Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KJP: PODSTAWOWE POJĘCIA KJP

1

I. Kultura języka

Wyrażenie bywa używane w dwóch zasadniczych znaczeniach:

1. W sensie podmiotowym - jako określenie części ogólnej kultury społeczeństwa (lub

jednostki) związanej z językiem, stopień opanowania języka (por. kultura muzyczna, literacka)

2. W sensie przedmiotowym – jako nazwa dziedziny myśli humanistycznej i działalności

poświęconej kształtowaniu k.j. w znaczeniu 1., a więc formułowanie ocen i norm
dotyczących kompetencji językowej i konkretnych zachowań językowych oraz opisowi zasad
społecznego funkcjonowania języka (lingwistyka normatywna)

Kultura języka w znaczeniu 1. obejmuje:

a. Umiejętność właściwego posługiwania się językiem (właściwe – interpretowane wąsko lub

szeroko – patrz dalej)

b. Ogólna podstawową wiedzę o języku, jego budowie, odmianach, historii, funkcjach, roli w

życiu społeczeństwa i jednostki

c. Wrażliwość na piękno i brzydotę języka i wypowiedzi.

Tradycyjnie uznawanym składnikiem właściwego użycia języka jest jego:

- poprawność (posługiwanie się zgodnie zaaprobowanym społecznie regułami posługiwania się

jednostkami językowymi)

- sprawność (umiejętność dostosowania środków języka do okoliczności, np. możliwości

odbiorcy, do jego funkcji społecznej + bogactwo środków językowych, skuteczność, mówienie

interesujące, zrozumiałe, przekonujące) – przykład katechety, który w domu poprawczym mówi

Kościół to wasza matka.).

Ograniczenie k.j. do poprawności i sprawności dowodzi traktowania języka wyłącznie jako

narzędzia działania człowieka (homo faber), jako wartości instrumentalnej, użytkowej oraz

sprowadzenia kontaktów językowych do formy i jej relacji wobec treści.

Jeszcze w latach 80. Jadwiga Puzynina formułowała w obrębie kultury języka postulat ideału

kontaktu językowego spełniającego nie tylko warunki poprawności, ale i odpowiadającego wymogom

moralnym. Wprowadziła nowe rozumienie właściwego użycia języka. W rozumieniu J. Puzyniny

pojęcie właściwego użycia języka obejmuje:

 prawo do szczerości nadawcy

 prawo odbiorcy do wyboru postaw i braku lęku w trakcie kontaktu konwersacyjnego.

W myśl takiego rozumienia za niewłaściwe trzeba uznać akty mowy nieszczere (dotyczy to nie

tylko stwierdzeń, ale obietnic, zamiarów, rad) oraz akty formułowane w sposób narzucający poglądy i

oceny. Nie bez wpływu na zainteresowanie językoznawców tą problematyką w polskich warunkach

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KJP: PODSTAWOWE POJĘCIA KJP

2

miała nowomowa, jako sposób manipulowania społeczeństwem w PRL-u. Nie mniej okazuje się

potrzebna taka etyczna refleksja w czasach demokracji po 1989 roku. W literaturze coraz częściej

spotyka się na określenie tego aspektu ludzkiego porozumiewania się wymiennie stosowane

określenia: etyka komunikacji międzyludzkiej, etyka słowa, etyka języka, etyka mowy. Niezależnie

od trafności poszczególnych terminów każdy z nich odnosi się nie do treści komunikatu, ale do stylu

wypowiedzi – zasad językowego ukształtowania wypowiedzi z uwzględnieniem pewnych norm

moralnych.

Kultura słowa (taki termin wprowadziła Puzynina) nie ogranicza się zdaniem do poprawności,

sprawności i do moralności komunikacyjnej i etyki słowa. Należy do niej także stosunek do samego

języka jako wartości kultury, docenianie go jako środka komunikacji, elementu tożsamości

narodowej. Język powinien być przedmiotem szacunku i troski, przede wszystkim ze względu na

językowy obraz świata, zawarty w rodzimych strukturach wyrazowych czy gramatycznych. Do tak

rozumianej kultury słowa należy także wolność od wulgarności – wulgaryzacja wypowiedzi niesie

zwykle negatywny ładunek emocjonalny – wulgaryzmy wyrażają pogardę, służą poniżeniu odbiorcy,

wyrażają nie tylko negatywny stosunek do rzeczywistości, o której się mówi, ale i do słuchacza.

Normy etyczne w komunikacji międzyludzkiej – rejestr zasad

Komunikacja językowa, by spełniała warunki etyki słowa, powinna charakteryzować pewnymi

cechami. J. Puzynina i A. Pajdzińska (J. Puzynina, A. Pajdzińska 1996) sporządziły rejestr zasad

etycznych, które powinny towarzyszyć każdej wymianie komunikacyjnej. Składają się na nie zarówno

pewne nakazy, jak i zakazy, które dotyczą z jednej strony nadawcy, z drugiej odbiorcy komunikatu.

(za: J. Puzynina, A. Pajdzińska 1996)

Nakazy

Jako nadawca:

Mówić tak, by partnerzy czuli się bezpiecznie i mieli świadomość akceptacji

Podmiotowo, a nie instrumentalnie traktować rozmówcę

Dawać odbiorcy możliwość przedstawienia jego własnego punktu widzenia

Mówić to, co się uważa za prawdę, chyba, ze przemilczenie lub nawet kłamstwo są

uzasadnione dobrem innych (szczerość intencji)

Mówić tak, by nie utrudniać partnerowi rozumienia i nie denerwować go brakiem

poprawności, snobizmem językowym. Zachowywać podstawowe reguły poprawności

językowej i stylistycznej z poczuciem odpowiedzialności nie tylko za to co się mówi, ale i jak

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KJP: PODSTAWOWE POJĘCIA KJP

3

się mówi. Dbać o formę językową wypowiedzi, która też jest przejawem szacunku dla

partnera dialogu

Jako odbiorca

Wysłuchiwać innych z dobrą wolą, bez naiwności, starając się zrozumieć ich racje

Zakazy:

Jako nadawca:

Nie krzywdzić drugiego człowieka słowem wrogim, poniżającym, raniącym, ironicznym,

szyderczym, wulgarnym.

Nie okłamywać, nie manipulować nimi za pomocą szantażu, demagogii, pochlebstwa,

półprawd.

Nie narzucać poglądów, w szczególności nie zmuszać do odbioru tekstu komunikatu wbrew

woli odbiorcy.

Jako odbiorca:

Nie zrywać dialogu, nie przyjmować go z góry powziętymi uprzedzeniami, założeniami.

Nie słuchać nieżyczliwie, tendencyjnie, wybiórczo, nieuważnie.

Nie być naiwnym w odbiorze komunikatów, zdawać sobie sprawę z możliwości

okłamywania, manipulowania.

II. Kultura języka jako dyscyplina językoznawstwa stosowanego

Jej początków można doszukiwać się w działalności drukarzy, borykających się z trudnościami

zasad typograficznych. Mówiąc o źródłach współczesnej KJ sięga się do tradycji XIX wiecznej

utrwalonej na początku XX w. przez tzw. poradnictwo językowe.

W 1901 r. zaczyna wychodzić Poradnik Językowy. Powołał je do życia Roman Zwiliński –

językoznawca i nauczyciel szkół średnich. Z przerwą ukazuje się do dziś.

W latach 30. ukazał się pierwszy w Polsce słownik poprawnościowy (ortoepiczny) Stanisława

Szobera Jak pisać i mówić po polsku.

W polskich warunkach od pocz. Lat 70. Kj w swym wymiarze teoretycznym stoi w opozycji do

strukturalizmu, o czym zadecydowały poglądy Witolda Doroszewskiego – ojca polskiej KJP, autora

radiowych pogadanek o języku oraz współredaktora SPP w latach 70. (1973 z H. Kurkowską)

(strukturalizm jego zdaniem wypacza pojęcie normy).

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KJP: PODSTAWOWE POJĘCIA KJP

4

W 1971 r. wychodzi opracowana przez D. Buttler, H. Kurkowską i H. Satkiewicz Kultura języka

polskiego stanowiąca pierwszy wykład normatywnej gramatyki.

Sporna pozostaje kwestia „naukowości” kj. Ciągle żywe pytanie, czy lingwistyka powinna mieć

charakter deskryptywny (ograniczać się do opisu języka), czy preskryptywny – może formułować

reguły dotyczące wytwarzania tekstów. Obecnie coraz większa liczba językoznawców przyjmuje, że

lingwistyka naukowa może mieć charakter zarówno deskryptywny, jak preskryptywny.

III. Cel ćwiczeń

wykształcenie świadomego użytkownika polszczyzny, mającego wiedzę o języku, jego

budowie, odmianach, historii, funkcjach, roli w życiu społeczeństwa i jednostki,

wykształcenie użytkownika polszczyzny posiadającego umiejętność właściwego posługiwania

się językiem (poprawnego, sprawnego, zgodnego z zasadami etyki słowa)

wykształcenie użytkownika polszczyzny wrażliwego na piękno i brzydotę wypowiedzi,

wyrobienie w słuchaczach umiejętności analizy zjawisk współczesnej polszczyzny i oceny

normatywnej tekstów, uzasadniania swoich ocen i sądów o języku

"W każdej dziedzinie życia należy się opierać na wartościach pozytywnych, a nie negatywnych,
należy więcej dbać o to by krzewić dobro niż o to, by tępić zło." Witold Doroszewski

Lapsologiczna – nastawiona na zwalczanie błędów – działalność kulturalnojęzykowa datuje się

dopiero od XX stulecia. Wcześniej wszelkiego rodzaju poradniki dla mówców i pisarzy miały

dawać wskazówki, jak wykorzystać zasoby języka, jak skutecznie mówić, pisać , uczyć,

przekonywać, wzruszać i zachwycać.

IV. Podstawowe terminy

Kultura języka jako dyscyplina humanistyki wpracowała pewne terminy, którymi się posługuje. Należą

do nich:

system językowy, tekst, norma, uzus, kodyfikacja, innowacja językowa, zmiana

językowa, błąd językowy.

System językowy – klasa środków modelowych, wyznaczających potencję danego języka,

decydująca o tym, co jest możliwe, co w każdej chwili może być zaktualizowane, choćby jeszcze w

zwyczaju użytkowników języka nie istniało

Tekst

– indywidualna wypowiedź mówiona lub pisana, realizacja systemu

Uzus

– powszechny zwyczaj stosowania jednostek językowych i zasad ich łączenia

Norma

– zbiór środków słownych i gramatycznych o największym stopniu stabilizacji i największym

zas

ięgu w tekstach, uznawanych za wzorcowe przez społeczeństwo mówiące danym językiem, czyli

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KJP: PODSTAWOWE POJĘCIA KJP

5

społecznie zaaprobowanych (norma naturalna, norma realna, norma zwyczajowa). Jest ona

niejednorodna

– wielopoziomowa.

Za podstawowe trzeba uznać rozróżnienie dwóch poziomów normy: normy wzorcowej i

użytkowej. Rozróżnienie to wynika z analizy zachowań językowych Polaków w różnych sytuacjach

komunikatywnych, a także z obserwacji potrzeb kulturalno językowych użytkowników języka.

Na normę wzorcową składają się elementy języka, które są używane świadomie, z poczuciem

ich wartości semantycznej i stylistycznej, a pozostają w zgodzie z tradycją językową, regułami

gramatycznymi i semantycznymi polszczyzny oraz tendencjami rozwojowymi, wyprowadzanymi

zarówno z dotychczasowej historii języka polskiego, jak i ze zjawisk współczesnych (które mogą tę

linię rozwojową modyfikować). Są to więc środki językowe akceptowane przez wykształconych

Polaków, zwłaszcza zaś przez osoby, które polszczyznę ogólną wyniosły z domu i mają wykształcenie

wyższe niż średnie, a język traktują jako wartość autoteliczną. Przestrzeganie poziomu normy

wzorcowej jest pożądane w kontaktach językowych, które mają charakter oficjalny, zwłaszcza tych,

które są wzorcotwórcze i kulturotwórcze: wypowiedziach płynących z ambony, ze sceny, w telewizji i

radiu, wypowiedzi naukowców, publicystów, polityków, intelektualistów; tej normy winno się

nauczać w szkole. Norma wzorcowa jest normą wysoką – ci, którzy jej przestrzegają, muszą

zastosować się do bardziej rygorystycznych ograniczeń.

Norma użytkowa obejmuje zespół środków językowych stosowanych w swobodnych

kontaktach językowych. Dla tego typu kontaktów charakterystyczne jest traktowanie języka jako

wartości użytkowej, narzędzia (przekazu informacji, perswazji itp.). Na poziomie tej normy

aprobowane są te elementy języka, które są rozpowszechnione, użyteczne, ekonomiczne (nie

obciążają pamięci), w mniejszym stopniu liczy się zgodność z tradycją. Norma użytkowa jest też

zróżnicowana ze względu na zasięg używanych elementów językowych. Z tego powodu można

wyróżnić co najmniej trzy poziomy normy użytkowej: potoczną ogólną, regionalną i profesjonalną.

Norma regionalna obejmuje te elementy języka, które są opisywana jako regionalizmy

(krakowskie, poznańskie, warszawskie, wschodnie, śląskie, a więc składniki języka inteligencji, różne

od języka ogólnego, ale powszechne w danym regionie, mające uzasadnienie w historii języka i

tradycji oraz akceptowane przez użytkowników. Są to odrębności fonetyczne, słownikowe, rzadziej

gramatyczne (przykłady regionalizmów wielkopolskich leksykalnych:

bamber
bamberka
blajba
bździągwa
ćmok

damascenka
flep
fyrtel
gzik a. gzika
kluka a. kluk

ligawa
macoszka
makiełki
mamcia
miągwa, miągwić

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KJP: PODSTAWOWE POJĘCIA KJP

6

młodzie
pamper
poruta

pyrda
ryczka
szabel

woryszek
zgęziały

W tekstach technicznych, kancelaryjnych obserwuje się np. neologizmy, neosemantyzmy,

swoiste konstrukcje składniowe niemieszczące się na poziomie normy wzorcowej, a jednak

powszechnie akceptowane w danej grupie środowiskowej (środowiskowo – zawodowej), np.

tonokilometr, zachorowalność, w odpowiedzi na, badania na coś, roboczodzień, formuła (nowa

formuła balsamu). Elementy te nie są składnikami normy potocznej ogólnej, są składnikami normy

użytkowej profesjonalnej. Istnieją one w normie użytkowej na tej samej płaszczyźnie, co elementy

normy potocznej ogólnej, niejako obok nich.

Specyfika normy wzorcowej wobec potocznej ogólnej − przykłady

w zakresie wymowy:

proparoksytoniczny akcent we wszystkich formach uznanych za wyjątki od akcentu

standardowego np.: fizyka, opera, robiliśmy, chcielibyście, gdybyśmy 

→

norma potoczna – akcent

paroksytoniczny: fizyka, opera, robiliśmy, chcielibyśmy, gdybyśmy

wymowa: [m’istsz, tszeba, kap’ital’ism, japłko]

→

norma potoczna – wymowa z

uproszczonymi gr. sp. i upodobnieniami [m’iszczsz, czszeba, kap’ital’is(m), japko]

w zakresie fleksji:

formy bezokoliczników: mleć, pleć 

→

norma potoczna: mielić, pielić

formy czasu przeszłego: mełłem, pełłem, słałem 

→

norma potoczna: mieliłem, pieliłem,

ścieliłem

D. l. poj. wołu, bawołu 

→

norma potoczna: woła, bawoła

B. l. poj. rzecz. nieżywotnych = M.: (jem) kotlet, batonik, wysyłam sms, mail, (hoduję)

filodendron, (wyrywam) ząb 

→

norma potoczna: B. l. poj. rzecz. nieżywotnych = D. (jem)

kotleta, batonika, wysyłam smsa, maila, (hoduję) filodendrona, (wyrywam) zęba, (kup mi)

loda, (zawiąż) buta.

M. l. mn. aniołowie/anieli/anioły 

→

norma potoczna: anioły

D. l. mn. łazarzów, cyklów, 

→

norma potoczna: łazarzy, cykli

Stopniowanie przymiotników: spokojniejszy, odporniejszy 

→

norma potoczna: bardziej

spokojny, bardziej odporny

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA JĘZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE

POJĘCIA KJP

7

w zakresie składni

Różnicowanie znaczeń konstrukcji dostarczać coś – dostarczać czegoś ‘część, trochę’

→

norma potoczna: tylko dostarczać coś

Tylko norma potoczna: używanie konstrukcji opierać się na czymś (w znaczeniu przenośnym)

Posługiwanie się liczebnikami zbiorowymi w połączeniach z nazwami istot niedorosłych i

rzeczownikami z grupy pl. tantum (czworo kurcząt, dwoje dziewcząt, siedmioro drzwi, dwoje

nożyc) 

→

norma potoczna: cztery kurczaki, pięć dziewcząt, siedem sztuk drzwi, dwie pary

nożyc

Stosowanie wyrażenia wysyłać coś pod adresem 

→

norma potoczna: wysyłać coś na adres

Używanie zwrotu adresatywnego Państwo rozumieją 

→

norma potoczna: Państwo

rozumiecie

w zakresie słowotwórstwa i słownictwa

Formant -iny Zosiny, matczyny, obuwniczy 

→

norma potoczna: formant -owy obuwiowy,

ślicznościowy

Tradycyjne rozumienie wyrazu sensat ‘człowiek przesadnie mędrkujący, poważny’, pasjonat

‘człowiek łatwo wpadający w pasję’ 

→

norma potoczna: ‘człowiek lubiący sensację,

podniecający się plotkami’, ‘człowiek z pasją oddający się jakiemuś pożytecznemu zajęciu’

Norma staranna: nieposługiwanie się wulgaryzmami i deprecjonującymi ekspresywizmami

w rodzaju: pierdoła, szczyl, zajebisty

Norma staranna: nieużywanie modnych zapożyczeń: shop, transza, newsy, lunch, chipsy

norma potoczna: nadużywanie modnych zapożyczeń

Posługiwanie się wyrazami o tradycyjnej budowie morfologicznej: wyprzedaż, nadwerężyć



→

norma potoczna: wysprzedaż, nadwyrężyć

Używanie frazeologizmów w tradycyjnej formie: odgrywać rolę, spełniać funkcję, wycisnąć

piętno i znaczeniu: śmiać się w kułak ‘ironicznie ale potajemnie’, cienko prząść ‘być słabego

zdrowia lub w złej kondycji finansowej, 

→

norma potoczna: śmiać się w kułak ‘śmiać się

ironicznie, ale w sposób otwarty’, spełniać rolę, wywrzeć piętno

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA JĘZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE

POJĘCIA KJP

8

Warianty w normie, ich typy:

Norma (zarówno wzorcowa, jak użytkowa) jest ze swej natury dynamiczna, ewoluuje gdyż język

ciągle się zmienia. Szybciej zmienia się norma użytkowa, wolniej – wzorcowa. Warunkiem

skuteczności języka jednak jest jego względna stabilność, stąd w normie – stan chwiejnej równowagi

między elementami tradycyjnymi i nowymi. Równowagę normy można zachować dzięki temu, że

zmiany są powolne, jeden element nie jest od razu zastępowany przez inny, czasem oba elementy-

stary i nowy – współistnieją przez jakiś czas. W wyniku tego mamy w języku liczne środki oboczne,

równoległe, pełniące w zasadzie tę samą funkcję, tzw. warianty językowe.

