DR KATARZYNA GÓRSKA
UNIWERSYTET WROCŁAWSKI

WYKŁAD IV

Przedmioty stosunków cywilnoprawnych

Przedmiot stosunku cywilnoprawnego



zachowanie się stron stosunku (dozwolone, nakazane
lub zakazane), regulowane normami prawa cywilnego
oraz obiekty, których to zachowanie dotyczy



przedmiot prawa podmiotowego (praw podmiotowych)

POJĘCIE

Przedmioty stosunku cywilnoprawnego
- podstawowe kategorie -

1. rzeczy

2. przedmioty materialne nie będące rzeczami

3. przedmioty niematerialne

4. zespolone funkcjonalnie masy majątkowe

Rzeczy,

jako przedmiot stosunków cywilnoprawnych

•

rzeczy = przedmioty materialne (art. 45 KC)

•

wyodrębnione z przyrody

•

w całości lub w części

•

rzeczy ruchome i

nieruchomości

•

znajdujące się w obrocie (res in commercio)

Rodzaje rzeczy wg. KC

1.

pojęcie i rodzaje – art. 46 KC

•

grunty

•

budynki

•

lokale

Oznaczone co do tożsamości (TYLKO!)

2. konsekwencje normatywne:

-

wyodrębnienie praw, właściwych

tylko dla nieruchomości

-

system ujawniania praw
rzeczowych na

nieruchomościach (księgi
wieczyste)

-

specyficzny sposób regulacji

granic prawa własności oraz

nabycia i utraty prawa własności

1.

pojęcie

Rzeczy, które nie są

nieruchomościami

(definicja a contrario)

Co

do

tożsamości lub co do

gatunku;

2. konsekwencje normatywne

Zasadniczo

– brak szczególnego

reżimu prawnego odnoszącego
się tylko do rzeczy ruchomych;

Wyjątki: rzeczy szczególnego

przeznaczenia,

np.

broń,

dobra kultury;

Nieruchomości

Rzeczy ruchome

Nieruchomości gruntowe



części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot
własności (art. 46 par. 1 )



podstawą wyodrębnienia jest podział fizyczny (geodezyjny) oraz
prawny (przypisanie gruntu osobie

właściciela)



obowiązuje zasada superficies solo cedit, co oznacza, że
częściami składowymi gruntu są:

1. budynki oraz inne

urządzenia trwale z gruntem związane

(art. 48 KC);

wyjątki: art. 49 KC,

2. drzewa i inne

rośliny od chwili zasadzenia lub zasiania,

wyjątki – np. art. 279 KC

2. prawa

związane z własnością nieruchomości (art. 50 KC)



szczególnym rodzajem gruntu jest nieruchomość rolna (art.
46

1

KC).

Nieruchomości budynkowe

•

wg. art. 3 pkt. 2 Pr. budowl. budynek to obiekt budowlany trwale

związany z gruntem, wydzielony z przestrzeni za pomocą przegród
budowlanych oraz

posiadający fundament i dach

•

budynki =

części składowe gruntu

•

na podstawie przepisu

szczególnego stanowią odrębny od gruntu

przedmiot

własności:

- art. 235 KC

– budynki wzniesione przez użytkownika wieczystego

- art. 272 KC

– budynki wzniesione przez rolniczą spółdzielnię

produkcyjną na gruncie państwowym oddanym jej do użytkowania
- art. 279 KC

– budynki wzniesione przez rolniczą spółdzielnię

produkcyjną na gruncie stanowiącym wkład gruntowy

Nieruchomości lokalowe



lokal

– prawnie wyodrębniona część budynku



legalna definicja lokalu

– art. 2 ust. 1 i 2 ustawy

o

własności lokali



wyodrębnienie lokalu następuje w drodze
zdarzenia prawnego:
1. umowa
2. jednostronna

czynność prawna właściciela

nieruchomości
3. orzeczenie

sądu

Rzeczy oznaczone co do gatunku i co do
tożsamości



kryterium podziału: zastępowalność a sposób
oznaczenia rzeczy

uchwała SN z 30.12.1988 r. „rzeczy oznaczone co do

tożsamości, to rzeczy niezastępowalne, a zwłaszcza

rzeczy wyprodukowane specjalnie dla określonego,

zindywidualizowanego kontrahenta, charakteryzujące

się swoistymi właściwościami”.



znaczenie prawne podziału:
- art. 155 kc; art. 478 kc; art. 479 kc; art. 556 i nast. kc;
i inne.

