścisłej
reglamentacji prawnej. Zasada zamkniętej listy (numerus
clausus

) praw podmiotowych bezwzględnych

Przypadki rozszerzonej skuteczności praw względnych
-

przykłady -



zobowiązania realne

np. art. 16 ust. 2 pkt 1 KWU prawo najmu, dzierżawy,

prawo odkupu i pierwokupu, prawo dożywocia, mogą być
ujawnione w księdze wieczystej. Zgodnie z art. 17 KWU,
przez ujawnienie „prawo lub roszczenie uzyskuje
skuteczność względem praw nabytych przez czynność
prawną po jego ujawnieniu”



bezskuteczność względna czynności prawnej - art. 59, 527
i n. KC



art. 690 KC „do ochrony praw najemcy do używania
lokalu

stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie

własności” (tzw. przyporządkowane prawo bezwzględne)

Prawa wolne i związane



prawo związane

- jego podmiotem

– z woli ustawodawcy – musi być

zawsze osoba, która jest jednocześnie podmiotem
innego, określonego prawa wolnego (niezwiązanego)

-

chodzi tu zatem o związanie dwóch różnych praw

przesłanką podmiotową

-

dwa podstawowe typy powiązań



prawo wolne

- brak korelacji z innym prawem

Prawa niesamoistne (akcesoryjne) i samoistne

•

prawa akcesoryjne
- skonstruowane dla wzmocnienia innych (samoistnych )praw

podmiotowych; charakter zabezpieczający
-

mogą mieć postać praw bezwzględnych lub względnych

-

akcesoryjność polega na więzi pomiędzy prawem

zabezpieczającym (niesamoistnym) a zabezpieczanym,

charakteryzującej się tym, że co do zasady prawo niesamoistne

nie powstaje bez prawa głównego, jego zakres zależy od prawa

głównego i wygasa wraz z prawem głównym
nie wszystkie prawa zabezpieczające mają charakter
akcesoryjny!

•

prawa samoistne
-

zdecydowana większość praw podmiotowych, których istnienie,

obrót, treść nie zależy od innych praw

Prawa przenoszalne i nieprzenoszalne



kryterium: możliwość zmiany podmiotu, o czym decyduje
ustawodawca



przenoszalność rozumiana szeroko, jako:

-

zbywalność

istota

reguła z art. 57 kc

-

dziedziczność

Prawa podmiotowe tymczasowe (ekspektatywy)

•

funkcja ekspektatywy -

przygotowanie i zabezpieczenie przyszłego prawa

podmiotowego w sytuacji, gdy jego powstanie (nabycie) ma charakter
dynamiczny

, nie następuje w wyniku jednego zdarzenia prawnego (K.

Gandor)

•

o ekspektatywie prawa możemy mówić tylko w takim zakresie, w jakim ona

sama jest już prawem

•

ekspektatywa jest prawem podmiotowym „oddzielnym” od prawa, które
przygotowuje (prawa docelowego)

•

z ekspektatywą mamy do czynienia, „gdy ze zrealizowanymi już składnikami

złożonego stanu faktycznego, prowadzącego do powstania (nabycia) prawa

podmiotowego, porządek prawny łączy nie jakiekolwiek skutki prawne, lecz

takie, których całokształt stwarza oczekującemu – po pierwsze – silne

stanowisko prawne, służące określonemu celowi praktycznemu, silne, bo do

pewnego stopnia zabezpieczone (…) i – po drugie – takie stanowisko, które

spełnia prawnie uznane samodzielne funkcje,a więc funkcjonuje niezależnie

od prawa podmiotowego, którego nabycie poprzedza”

•

przykłady ekspektatywy:

pozycję osoby, której prawo jest uzależnione od warunku

zawieszającego lub terminu początkowego; sytuacji oczekującego na ustanowienie

własnościowego prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej

Nabycie prawa podmiotowego

•

wielość zdarzeń prowadzących do nabycia/utraty

prawa; zdarzenia wszelkiego typu: zależne i niezależne

od woli człowieka, zachowania zmierzające do

wywołania skutków prawnych i takie, którym ten cel nie

przyświeca a skutek prawny wywołują z mocy ustawy

•

trzy sposoby podziałów nabycia praw
- nabycie pochodne i pierwotne
- nabycie translatywne i konstytutywne
-

nabycie pod tytułem ogólnym i pod tytułem

szczególnym

Nabycie pierwotne i pochodne



nabycie pochodne
- istota
-

przesłanki skutecznego nabycia

(1) istnienie prawa u poprzednika
(2) zasada nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse

habet
- podstawowe typy



nabycie pierwotne
- istota
- skutek
-

prawo nabywane jest bez obciążeń, chyba że przepisy stanowią

inaczej

Nabycie translatywne i konstytutywne



kryterium: to, czy prawo nabyte istniało wcześniej



oba sposoby należą do nabycia pochodnego i pierwotnego)



nabycie translatywne

-

prawo w całości przechodzi z jednego podmiotu na drugi; następca

uzyskuje prawo w kształcie, w jakim przysługiwało poprzednikowi
-

jest skutkiem aktu woli uprawnionego, np. przeniesienie własności;