Warianty objęte normą tworzą 2 zasadnicze typy:

Wariancja alternatywna - dublety, czyli środki o tej samej funkcji i podobnej frekwencji w

tekstach. Wybór jednego z wariantów zależy od przyzwyczajeń użytkownika, warianty SA w

normie równouprawnione.

Dop. l. poj. rzecz. męs. nieżyw. przystanka/u, poranka/u, abażura/u, adaptera/u,

M. l. mn. niektórych rzecz. r. męskoos. – filolodzy/owie, geolodzy/owie, psycholodzy/owie

Formy czasu przyszłego czasowników niedokonanych – będę spać/spał(a)

Wymowa [sęs]/[sens], [konsul]/[kąsul] , [bud-żet]/[budżet], [chrzestny]/[chrzestny]

Równorzędne modele rekcji czasownika - zastrzeżenia do /wobec kogoś, przyjazny dla kogoś/komuś

Wariancja recesywna - opozycja środków ekspansywnych i recesywnych. Jeden z elementów

obocznych wychodzi z obiegu, jest przestarzały. Warianty recesywne SA pozostałościami

dawnych modeli systemowych, dziś ograniczonymi do użyć jednostkowych , a także do

języka najstarszego pokolenia

Dop. l.mn. rzeczow. męs. z końcówką y-: pisarzy/recesywne: -ów, graczy/ recesywne: -ów, funduszy/

recesywne: -ów, zniczy/ recesywne: -ów

oczyma/oczami, postaci/postacie

Wymowa [generał]/recesywne: [gienerał], [inteligencja]/recesywne: [inteligiencja]

W oddziale /recesywne: oddziele

zachować przed czymś/ recesywna składnia zachować od /

Recesywna składnia z dopełniaczem cząstkowym: dopić herbatę/ herbaty, uchylić okno/okna

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA JĘZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE

POJĘCIA KJP

9

Wariancja ekspansywna (innowacyjna) – gdy do normy wchodzą nowe elementy z uzusu, będące

przejawem tendencji wyrównawczych, dążności do uproszczenia form, wynikiem mody i wpływów

obcych. Warianty innowacyjne występują wyłącznie w obrębie normy użytkowej – jeśli zostaną

uznane za składnik normy wzorcowej, przekształcają się w warianty alternatywne.

B. l. poj.- tę- tą, tamtę/tamtą

Bardziej czysty/czyściejszy, bardziej biały/ bielszy

Można wskazać zależność między sytuacją rozwojową języka a liczebnością wariantów

określonego typu.

Jeśli w normie pojawia się dużo wariantów innowacyjnych → szybkie przeobrażenia, zwykle

powodowane czynnikami zewnętrznymi wobec samego języka.

Duża liczba wariantów alternatywnych → świadczy o trwającej stabilizacji.

Rozrost wariantów recesywnych → jest wynikiem stabilizacji po okresie przemian i zapowiedzią

mniej intensywnego rozwoju języka.

Jeśli chodzi o szybkość przemian w zakresie wariantów, to najwyraźniejsza jest ona w

zakresie wariancji recesywnej. Warianty recesywne i tak już ograniczone do normy wzorcowej,

stopniowo stają się elementami na tyle rzadkimi, że przestają być traktowane jako składniki normy.

W II poł XX w.

wycofała się ostatecznie końcówka –yj z Dop. l. mn. pewnych rzeczowników - lekcyj,

wakacyj,

zniknęła składnia współczuć z kimś,

wyrazy trybuszon i butersznyt zostały wyparte przez korkociąg i kanapkę.

Niektóre warianty pozostają składnikami stałych związków frazeologicznych jako relikty

językowe: Wart Pac pałaca, Przyszła koza do woza, głos wołającego na puszczy.

Kodyfikacja (=norma skodyfikowana) – zbiór reguł posługiwania się jednostkami językowymi,

sformułowanymi i skodyfikowanymi przez językoznawców; sformułowany przez ekspertów zbiór

ocen dotyczących jednostek języka, ich form, znaczeń, sposobów łączenia w zdania. Zawierają ja

gramatyki i słowniki.

Norma skodyfikowana nie jest wiernym odbiciem normy realnej. Czasem jest z nią nawet

sprzeczna. Przyczyny rozstępu między normą i kodyfikacją:

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA JĘZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE

POJĘCIA KJP

10

Kodyfikacja obejmuje część zjawisk, w zakresie których norma użytkowa jest chwiejna, np.

krawata-krawatu , prawidłowe rozwiązanie zadania, rożen – rożno, czterysta-czterysta

Odmienny jest sposób kształtowania się obu norm (użytkowa kształtuje się w sposób

spontaniczny, skodyfikowana – pod wpływem świadomie przyjętych różnych kryteriów)

Kodyfikacja ujmuje zawsze język w określonym momencie jego rozwoju, utrwala określony

stan normy. Tymczasem norma powoli, lecz nieustannie się zmienia: wchłania pewne

elementy uzualne, usuwa na margines inne, noblilituje to, co środowiskowe, potoczne,

degraduje formy rzadkie czy przestarzałe.

Najpełniej skodyfikowana jest norma ortograficzna, najmniej poddaje się kodyfikacji norma

leksykalna i frazeologiczna wobec znacznej zmienności języka w tym zakresie. Aby pełnić taką rolę,

wydawnictwa powinny być wyposażone w odpowiedni system kwalifikatorów różnicujących

poszczególne odmiany normy. W praktyce opisy są niedoskonałe. I pod względem systemu

kwalifikatorów i konsekwencji ich stosowania. W sposób wybiórczy kodyfikują normę słowniki

ortoepiczne i poradniki językowe.

Funkcje kodyfikacji

Za najważniejszą funkcję kodyfikacji wobec normy językowej należy uznać funkcję stabilizacyjną.

Rozstrzygnięcia skodyfikowane, zapisane stabilizują normę. W pewnych wypadkach rozstrzygnięcia

kodyfikacyjne mogą wpływać na kształt normy realnej – funkcja promocyjna . Kodyfikacja może (np.

w wypadku terminologii tworzonej na użytek nowej dziedziny, nie dotyczy to języka ogólnego) –

funkcja normotwórcza. Zwykle wobec normy pełni kodyfikacja funkcję opóźniającą (retardacyjną)-

pewne elementy uzualnie rozpowszechnione nie uzyskują aprobaty kodyfikacyjnej i ochronną

(niedopuszczanie do systemu takich elementów, które są sprzeczne z jego modelami, por.

speckomisja, biznes informacje), funkcję modelującą (propaguje rozwiązania, które nie mają oparcia

w systemie, por. skodyfikowanie takich formacji jak : parafiada, familiada – otwiera drogę do

powstawania formacji z formantem -ada dla imprez o charakterze rozrywkowym z elementami

konkursu (w uzusie: gimnazjada, liceada).

Trudności kodyfikacyjne

Co do normy skodyfikowanej – istnieje wątpliwość co do gremiów kodyfikujących. Pojawia się

wiele autorskich poradników językowych (Andrzej Markowski, Jan Miodek, Jerzy Bralczyk, Ewa

Kołodziejek), a w nich orzeczeń poprawnościowych. Często te opinie różnią się między sobą.

Nauczyciele, wydawcy, dziennikarze zainteresowani poprawnością językową, wyrażają niepokój

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA JĘZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE

POJĘCIA KJP

11

wobec różnorodności tych orzeczeń, niepokój ten dotyczy także słowników wydawanych przez różne

zespoły autorskie lub całe redakcje. Zawierają one czasem wskazówki sprzeczne wobec ocen w

innych publikacjach. Przykłady:

Podmienić, podmiana
SPP – uznany za niepoprawny i odsyła do zamienić, zamiana
Słownik wyrazów kłopotliwych - za suplementem do Słownika PWN wskazuje na odrębne

znaczenie ‘zamienić ukradkiem z zamiarem oszustwa’

Podkoszulka
Słownik wyrazów kłopotliwych - niepoprawna forma
PSPP – potocznie też podkoszulka

Wobec takiej sytuacji można zająć stanowisko trojakie:

A) Liberalne – nie potrzeba kodyfikacji, niech każdy mówi jak chce.

B) Kodyfikacja zdecentralizowana – porady różnych ekspertów, spośród których można

sobie wybrać rozstrzygnięcia normatywne odpowiadające poszczególnym

użytkownikom.

C) Jednolite rozstrzygnięcia poprawnościowe przynajmniej w zakresie principiów języka, a

także powtarzających się form językowych, seryjnych oraz form, które sprawiają kłopot.

Nie wiąże się to z chęcią narzucenia komuś jednolitych gustów językowych. Przeciwstawienie

się liberalizmowi wynika z traktowania języka jako istotnego elementu kultury, wymagającego

ochrony wobec czynników powodujących jego degradację, takich jak:

inercja uzasadniona biologicznie, tj. dążenie do najmniejszego wysiłku,

brak doceniania kultury jako takiej, widzenie w języku wyłącznie narzędzia

porozumienia (byle jakiego),

niedostrzeganie jego wartości autotelicznych i twórczej roli w kształtowaniu

jednostek i społeczeństw.

Współcześnie kodyfikacja wiąże się z przyjęciem kilku ważnych założeń:

1. Uznanie za słuszne wyodrębnienie dwóch poziomów normy językowej: wzorcowej i

użytkowej, dalej dzielonej na potoczną i środowiskową (profesjonalną) – postulat

sformułowany prze H. Kurkowską, wprowadzony po raz pierwszy w NSPP pod. red. A.

Markowskiego

2. Uznanie wariantywności normy (także normy wzorcowej) – tam gdzie nie mamy wyraźnego

poczucia gorszości jednej z form lub tam, gdzie miedzy sobą się wyraźnie różnimy, co do

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA JĘZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE

POJĘCIA KJP

12

tego, która jest właściwa. Wiąże się to z uznaniem zmienności norm w czasie – najczęściej

wariancja stanowi stadium przejściowe pomiędzy zachwianą normą A, a jeszcze

nieutrwaloną normą B.

3. Przyjęcie zróżnicowania kwalifikatorów poprawnościowych: od niepoprawne, błędne, nie

poprzez ostrożne: nadużywane, lepsze, aż po rzadkie, przestarzałe.

Np. Rozwiązywać (nie: realizować problem)

Profesjonalista – nadużywane zamiast fachowiec

Problemat – przestarz. problem

4. Szanowanie odrębności regionalnych (np. słać/ ścielić łóżko).



KODYFIKACJA

(NORMA

SKODYFIKOWANA)

NORMA REALNA

UŻYTKOWA

POTOCZNA

OGÓLNA

REGIONALNA

ŚRODOWISKOWA

(PROFESJONALNA)

WZORCOWA

Innowacja językowa, zmiana językowa

Innowacja językowa – każdy nowy element w tekście, uzusie, normie lub systemie. Innowacją jest
nowy sposób wymowy głoski lub połączenia głosek, nowy sposób akcentowania wyrazu, nowa forma
fleksyjna (lub brak odmiany wyrazu), nowy model słowotwórczy, nowy typ połączenia składniowego,
nowy wyraz, związek frazeologiczny, nowe znaczenie wyrazu. Innowacje pojawiają się w tekstach.
Tworzone są albo świadomie, wskutek pojawienia się określonych potrzeb nazewniczych,
ekspresywnych, albo są wynikiem niedostatecznej znajomości normy językowej.

Większość innowacji tekstowych nie upowszechnia się. Niektóre jednak są w tekstach powtarzane
( np. wojna na górze, styropian, przeskoczyć przez płot, republika kolesiów ) − wchodzą do uzusu,
charakterystycznego dla określonych grup społecznych i tekstów.

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA JĘZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE

POJĘCIA KJP

13

Jeśli ta przydatność uzyskuje aprobatą społeczną wchodzi do normy językowej (zwykle najpierw do
normy użytkowej, potem wzorcowej). Utrwalenie innowacji w normie kończy się jej wejściem do
systemu .

Zmiany zaaprobowane w normie i systemie – to zmiany językowe.

IV. Kryteria oceny poprawności – główne narzędzie językoznawcy normatywisty podczas

kodyfikacji

W obecnej sytuacji niestabilności normy językowej – co wynika z niezwykle dynamicznych

zmian językowych, czy to chwilowych, czy też trwałych – szczególne znaczenie mają narzędzia

stosowane przez normatywistów w procesie kodyfikacji normy. Podstawowym narzędziem

normatywisty są kryteria oceny poprawności. Precyzyjne opracowanie kryteriów jest szczególnie

istotne w praktyce np. przy opracowywaniu słowników ortoepicznych. Obecny stan rzeczy w tej

kwestii nie jest zadowalający, mimo że kryteriom poświęcono niemało uwagi.

Okres bardzo żywego zainteresowania ustaleniami teoretycznymi i praktycznymi w sprawie

kryteriów przypadł na pierwszą połowę lat 80. W sytuacji intensywnych procesów przemian

językowych – było to relatywnie dawno. O kryteriach wprawdzie pisano i później, w większości

wypadków wypowiedzi te jednak miały charakter tylko relacjonujący, rzadko zaś były to krytyczne

analizy zestawu kryteriów jako elementu aparatu metodologicznego. Ostatnie głosy polemiczne

pochodzą z połowy lat dziewięćdziesiątych. Ważna konferencja w tej sprawie odbyła się w Zielonej

Górze w roku 1995.

Opracowanie kryteriów poprawności językowej zawarte w Nowym słowniku poprawnej

polszczyzny z 1999 r. przyniosło względne ujednolicenie standardów w tej mierze i na te standardy

powszechnie się przystaje. Także najnowszy podręcznik akademicki do kultury języka z roku 2005 nie

wnosi w tej kwestii nowych rozstrzygnięć, podaje więc niejako stan ustaleń z połowy lat

dziewięćdziesiątych.

Czym jest kryterium?

Najczęstsze sądy wyrażają przeświadczenie, że kryterium oceny danej formy językowej to

„miernik, którego zastosowanie pozwala stwierdzić, czy forma ta jest poprawna, czy niepoprawna

(błędna)” (Markowski 2005: 46). Definicja taka nie wydaje się właściwa z powodu braku precyzji. Jest

za szeroka. Na to, by stwierdzić, czy forma jest poprawna, czy nie, posłużenie się jednym kryterium -

to oczywiście za mało. Pojedyncze kryterium nie daje podstaw do ostatecznej i jednoznacznej oceny

w kategoriach „poprawne – niepoprawne”. Niekwestionowaną obecnie zasadą jest stosowanie w

działalności kulturalnojęzykowej „kryteriów cząstkowych”, pozwalających na wypracowanie oceny

ogólnej, będącej wypadkową ocen szczegółowych. Jest zatem precyzyjniej, traktować kryterium

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA JĘZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE

POJĘCIA KJP

14

poprawności językowej jako stosowany w odniesieniu do poszczególnych jednostek językowych

miernik występowania – pożądanej z językoznawczego punktu widzenia – cechy, podany w postaci

sformułowanego jednoznacznie warunku. Żadne pojedyncze kryterium nie powinno stanowić

podstawy do użycia określeń „poprawne” – „niepoprawne”. O tym, czy jest ona poprawna, czy nie,

powinno się decydować na podstawie analizy danej formy pod względem spełniania wymogów

całego zespołu kryteriów, odpowiedziawszy sobie uprzednio na pytanie, czy w świetle ocen

cząstkowych dana forma sprzyja optymalizacji komunikacji językowej. Komunikacji, nie zaś systemu

językowego. Prymarnym wyznacznikiem powinno być bowiem skuteczne porozumiewanie się,

optymalizacja systemu jest właściwie sprawą wtórną, choć oczywiście istotną.

W większości opracowań, kiedy wspomina się o kryteriach (czy nawet szerzej – o narzędziach) do

oceny poprawności językowej, mówi się o stosowaniu ich głównie, albo i jedynie, do wartościowania

innowacji.

Kryteria wewnątrzjęzykowe – odwołujące się do natury języka jako funkcjonalnego narzędzia

porozumiewania się.

1. Kryterium funkcjonalne / funkcjonalności użycia

Funkcjonalne są te jednostki języka, które:

a) są potrzebne z uwagi na rozwój wiedzy, techniki (kontener, haker) – kryterium

wystarczalności

b) są operatywne, ekonomiczne (oszczędzają wysiłek mówiącego) – kryterium ekonomiczności

(języka / użycia) (rozmiarówka, kablówka)

c) są wystarczająco precyzyjne pod względem znaczenia i nie prowadza do rozbudowy

homonimii (por. automyjnia, kulturowy i kulturalny, studio paznokcia ? – wydaje się, że ta

nazwa niefunkcjonalna, bo nie wywołuje jednoznacznych skojarzeń por. studio kosmetyczne,

jest trochę śmieszna.) – kryterium precyzyjności

2. Kryterium zgodności z systemem ( kryterium zgodności z tendencjami rozwoju języka)

Por. D. Buttler: meblościanka, kursokonferencja

Kryteria zewnątrzjęzykowe

1. Kryterium frekwencyjne (częstości użycia)

2. Kryterium stopnia rozpowszechnienia (powszechności użycia, zgodności ze zwyczajem

społecznym, społeczne, zwyczajowe, zwyczaju językowego uzusu, uzualne) por. turystyka

aborcyjna, żołądź – jako , rzecz. rodz. męskiego rozpowszechnione w różnorodnych

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA JĘZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE

POJĘCIA KJP

15

środowiskach i tekstach, *wzięłem, *zaczęłem, *okranżać, *zakanszać – ograniczone do

tekstów mówionych

3. Kryterium autorytetu (kulturalnego)

Autorytetem w sprawach poprawności bywają pewne środowiska, instytucje i osoby- wielcy

pisarze, wybitni mówcy. Literatura obecnie wycofuje się z funkcji wzorcotwórczej w kwestii

języka. Realny autorytety stanowią dziś środki masowego przekazu. Również szkoła nie spełnia

roli autorytetu. Rodziny inteligenckie, których członkowie od paru pokoleń posługują się językiem

literackim, stanowią niewielki procent polskiej inteligencji.

4. Kryterium narodowe (rodzimości)

Aktualizuje się wtedy, kiedy mamy do czynienia z zagrożeniem kultury narodu lub odradzaniem

się ducha narodowego. Postawa obronna wiąże się z naciskiem na rodzimość struktur

językowych, przeciwdziałaniem masowemu naśladownictwu, opartemu na inercji czy

bezmyślności, snobizmie.

Współcześnie napływ zapożyczeń ang. budzi sprzeciw kodyfikatorów –

uznają potrzebę umiaru w korzystaniu z wyrażeń obcojęzycznych. Zbyt rygorystyczne zwalczanie

elementów obcych może przeradzać się w puryzm językowy. Walka o rodzimy kształt języka nie

powinna przeradzać się w tendencji do izolacji, do tworzenia getta językowego. Procent

internacjonalizmów, szczególnie w języku nauki i techniki, rośnie we wszystkich językach świata,

stanowiąc jeden z przejawów unifikacji ludzkiej kultury. Dziś najczęściej przyjmuje się, że

pożyczki są tylko wtedy niepoprawne, jeśli niefunkcjonalne: rus.póki co (por. na razie), niem.od

przypadku do przypadku (por.od czasu do czasu, sporadycznie). Niektórzy uważają, że język

zawierający więcej elementów rodzimych jest bardziej obrazowy, podatny na gry językowe.