Rzeczy zużywalne i niezużywalne



rzeczy zużywalne -dające pożytki przez ich zużycie,
zniszczenie, istotne przeobrażenie, a nawet wyzbycie się



rzeczy

niezużywalne - podlegają fizycznemu zużyciu, ale

zachowują integralność (całość) przez cały okres używania



znaczenie podziału:

jeżeli przepisy uprawniają do korzystania z rzeczy

zużywalnej, to następuje przeniesienie własności tych
rzeczy na korzystającego z jednoczesnym obowiązkiem
zwrócenia takiej samej ilości rzeczy, tej samej jakości i
wartości .

uprawnienie do korzystania z rzeczy

niezużywalnej niesie

za sobą obowiązek zwrotu tej samej rzeczy

Rzeczy przyszłe



mają powstać w przyszłości (mają zostać

wyprodukowane, wytworzone), nie istnieją w chwili

dokonywania czynności prawnej;



mogą być przedmiotem wielu różnych umów, a z

niektórymi są ściśle związana



znaczenie wyodrębnienia:

zob. art. 53 kc; 155 kc

Części składowe rzeczy

•

art. 47 par. 2 KC

– częścią składową rzeczy jest wszystko, co

nie

może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej

zmiany

całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany

przedmiotu

odłączonego

•

przykład: silnik w samochodzie, budynek na gruncie

•

połączenie musi mieć charakter fizyczny, trwały i funkcjonalny;
nie ma znaczenia wskutek jakich

działań do niego doszło;

ocena powinna

mieć charakter obiektywny

•

art. 47 par. 1 KC - nie

mogą być przedmiotem praw

rzeczowych,

•

ALE

– części składowe mogą być przedmiotem czynności

zobowiązujących, posiadania lub oznaczenia szczególnego
sposobu wykonywania praw rzeczowych

•

kwestia

części składowych gruntu (zob. art. 46, 49, 279 kc)

Przynależności



Art. 51 KC

– def.



przykłady: kluczyki do samochodu; ciągnik rolniczy w
gospodarstwie rolnym



przesłanki:
1. rzecz ruchoma
2. charakter samoistny
3. podporządkowanie gospodarcze rzeczy głównej
4. przydatność do funkcjonowania rzeczy głównej zgodnie z jej

przeznaczeniem

5. pozostająca w faktycznym związku z rzeczą główną, ale zob.

art. 51par.3 KC

6. jest własnością właściciela rzeczy głównej



obrót

przynależnościami

-

art.

52

KC

–

przepis

dyspozytywny, co

może jednak zostać wyłączone przez przepis

szczególny, np. art.84 KWU).

Pożytki

pożytki naturalne rzeczy (fructus naturales) – art. 53 par.1 kc

-

korzystanie z pożytków naturalnych może z czasem prowadzić

do zmniejszenia substancji rzeczy
-

odłączone od rzeczy mogą być przedmiotem odrębnego

rozporządzenia;

pożytki cywilne rzeczy (fructus civiles) – art. 53 par. 2 kc

-dochody z rzeczy uzyskane na podstawie stosunku prawnego
-

postać rzeczy ruchomych lub świadczeń pieniężnych

pożytki prawa – art. 54 kc

-

dochody, czyli korzyści, jakie przynosi prawo zgodnie ze swoim

społeczno-gospodarczym przeznaczeniem
-

nie obowiązuje podział na pożytki naturalne i cywilne

-

np. odsetki za zwłokę, kara umowna, dochody z majątkowych

praw autorskich, dywidendy

Art. 55 KC

– ogólne reguły dotyczące uprawnienia do pobierania

pożytków

Szczególne postaci przedmiotów

•

przedmioty zbiorowe:

- istota:

odrębny przedmiot stosunków cywilnoprawnych (w

tym także praw rzeczowych)

-

cechy wyróżniające:

1). dopiero pewna, nieoznaczona ilość rzeczy tego samego
rodzaju

może być przedmiotem stosunku cywilnoprawnego

2). poszczególne przedmioty składające się na przedmiot

zbiorowy nie mają znaczenia w obrocie i prawie nigdy w nim

samodzielnie nie występują

-

przykłady: paczka kawy, wywrotka piasku,

• zbiory rzeczy (universitas rerum)