lub może nastąpić niezależnie od woli, np. zasiedzenie

nieruchomości



nabycie konstytutywne

-

podmiot nabywa prawo dotychczas nieistniejące, ale – gdy chodzi

o jego treść – stanowiące wycinek prawa przysługującego

poprzednikowi, np. ustanowienie służebności gruntowej;

zawłaszczenie rzeczy niczyjej

Nabycie pod tytułem ogólnym i szczególnym



kryterium



podział dotyczy tylko nabycia pochodnego



następstwo pod tytułem szczególnym

- istota

- skutki



następstwo pod tytułem ogólnym

- istota

-

dopuszczalność

-

przykłady:

Utrata prawa podmiotowego



następuje zawsze wskutek zdarzeń określonych w
ustawie



często stanowi drugą stronę zdarzenia skutkującego
nabycie prawa,

- inne:



upływ czasu



konfuzja

Ochrona praw podmiotowych



„sfera możności postępowania” jest przyznana w celu
ochrony interesu podmiotu uprawnionego



typowe środki ochrony:



powództwo – możliwość skorzystania z przymusu państwowego

(problem tzw. zobowiązań naturalnych)



pomoc własna (zob. m.in. art. 142,343, 423, 424 kc),

Kolizja praw podmiotowych



istota kolizji



sposoby rozstrzygania kolizji
- system preferencji

- istota
-

np. pierwszeństwo ograniczonych praw rzeczowych

- system redukcji

- istota
- np. 1025-1026 kpc

w sytuacjach nie uregulowanych rozstrzyga sąd!

Wykonywanie praw podmiotowych



realizacja przez podmiot stanów rzeczy lub zachowań
zmierzających do uzyskania lub zabezpieczenia prawnie
uznanych interesów tego podmiotu



może polegać zarówno na czynieniu, jak i na
zaniechaniu (sporne)



powinno następować zgodnie z treścią prawa
podmiotowego



nie musi być osobiste

Nadużycie prawa podmiotowego



wewnętrzna i zewnętrzna teoria nadużycia prawa
podmiotowego



regulacja nadużycia prawa podmiotowego w art. 5 kc

- istota klauzuli generalnej

- cel zastosowania klauzuli generalnej



kryteria oceny działań osoby uprawnionej

- rodzaje

- charakter



konsekwencje nadużycia prawa podmiotowego

Zasady współżycia społecznego

•

powszechnie uznane w społeczeństwie podstawowe

zasady etycznego i sprawiedliwego postępowania

•

oceny moralne

wyrażone w postaci uzasadnionych przez te

oceny norm postępowania (norm moralnych), regulujących

postępowanie jednych osób wobec innych.

•

tylko takie reguły moralne, które mają charakter imperatywny
-

wyrażają żądanie określonego postępowania, mają formę

nakazów postępowania moralnie aprobowanego lub zakazów

postępowania moralnie dezaprobowanego

•

zasady współżycia społecznego odnoszą się do wszystkich

kategorii podmiotów

•

zmienność i brak skodyfikowania utrudnia ich stosowanie

przez sądy

•

problem ujęcia zasad współżycia społecznego, jako podstawy

wyrokowania przez sądy

Treść zasad współżycia społecznego - przykłady



udzielenie pomocy

słabszemu



postępowanie zgodne z uzasadnionymi oczekiwaniami
(zaufaniem)

partnerów społecznych

Społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa



przejaw funkcjonalnego ujmowania praw podmiotowych

(wyraz preferencji ustawodawcy dla takiego korzystania z

praw podmiotowych, które służy osiągnięciu celów
społecznych i ekonomicznych, dla jakich dany typ prawa
podmiotowego został powołany)



przyczyny marginalizacji



postulaty de lege ferenda

Sfera zastosowania art. 5 kc



wszystkie uprawnienia przyznane normami materialnego
prawa cywilnego

(ALE

– tylko w zakresie prawa prywatnego, a nie

publicznego)



uniwersalny zakres podmiotowy (ALE

– zasada tzw.

czystych rąk)



ograniczeniom wyznaczonym przez art. 5 KC podlegają
wszystkie wyróżniane w nauce prawa cywilnego tzw.
normatywne postacie uprawnień

Sytuacje nie podlegające ocenom z art. 5 kc

1) zachowania niepodejmowane w wykonaniu

praw

podmiotowych, m.in.: dokonywanie

czynności prawnych

niepolegające na realizowaniu szczegółowej kompetencji
w

istniejącym stosunku prawnym, ale jedynie na

korzystaniu z

przysługującej podmiotowi zdolności do

czynności prawnych

2) skutki

zdarzeń prawnych niepolegających na określonym

zachowaniu uprawnionego, ale

następujących bez jego

udziału (skutki powstające "z mocy prawa"),

3)

zachowanie

podmiotu

nieodpowiadające

nawet

formalnie

treści przysługującego mu uprawnienia

4)

wykonywanie

obowiązków