Nazwy kwiatów niezapominajka, bratek, mieczyk są bogatsze skojarzeniowo niż storczyki,

gladiolusy, floksy.

5. Kryterium estetyczne

Por. PUPiK (Przedsiębiorstwo Upowszechniania Prasy i Książki), IEOP (Instytut Ekonomiki i

Organizacji Pracy), OSRAM, ciekawostka przed wojną takie skojarzenia budziło słowo ekipa ( kipa

– środ. gwar. kipa’smarki’, poślini

6. Kryterium geograficzne

7. Kryterium historyczne

VI. Typy innowacji językowych

a) katering, klikać, oszołom, jestem za , a nawet przeciw - innowacje uzupełniające ( elementy
językowe mające charakter leksykalny – neologizmy, frazeologizmy, nowe znaczenia wyrazów −

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA JĘZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE

POJĘCIA KJP

16

najczęściej uzupełniające lukę w systemie nazewniczym lub zaspokajające potrzebę wyrażania
stosunku emocjonalnego)

b) *koniami, *przyjacielami, pomimo tego, mimo wszytkiego ( tradycyjnie i normatywne: pomimo to,
mimo wszystko – wyjątkowy rząd biernikowy, por. pomino zakazu, pomimo deszczu, niechęci)) –
innowacje regulujące (nowe formy wyrazowe, nowe modele składniowe i słowotwórcze, będące
wynikiem usuwania wyjątków z systemu językowego, najczęściej gramatycznego)

c) *dwa prosięta (zastępowanie liczebników zbiorowych głównymi), słucham audycję, bronię kolegę,
używam pastę do zębów (wyrównywanie rządu dopełnienia bliższego do biernika) – innowacje
rozszerzające (nowe konstrukcje fleksyjne, składniowe, które powstały w wyniku dostosowania
reguły obejmującej mniej elementów do reguły powszechniejszej)

d) lider, kondycja w zn. ’stan’, aplikacja w zn. ’podanie, prośba’ wysłuchać czego/co – innowacje
alternatywne ( nowe wyrazy, połączenia powstałe jako wynik nowych tendencji językowych, np.
mody)

e) *udzielić opieki, *protokół z zebrania, *karnister – innowacje nawiązujące (nowa forma, nowe
znaczenie powstaje wskutek nawiązania do innych, podobnych elementów pod względem
morfologicznym, dźwiękowym, znaczeniowym. Odmianą jest kontaminacja – przemieszanie części
dwóch istniejących dotąd elementów językowych ( hist. pstrokaty= srokaty+ pstry): w każdym bądź
razie (w każdym razie+ bądź co bądź), wywrzeć piętno ( wywrzeć wpływ+ odcisnąć piętno), spełniać
rolę (spełniać funkcję + odgrywać rolę)oczekiwać na kogoś ( czekać na kogoś + oczekiwać kogoś).
Kontaminacje zwykle nie uzyskują aprobaty normatywnej jako elementy funkcjonalnie
nieuzasadnione.

f) aidsowiec, PESEL (Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności ), asfaltówka, komórka,
mieszkaniówka, kablówka – innowacje skracające (nowy wyraz lub konstrukcja słowotwórcza, która
pozwala zaoszczędzić wysiłek nadawcy tekstu: skrótowce, uniwerbizmy leksykalne, czyli wyrazy
powstałe z wyrażeń dwu- lub więcejsłownych.

g) dyferencjacja znaczeń : śnieżny /śniegowy ( ‘odnoszący się do śniegu, podobny do śniegu’ i
‘zrobiony ze śniegu , mający w sobie śnieg’: śnieżna zima, śnieżna sukienka, śniegowy bałwan,
pokrywa śniegowa, chmura śniegowa) , wieczorny/wieczorowy, dziecinny/dziecięcy , akty/akta,
przypadku/przypadka – innowacje precyzujące (różnicowanie się wyrazów, ich form i znaczeń , które
pozwala usunąć zbędna redundancję.

VII. Pojęcie błędu językowego. Błąd a innowacja

Za podstawową kategorię każdego działania językowego należy uznać wybór. Język jest

zbiorem elementów, w obrębie którego każdy osiąga wartość funkcjonalną dzięki opozycjom-
wybieramy jeden z elementów opozycyjnych gramatycznych, leksykalnych, stylistycznych ( np.

będę pisać/będę pisał, nie zdałem gramatyki opisowej/ oblałem opisówkę). Błąd językowy to wybór

złego elementu systemowego − gramatycznego lub stylistycznego ( -alnia zamiast –nia: myjalnia zam.

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA JĘZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE

POJĘCIA KJP

17

myjnia, Nie pójdę, gdyż czekam na listonosza, powiedziane do osoby bliskiej zam. Nie pójdę, bo

czekam na listonosza). Błędu nie należy utożsamiać z każdym wykroczeniem poza obowiązująca

normę.

Błąd językowy – to innowacja funkcjonalnie nieuzasadniona, będąca wynikiem np. niewiedzy, inercji

językowej, mody itp.

Można bowiem świadomie wybrać formę wprawdzie nieodpowiadająca normie, ale

przydatna funkcjonalnie, stylistycznie, czasem niezaaprobowana społecznie, ale zgodna z systemem.
Por. bezprzyczyny dzień (J. Tuwim), las się rozptaszał ( M. Wańkowicz). Użytkownicy języka są
jednocześnie tradycjonalistami, podporządkowanymi normie, i innowatorami, a im większa
sprawność językowa mówiących, tym większy wskaźnik innowacji w tekstach.

Ze stanowiska normy można wyróżnić dwa typy błędów:

te które są poniżej normy (*umią,* rozumią, *ładnom dziewczynom)

te, które są powyżej (*lubieją – rezultat obaw przed popełnieniem błędu *umią, *rozumią,

daję *koleżanką – zam. daję koleżankom – rezultat obawy przed błędem *ładnom

dziewczynom), wym [*bijatyka, *prawnicy – rezultat obaw przed złym akcentowaniem typu:

matematyka, matematycy – wyrazów o etymologii łacińskiej] – hiperpoprawność.

TYPY BŁĘDÓW

Błędy zewnątrzjęzykowe

I Błędy ortograficzne
II Błędy interpunkcyjne

Błędy wewnątrzjęzykowe

A. Systemowe

Błędy fonetyczne
Błędy fleksyjne
Błędy słowotwórcze  Błędy gramatyczne
Błędy składniowe 

Błędy gramatyczne

Błędy leksykalne i frazeologiczne
B. Błędy użycia, czyli błędy stylistyczne

Dr hab. prof. UW, Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KJP: Fleksja czasownika - formy trudne

1

I

czytać

Uwaga:

*włanczać, *wyłanczać,

*przełanczać

II

rozumieć, umieć,

śmieć

Uwaga:

*rozumię, *umię, *śmię,

*rozumią, *umią

, ale popr.

śmieją/śmią

III

siwieć, szaleć

Uwaga:

mężczyźni *oszalali

(forma osobowa), popr. oszaleli,

*osiwiali,

popr. osiwieli ,

ale: popr.

osiwiali (imiesłów)

mężczyźni,
por. zgorzkniały, wyłysiały

IV

dostępować,
kup

ować, obejmować

Uwaga: *

obejmywać, *kupywać

Por. gr.VIII

V

szarp

nąć, rzednąć

(por.

rzad. rzednieć),

gęstnąć rzad. (por.
gęstnieć)

kopnął, kopnęła,

nie:

*kopła

zamk

nął, zamknęła,

nie:

*zamkła

trzasnął, trzasnęła,

nie

: *trzasła

sięgnął, sięgnęła,

nie:

*sięgła

pełznął/pełzł, pełzła,

nie:

*pełznęła

błysnął, błysnęła / błysła,
błysnęło/ błysło
prysnął/prysł, prysnęła/prysła,
klęknął/kląkł, klęknęła/ klękła
kwitł, kwitnął , kwitła/ kwitnęła
nikł/niknął, nikła/niknęła
Jeśli się wskazuje na
nabywanie cechy - w czasie
przeszłym dla r. m.
dopuszczalna forma długa i
krótka (preferencja dla
krótkiej); dla r. ż. – tylko forma
krótka
mókł rzad. moknął, mokła
ucichł rzad ucichnął, ucichła
krzepł rzad. krzepnął, krzepła
ślepł rzad. ślepnął, ślepła
ziębł rzad. ziębnął, ziębła
wiądł rzad. więdnął, więdła
rzedł/rzednął, rzedła
gęstł/gęstnął, gęstła
ale:
chudł,

nie:

* chudnął,

chudła,

nie:

*chudnęła

VI

robić, topić, tworzyć,
ważyć, lubić

(nie:

lubieć),

domyślić się

(nie

: domyśleć się)

,

wymyślić

(nie:

wymyśleć),

nienawidzić

(nie:

nienawidzieć)

Tryb rozkazujący:
objaśnij,

nie:

*objaśń

tęsknij,

nie:

*tęskń

drażnij, rzad. drażń
pastw się/pastwij się
jeźdź,

nie:

*jeżdzij

usprawiedliw,

nie: *usprawiedliwij

VII

widzieć, słyszeć

VIII

czytywa

ć,

przekazywa

ć,

zawiadywa

ć

(nie:

zawiado

wać)

Fleksja wariantywna:
dokonuję – dokonywam
(przestarz.),
przekonuję – przekonywam
(przestarz.),
Por.

Dr hab. prof. UW, Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KJP: Fleksja czasownika - formy trudne

2

przekonuj

ący/przekonywający,

odziałujący/oddziaływający,

nie:

*przekonywujący,

*ddziaływujący:

Uwaga:

* rozpamiętywuje,

*odbudowywuje,

*oddziałowywuje,
*przerysowywuje,
*podsumowywuje

IX

deptać, chichotać,
łgać, karać, słać
(‘rozkładać pościel),
pluskać, mlaskać,
tajać

Fleksja wariantywna:
migoczę - migocę,
chichoczę – chichocę,
bełkoczę – bełkocę
depczę – depcę
dygoczę – dygocę
rechocze - rechoce
jazgoczę - jazgocę

szamoczę - szamocę – szamotam się

szczebioczę – szczebiocę - szczebiotam
szepczę – szepcę
pluszczę - pluskam
mlaszczę - mlaskam
głaszczę – głaskam
klaszczę - klaskam
ale tylko:
karzę ,

nie: *karam,

łżę,

nie:

*łgam

orzę,

nie: *oram

, kłopoczę się,

nie:

*kłopotam się, *kłopocę się

Uwaga:

*bełkotam (*bełgotam),

*deptam, *dygotam, *szeptam,
*rechotam, *jazgotam,

ale: popr.

szamotam się, szczebiotam,
Śniegi tają,

nie: tajaja

X

pić, szyć, kuć, dąć,
podjąć, ciąć, paplać

(nie:

papleć

), żąć

(nie

: żnąć

), wziąć

(nie:

wziąć)

Uwaga:

*wzięłem, *zaczęłem,

*podjęłem, *cięłem, *wzięłem

Formy regionalne: grzeli, leli,
podzieli ;

ogólnopolskie: grzali,

lali, podziali
Fleksja wariantywna:
paplę /paplam

XI

piec, móc, nieść,

trząść wieźć, pleć,

mleć

Uwaga:

*wiezę, *niesę, *trzęsłem się

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014.

1

Poprawność fleksyjna – czasownik

I. Proszę określić, jakimi kategoriami gramatycznymi różnią się zestawione w parach
formy czasowników. Które z tych kategorii są swoiste dla czasownika, a które nieswoiste
(właściwe także innym częściom mowy)?

1) analizujemy – analizowaliśmy ■ 2) kibicuję – kibicowałbym ■ 3) dyskwalifikuję –
dyskwalifikujesz ■ 4) odzwyczajałam się – odzwyczaiłam się ■ 5) przeinstalował – został
przeinstalowany ■ 6) kseruję – kserujemy ■ 7) filozofowały – filozofowali ■ 8)
zaplombowany – zaplombowanego

II. W każdej parze proszę wskazać poprawną formę (w niektórych poprawne są obie
formy), a następnie wyjaśnić, dlaczego drugi element pary jest błędny. Proszę określić,
na czym mogą polegać błędy związane z odmianą czasowników.

1) Możesz to sobie [wziąść – wziąć] ■ 2) Nie rozumiem, jak można nie [lubieć – lubić]
muzyki! ■ 3) Musisz [patrzeć – patrzyć], gdzie stąpasz. ■ 4) Jak można kogoś tak
[nienawidzieć – nienawidzić]?! ■ 5) Musiał się tego [domyśleć – domyślić] ■ 6) [Lubił –
lubiał], gdy go chwalono. ■ 7) [Nienawidzieliśmy – nienawidziliśmy] ich. ■ 8) [Patrzał –
patrzył] na nią z zachwytem. ■ 9) Zawsze musiał [dokupywać – dokupować] części
zapasowe. ■ 10) Chciał [poznajdować – poznajdywać] wiele cennych rzeczy. ■ 11) Ludzie
[wykupywali – wykupowali] wszystko ze sklepów. ■ 12) Dlaczego tak [mlaskasz –
mlaszczesz]? ■ 13) Już nie [żebrz – żebraj] więcej! ■ 14) Oni tego nie [lubią – lubieją] ■ 15)
Czy oni coś [rozumieją – rozumią]? ■ 16) Nie [umiem – umię] tego zrobić. ■ 17) Nic z tego
nie [rozumiem – rozumię] ■ 18) Kobieta nagle [krzykła – krzyknęła] ■ 19) Z tego [wyniknął
– wynikł] wielki kłopot. ■ 20) Kwiat [urosnął – urósł] bardzo szybko. ■ 21) Nie przeszkadzaj
mi, widzisz, że [tłukę – tłuczę] mięso na kotlety! ■ 22) [Wychodź – wychódź] stąd szybko!

III. Podane pary form proszę podzielić na następujące grupy:
1. Pary, w których obie formy są poprawne, ale różnią się znaczeniem.
2. Pary, w których obie formy są poprawne i nie różnią się znaczeniem (jeśli któraś z

nich jest częstsza, proszę ją wskazać).

3. Pary, w których tylko jedna forma jest poprawna (proszę ją wskazać).

biec – biegnąć
bielić – bieleć
domyślić się – domyśleć się
gęstnieć – gęstnąć
kupywać – kupować
lubić – lubieć
mnąć – miąć
namyślić się – namyśleć się
nienawidzić – nienawidzieć
niszczyć – niszczeć
okupować – okupywać

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014.

2

pachnieć –pachnąć
patrzeć – patrzyć
pnąć się – piąć się
poślizgnąć się – pośliznąć się
przeklnąć – przekląć
przysiąc – przysięgnąć
rosnąć – róść
rozpatrzyć – rozpatrzeć
skruszyć – skruszeć
swędzieć – swędzić
wymyślić – wymyśleć
zastępować – zastępywać
zawiadować – zawiadywać
zlęknąć się – zląc się
znajdować – znajdywać
żnąć – żąć

IV. Proszę wskazać poprawne formy 1. osoby liczby pojedynczej.

1) babrać się – babrzę się, babram się
2) bazgrać – bazgrzę, bazgram
3) chlustać – chluszczę, chlustam
4) chłostać – chłoszczę, chłostam
5) gdakać – gdaczę, gdakam
6) głaskać – głaszczę, głaskam
7) gwizdać – gwiżdżę, gwizdam
8) karać – karzę, karam
9) klaskać – klaszczę, klaskam

10) krakać – kraczę, krakam
11) łgać – łżę, łgam
12) łuskać – łuszczę, łuskam
13) mlaskać – mlaszczę, mlaskam
14) orać – orzę, oram
15) pluskać – pluszczę, pluskam
16) płukać – płuczę, płukam
17) ssać – ssę, ssam
18) żebrać – żebrzę, żebram

V. Podane niżej formy czasowników (3. os. lp.) uważa się za nieco przestarzałe lub
nacechowane książkowo. Proszę podać bezokolicznikowe postaci tych czasowników oraz
wskazać częstsze odpowiedniki wymienionych form.

bełkoce ■ chichoce ■ chłepce ■ depce ■ dygoce ■ klekoce ■ kłopoce ■ łaskoce ■ łomoce ■
migoce ■ rechoce ■ szepce

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014.

3

VI. Od podanych czasowników proszę utworzyć formy 3 os. rodzaju męskiego i
żeńskiego liczby pojedynczej czasu przeszłego. Następnie proszę wybrać właściwe
rozwinięcia reguł dotyczących tworzenia takich form.

1) Czasowniki o rdzeniu zakończonym samogłoską → stanąć, chłonąć, plunąć, rozwinąć

a) zawsze zachowują cząstkę ną/nę
b) nigdy nie zachowują cząstki ną/nę

2) Czasowniki nazywające czynności jednokrotne → dmuchnąć, kichnąć, krzyknąć,

dźwignąć, kopnąć, sięgnąć, wrzasnąć, zamknąć, błysnąć, prysnąć, klęknąć

a) zwykle zachowują cząstkę ną/nę, choć w wypadku niektórych czas. możliwe są

oboczności

b) zwykle nie zachowują cząstki ną/nę, choć w wypadku niektórych czas. możliwe są

oboczności

3) Czasowniki nazywające nabywanie jakiejś cechy → blaknąć, schnąć, chudnąć, cichnąć,

stygnąć, puchnąć, ślepnąć, więdnąć, gasnąć, kwitnąć, niknąć, rosnąć

a) zwykle tworzą formy oboczne dla r.ż. (z przewagą form krótszych) oraz formy bez

cząstki ną dla r.m.

b) zwykle tworzą formy oboczne dla r.m. (z przewagą form krótszych) oraz formy bez

cząstki nę dla r.ż.

VII. Proszę uzupełnić zdania odpowiednimi formami 3 os. liczby mnogiej czasu
teraźniejszego.

1) Ci dwoje [rozumieć się] bez słów. ■ 2) Jak oni [śmieć] tak postępować? ■ 3) Te nocne
hałasy nie [dawać] nam spokoju. ■ 4) Małe dzieci często [ssać] palce. ■ 5) Rolnicy [orać]
pola pod przyszłoroczne uprawy. ■ 6) Ptaki wesoło [świergotać]. ■ 7) Wiosną niektóre
zwierzęta [linieć]. ■ 8) Śniegi [tajać]. ■ Czemu oni tak bezczelnie [łgać]?

VIII. Spośród podanych form bezokoliczników proszę wybrać poprawne.

1) oswobodzać – oswobadzać – oswabadzać ■ 2) przeistoczać – przeistaczać ■ 3)
przepołowiać – przepoławiać – przepaławiać ■ 4) spolszczać – spalszczać ■ 5) udomowiać –
udomawiać – udamawiać ■ 6) udowodniać – udowadniać – udawadniać ■ 7) udrożniać –
udrażniać ■ 8) upodobniać – upodabniać – upadabniać ■ 9) upokorzać – upokarzać –
upakarzać ■ 10) uprzedmiotowiać – uprzedmiotawiać – uprzedmiatawiać ■ 11)
uwiarygodniać – uwiarygadniać ■ 12) uwidoczniać – uwidaczniać ■ 13) wynarodowiać –
wynarodawiać – wynaradawiać ■ 14) wypogodzać – wypogadzać – wypagadzać ■ 15)
zaspokajać – zaspakajać

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014.