- istota

: rzeczami są poszczególne elementy zbioru

-

cechy wyróżniające:
1). samodzielne rzeczy, które zebrane razem tworzą

pewną całość
2). utożsamienie danego zbioru, jako całości (np.
poprzez skatalogowanie, zinwentaryzowanie) pozwala

na to, aby dany zbiór stał się przedmiotem obrotu w

drodze jednej czynności prawnej – uno actu (sprzedaży,

darowizny itp.), a nawet aby stał się przedmiotem praw
rzeczowych

- rodzaje:

1). zbiór rzeczy jednorodzajowych (np. księgozbiór,

kolekcja znaczków)
2). zbiór rzeczy uzupełniających się (np. para butów,
talia kart)
3). zorganizowany zbiór rzeczy wzajemnie dobranych

(np. komplet mebli, komplet zastawy stołowej)

P

RZEDMIOTY MATERIALNE NIE

BĘDĄCE RZECZAMI

:

-

ciecze i gazy

- kopaliny

nie występują w postaci wyodrębnionej

-

zwierzęta

Status prawny:
nie są przedmiotem praw rzeczowych
-ustawodawca konstruuje w tych wypadkach prawa podobne
do

własności, poprzez:

1.

odesłanie do przepisów o własności lub o prawach

rzeczowych, lub

2.

użycie terminu „własność” (np. własność wód – art.

10 ust. 1 Pr. wodnego) ,

który jednak nie pokrywa się z

pojęciem własności w rozumieniu KC

P

RZEDMIOTY NIEMATERIALNE

:

- energia

- dobra intelektualne (utwory literackie, artystyczne,
naukowe, wzory użytkowe)

- dobra osobiste

Status prawny:
nie są przedmiotem praw rzeczowych

Pieniądze,
jako przedmiot stosunków cywilnoprawnych

•

pojęcie wieloznaczne

•

wielość funkcji: 1. powszechny środek umarzania zobowiązań

2. środek wymiany dóbr i usług

3. środek akumulacji wartości majątkowych

•

dwie postaci:
1.

jednostki pieniężne - normatywna jednostka miary wartości;

wyrażająca wartość świadczonych dóbr i usług; charakter
abstrakcyjny ; przedmiot niematerialny
2.

znaki pieniężne - szczególny rodzaj rzeczy ruchomych, na

których są wyrażone jednostki pieniężne (rzeczy oznaczone co

do gatunku; wyjątkowo indywidualnie)

•

zasadą jest, że pieniądze same w sobie nie stanowią

przedmiotu stosunków cywilnoprawnych, chyba że są rzeczami

ruchomymi, jak znaki pieniężne, numizmaty, pieniądze

pamiątkowe i produkty mennicy

Przedsiębiorstwo,
jako przedmiot stosunków cywilnoprawnych

•

3 alternatywne znaczenia przedsiębiorstwa (podmiotowe, przedmiotowe,
funkcjonalne)

•

przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym - art. 55

1

KC;

•

status prawny -

brak jednomyślności w doktrynie,

dwie koncepcje:

1).

przedsiębiorstwo, jako szczególne dobro majątkowe (sui generis)

Daje

podstawę

do

konstruowania

prawa

podmiotowego

typu

własnościowego na przedsiębiorstwie

wg.

przepisów prawa cywilnego przedsiębiorstwo może być przedmiotem

użytkowania, czy zastawu rejestrowego, zob. art. 55

2

i 75

1

kc

2).

przedsiębiorstwo, jako

zbiór

rzeczy

i

zbywalnych

praw

majątkowych (universitas rerum et iuris)

-

przedsiębiorstwo, jako zbiór rzeczy i praw, nie może być przedmiotem
prawa

własności

-

przedmiotem praw rzeczowych

mogą być tylko poszczególne składniki

praw rzeczowych

Składniki przedsiębiorstwa



po nowelizacji KC ustawą z dnia 14.02.2003 r.