4

IX. Do podanych czasowników proszę dopisać formy oznaczające czynność wielokrotną.

1) być ■ 2) dołączyć ■ 3) grać ■ 4) mówić ■ 5) pić ■ 6) przełączyć ■ 7) spać ■ 8)
przemoknąć ■ 9) przedsięwziąć ■ 10) przeszkolić

X. Proszę podać postać bezokolicznika oraz formę 2. osoby liczby pojedynczej trybu
rozkazującego podkreślonych czasowników.

1) Jego słowa bardzo mnie ubodły. ■ 2) Ciasto szybko rosło. ■ 3) Wezmę to sobie do serca. ■
4) Namyśl się, zanim podejmiesz decyzję. ■ 5) Zmełłyśmy kawę w nowym młynku. ■ 6) Jak
sobie pościelesz, tak się wyśpisz. ■ 7) Ten materiał łatwo się mnie. ■ 8) Od godziny siekł
deszcz i wiał porywisty wiatr. ■ 9) Wiedzeni przeczuciem, zamknęliśmy drzwi na klucz.

XI. Proszę uzupełnić zdania formami 2. osoby liczby pojedynczej trybu rozkazującego.

1) Ostrożnie [kroić] warzywa, bo się skaleczysz. ■ 2) [Objaśnić] nam, jak to działa. ■ 3) Nie
mogę przyjść na zebranie, [usprawiedliwić] mnie. ■ 4) [Zdjąć] płaszcz. ■ 5) Będziesz grał
rozbitka, więc nie [golić się] przez jakiś czas. ■ 6) Nie [jeździć] po trawniku! ■ 7) [Mleć]
kawę trochę drobniej. ■ 8) Nie [drażnić] psa, bo cię ugryzie. ■ 9) Delikatne ubrania [płukać]
w chłodnej wodzie. ■ 10) Nie [pastwić się] nad zwierzętami. ■ 11) Nie [słodzić] tyle, cukier
jest niezdrowy. ■ 12) [Porozumieć się] z dyrektorem szkoły. ■ 13) [Spojrzeć], jaki piękny
widok! ■ 14) Nie [przekonywać] mnie, i tak nie zmienię zdania. ■ 15) Zanim zaczniesz biec,
[podreptać] przez chwilę w miejscu. ■ 16) Nie [szeptać], mów głośniej. ■ 17) [Zagwizdać] tę
melodię, jeśli potrafisz. ■ 18) [Chcieć] mnie wysłuchać! ■ 19) [Powziąć] właściwą decyzję. ■
20) Czy zdanie „[ukorzyć się] przed nim” nie brzmi zbyt podniośle?


XII. Proszę podać pełną odmianę czasowników pleć, mleć, słać (‘rozkładać pościel’) oraz
ich potocznych odpowiedników: pielić, mielić, ścielić.

Cz. teraźniejszy

ja

ty

on (ona,

ono)

my

wy

oni (one)

pleć

mleć

słać

pielić

mielić

ścielić

Cz. przeszły

ja

ty

on (ona,

ono)

my

wy

oni (one)

pleć

mleć

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014.

5

słać

pielić

mielić

ścielić

XIII. Proszę przeczytać podane zdania i zastanowić się, czy dotyczą one teraźniejszości
czy przyszłości. Jaki aspekt należy przypisać wyróżnionym formom czasowników?

1) Król belgijski Albert II abdykuje na rzecz swojego syna Filipa. ■ 2) W związku z nową
sytuacją anuluję swoją wcześniejszą decyzję. ■ 3) Aresztuję pana za nielegalne posiadanie
broni. ■ 4) Młody dowódca awansuje ze stopnia kapitana na stopień majora. ■ 5) Dlaczego
każesz im czekać? ■ 6) Jestem pewien, że uczniowie potrafią sobie z tym poradzić.

XIV. Niżej podano trzy zestawy form 1 os. lp. czasu teraźniejszego następujących
czasowników: dokonywać, dorównywać, oddziaływać, pokonywać, porównywać,
przekonywać, rozpamiętywać, wykonywać.
1. Proszę wskazać zestaw form, które współcześnie są najczęściej używane.
2. Proszę ocenić formy wymienione w dwóch pozostałych zestawach.
3. Od podanych czasowników proszę utworzyć formy imiesłowu przymiotnikowego, a
także formy rozkaźnika 2 os. lp.

a) dokonywam, dorównywam, oddziaływam, pokonywam, porównywam, przekonywam,

rozpamiętywam, wykonywam

b) dokonuję, dorównuję, oddziałuję, pokonuję, porównuję, przekonuję, rozpamiętuję,

wykonuję

c) dokonywuję, dorównywuję, oddziaływuję, pokonywuję, porównywuję, przekonywuję,

rozpamiętywuję, wykonywuję

XV. Proszę uzupełnić podane wyrażenia odpowiednimi formami imiesłowów
przymiotnikowych, utworzonymi od podanych czasowników.

1) dziecko [rozpakowywać] prezenty ■ 2) dziennikarz [pisywać] felietony ■ 3) wojsko
[wycofywać się] z pola bitwy ■ 4) rodzice [wychowywać] małe dzieci ■ 5) czasopismo
[przedrukowywać] artykuły z prasy zagranicznej ■ 6) handlarz [nagabywać] przechodniów ■
7) [dogorywać] ognisko ■ 8) dymy [wlec się] nad miastem ■ 9) małżeństwo
[przemeldowywać się] do nowego mieszkania ■ 10) przemówienie [podsumowywać] wyniki
głosowania.

XVI. Proszę utworzyć formy męskoosobowe podanych imiesłowów i połączyć je ze
wskazanymi rzeczownikami.
1) zgorzkniały – ___ starcy ■ 2) wyłysiały – ___ wujowie ■ 3) przygnieciony – ___ skałami
alpiniści ■ 4) wiedziony – ___ intuicją nauczyciele ■ 5) wzięty – ___ adwokaci ■ 6)
znienawidzony – ___ tyrani ■ 7) pobladły – ___ widzowie

nn

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014.

6

XVII. Proszę uzupełnić zdania odpowiednimi formami: czasownikami w 3 os. lm. rodz.
mos. czasu przeszłego lub imiesłowami przeszłymi.

1) zdębieli – zdębiali ■ a) Policjanci ___, gdy zostali powiadomieni przez internautę
okradzieży postaci z gry komputerowej. ■ b) Piłkarze zbiegają z murawy i znikają w tunelu.
Na stadionie pozostają tylko ___ kibice.
2) zniewieścieli – zniewieściali ■ a) Podobno dzisiejsi mężczyźni są najczęściej albo zbyt
wygodni, albo ___, albo nudni. ■ b) Zastanawiam się, czy oni ___ dlatego, że my stałyśmy
się silne, czy to my musiałyśmy stać się silne, bo oni ___ .
3) oceleli – ocalali ■ a) Bohaterami „Zagubionych” są ___ rozbitkowie, którzy muszą
wspólnie walczyć o przetrwanie. ■ b) Ci, którzy ___ po tej katastrofie, mieli naprawdę
ogromne szczęście.
4) odmłodnieli – odmłodniali ■ a) Po tym zabiegu czują się, jakby ___ o kilka lat. ■ b) Gdy
ich zobaczyłem po przyjeździe, byli tacy odświętni, radośni, ___ .
5) znieruchomieli – znieruchomiali ■ a) ___ mężczyźni trzymali w rękach szklaneczki
whisky. ■ b) Ludzi ogarnęły skrajne emocje. Jedni płakali, inni ___ z przerażenia, jeszcze
inni padali na kolana.

XVIII. Proszę ocenić poprawność różnych wariantów zdań.

1a) Jak żeście się tu znaleźli? ■ 1b) Jakeście się tu znaleźli? ■ 1c) Jak się tu znaleźliście?
2a) Powiedz, coś tam widział. ■ 2b) Powiedz, co żeś tam widział. ■ 2c) Powiedz, co tyś tam
widział. ■ 2d) Powiedz, co tam widziałeś.
3a) Myśmy dopiero wrócili z wakacji. ■ 3b) Dopierośmy wrócili z wakacji. ■ 3c) Dopiero
żeśmy wrócili z wakacji. ■ 3d) Dopiero wróciliśmy z wakacji.
4a) W górach byście naprawdę wspaniale odpoczęli. ■ 4b) W górach naprawdę wspaniale
odpoczęlibyście.
5a) Domyślił się, żeśmy tu wczoraj byli. ■ 5b) Domyślił się, że tu wczoraj byliśmy.

XIX. Proszę utworzyć odpowiednie formy od podanych czasowników homonimicznych.

1) 2 os. lp. tr. rozk.: a) paść ‘przewrócić się, upaść’ □ b) paść ‘pilnować zwierząt na

pastwisku’

2) 1 os. lp. cz. teraźniejszego: a) słać ‘rozkładać pościel’ □ b) słać ‘wysyłać, posyłać’
3) forma dk bezokol.: a) odpierać ‘przeciwstawiać się czemuś’ □ b) odpierać pot. ‘usuwać

plamy z ubrania’

4) forma ndk bezokol.: a) pierznąć ‘uciec’ □ b) pierznąć ‘o skórze: stawać się szorstką’
5) 2 os. lp. tr. rozk.: a) rozesłać ‘wysłać do wielu miejsc’ □ b) rozesłać ‘rozpostrzeć’
6) 3 os. lp. cz. przeszłego: a) uląc się ‘przestraszyć się’ □ b) uląc się ‘wykluć się z jaja’
7) forma dk bezokol.: a) wysławiać ‘wyrażać słowami’ □ b) wysławiać ‘wychwalać’
8) 1. os. lp. cz. przyszłego: a) wyżąć ‘wyciąć, np. trawę, zboże’□ b) wyżąć ‘wycisnąć wodę z

mokrej tkaniny’

9) forma dk bezokol.: a) zamarzać ‘pokrywać się lodem’ □ b) zamarzać ‘zagładzać’

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014.

7

10) forma dk bezokol.: a) zarywać ‘zagłębiać się gwałtownie, np. w ziemi lub śniegu’ □ b)

zarywać pot. ‘powodować zapadnięcie się czegoś’

XX. Proszę uzupełnić zdania odpowiednimi formami czasowników.

1) Jeśli więcej poćwiczysz, to niebawem [potrafić – 2. os. lp. cz. przyszły] grać na gitarze. ■
2) Teraz [rwać – 3. os. lm. cz. teraźniejszy] sobie włosy z głowy, ale na wszystko jest już za
późno. ■ 3) Bądź taktowny, nie [upokorzyć – 1. os. lp. tr. rozk.] jej swoimi słowami. ■ 4) W
drugim akcie wychodzę na scenę i z całej siły [dąć – 1. os. lp. cz. teraźniejszy] w róg.. ■ 5)
Kiedyś ciągle się z nas [śmiać się – 3. os. lm., r. mos., cz. przeszły], dziś sami są w podobnej
sytuacji. ■ 6) Ptaki te muszą przebiec kilkadziesiąt metrów, zanim [rozpostrzeć – 3. os. lm.,
cz. przyszły] skrzydła i wzbiją się w powietrze. ■ 7) [kołatać – 3. os. lp. cz. teraźniejszy] mi
w głowie jedna myśl. ■ 8) Gdy zobaczyłyśmy, że jesteśmy identycznie ubrane, [wybuchnąć –
3. os. lm., r. nmos., cz. przeszły] śmiechem. ■ 9) [zawieść się – imiesł. przysłówkowy
uprzedni] na Adamie, nigdy więcej nie poprosił go o pomoc. ■ 10) Hałas w tej części miasta
[wzmóc się – 3. os. lp., cz. przyszły] jeszcze bardziej niż przed rokiem. ■ 11) Nie [guzdrać się
– 2 os. lp., tr. rozk.], bo znowu nie zdążymy na pociąg! ■ 12) Nieposprzątane naczynia i
[zwiędnąć – imiesł. przymiotnikowy bierny, lm., r. nmos.] kwiaty w wazonie jeszcze bardziej
popsuły jej nastrój.

XXI. Proszę ocenić poprawność form czasowników w podanych zdaniach oraz poprawić
formy błędne.

1) Olbrzymi wąż pełzł w naszym kierunku. ■ 2) W końcu zgadnął, kto z nas namalował jego
portret. ■ 3) Szukam osoby, która mogłaby mi podżerować pożyczkę. ■ 4) Nie mógł
zrozumieć, co Joanna szepce mu do ucha. ■ 5) Może następnym razem się zastanowią, zanim
weszczną kłótnię. ■ 6) Obieramy ugotowane warzywa, drobno je krajamy i dodajemy do
reszty składników. ■ 7) Gdzie się podzieliście? ■ 8) Kiedyś bardzo mi pomogła, ale teraz nie
śmię jej o to prosić. ■ 9) Po wypraniu swetra nie można go mnąć w czasie wyżymania;
suszyć rozłożony. ■ 10) Jak zwykle zapomniały parasola i moknęły w ulewnym deszczu. ■
11) Siadajcie do stołu, póki obiad jeszcze nie wystygnął. ■ 11) Zawiedzeni uczniowie nie
rozumią, dlaczego kazano im powtarzać egzamin. ■ 12) Najpierw tłuczę mięso, a następnie je
panieruję. ■ 13) Podczas intensywnych ćwiczeń łatwo nadwyrężyć mięśnie. ■ 14) Zanim
Piotrek nawlekł jedną igłę, ja nawlekłam trzy. ■ 15) Przestać się ze mnie naigrywać! ■ 16)
Czekamy chwilę, aż gospodarz zaprzęgnie konie, i ruszamy na przejażdżkę po okolicy. ■ 17)
Chciał coś powiedzieć, ale głos uwięzł mu w gardle.

XXII. Proszę omówić błędy związane z użyciem czasowników w podanych zdaniach.

1) Te opisy zaczerpnęłem z niemieckiego reportażu. ■ 2) Dniem, w którym zakochani
wzajemnie się obdarowywują, jest 14 lutego. ■ 3) Już jedna łyżka siekanej natki zaspakaja
dzienne zapotrzebowanie organizmu na witaminę C. ■ 4) Zatrzymano podpalacza, który (w
wiadomym celu) właśnie udawał się do lasu. ■ 5) Nie możesz czekać, aż firma upadnie,
przedsięweź coś wreszcie w tej sprawie! ■ 6) W marcu ukazał się esej, który nie zostaje

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014.

8

pozytywnie odbierany przez krytyków. ■ 7) Nie potrafiąc sprzeciwić się ojcu, wybrała studia
medyczne.

XXIII. Proszę wskazać zdania, w których użyto błędnych form czasowników. Następnie
proszę poprawić zauważone błędy i omówić mechanizm ich powstawania.

1) Pochowując Polinejka, Antygona zdawała sobie sprawę z tego, że łamie prawo. ■ 2)
Wkrótce agencja zacznie skupywać żywiec wieprzowy. ■ 3) Ostatnia piosenka, którą muzyk
napisał był przed wyjazdem, została później nagrana w nowej wersji. ■ 4) Uczniowie nie
potrafią wynajdować tytułów w katalogu rzeczowym. ■ 5) Dachy domów powoli nikły nam z
oczu. ■ 6) Sięgawszy do sejfu, miał wrażenie, że ktoś go obserwuje. ■ 7) Mógł nawet
przysięgnąć, że już kiedyś tu był. ■ 8) Nie jeździjcie po chodniku, obok jest przecież ścieżka
rowerowa. ■ 9) Szacuje się, że w czasie walk mogło polegnąć nawet 1250 żołnierzy. ■ 10)
Doradziła mi: „Ssaj sobie coś słodkiego”, więc zamiast palić papierosy, ssam miętówki. ■ 11)
Nie mogłem się odezwać, po prostu się trzęsłem. ■ 12) Spojrzyj tylko! Czy to nie cudny
widok? ■ 13) Łatwo powiedzieć: „kochaj i rozumiej swoje dziecko”, ale to nie jest takie
proste. ■ 14) Powinnam była zapytać cię o to wcześniej, ale bałam się, że odmówisz. ■ 15)
Staram się przestrzegać diety, ale czasami zdarza mi się złamać zasady, zjedząc na przykład
małe ciasteczko.

XXIV. Proszę odnaleźć w podanym tekście błędne formy czasownikowe i zastąpić je
poprawnymi.

Sędzia: Proszę nam przypomnieć, co się wydarzyło tamtego dnia.
Świadek: W środę wieczorem szłem do domu i zobaczyłem z daleka samochód ciężarowy,
który ugrzęznął w śniegu. Przystanęłem i zauważyłem, że z samochodu wysiadły dwie osoby
– kobieta i mężczyzna. Nagle słyszę, że oboje coś do mnie krzyczą i gwizdają, jakby wzywali
pomocy. Zrozumiałem, że nie umią sobie poradzić, więc musiałem obmyśleć jakiś plan, żeby
im pomóc. Postanowiłem, że pójdę po kolegę i razem popchamy samochód. Gdy żeśmy
przyszli na miejsce, zobaczyliśmy wycofywującą się ciężarówkę. Była w niej jednak tylko
kobieta…
Prokurator: Sprzeciw! Wysoki Sądzie, świadek pląta się w zeznaniach. Domniemuję, że
musiał wymyśleć tę historię. Ostatnim razem zeznał bowiem, że kobieta z ciężarówki poślizła
się i upadła.
Świadek: Wysoki Sądzie, proszę wziąść pod uwagę, że podczas ostatniego przesłuchania
byłem poddenerwowany i sflustrowany. Miałem prawo się pomylić – nie każdy, kto się myli,
łga! Mam nadzieję, że moje zeznania są dla Wysokiego Sądu przekonywujące.

XXV. Proszę przeczytać podany tekst i wskazać poprawne formy czasowników.

Drogi Albercie,

gdy zaczniesz czytać ten list, ja będę już w innym mieście. Jak łatwo się [domyśleć –
domyślić], odeszłam – zanim zdążyłam [zgorzknieć – gorzknąć] na dobre. Nie [kłopocz się –
kłopotaj się], dam sobie radę. Możesz mnie [nienawidzieć – nienawidzić], możesz mnie

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014.

9

[przekląć – przeklnąć], ale nie [mniej – miej] do mnie żalu. Nie [zrozum – zrozumiej] mnie
źle: myślę, że jesteśmy z dwóch różnych światów. Ja lubię [odnajdywać – odnajdować]
spokój ducha w poezji i sztuce. Ty wolisz [pnąć się – piąć się] po szczeblach kariery.
Codziennie mi [udawadniasz – udowadniasz], że muszę się zmienić i [utyskujesz –
utyskiwasz] na moje wady. Powtarzasz, żebym [schudnęła – schudła], mimo że sam nie
możesz [schudnąć – schuść] nawet kilograma. Ciesz się więc, że wreszcie [zniknęłam –
znikłam] z Twojego życia. Nie będę już musiała [patrzeć – patrzyć] na Twoich znajomych i
[wkupywać się – wkupować się] w ich łaski. Zresztą – [zgodź się – zgódź się] ze mną –
dawno już zdążyłeś [przesiąknąć – przesiąc] ich dziwnymi zwyczajami. Cóż, czar [prysł –
prysnął]. Mówią wprawdzie, że miłość jest ślepa, moja jednak na szczęście nie całkiem
[oślepnęła – oślepła]. Adieu!

Brygida

PS Przepraszam, że [bazgrzę – bazgram].

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

1

Poprawność fleksyjna – czasownik

KLUCZ

I.
1) czas ■ 2) tryb ■ 3) osoba ■ 4) aspekt ■ 5) strona ■ 6) liczba ■ 7) rodzaj ■ 8) przypadek.

Kat. gram. swoiste dla czasownika: czas, tryb, osoba, aspekt, strona; kat. nieswoiste: liczba,
rodzaj (przez kategorię rodzaju odm. się czasowniki mające formę cz. przeszłego, przyszłego
złożonego i zaprzeszłego, a także imiesł. przymiotnikowe), przypadek (odmianie przez
przypadki podlegają imiesł. przymiotnikowe).

II.
1) popr. wziąć ○ *wziąść → błędna postać bezokol. ■ 2) popr. lubić ○ *lubieć → błędna
postać bezokol. ■ 3) obie f. popr. ■ 4) popr. nienawidzić ○ *nienawidzieć → błędna postać
bezokol. ■ 5) popr. domyślić ○ *domyśleć → błędna postać bezokol. ● W kilku czas.
(wymyślić, domyślić się, obmyślić, zamyślić się, umyślić, zmyślić) zachowała się dawna forma
myślić ○ bezokol. na -eć mają tylko: myśleć, przemyśleć, pomyśleć i domyśleć (‘doprowadzić
myślenie do końca’) ■ 6) popr. lubił ○ *lubiał → odm. wg niewłaściwego paradygmatu (wg
wzorca VIIb, do którego należą czas. zak. na -eć; por. p. 2) ■ 7) popr. nienawidziliśmy ○
*nienawidzieliśmy → odm. wg niewłaściwego paradygmatu (wg wzorca VIIb, do którego
należą czas. zak. na -eć; por. p. 4) ■ 8) obie f. popr.; por. p. 3 ■ 9) obie f. popr. ■ 10) obie f.
popr.: poznajdywać (tak jak znajdywać) → rzad. ■ 11) obie f. popr. → wzorc. wykupywali
(od: wykupywać) ○ użytk. wykupowali (od: wykupować) ● czas. przedrostkowe, które w cz.
teraźniejszym przyjmują zak. ~uję, ~ujesz itd., mają bezokol. zak. na ~ywać (f. staranniejsze)
lub ~ować (f. na ogół mniej star., często użytk.) ■ 12) obie f. popr. ■ 13) popr. żebrz ○
*żebraj → forma czas. przypisanego do I koniugacji (-am, -asz), podczas gdy żebrać należy
do IX koniugacji (-ę, -esz) ■ 14) popr. lubią ○ *lubieją → niepotrzebne rozszerzenie tematu
(o cząstkę -ej-) ■ 15) popr. rozumieją ○ *rozumią → brak rozszerzenia tematu ■ 16) popr.
umiem ○ *umię → błędna końc. ■ 17) popr. rozumiem ○ *rozumię → błędna końc. ■ 18)
popr. krzyknęła ○ *krzykła → brak rozszerzenia tematu ■ 19) obie f. popr. ○ ale tylko:
wynikła (nie: *wyniknęła) ■ 20) popr. urósł ○ *urosnął → niepotrzebne rozszerzenie tematu
(o cząstkę -ną-) ■ 21) popr. tłukę ○ *tłuczę → niewłaściwa oboczność tematyczna (cz:c zam.
k:c) ■ 22) popr. wychodź ○ *wychódź → niepotrzebna oboczność tematyczna.

Typy błędów: a) niewłaściwa postać bezokolicznika: 1, 2, 4, 5 ■ b) odm. wg niewłaściwego
wzorca: 6, 7, 13 ■ c) błąd w temacie – brak rozszerzenia lub niepotrzebne rozszerzenie: 14,
15, 18, 20 ■ d) błąd w temacie – brak oboczności głoskowej lub niewłaściwa oboczność: 21,
22 ■ e) błędna końcówka: 16, 17.

III.
1) bielić/bieleć ■ namyślić się/namyśleć się ■ niszczyć/niszczeć ■ okupować/okupywać ■
skruszyć/skruszeć ■ 2) biec/biegnąć ■ gęstnieć / rzad. gęstnąć ■ pachnieć / rzad. pachnąć ■
patrzeć / rzad. patrzyć ■ poślizgnąć się / rzad. pośliznąć się ■ przysiąc / rzad. przysięgnąć ■
rosnąć / rzad. róść ■ rozpatrzyć / rzad. rozpatrzeć ■ swędzieć/swędzić ■ zlęknąć się / rzad.
zląc się ■ znajdować / rzad. znajdywać ■ 3) domyślić się ■ kupować ■ lubić ■ miąć ■
nienawidzić ■ piąć się ■ przekląć ■ wymyślić ■ zastępować ■ zawiadywać ■ żąć.

IV.
1) babrzę się / babram się ■ 2) bazgrzę ■ 3) chluszczę/chlustam ■ 4) chłoszczę / rzad.
chłostam ■ 5) gdaczę / rzad. gdakam ■ 6) głaszczę / rzad. głaskam ■ 7) gwiżdżę ■ 8) karzę ■

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

2

9) klaszczę / rzad. klaskam ■ 10) kraczę ■ 11) łżę ■ 12) łuskam ■ 13) mlaszczę/mlaskam ■
14) orzę ■ 15) pluszczę/pluskam ■ 16) płuczę ■ 17) ssę ■ 18) żebrzę.

Czas. zak. na -ać mogą się odm. tak jak czas. czytać i przyjmować w 1. os. lp. cz.
teraźniejszego końc. -am (I grupa koniugacyjna) albo jak czas. pisać – przyjmują wówczas w
1. os. końc. -ę (IX grupa koniugacyjna). Niektóre czas. (np. chlustać, mlaskać) odm. się wg
obu wzorców.

V.
bełkotać/bełkocze ■ chichotać/chichocze ■ chłeptać/chłepcze ■ deptać/depcze ■
dygotać/dygocze ■ klekotać/klekocze ■ kłopotać/kłopocze ■ łaskotać/łaskocze ■
łomotać/łomocze ■ migotać/migocze ■ rechotać/rechocze ■ szeptać/szepcze.

VI.
1. a) stanął, stanęła ■ chłonął, chłonęła ■ plunął, plunęła ■ rozwinął, rozwinęła.
2. a) dmuchnął, dmuchnęła ■ kichnął, kichnęła ■ krzyknął, krzyknęła ■ dźwignął, dźwignęła
■ kopnął, kopnęła ■ sięgnął, sięgnęła ■ wrzasnął, wrzasnęła ■ zamknął, zamknęła ■ błysnął,
błysnęła/błysła ■ prysnął / rzad. prysł, prysnęła / rzad. prysła ■ klęknął / rzad. kląkł, klęknęła
/ rzad. klękła.
3. b) blakł/blaknął, blakła ■ sechł/schnął, schła ■ chudł / rzad. chudnął, chudła ■ cichł / rzad.
cichnął, cichła ■ stygł/stygnął, stygła ■ puchł / rzad. puchnął, puchła ■ ślepł / rzad. ślepnął,
ślepła ■ wiądł / rzad. więdnął, więdła ■ gasł / rzad. gasnął, gasła ■ kwitł / rzad. kwitnął,
kwitła / rzad. kwitnęła ■ nikł/niknął, nikła/niknęła ■ rósł, rosła.

VII.
1) rozumieją się ■ 2) śmieją/śmią ■ 3) dają ■ 4) ssą ■ 5) orzą ■ 6) świergoczą ■ 7) linieją ■
8) tają ■ 9) łżą.

VIII.
1) oswobadzać/oswabadzać ■ 2) przeistaczać ■ 3) przepoławiać ■ 4) spolszczać ■ 5)
udomowiać/udomawiać/udamawiać ■ 6) udowadniać / rzad. udowodniać ■ 7)
udrożniać/udrażniać

■

8)

upodabniać

■

9)

upokarzać

■

10)

uprzedmiotowiać/uprzedmiotawiać ■ 11) uwiarygodniać/uwiarygadniać ■ 12) uwidaczniać /
rzad. uwidoczniać ■ 13) wynaradawiać / rzad. wynarodowiać ■ 14) wypogadzać ■ 15)
zaspokajać.

Nie ma ścisłych reguł tworzenia form wielokrotnych od jednokrotnych. W pewnych
czasownikach sygnałem wielokrotności może być jedynie samogł. a należąca do końcówki
fleksyjnej (np. spolszczyć → spolszczać). Jednak w wypadku wielu czasowników tworzenie
form wieloktotnych polega na wymianie samogł. w temacie (np. przeistoczyć → przeistaczać,
por. też dosładzać, odraczać, umarzać).

IX.
1) bywać ■ 2) dołączać ■ 3) grywać ■ 4) mawiać ■ 5) pijać ■ 6) przełączać ■ 7) sypiać ■ 8)
przemakać ■ 9) przedsiębrać ■ 10) przeszkalać.

X.
1) ubóść, ubódź ■ 2) rosnąć / rzad. róść, rośnij ■ 3) wziąć, weź ■ 4) namyślić się, namyśl się
■ 5) zemleć, zmiel ■ 6) posłać, pościel ■ 7) miąć, mnij ■ 8) siec, siecz ■ 9) wieść, wiedź.

XI.

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

3

1) krój ■ 2) objaśnij ■ 3) usprawiedliw ■ 4) zdejmij ■ 5) gol się / gól się ■ 6) jeźdź / użytk.
jeździj ■ 7) miel ■ 8) drażnij / rzad. drażń ■ 9) płucz ■ 10) pastw się / pastwij się ■ 11) słódź/
słodź ■ 12) porozumiej się / porozum się ■ 13) spójrz/spojrzyj ■ 14) przekonuj / rzad.
przekonywaj ■ 15) podrepcz ■ 16) szepcz ■ 17) zagwiżdż ■ 18) chciej ■ 19) poweźmij ■ 20)
ukorz się / ukórz się.

Część czas. ma w tr. rozk. formy z końcówką (-ij, -yj), część przyjmuje formy
bezkońcówkowe (np. jeźdź, miel), a niektóre czas. mają formy oboczne (np. słódź/słodź). W
wypadku wielu czas. konieczne jest również uwzględnienie wymian głoskowych w temacie,
gł. o:ó (por. kroić → krój, ale słodzić → słódź/słodź).

XII.
Cz. teraźniejszy

ja

ty

on

(ona,

ono)

my

wy

oni (one)

pleć

pielę

pielesz

piele

pielemy

pielecie

pielą

mleć

mielę

mielesz

miele

mielemy

mielecie

mielą

słać

ścielę

ścielesz

ściele

ścielemy

ścielecie

ścielą

pielić

pielę

pielisz

pieli

pielimy

pielicie

pielą

mielić

mielę

mielisz

mieli

mielimy

mielicie

mielą

ścielić

ścielę

ścielisz

ścieli

ścielimy

ścielicie

ścielą

Cz. przeszły

ja

ty

on

(ona,

ono)

my

wy

oni (one)

pleć

pełłem
(pełłam)

pełłeś
(pełłaś)

pełł (pełła,
pełło)

pełliśmy
(pełłyśmy)

pełliście
(pełłyście)

pełli
(pełły)

mleć

mełłem
(mełłam)

mełłeś
(mełłaś)

mełł
(mełła,
mełło)

mełliśmy
(mełłyśmy)

mełliście
(mełłyście)

mełli
(mełły)

Słać

słałem
(słałam)

słałeś
(słałaś)

słał (słała,
słało)

słaliśmy
(słałyśmy)

słaliście
(słałyście)

słali
(słały)

pielić

pieliłem
(pieliłam)

pieliłeś
(pieliłaś)

pielił
(pieliła,
pieliło)

pieliliśmy
(pieliłyśmy)

pieliliście
(pieliłyście)

pielili
(pieliły)

mielić

mieliłem
(mieliłam),

mieliłeś
(mieliłaś),

mielił
(mieliła,
mieliło),

mieliliśmy
(mieliłyśmy),

mieliliście
(mieliłyście),

mielili
(mieliły)

ścielić

ścieliłem
(ścieliłam)

ścieliłeś
(ścieliłaś)

ścielił
(ścieliła,
ścieliło)

ścieliliśmy
(ścieliłyśmy)

ścieliliście
(ścieliłyście)

ścielili
(ścieliły)

XIII.
Czas. abdykować, anulować, aresztować, awansować, kazać i potrafić użyte w formie cz.
teraźniejszego mają zn. albo cz. teraźniejszego, albo cz. przyszłego. Są to bowiem czasowniki
dwuaspektowe, czyli takie, którym można przypisać zarówno aspekt dk, jak i ndk.
Przytoczone zdania mogą się zatem odnosić i do zdarzeń trwających obecnie, i do tych, które
dopiero nastąpią (zaleca się jednak, aby w tego typu zdaniach używać określeń czasu, np.
Dowiedział się, że niedługo awansuje).

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

4

Uwaga: należy pamiętać, że czas. potrafić w cz. przyszłym ma wzorc. taką samą formę jak w
cz. teraźniejszym, por. Nie potrafię sobie teraz z tym poradzić i Myślę, że za kilka tygodni
potrafię sobie z tym poradzić. Forma będę potrafić jest dopuszcz. w normie użytk. (wiele
wydawnictw poprawnościowych uznaje ją jednak za niepopr.).

XIV
1) Najczęściej używane są formy podane w zestawie b). ■ 2) Formy wymienione w zestawie
a) są popr., ale odczuwane jako przestarz. Formy zak. na -ywać, przytoczone w zestawie c) są
natomiast niepopr. – powstały w wyniku powiązania ze sobą (kontaminacji) dwóch popr.
modeli odmiany, wskazanych w zestawach a) i b). ■ 3) dokonujący – dokonuj, dorównujący –
dorównuj, oddziałujący – oddziałuj, pokonujący – pokonuj, porównujący – porównuj,
przekonujący – przekonuj, rozpamiętujący – rozpamiętuj, wykonujący – wykonuj. Uwaga:
popr. (ale przestarz.) są również formy z cząstką -yw- (por. dokonywający – dokonywaj,
dorównywający – dorównywaj, oddziaływający – oddziaływaj itd.). Niepopr. są natomiast
często spotykane formy typu *oddziaływujący – *oddziaływuj, *przekonywujący –
*przekonywuj, powstałe w wyniku kontaminacji dwóch wymienionych modeli odmiany, por.
też p. 2.

XV.
1) rozpakowujące ■ 2) pisujący ■ 3) wycofujące się ■ 4) wychowujący ■ 5) przedrukowujące
■ 6) nagabujący ■ 7) dogorywające ■ 8) wlokące się / rzad. wlekące się ■ 9)
przemeldowujące się ■ 10) podsumowujące.

XVI.
1) zgorzkniali ■ 2) wyłysiali ■ 3) przygnieceni ■ 4) wiedzeni ■ 5) wzięci ■ 6) znienawidzeni ■
7) pobladli.

XVII.
1a) zdębieli □ 1b) zdębiali ■ 2a) zniewieściali □ 2b) zniewieścieli ■ 3a) ocalali □ 3b) ocaleli
■ 4a) odmłodnieli □ 4b) odmłodniali ■ 5a) znieruchomiali □ 5b) znieruchomieli.

XVIII.
1a) niepopr. → osob. cząstek czasowników nie dołącza się do partykuły że ■ 1b) popr., rzad.
■ 1c) popr. ■ 2a) popr. ■ 2b) niepopr. → por. 1a) ■ 2c) popr. ■ 2d) popr. ■ 3a) popr. ■ 3b)
popr., rzad. ■ 3c) niepopr. → por. 1a) ■ 3d) popr. ■ 4a) popr. ■ 4b) niepopr. → czasowników
z cząstkami osob. raczej nie umieszczamy na ostatniej pozycji w zd., chyba że nie ma innej
możliwości, por. zd. 2d) lub np. Najpierw się pożegnaliśmy z gospodarzami, a potem
wyszliśmy. ■ 5a) popr. → że występuje tu nie w funkcji partykuły, lecz spójnika ■ 5b) popr.

XIX.
1a) padnij □ 1b) paś ■ 2a) ścielę □ 2b) ślę ■ 3a) odeprzeć □ 3b) odeprać ■ 4a) pierzchać □
4b) pierzchnąć ‘o skórze: stawać się szorstką’ to czas. ndk ■ 5a) roześlij □ 5b) rozściel ○ w
aspekcie dk bezokol. ma dwie popr. formy: rozścielać i rozściełać ■ 6a) uląkł się ○ częściej:
ulęknąć się □ 6b) ulągł się ○ częściej: ulęgnąć się ■ 7a) wysłowić □ 7b) wysławić ■ 8a)
wyżnę □ 8b) wyżmę ■ 9a) zamarznąć □ 9b) zamorzyć ■ 10a) zaryć □ 10b) zarwać.

XX.
1) potrafisz / użytk. także: będziesz potrafić lub będziesz potrafił/potrafiła [choć wg NSPP
niepopr.] ■ 2) rwą ■ 3) upokórz ■ 4) dmę ■ 5) śmiali się ■ 6) rozpostrą ■ 7) kołacze / książk.
kołace / rzad. kołata ■ 8) wybuchnęłyśmy/wybuchłyśmy ■ 9) zawiódłszy się ■ 10) wzmoże się
■ 11) guzdraj się / guzdrz się ■ 12) zwiędłe/zwiędnięte.

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

5

XXI.
1) zd. popr. ○ popr. też: pełznął ■ 2) *zgadnął ○ popr. zgadł ■ 3) *podżerować ○ popr.
podżyrować ■ 4) zd. popr. ○ częściej: szepcze ■ 5) *weszczną ○ popr. wszczną ■ 6) *krajamy
○ popr. krajemy ■ 7) podzieliście się – reg. mazowiecki ○ wzorc.: podzialiście się ■ 8) *nie
śmię ○ popr. nie śmiem ■ 9) *mnąć ○ popr. miąć ■ 10) *moknęły ○ popr. mokły ■ 11) zd.
popr. ○ popr. też: wystygł ■ 12) *rozumią ○ popr. rozumieją ■ 13) *tłuczę ○ popr. tłukę ■ 14)
zd. popr. ○ staranniej: nadwerężyć ■ 15) zd. popr. ○ częściej: nawlókł, nawlokłam ■ 16)
*naigrywać ○ popr. naigrawać ■ 17) *zaprzęgnie ○ popr. zaprzęże ■ 18) *uwięzł ○ popr.
uwiązł.