art. 55

1

kc -

zespół składników materialnych i

niematerialnych, przeznaczonych do realizacji określonych

zadań gospodarczych

-

wyliczenie składników w sposób przykładowy

- tylko aktywa!
-

musi mieć charakter odrębny, w tym sensie, że nie może

być identyfikowany z działalnością osoby ściśle z nim

związanej



skład przedsiębiorstwa jest ustalany w okolicznościach
faktycznych konkretnego przypadku; w tym sensie norma
art. 55

1

kc

ma charakter względnie wiążący

Obrót przedsiębiorstwem



art. 55

2

KC -

czynność prawna (umowa) mająca za

przedmiot przedsiębiorstwo obejmuje wszystko, co

wchodzi w jego skład, chyba że strony się inaczej

umówiły lub wynika to z przepisu szczególnego



różnorodność czynności prawnych



pojęcie zbycia przedsiębiorstwa:
-

czynność prawna przenosząca przedsiębiorstwo na

inny podmiot (np. sprzedaż, darowizna)
-

charakter prawny czynności

-

jedna czynność (uno actu)



następstwa zbycia



forma

– art. 75

1

kc

Długi przedsiębiorstwa



status: nie stanowią składników przedsiębiorstwa, ale są

jego obciążeniami



konsekwencje:
-

rozporządzenie przedsiębiorstwem nie obejmuje długów

przedsiębiorstwa!
-

zbycie przedsiębiorstwa nie skutkuje (co do zasady)

przejęciem jego długów przez nabywcę (por. art. 519 kc)



Art. 55

4

– ius cogens - ochrona wierzycieli przedsiębiorstwa;

-

ustawowe kumulatywne przystąpienie do długu

-

odpowiedzialność solidarna zbywcy i nabywcy za długi

-

zakres odpowiedzialności nabywcy (ograniczenie pro

viribus patrimonii)

Gospodarstwo rolne



art. 55

3

KC

określa gospodarstwo rolne jako przedmiot

stosunku cywilnoprawnego



celowość wyodrębnienia definicji : zob. art. 55

4

, 1058 i n.,

przepisy o przekazywaniu gospodarstw rolnych za rentę



zorganizowana, funkcjonalna całość, obejmująca:

-

składniki materialne (np. grunty rolne, zob. art. 46

1

kc, wraz

z

przynależnościami)

-

składniki niematerialne (np. wierzytelności)

która jest lub może być wykorzystywana do celów produkcji

rolnej;



pogląd, iż art. 55

2

i 75

1

kc

nie odnoszą się do gospodarstwa

rolnego wyklucza możliwość jego zbycia w drodze jednej
czynności prawnej (sporne)

Pozakodeksowe definicje gospodarstwa
rolnego



Ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego z dnia 11
kwietnia 2003 r.

Art. 2 pkt. 2 - gospodarstwo rolne - gospodarstwo rolne

w rozumieniu Kodeksu cywilnego o obszarze nie

mniejszym niż 1 ha użytków rolnych;



Ustawa z 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym

rolników

Art. 6 pkt. 4 ustawy

gospodarstwo rolne, to każde

gospodarstwo, służące prowadzeniu działalności

rolniczej, która oznacza działalność w zakresie

produkcji roślinnej i zwierzęcej, w tym produkcji
ogrodniczej, sadowniczej, pszczelarskiej, rybnej i

leśnej.

Majątek

majątek sensu largo
aktywa i pasywa -

ogół praw i obowiązków majątkowych

podmiotu

majątek sensu stricte

tylko aktywa (majątkowe prawa podmiotowe oraz korzystne

sytuacje faktyczne)



jeden podmiot może mieć różne majątki (np. majątek

wspólny i odrębny współmałżonków)



przydatność pojęcia:

-

sukcesja uniwersalna

-

zarząd

-

odpowiedzialność

-

surogacja

Mienie



art. 44 kc

– pojęcie ogólne, wyrażające ogół praw

majątkowych, w tym zwłaszcza prawo własności i inne
prawa rzeczowe

-

termin zawsze odnoszący się tylko do aktywów

-

jest używany abstrakcyjnie, bez relatywizowania do

określonej osoby



rodzaje mienia:

– mienie państwowe (art. 44

1

kc)

- mienie komunalne (art. 165 Konstytucji RP

– JST

przysługuje własność i inne prawa majątkowe)
- mienie osobiste
-

inne (np. stowarzyszeń, fundacji itp.)