XXII.
1) *zaczerpnęłem ○ popr. zaczerpnąłem → niewłaściwa postać tematu; brak wymiany ą:ę ■
2) *obdarowywują się ○ popr. obdarowują się → niewłaściwa postać tematu; zdublowanie
cząstki -yw- ■ 3) *zaspakajać ○ popr. zaspokajać → niewłaściwa postać tematu; niepotrzebna
wymiana o:a (zaspokoić – *zaspakajać) ■ 4) właśnie *udawał się do lasu → w zn. ‘pójść
dokądś, zmierzać dokądś’ występuje czas. dk udać się; jego forma ndk udawać się ma
charakter iteratywny – używana jest tylko na oznaczenie wielokrotności czynności
(Codziennie rano udawał się do pracy). W zd. […] właśnie udawał się do lasu czas. wyraża
początkowy moment czynności, na co wskazuje użycie przysł. właśnie ■ 5) *przedsięweź ○
popr. przedsięweźmij → niewłaściwy wzorzec odm., forma tr. rozk. wzorowana na
rozkaźniku czas. wziąć (weź) ■ 6) *zostaje odbierany ○ popr. zostaje odebrany → czas.
zostać (użyty tu w funkcji wykładnika strony biernej) należy połączyć z imiesł. utworzonym
od czas. dk odebrać, nie zaś od czas. ndk odbierać ■ 7) *nie potrafiąc ○ popr. np. nie umiejąc
→ od czas. potrafić nie tworzy się form imiesł.

XXIII.
1) *pochowując ○ popr. chowając → błąd fleks., od czas. dk nie tworzy się form imiesł.
przysłówkowego współczesnego ■ 2) zd. popr. ○ można też użyć formy skupować ■ 3)
napisał był ○ lepiej: napisał → napisał był to forma cz. zaprzeszłego; formy takie odczuwane
są dziś jako przestarz., w tekstach współcz. używa się ich jedynie w funkcji stylizacyjnej ■ 4)
zd. popr. ○ częściej: wynajdywać ■ 5) zd. popr. ○ popr. też: niknęły ■ 6) *sięgawszy ○ popr.
*sięgając → błąd fleks., od czas. ndk nie tworzy się form imiesł. przysłówkowego
uprzedniego ■ 7) zd. popr. ○ częściej: przysiąc ■ 8) zd. popr. tylko użytk. ○ wzorc. Nie
jeźdźcie ■ 9) zd. popr. ○ częściej: polec ■ 10) *ssaj, *ssam ○ popr. ssij, ssę → błędy fleks.,
wybór niewłaściwego wzorca odm. ■ 11) *trzęsłem się ○ popr. trząsłem się → błąd fleks.,
wybór niewłaściwej postaci tematu fleks. ■ 12) zd. popr. ○ lepiej: spójrz ■ 13) zd. popr. ■ 14)
zd. popr. ○ popr. też: powinnam ○ forma powinnam była jest pozostałością cz. zaprzeszłego,
akceptowaną we współcz. polszczyźnie ■ 15) *zjedząc ○ popr. zjadając → błąd fleks., od
czas. dk nie tworzy się form imiesł. przysłówkowego współczesnego.

XXIV.
*szłem ○ popr. szedłem ■ *ugrzęznął ○ popr. ugrzązł ■ *przystanęłem ○ popr. przystanąłem ■
gwiżdżą; popr. gwiżdżą ■ *nie umią ○ popr. nie umieją ■ *obmyśleć ○ popr. obmyślić ■
*popchamy ○ popr. popchniemy ■ *gdy żeśmy przyszli ○ popr. gdy przyszliśmy / gdyśmy
przyszli ■ *wycofywującą się ○ popr. wycofującą się ■ *pląta się w zeznaniach ○ popr. plącze
się w zeznaniach; f. pląta się jest wprawdzie poprawna (choć rzadka), nie używa się jej
jednak w przytoczonym zwrocie ■ *domniemuję ○ popr. domniemywam ■ *wymyśleć ○ popr.
wymyślić ■ *poślizła się ○ popr. poślizgnęła się / pośliznęła się ■ *wziąść ○ popr. wziąć ■
*poddenerwowany ○ popr. podenerwowany ■ *sflustrowany ○ popr. sfrustrowany ■ *łga ○
popr. łże ■ *przekonywujące ○ popr. przekonujące.

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

6

XXV.
domyślić się ■ zgorzknieć ■ kłopocz się ■ nienawidzić ■ przekląć ■ miej ■ zrozum / rzad.
zrozumiej ■ odnajdywać/odnajdować ■ piąć się ■ udowadniasz ■ utyskujesz ■ schudła ■
schudnąć ■ zniknęłam/znikłam ■ patrzeć / rzad. patrzyć ■ wkupywać się ■ zgódź się ■
przesiąknąć ■ prysł/prysnął → f. prysł jest rzadziej używana, jednak w sformułowaniu czar
prysł pojawia się częściej niż f. prysnął ■ oślepła ■ bazgrzę.

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Fleksja przymiotników i zaimków - formy trudne

1

Podstawową kategorią fleksyjną przymiotnika jest przypadek. Formy trudne:

1. Część przymiotników zapożyczonych nie podlega odmianie przez przypadki, np.: frotte, afro,

boucle, bordo, ecru, mini, midi, bikini, blond, khaki, lila.

2. Mianownik l.poj. tylny, tylna (nie: *tylnia, *tylni)

3. Miejscownik r. męskiego l.poj. -im/-ym, ale w uzusie pojawiają się formy z –em: w miłem

gronie, o ciekawem przypadku – są to formy regionalne południowopolskie (wyj. w Lubelskiem,

Krakowskiem, Warszawskiem).

4. Por. Kłopotliwe bywa zwłaszcza tworzenie form męskoosobowych:

przygnieciony – przygnieceni skałami turyści

wiedziony intuicją – wiedzeni intuicją nauczyciele

rozwiedziony – rozwiedzeni rodzice

zawiedziony – zawiedzeni kibice



Kiedy w wygłosie tematu przymiotnika znajduje się sp. stwardniała (-c, -dz, -rz) – ma on

końcówkę –y: ubodzy, starzy, mądrzy.



Jeżeli przymiotniki męskie w l.poj. kończą się – cy, -czy, -dzy, -ży  w l. mn. pozostają

niezmienione: cudzy, wierzący, gorący, twórczy, chyży, młodzieńczy, świeży, władczy, cudzy.

Wyjątek: duży



duzi.



Przymiotniki lekki, miękki lekcy, miękcy.



W formach osobowych przymiotnika tożsamych brzmieniowo z formami

czasownikowymi nie zachodzą wymiany głoskowe w stosunku do formy

podstawowej: oszalały-oszalali, śmiały-śmiali, Por. ociemniały, zgorzkniały,

wyłysiały, ocalały

*Oniemieli ludzie wyszli stamtąd szybko.

STOPNIOWANIE – INTENSYFIKACJA CECHY

Stopniowanie regularne:

st. wyższy: przyrostek – szy lub ejszy: droższy, mądrzejszy, głupszy, łatwiejszy, dzikszy, wytrwalszy

st najwyższy: przedrostek -naj do st. wyższego: najłatwiejszy, najmądrzejszy, najcieplejszy

Podlegają mu przymiotniki jakościowe, nazywające cechy bezwzględne przedmiotu, niezależne od

ich odniesienia do przedmiotów czy cech.

Trudność może sprawiać wybór przyrostków: -szy/-ejszy. Zwykle decyduje o tym zakończenie

tematu:

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Fleksja przymiotników i zaimków - formy trudne

2



jeśli pojedyncza spółgłoska lub gr. spółgłoskowa łatwa do wymówienia ( -st, -rd)  + szy:

blady- bledszy, suchy- suchszy, śmiały- śmielszy, hardy-hardszy, tłusty- tłustszy, prosty-

prostszy.;



jeśli grupa spółgłoskowa -ejsz: łatwy-łatwiejszy, mądry – mądrzejszy, modny-modniejszy,

biedny-biedniejszy, uprzejmy-uprzejmiejszy, ważny-ważniejszy, trudny-trudniejszy, groźny-

groźniejszy.

Formy oboczne z -szy/-ejszy:

czystszy/czyściejszy; gęstszy/gęściejszy; tłustszy/tłuściejszy

Stopniowanie nieregularne

wiąże się ze zmianą postaci tematu w stopniu wyższym – supletywizm wyrazów: dobry- lepszy –

najlepszy, zły- gorszy- najgorszy, duży- większy- największy.



Pewien typ nieregularności może polegać na braku stopnia wyższego: przewielebny -…..-

najprzewielebniejszy, różne - ….- najróżniejsze, rozmaite - …- najrozmaitsze..



Innym typem nieregularności są nietypowe, jednostkowe wymiany tematu – supletywizm

częściowy: gorący- gorętszy, lekki- lżejszy, wąski- węższy lub pomijanie w formach stopnia

wyższego końcowej spółgłoski tematu: bliski-bliższy, daleki-dalszy, gładki-gładszy, prędki-

prędszy, słodki- słodszy, wysoki-wyższy

Stopniowanie opisowe (analityczne)

Wymaga wykorzystania środków leksykalnych, a nie morfologicznych. Obukierunkowa gradacja

cechy.

st. wyższy: bardziej, mniej + st. równy: bardziej, mniej zagadkowy, bardziej, mniej przekonujący

st.najwyższy : najbardziej, najmniej + st.równy: najbardziej, najmniej zagadkowy, najbardziej,

najmniej przekonujący

Ma większy zasięg niż stopniowanie syntetyczne. Współcześni Polscy preferują stopniowanie

analityczne – por. bardziej inteligentny, bardziej szlachetny. Może być stosowane jako alternatywne

metoda modyfikacji znaczenia cechy przymiotników, które podlegają stopniowaniu regularnymi (

przy stopniowaniu w dół – jedyna). Tam, gdzie możliwe jest stopniowanie regularne – lepiej jest

korzystać z metody syntetycznej (inteligentniejszy, szlachetniejszy, mądrzejszy).

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Fleksja przymiotników i zaimków - formy trudne

3

PRZYMIOTNIKI, KTÓRE MOŻNA STOPNIOWAĆ TYLKO ANALITYCZNIE:

a) Genetyczne imiesłowy –ący, -ny, ty, -ły : pijany, zmęczony, zakochany, śpiący, porywający,

przekonujący, zatwardziały, rozpoznany, zatwardziały, skryty. Wyjątek: st. wyższy-

najukochańszy, najulubieńszy

b) Przymiotniki relacyjne użyte metaforycznie: porcelanowa skóra, śnieżna cera, puszyste włosy,

bursztynowe oczy

c) Przymiotniki, w których zbieg spółgłosek uniemożliwia stopniowanie: gorzki, śliski

d) Przymiotniki nazywające cechy geometryczne: kwadratowa twarz.

Należy przestrzegać, przed łączeniem obu sposobów stopniowania: *bardziej ładniejszy, * bardziej

mądrzejszy.

NIE PODLEGAJĄ STOPNIOWANIU:



przymiotniki relacyjne (nazwy cech, wskazujących na jakąś właściwość charakteryzowanego

przedmiotu poprzez jego związek z innym przedmiotem, np. drewniany, metalowy, rybi,

szklany, blaszany, kolumnowy, warszawski;



przymiotniki, które nazywają cechy z natury swojej nie poddające się modyfikacji

znaczeniowej, bo oznaczające cechy uchodzące za skrajne: pusty, ostatni.

PRZYMIOTNIKI – FORMY KRÓTKIE I DŁUGIE

Niektóre przymiotnik posiadają tzw. formy długie i krótkie. Formy krótkie: kontent, łaskaw, pewien,

wart, wesół, zdrów, pełen uchodzą za przestarzałe lub książkowe. Mogą występować tylko w funkcji

orzecznika.

Por. Jestem pewny/ pewien swojego zdania, ale: Zdrowy (nie: *zdrów) chłopiec poszedł

do szkoły.

ZAIMKI

Zaimki są wyrazami, które w zdaniu używane są zamiast innych części mowy: rzeczownika,

przymiotnika, liczebnika, przysłówka. KLASY ZAIMKÓW:



Zaimki rzeczowne (kto, coś, nikt, nic)



Zaimki przymiotne (który, swój, żaden)



Zaimki liczebne (według innych klasyfikacji -liczebniki niekreślone: kilka, parę, wiele)



Zaimki przysłowne (jakkolwiek, jak, jakoś).

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Fleksja przymiotników i zaimków - formy trudne

4

ZE WZGLĘDU NA CECHY ZNACZENIOWE:



Zaimki wskazujące (ten, tamten, ów)



Zaimki pytajne (kto, gdzie, kiedy, jaki, co)



Zaimki względne (który, co, jaki)



Zaimki dzierżawcze (mój, wasz, twój, jej)



Zaimek zwrotny (się)



Zaimki nieokreślone (gdzieś, kiedyś, ktoś, żaden, każdy)

PROBLEMY FLEKSYJNE Z ZAIMKAMI

1. Zaimki osobowe (ja, ty, on) mają w różnych przypadkach liczby pojedynczej po dwie formy:

M. ja, ty, on

D. mnie, ciebie /cię, jego, niego /go, siebie/się

C. mnie/mi, tobie/ci, sobie, jemu, niemu/mu

B. mnie/mię, ciebie /cię, siebie/się, jego, niego/go

N. mną, tobą, sobą, nim

Ms. O mnie, o tobie, o sobie, o nim

FORM DŁUGICH UŻYWA SIĘ:



po przyimkach : do ciebie nie: *do cię



na początku i na końcu zdania (na te miejsca w zdaniu pada akcent logiczny): Mnie się to nie

podoba nie: *Mi się to nie podoba.



Gdy chcemy podkreślić znaczeniowo albo emocjonalnie ten zaimek: To tobie chcę

podziękować nie: *To ci chcę podziękować.

ZAIMEK ZWROTNY SIĘ

w celowniku ma formę sobie (nie: *se por. *Weź se obiad, Kupiłam se nowy płaszcz).

ZAIMEK WSKAZUJĄCY ON



może w połączeniu z przyimkami do, przez, w, z skracać się do postaci –ń: doń, przezeń,

weń, zeń



wszystkie te połączenia mają charakter książkowy



takich form można używać tylko w odniesieniu do mężczyzn i chłopców- zastępują one

rzeczowniki męskoosobowe- por.* Zobaczył obraz i wpatrywał się weń.

*

Weź szklankę i wsyp doń dwie łyżki kawy

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Fleksja przymiotników i zaimków - formy trudne

5

*

Spojrzał na dziecko, a potem odezwał się doń

*

Zbudował szałas i mieszkał weń jakiś czas

* Widział ją z daleka, ale bał się doń podejść.

ZAIMEK SWÓJ



używany wtedy, gdy to, co jest wyrażone dopełnieniem w zdaniu jest własnością osoby

nazwanej przez podmiot zdania: Musieliśmy wymienić swoje legitymacje(=podm. my);

Zamknął drzwi swojego pokoju (=podm. ona)



w języku potocznym swój coraz częściej zastępowany jest zaimkami, mój, twój, wasz, np. Nie

mogę znaleźć mojego długopisu. Rozmawiałaś z twoją siostrą?



nie powinien być zastępowany przez zaimki: jego, jej, ich – por. *Spotkała się z jej siostrą

(niejednoznaczne).

TEN , TAMTEN, ÓW, SAM w rodz. nijakim to, tamto, owo, samo (por. *te dziecko, *owe

utrudnienie, *tamte zadanie, *same wspomnienie).

*Owe oświetlenie ma i tę zaletę, że wypłoszyło z drzew komary

*Tamte mycie i tak nie pomogło, jesteś wciąż brudny.

*Zjedz te jajko, jest smaczne.

*Owe głosowanie nic nie dało.

*Politycy stoczyli ciężką walkę o te same rozporządzenie, co poprzednio.

KAŻDY, ŻADEN, WSZYSTEK ( niepoprawne formy: * każden, *żadny, *wszystki).

ONO – w bierniku je (nie: *go): *Weź niemowlę i przewiń go (popr. je).

One – w bierniku l.mn.je (nie: *nich): *Lubię te dziewczyny i zaprosiłem ich do kina (popr. je).

NIC - w dopełniaczu dwie formy: starsza: nic i nowsza: niczego:



Nic nie zobaczyłem/ niczego nie zobaczyłem ; Nic nie rozumiesz/niczego nie rozumiesz.



W pewnych wypadkach występuje wyłącznie forma nic: Nic z tego nie będzie.



W niektórych użyciach użycie formy związane jest ze znaczeniem:

Nic się nie bój ‘wcale się nie bój’; Niczego się nie bój ‘ nie bój się żadnej rzeczy’.

CO – w ustabilizowanych konstrukcjach po zaprzeczeniu może mieć w dopełniaczu formę co:

Nie ma co na siebie włożyć, Nie ma co do ust włożyć, nie ma co robić z wolnym czasem, nie ma co

dyskutować.

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

1

Zagadnienia poprawnościowe związane z odmianą

przymiotników i zaimków

I. Podane przymiotniki proszę podzielić na cztery grupy:
1) przymiotniki, które się nie stopniują: (4),
2) przymiotniki, które stopniują się wyłącznie opisowo: (17),
3) przymiotniki, które stopniują się wyłącznie syntetycznie (regularnie): (7),
4) przymiotniki, które stopniują się wyłącznie syntetycznie (nieregularnie): (3),
5) przymiotniki, które mogą być stopniowane na dwa sposoby: (10).
Dla ułatwienia w nawiasach podano liczbę leksemów, które należy wpisać w każdej
grupie.

barwny □ chyży □ ciekawy □ cierpki □ demokratyczny □ dobry □ doświadczony □ drewniany
(w zn. ‘wykonany z drewna’) □ drogi □ dumny □ duży □ gratisowy □ hoży □ inteligentny □
jaskrawy □ krępy □ łysy (w zn. ‘o człowieku niemającym częściowo lub całkowicie włosów
na głowie’) □ miękki □ modny □ nachalny □ nagi (w zn. ‘niemający na sobie w ogóle
ubrania’) □ niechętny □ nieprzyjazny □ pobłażliwy □ populistyczny □ potulny □ przebiegły □
pusty (w zn. ‘niezawierający prawie niczego, opustoszały, np. pusty wagon’) □ rzutki □
sprawdzalny □ sypki □ szczery □ śliski □ tępy □ ubogi □ wesoły □ wolny (w zn. ‘swobodny,
będący na wolności’) □ wrogi (w zn. ‘nieprzychylny’) □ zaborczy □ zły □ zmęczony.

II. Proszę podać wszystkie możliwe, a zarazem poprawne formy stopnia wyższego
zapisanych przymiotników i przysłówków. Jeżeli nie można utworzyć stopnia wyższego
od danego wyrazu, proszę krótko wyjaśnić dlaczego.

1) ważne (zagadnienie) □ 2) gęsty (sos) □ 3) uprzejmy (chłopiec) □ 4) mały (plecak) □ 5)
rozwlekły (tekst) □ 6) zwichnięty (obojczyk) □ 7) czerwona (tkanina) □ 8) rychłe (zmiany) □
9) chytry (brat) □ 10) czerstwy (chleb) □ 11) czysta (bluzka) □ 12) łagodny (pies) □ 13)
płochy (ptak) □ 14) pusta (sala) □ 15) skąpy (wuj) □ 16) brudny (sweter) □ 17) zarozumiały
(chłopiec) □ 18) lekki (plecak) □ 19) chory (dziadek) □ 20) zielona (trawa) □ 21) złamany
(ołówek) □ 22) (patrzeć) bezlitośnie □ 23) (wyglądać) wątło □ 24) (leżeć) wąsko □ 25)
(myśleć) racjonalnie □ 26) (wyglądać) blado □ 27) (rosnąć) płytko □ 28) (działać) nowatorsko
□ 29) (działać) czynnie □ 30) gładko (sczesane włosy)

III. Proszę wpisać przymiotniki w nawiasach w formach zgodnych z normą wzorcową.

1) Uliczki są tutaj (wąski) niż w centrum miasta. ■ 2) Atłas jest (miękki) od tafty. ■ 3) W
tym miejscu nurt potoku jest (bystry) niż w tamtym. ■ 4) Teren teraz jest (płaski) niż
poprzednio. ■ 5) To pomieszczenie jest (czyste) od tamtego. ■ 6) Do tej potrawy sos musi
być (gęsty) niż ten. ■ 7) Na drugi raz kup już trochę (tłusty) mleko niż to. ■ 8) Jest jeszcze
(blady) niż wczoraj. ■ 9) Ciebie mogę podnieść łatwo, bo jesteś (lekki) od niej. ■ 10) Taką
bagietką to można by komuś krzywdę zrobić – jest chyba (twardy) niż kamień.

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

2

IV. Proszę podać formy stopnia równego i wyższego M. lm. rodzaju męskoosobowego
zebranych przymiotników.

Wzór: On jest stary. → Oni są starzy. → Oni są jeszcze starsi.
On jest: 1) obcy □ 2) hoży □ 3) chyży □ 4) zasadniczy □ 5) duży □ 6) łakomy □ 7) uprzejmy
□ 8) tępy □ 9) bystry □ 10) płochy □ 11) lichy □ 12) tęgi □ 13) lekki □ 14) biegły □ 15) czuły
□ 16) dojrzały □ 17) drętwy □ 18) siwy □ 19) ogłupiały □ 20) skamieniały.

V. Podane teksty proszę przekształcić tak, by orzeczenia występowały w liczbie mnogiej.

1) Łysy, goły i bosy, ale już całkiem suchy mężczyzna biegł po trawie.
2) Ten cichy łysy mnich stał obok nas.

VI. Proszę uzupełnić zdania według wzoru oraz określić kategorię gramatyczną form
utworzonych od czasowników.

Wzór: zbaranieć → Oni całkiem zbaranieli.
→ Zbaraniali ludzie wyszli stamtąd.

1) schamieć □ 2) wyłysieć □ 3) odrętwieć □ 4) osiwieć □ 5) oniemieć □ 6) osłupieć □ 7)
ociemnieć □ 8) ogłupieć

Oni całkiem (...).

(...) ludzie wyszli stamtąd.

VII. Każde zdanie proszę uzupełnić odpowiednim przymiotnikiem (niekiedy obydwie
odpowiedzi mogą być poprawne), a następnie – sformułować regułę dotyczącą użycia
form bezkońcówkowych.

1) Zdrów/Zdrowy chłopiec przyszedł do szkoły. ■ 2) Obiad jest już gotów/gotowy. ■ 3)
Wesół/Wesoły Józio wszedł do pokoju. ■ 4) Jestem pełen/pełny obaw. ■ 5) Od wczoraj
czuję się naprawdę zdrów/zdrowy. ■ 6) Czy jesteś pewny/pewien, że go tam nie było. ■ 7)
Nie jestem godny/godzien w ogóle z nim rozmawiać. ■ 8) To naprawdę ciekaw/ciekawy
człowiek – warto się z nim spotkać. ■ 9) Jestem rad/rady, że dane nam było się spotkać. ■
10) Zastanów się: przecież on nie jest ciebie wart/warty. ■ 11) Tam na drzwiach wisi
mamin/maminy płaszcz. ■ 12) Miło nam było słuchać tych babcin/babcinych historii.

VIII. Zaimków w nawiasach proszę użyć w odpowiednich formach (załóżmy, że
wszystkie zdania są wypowiedziane w sposób neutralny).

1) [ja] też się ona podoba. ■ 2) Może [ty] tak, ale [ja] to nie odpowiada. ■ 3) [on] nie lubię,
[ty] bardzo. ■ 4) Powiedz [on], żeby [ja] nie przeszkadzał. ■ 5) Nie można [on] tak traktować.
■ 6) Daj [on] to. ■ 7) Dlaczego on [ty] nie lubi? ■ 8) Ukłoń [on] się na korytarzu. ■ 9) Nie
znam [ty]. ■ 10) „Komu to dali?” – „[ja]”. ■ 11) Szliśmy ku [on]. ■ 12) Dowiedziałem się o
tym od [on]. ■ 13) Widziałem [on], tak właśnie [on] widziałem, ale bałem się do [on] podejść.
■ 14) Czy on mówi o [ja] czy do [ja]? ■ 15) Uświadommy [ona], że się ku [ona] zbliżamy.

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

3

IX. W poniższych zdaniach proszę zaznaczyć błędy fleksyjne związane z użyciem
zaimków, scharakteryzować te błędy oraz je poprawić.

1) Zapytany, czy ulubiony kolor pani Barbary rozciąga się także na noszoną przezeń bieliznę,
pan Józef wymownie się uśmiecha. ■ 2) Wstała, gdy przysiadł się doń mężczyzna, od którego
jechało wódką. ■ 3) Spojrzał na dziecko, a potem powiedział doń „Chodź tu, dziecinko”. ■ 4)
Zbudował szałas i mieszkał weń jakiś czas. ■ 5) Zwierzę nie zostało złapane. W pobliżu
zastawionych na niego pułapek wciąż pojawiają się świeże ślady. ■ 6) Stłukłam jajko.
Sprzątnij go z podłogi. ■ 7) Drewno jest, ale jak go zapalić? ■ 8) Prawie każdy lubi spędzać
czas we własnym mieszkaniu, ale mało kto lubi go sprzątać. ■ 9) Zatrzymał na ulicy trzy
dziewczynki i zapytał ich o godzinę. ■ 10) Kiedy koleżanki ruszyły do wyjścia, wstaliśmy,
aby ich odprowadzić. ■ 11) Wiem, że jeszcze popełniam błędy i staram się ich
wyeliminować. ■ 12) Italia stosuje tą broń przez sześćdziesiąt, siedemdziesiąt minut, co może
przynieść efekt. ■ 13) Wszystko było takie same jak zawsze: dom, stodoła, letnia kuchnia,
podwórze... ■14) Winę za sytuację w gminie Centrum ponosi tylko te ugrupowanie. ■ 15)
Oświetlenie owe ma i tę zaletę, że wypłoszyło gnieżdżące się na drzewach ptactwo.

X. Proszę omówić i poprawić błędy fleksyjne w poniższych zdaniach.

1) Nie ma sensu walczyć o te rozporządzenie – nawet jeśli się go uchwali, to nie wejdzie ono
w życie. ■ 2) To ktoś naprawdę godzien zaufania. ■ 3) Twoje pranie może być jeszcze
bardziej miększe, jeśli użyjesz nowego płynu do płukania. ■ 4) Leccy jak ptaki ruszamy do
pracy czy po zakupy. ■ 5) Powstało nowe hospicjum. Architekci zaprojektowali go za darmo.
■ 6) Uderzył go w tylni zderzak. ■ 7) Posłowie przekrzykiwali się wzajemnie, a każden jeden
miał inne zdanie. ■ 8) Przypomnijmy, że rząd otrzymał już bardzo wstępny projekt. ■ 9) Do
tej pory, jeżeli ktoś zatrudniał powyżej dwudziestu osób, mógł ubezpieczyć ich grupowo. ■
10) Teren stawał się coraz płasszy. ■ 11) Kibice byli zawiedzieni ostatnim meczem. ■ 12)
Dam tobie zaraz pieniądze na książki. ■ 13) Weź szklankę i wsyp doń dwie łyżki kawy. ■ 14)
Jestem pewien siebie. ■ 15) Kiedy matka otworzyła okno, Jurek zaraz chciał go zamknąć. ■
16) Wstaliśmy rano świezi i wypoczęci. ■ 17) Oni byli zbyt śmieli w stosunku do dziewcząt.

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

1

Zagadnienia poprawnościowe związane z odmianą przymiotników i zaimków

KLUCZ

I.
1) drewniany □ gratisowy □ nagi □ sprawdzalny → przym. nie stopniuje się w sposób
typowy, por.: łatwiej sprawdzalny, a nie: *bardziej sprawdzalny ■ 2) barwny → tylko użytk.
(wzorc. – stopn. syntetyczne) □ chyży □ cierpki, doświadczony □ hoży □ krępy □ łysy → w
podanym zn. tylko opisowo ○ w zn. czysto logicznym ‘niemający w ogóle włosów’ można by
uznać przym. za niestopniowalny □ modny → tylko użytk. (wzorc. – stopn. syntetyczne) □
niechętny □ nieprzyjazny □ populistyczny □ potulny → tylko użytk. (wzorcowo – stopn.
syntetyczne) □ przebiegły → tylko użytk. (wzorcowo – stopn. syntetyczne) □ pusty → w zn.
‘niezawierający prawie niczego, opustoszały’ ○ w zn. ‘niczym niezapełniony, niczego
niezawierający’ → nie stopniuje się □ rzutki □ sypki □ śliski □ wolny → w zn. ‘swobodny,
będący na wolności’ ○ w zn. ‘wykonujący coś powoli’ → stopniuje się syntetycznie □ wrogi
□ zaborczy □ zmęczony ■ 3) barwny (użytk. też stopn. opisowe) □ ciekawy □ drogi □ modny
(użytk. też stopn. opisowe) □ potulny (użytk. też stopn. opisowe) □ przebiegły (użytk. też
stopn. opisowe) □ ubogi ■ 4) dobry □ duży □ zły ■ 5) demokratyczny → wzorc. stopn.
opisowe ○ użytk. stopn. syntetyczne ○ w interpretacji czysto logicznej zn. tego przym. – np.
podczas przeprowadzania klasyfikacji – można by odpowiedzieć również, że się on nie
stopniuje □ dumny → częściej stopn. syntetyczne ○ rzadziej stopn. opisowe □ inteligentny →
częściej stopn. syntetyczne ○ rzadziej stopn. opisowe □ jaskrawy → częściej stopn. opisowe
○ rzadziej stopn. syntetyczne □ miękki → częściej stopn. opisowe ○ rzadziej stopn.
syntetyczne (miększy) □ nachalny □ pobłażliwy □ szczery □ tępy □ wesoły

Przymiotniki mogą się stopniować na trzy sposoby:
1) stopniowanie syntetyczne (proste):
1a) regularne – w st. w. do tematu st. równ. dodajemy elem. -szy albo -ejszy; temat pozostaje
ten sam (ciekawy → ciekaw-szy) lub występują w nim typowe alternacje (ładny → ładni-
ejszy); w st. najw. do tematu st. w. dodajemy z lewej strony elem. naj- (najciekawszy,
najładniejszy);
1b) nieregularne (supletywne) – st. w. i najw. tworzymy odpowiednio przez dodanie cząstek
-(ej)szy, naj-, z tym że temat st. równ. ulega zupełnej zmianie: dobry → lepszy → najlepszy,
zły → gorszy → najgorszy, duży → większy → największy, mały → mniejszy → najmniejszy;
2) stopniowanie analityczne (opisowe) – st. w. tworzymy, dodając przysł. bardziej do f. st.
równ., a st. najw. – wyr. najbardziej (zaskoczony → bardziej zaskoczony → najbardziej
zaskoczony).

Obecnie coraz silniejszą pozycję zdobywa stopn. opisowe, ponieważ jest w pełni regularne (a
więc – łatwe dla użytkowników jęz.). Jednak – patrząc na jęz. z norm. punktu widzenia –
zwykle przyznajemy pierwszeństwo stopn. prostemu (czysty → czystszy [nie: bardziej czysty]
→ najczystszy [nie: najbardziej czysty]), chociaż występują także przym., w których wypadku
wzorcowe jest zarówno stopn. proste, jak i opisowe (dumny → dumniejszy / bardziej dumny
→ najdumniejszy / najbardziej dumny).

Istnieją przym., które – z powodów sem. – się nie stopniują. To tzw. przymiotniki relacyjne.
Nie opisują one cech stopn., ale nazywają właściwości obiektów ludzi, zjawisk itd. przez
odesłanie do określonych sytuacji, a także – innych obiektów, ludzi i zjawisk (np.
kwadratowy [stół] – ‘mający kształt kwadratu’, złamany – ‘taki, który uległ złamaniu’,
zwichnięty ‘taki, który uległ zwichnięciu; taki, w którym nastąpiło zwichnięcie’ –
wskazujemy cechę przez rel., odniesienie do zjawiska: zwichnięcia).

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

2

Wśród przym. rel. możemy wyróżnić przymiotniki materiałowe wskazujące na materiał, z
którego coś zostało wykonane (np. szklany, żelazny, drewniany, alabastrowy). Również te
przym. nie ulegają stopn. (coś jest zrobione ze szkła/żelaza albo nie, mebel nie może być
bardziej ani mniej drewniany). Jednak niektórych przym. relacyjnych można używać w
znaczeniach przenośnych, np. szklany wzrok, drewniane nogi (do tańca), żelazny charakter,
żelazny uścisk dłoni, kwadratowa szczęka, alabastrowa cera. W takich uż. przym. te mogą
być stopn. opisowo (Jan ma jeszcze bardziej żelazny charakter niż Marek, Zofia ma jeszcze
bardziej alabastrową cerę niż Anna, Krzysztof ma jeszcze bardziej kwadratową szczękę niż
Tomasz).
Nie stopniują się również przymiotniki oznaczające zjawiska skrajne (np. pusty, łysy,
nagi), jeżeli interpretujemy je w sposób jednoznaczny i logiczny (czyli: pusty – ‘taki, w
którym nie ma zupełnie niczego’, nagi – ‘będący całkowicie bez ubrania’, łysy – ‘niemający
w ogóle włosów’). Jednak bardzo często w rzeczywistości jęz. – tych przym. używa się w
znaczeniach nieostrych, nie aż tak jednoznacznych, jakby to wynikało z logiki: pusty – ‘taki,
w którym jest bardzo mało czegoś, (prawie) nie ma niczego’, łysy – ‘taki, który (prawie) nie
ma włosów’, nagi – ‘taki, który nie ma na sobie (prawie) niczego’. Wówczas stopniujemy je
opisowo (Jan jest jeszcze bardziej łysy niż Piotr). Przymiotniki tego typu możemy nazwać
stopniowalnymi sytuacyjnie.

Przymiotniki będące genetycznymi imiesłowami ulegają zwykle stopn. opisowemu (por.
doświadczony – pierwotnie ‘taki, którego ktoś doświadczył’ – imiesł. przym. bierny).

Uwaga: ze względu na trudności w ustaleniu sposobu stopn. przym. i przysł. (zwłaszcza w
zakresie dopuszczalności stopn. opisowego ze względu na brak ograniczeń syst.) w
niniejszym opracowaniu przyjęto następujące rozwiązania:



za stopn. podstawowe (i wzorcowe) uznajemy stopn. syntetyczne, jeśli jest ono not. w

źródłach słownikowych (w NSPP, WSPP, USJP)



stopn. opisowe uznajemy za równorzędne tylko wówczas, gdy odpowiednie f. są not. w

WSPP i NSPP (ponieważ USJP nie notuje stopn. opisowego ani nie podaje informacji o
braku stopn.)



jeżeli źródła słownikowe nie podają sposobu stopn. przym. (przysł.), redakcja korzysta z
wskazówek w SJP Dor, ISJP (np. ze zd. stanowiących przykł.), a w razie ich braku –
przyjmuje określony sposób stopn. (o ile jest to możliwe ze względów sem.), z tym że
pierwszeństwo przyznane zostaje stopn. syntetycznemu;



jeżeli źródła słownikowe podają jedynie f. syntetyczną stopn. (nawet te, które zwykle
notują stopn. analityczne), f. analityczne stopn. zostają uznane (poza odnot. wyj.) za
nienorm., także wówczas gdy pojawiają się w uzusie.

II.
1) ważniejsze ■ 2) gęstszy / bardziej gęsty / rzad. gęściejszy ■ 3) uprzejmiejszy / bardziej
uprzejmy ■ 4) mniejszy ■ 5) bardziej rozwlekły ■ 6) w zn. podstawowym nie stopniuje się
(przym. rel.) ○ w pewnych sytuacjach – gdy mówimy o sile, stopniu zwichnięcia lub o
zwichnięciu w sensie przen. – można ten przym. stopniować opisowo (np. Jan ma jeszcze
bardziej zwichniętą kostkę niż Piotr; Ewa ma bardziej zwichnięte życie niż Anna) ■ 7)
czerwieńsza / bardziej czerwona ■ 8) rychlejsze (nie: *bardziej rychłe) ■ 9) chytrzejszy /
bardziej chytry ■ 10) czerstwiejszy / bardziej czerstwy ■ 11) czystsza / czyściejsza (nie:
*bardziej czysta) ■ 12) łagodniejszy (nie: *bardziej łagodny) ■ 13) bardziej płochy (nie:
*płochszy) ■ 14) nie stopniuje się, por. przykł. 6. ○ przym. pusty jest też używany w zn. ‘taki,
w którym prawie nie było czegoś (np. ludzi)’ – w odniesieniu do miejsc (przedmiotów,
obiektów), które zwykle są bardzo wypełnione obiektami danego typu (np. są zatłoczone); w

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

3

takich sytuacjach stopniujemy go – analitycznie, np.: Wczoraj metro było jeszcze bardziej
puste niż w niedzielę ■ 15) bardziej skąpy / skąpszy ■ 16) brudniejszy (nie: *bardziej brudny)
■ 17) bardziej zarozumiały / rzad. zarozumialszy ■ 18) lżejszy (nie: *lekszy, *lekciejszy,
*bardziej lekki) ■ 19) bardziej chory ■ 20) zieleńsza / bardziej zielona ■ 21) nie stopniuje się,
por. przykł. 6; nie ma możliwości stopn. opisowego bez względu na uż. ■ 22) bezlitośniej /
bardziej bezlitośnie ■ 23) wątlej (nie: *bardziej wątło) ○ uwaga: poprawna jest także f. st.
równ. wątle ■ 24) węziej (nie: *wężej, *bardziej wąsko) ■ 25) racjonalniej (nie: *bardziej
racjonalnie), ○ uwaga: przym. racjonalny – racjonalniejszy / bardziej racjonalny ■ 26)
bladziej / bledziej / rzad. bardziej blado ■ 27) płycej ■ 28) bardziej nowatorsko ■ 29) czynniej
(nie: *bardziej czynnie) ■ 30) gładziej / rzad. bardziej gładko

III.
1) węższe ■ 2) bardziej miękki / rzad. miększy ■ 3) bystrzejszy ■ 4) bardziej płaski ■ 5)
czystszy/czyściejszy ■ 6) gęstszy / bardziej gęsty / rzad. gęściejszy ■ 7) tłustszy / bardziej
tłusty / rzad. tłuściejszy ■ 8) bledszy / rzad. bladszy ■ 9) lżejsza ■ 10) twardsza

IV.

On jest:

Oni są:

Oni są jeszcze:

1) obcy

obcy (nie: *obci)

bardziej obcy

2) hoży

hoży (nie: *hozi)

bardziej hoży

3) chyży

chyży (nie: *chyzi)

bardziej chyży

4) zasadniczy

zasadniczy

bardziej zasadniczy

5) duży

duzi wyj.!

więksi

6) łakomy

łakomi

bardziej łakomi

7) uprzejmy

uprzejmi

uprzejmiejsi / bardziej uprzejmi

8) tępy

tępi

bardziej tępi / rzad. tępsi

9) bystry

bystrzy

bystrzejsi (nie: *bardziej bystrzy)

10) płochy

płosi

bardziej płosi

11) lichy

lisi

bardziej lisi

12) tęgi

tędzy

tężsi / bardziej tędzy (nie: *tęgszy)

13) lekki

lekcy (nie: *leccy)

lżejsi

14) biegły

biegli

bieglejsi (nie: *bardziej biegli)

15) czuły

czuli

czulsi / bardziej czuli

16) dojrzały

dojrzali

dojrzalsi / bardziej dojrzali

17) drętwy

drętwi

drętwiejsi / użytk. bardziej drętwi

18) siwy

siwi

bardziej siwi (nie: *siwsi)

19) ogłupiały

ogłupiali

bardziej ogłupiali (nie: *ogłupialsi)

20) skamieniały

skamieniali

bardziej skamieniali

ZASADY
1. Przymiotniki o tematach zakończonych na spółgłoskę stwardniałą (c, cz, dz, dż, sz, ż, rz)
mają w M. lm. r. mos. st. w. końc. -y oraz temat równy tematowi M. lp., a więc f. M. lp. r.m. i
M. lm. r. mos. tych przym. są takie same, co nie znaczy, że przym. te się nie odmieniają (w
tych f. występuje homonimia, por. chyży – on: M. lp. r.m. i oni: M. lp. r. mos.). Wyjątkiem
jest przym. duży (M. lm. r. mos. – duzi).
2. W odm. przym. – w M. lm. r. mos. częste są oboczności tematyczne, np. wygłosowe ch
tematyczne alternuje do ś (por. cichy – cisi), ł – do l (por. ogłupiały – ogłupiali), r – do rz

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

4

(dobry – dobrzy), g – do dz (tęgi – tędzy), k – do c (cierpki – cierpcy). Natomiast w grupach
podwójnych głosek występuje wymiana tyko drugiej z nich (lekki – lekcy, miękki – miękcy).
3. Aby utworzyć stopień wyższy (najwyższy) przym. w M. lm. r. mos., należy dodać
przysłówek bardziej (najbardziej) do formy stopnia równego M. lm. r. mos., a nie r. m.,
czyli Oni są bardziej (najbardziej) płosi, lisi, cisi, a nie: *Oni są bardziej (najbardziej)
płochy, lichy, cichy.

V.
1) Łysi, goli i bosi, ale już całkiem susi mężczyźni biegli po trawie. ■ 2) Ci cisi łysi mnisi
stali obok nas.

VI.

Oni całkiem…

… ludzie wyszli stamąd.

1)

schamieć

schamieli

Schamiali

2)

wyłysieć

wyłysieli

Wyłysiali

3)

odrętwieć

odrętwieli

Odrętwiali

4)

osiwieć

osiwieli

Osiwiali

5)

oniemieć

oniemieli

Oniemiali

6)

osłupieć

osłupieli

Osłupiali

7)

ociemnieć

ociemnieli

Ociemniali

8)

ogłupieć

ogłupieli

Ogłupiali

W każdej z par występują dwie różne f. powiązane ze sobą słow., utworzone od czas. dk III
koniugacji (na -eć po temacie miękkim). W pierwszych zd. (Oni całkiem wyłysieli, odrętwieli
itd.) pojawiają się f. 3. os. lm. cz. przeszłego r. mos. Charakteryzują się one tym, że
zachowują typowy dla tej koniugacji morfem tematowy -e- (a więc mają zakończenie ~eli):
co zrobili? – wyłysieli, schamieli, odrętwieli.
W zd. występujących w każdym z podpunktów jako drugie pojawia się f. daw. imiesł.
przeszłego na -ły (osiwiały ‘taki, który osiwiał’, odrętwiały ‘taki, który odrętwiał’, wyłysiały
‘taki, który wyłysiał’). Ten imiesł. bardzo często się leksykalizował (usamodzielniał znacz.).
Dziś są to po prostu przym. derywowane od czasowników. W zd. przym. te występują w M.
lm. r. mos. Zachowują ostatnią samogł. z tematu (osiwiał-y, wyłysiał-y), a w wygłosie tematu
następuje alternacja przed końc. -i (ł : l’). Dlatego przyjmują one zakończenie ~ali (jacy? –
wyłysiali, osiwiali, odrętwiali, schamiali).
Zwróćmy uwagę, że f. z ~eli (osiwieli) to f. fleks. podanych czas., a f. z ~ali (osiwiali) to (na
płaszczyźnie synchronicznej) f. fleks. przym. utworzonych (derywowanych) od czas.
wyjściowych.

VII
1) zdrowy ■ 2) gotów/gotowy ■ 3) Wesoły ■ 4) pełen ■ 5) zdrowy ■ 6) pewny/pewien ■ 7)
godny/godzien ■ 8) ciekawy ■ 9) rad ■ 10) wart ■ 11) mamin/maminy ■ 12) babcinych

Bezkońcówkowe (krótkie) formy przymiotników (będące pozostałością tzw.
rzeczownikowej odm. przym.) występują we współcz. polszczyźnie w f. szczątkowej (tylko
kilka leksemów typu: wesół, wart, zdrów, gotów, winien, łaskaw itd.) i są używane wyłącznie
jako orzeczniki w orzeczeniach imiennych (zwłaszcza po łączniku wyrażonym czas. być).
Odnoszą się bezwyj. do M. lp. r.m. (zdrów = zdrowy, ciekaw = ciekawy). Nigdy nie występują
w pozycji przydawki – stosujemy wówczas f. dłuższe (ciekawy człowiek, a nie: *ciekaw
człowiek), nawet tam, gdzie przydawka nie odnosi się bezpośrednio do przym. (czuję się
zdrowy, a nie: *czuję się zdrów, chociaż: od wczoraj jestem zdrów/zdrowy). Długie formy

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

5

przymiotnika (zdrowy, ciekawy, wesoły) mogą występować zarówno w pozycji przydawki,
jak i w pozycji orzecznika. Wyjątkiem jest f. pełny, która nie może być stosowana w
orzeczniku, jeśli następuje po niej dopełnienie (stosujemy wówczas wyłącznie f. pełen:
Jestem pełen obaw, trosk, złych myśli, ale: dzban jest pełen/pełny – nie ma dopełnienia, obie f.
są poprawne).
Form krótkich można używać w zd., nawet jeśli nie są wprowadzone przez czas. być w
funkcji łącznika, wówczas gdy możemy zakładać elipsę tego czasownika. Zwykle sygnałami
takich użyć są nieneutralny szyk i wydzielenie frazy przym. przecinkami lub myślnikami:
Piotr – ciekaw, co też się stanie – przyglądał się temu z rozbawieniem = Piotr – (który był /
ponieważ był) ciekaw, co też się stanie (...).
Wyjątkowe są przym. kontent, rad i wart, które nie mają f. długich, ale występują we
wszystkich rodzajach (kontent, kontenta, kontente, rad, rada, rade i wart, warta, warte w lp.
oraz kontenci, kontente, radzi, rade i warci, warte w lm.).
Za typ krótkich przym. można uznać przym. dzierżawcze na -in (-yn), tworzone obok f. na -
iny (-yny), por. maminy i mamin oraz babciny i babcin. Te przym. krótkie mogą występować
zarówno w funkcji przydawki, jak i orzecznika: To jest babcin/babciny sweter i Ten sweter
jest babcin/babciny.
Niektóre przym. krótkie są odczuwane jako nacechowane styl. (por. świadom, łaskaw,
godzien, ciekaw). Inne z kolei występują jedynie w daw., utartych połączeniach wyr. (syt
chwały).

VIII.
1) Mnie ■ 2) tobie □ mnie ■ 3) Jego □ ciebie ■ 4) mu □ mi ■ 5) go ■ 6) mu ■ 7) cię → przy
słabym akcencie zdaniowym / ciebie → przy silnym akcencie zdaniowym: Dlaczego on
CIEBIE [w zn. ‘akurat ciebie] nie lubi? ■ 8) mu ■ 9) cię → przy słabym akcencie zdaniowym
/ ciebie → przy silnym akcencie na końcu zd. ■ 10) Mnie ■ 11) niemu ■ 12) niego ■ 13) go □
jego □ niego ■ 14) mnie □ mnie? ■ 15) jej □ niej

Występują cztery typy f. zaim. osobowych:
1. formy nieakcentowane (neutralne, krótkie) – pojawiają się wszędzie tam, gdzie pozycja
zaim. jest neutralna i nie jest on wyróżniony silniejszym a. logicznym (np. C. od ja – mi: Daj
mi to!)
2. formy akcentowane (nieneutralne, długie) – występują w tych pozycjach, w których na
zaim. położony jest a. (np. na początku, a rzadziej także – na końcu zd.) albo wszędzie, gdzie
chcemy zwrócić uwagę na treść wyrażoną zaim. (zwykle – silniej go wymawiamy), por. C. od
ja – mnie: Daj mi to, ale Mnie to daj, „Komu to dać?” – „Mnie!”; jeśli zaim. nie ma
oddzielnych f. poprzyimkowych (ja, ty), to jego f. a. zawsze występują także po przyim.:
lubię cię (B. zaim. ty, f. nieakcentowana), widzę właśnie ciebie i idę do ciebie (f. a. w pozycji
nieneutralnej oraz po przyim.);
3. formy poprzyimkowe – zaim. 3. os. lp. i lm. (on, ona, ono, oni, one) w niektórych przyp.
gram. mają dodatkowo specjalne f. poprzyimkowe, por. widzę ją, je, ich (B. zaim. ona, ono,
oni – f. krótka, nieakcentowana), ale potknąłem się o nią, nie, nich (B. zaim. ona, ono, oni – f.
poprzyimkowa);
4. formy przestarzałe

1

– zaim. ja ma f. D. i B. mię, która dzisiaj jest odczuwana jako silnie

przestarz. i wykorzystywana gł. w celach stylizacyjnych.

Tabela 1. Formy fleksyjne zaim. osobowych liczby pojedynczej
M.

JA

TY

ON

ONA

ONO

1

Te formy wyróżniamy na podstawie innego kryt. – styl., formy 1–3 wyróżniliśmy zaś na podstawie kryt. skł.-

prozodycznego.

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

6

D.

mnie

cię (FNA),
ciebie (FA)

go (FNA),
jego (FA),
niego (FPP)

jej (FNA + FA),
niej (FPP)

go (FNA),
jego (FA),
niego (FPP)

C.

mi (FNA),
mnie (FA)

ci (FNA)
tobie (FA)

mu (FNA),
jemu (FA),
niemu (FPP)

jej (FNA + FA),
niej (FPP)

mu (FNA)
jemu (FA)
niemu (FPP)

B.

mnie

cię (FNA),
ciebie (FA)

go (FNA),
jego (FA),
niego (FPP)

ją (FNA + FA),
nią (FPP)

2

je (FNA)
nie (FPP)

N.

mną

tobą

nim

nią

nim

Ms.

mnie

tobie

nim

niej

nim

Tabela 2. Formy fleksyjne zaim. osobowych liczby mnogiej
M.

MY

WY

ONI

ONE

D.

nas

was

ich (FNA),
nich (FNA)

ich (FNA),
nich (FNA)

C.

nam

wam

im (FNA),
nim (FPP)

im (FNA),
nim (FPP)

B.

nas

was

ich (FNA),
nich (FPP)

je (FNA),
nie (FPP)

N.

nami

wami

nimi

nimi

Ms.

nas

was

nich

nich

Oznaczenia w tabelach 1. i 2.
FNA – forma nieakcentowana
FA – forma akcentowana
FPP – forma poprzyimkowa
W tabelach nie uwzględniono f. archaicznych. Zaznaczono f., które obecnie coraz częściej są
mylone w uzusie, co nie znajduje odbicia na poziomie n. (także użytk.).

IX.
1) popr. przez nią ■ 2) popr. do niej ■ 3) popr. do niego → w zd. 1.–3. utworzono f. skrócone
zaim. ona (zd. 1. i 2.) i ono (zd. 3.), połączonych z przyim. ● poprawne są tylko f. skrócone
zaim. on w B. lub D. (przez ojca – przez niego = przezeń; do syna – do niego = doń) ● w zd.
1. występuje dodatkowo błąd w łączliwości kolor rozciąga się na bieliznę, zręczniej: Pan
Józef wymownie się uśmiecha, gdy pytamy go, czy pani Barbara wybiera także bieliznę w
swoim ulubionym kolorze. ● w zd. 2. pojawia się też błąd styl.: zestawienie f. wysokiej styl.,
silnie literackiej doń oraz pot. czas. jechać w zn. ‘śmierdzieć’ ■ 4) popr. w nim → utworzono
f. skróconą zaim. on (połączonego z przyim.) w B. lub D. ■ 5) popr. na nie → zaim. odnosi
się do rzecz. w r.n. (to zwierzę = ono), a więc w zd. trzeba zastosować poprzyimkową (na +
kogo?, co?) f. B. lp. zaim. r.n., która jest wypierana przez analogiczną f. dla r.m. (być może
dlatego, że f. niego jest dłuższa i częstsza) ■ 6–8) popr. je (zam. go) → to
najprawdopodobniej wynik tend. do regulowania syst. – paradygmat zaim. on, ono różni się
tylko f. M. i B., a f. go ma wyższą frekwencję ■ 9–11) popr. je (zam. ich) → to wynik tend.
do regulowania syst. – paradygmat zaim. oni, one różni się tylko f. M. i B. ■ 12) popr. tę zam.
tą → błędnie utworzona f. B. zaim. ona ● f. tą jest zgodna wyłącznie z n. użytk., może
występować tylko w jęz. mów. (lub pisanym stylizowanym na mów.) ● powstanie i szerzenie
się f. tą jest wynikiem tend. do regulowania systemu – żywa jeszcze w XIX w. końc. -ę
zaimków żeńskich (ta, owa, tamta, moja – widzę tę, owę, tamtę, moję książkę) pod wpływem

2

Jeśli zaim. ma tylko FNA i FPP, to f. krótka jest używana we wszystkich pozycjach (zarówno akcentowanych,

jak i nieakcentowanych, nie występuje tylko po przyim., stąd zapis FNA + FA, por. Przyglądał się jej, Właśnie
jej się przyglądał, ale Szliśmy ku niej).

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

7

paradygmatu przym. ustąpiła miejsca końc. -ą; końc. -ę zachowała się wyłącznie w odm.
zaim. ta, ponieważ jest to zaim. najczęstszy; dzisiaj także i tu zanika ■ 13) popr. takie samo ■
14) popr. to ugrupowanie ■ 15) popr. Oświetlenie owo (pod względem styl. To oświetlenie)
→ błędna końc. M. lp. r.n. zaim. takie samo, to, owo ● powstanie i szerzenie się f. *(takie)
same, *te, *owe jest wynikiem tend. do regulowania systemu – chęci ujednolicenia
paradygmatu zaimkowego i przym. (przym. w M. lp. r. n. mają końc. -e: dobre, złe, stare itd.)
● w zd. 15) występuje dodatkowo naduż. styl. – zaim. owo jest zbyt nacechowany (zwłaszcza
w połączeniu z inwersją zaim. i rzeczownika) i niedopasowany styl. do zd. neutralnego,
przekazującego informację o tym, że oświetlenie wypłoszyło ptaki (takie uż. tego zaim. jest
pretensjon.)

X.
1) popr. to rozporządzenie □ popr. je uchwali ● *te rozporządzenie → błędna końc. M. lp. r.n.
zaim. to ○ por. ćw. IX, zd. 13.–15. □ uchwali się go [rozporządzenie] → błędna f. B. zaim.
ono ○ por. ćw. IX, zd. 5.–8. ■ 2) popr. godny zaufania ● *godzien → uż. bezkońcówkowej f.
przym. jako przydawki ○ por. ćw. VII ■ 3) popr. jeszcze bardziej miękkie / miększe ●
*bardziej miększy → f. pleonastyczna, zdublowanie komparatywności, jest to kontaminacja
stopn. prostego i opisowego ○ por. ćw. I ■ 4) popr. Lekcy ● *Leccy → błędna f. M. lm. r.
mos. ○ w grupie kk alternacji ulega tylko druga głoska, czyli otrzymujemy kc (podobnie
miękki przeciwnik – miękcy przeciwnicy) ○ błąd najprawdopodobniej został spowodowany
przez rzad. frekwencję f. tego typu – tych przym. najczęściej używamy w lm. w r. nmos.
(lekkie torby, bagaże, paczki, rzeczy itp.) ■ 5) popr. zaprojektowali je ● *zaprojektowali go
[hospicjum] → błędna f. B. zaim. ono ○ por. ćw. IX, zd. 5.–8. ■ 6) popr. tylny ● *tylni →
błędna f. M. lp. r.m. ○ przym. tylny ma temat twardy (na ~n), a zatem w lp. nie pojawia się w
odm. głoska i jako część końc. (tylny odmienia się np. jak przym. pełny, por. tyln-y, tyln-a,
tyln-e, tyln-ego, tyln-emu, tyln-ym) ○ końc. -i występuje jedynie w M. lm. r. mos. (por. tylni
strażnicy), ale nie w r. nmos. (tylne straże): w przyp. zależnych lm. w końc. występuje już
zresztą tylko y (por. tyln-ych, tyln-ym, tyln-ymi) ■ 7) popr. każdy jeden [lepiej: każdy miał
inne zdanie] ● *każden → błędna f. M. lp. r.m. ○ we współcz. polszczyźnie og. nie występuje
krótka f. zaim. przymiotnego każdy ■ 8) popr. wstępny projekt ● *bardzo wstępny →
intensyfikacja cechy wyrażonej przym. relacyjnym (a zatem takim, który się nie stopniuje,
wstępny = ‘stanowiący wstęp, będący czymś w rodzaju wstępu’ – nie można bardziej lub
mniej stanowić wstępu) ○ przyczyną błędu była najprawdopodobniej chęć podkreślenia
szkicowego charakteru projektu (np. tego, że będzie trzeba wprowadzić do niego jeszcze
wiele zmian) ■ 9) popr. ubezpieczyć je ● *ubezpieczyć ich [osoby] → błędna f. B. zaim. one
(r. nmos.) ○ zaim. ich byłby poprawny, gdyby zam. rzecz. osoby użyć wyr. w r. mos. (np.
ludzie), tworzylibyśmy wówczas f. B. od zaim. oni – paradygmaty tych dwóch zaim. różnią
się tylko f. B., a f. ich jest częstsza: występuje także w D. r. mos. i nmos., więc wypiera f. je ○
por. ćw. VIII i IX, zd. 9.–11. ■ 10) popr. coraz bardziej płaski ● *płasszy → błędnie
utworzona f. st. w. ○ grupa sk nie alternuje w polszczyźnie do ssz, ale do szcz, dzieje się to
jednak w innych kontekstach morfologicznych, przed pewnymi morfemami słow. (polski →
polszcz-yzna) ○ co więcej, grupa alternująca nie ulega redukcji przed innymi morfemami (tu
wyznacznikiem st. w. jest zakończenie -szy), a więc przym. powinien teoretycznie przyjąć
postać *płaszcz-szy – taka f. byłaby jednak trudna do real. fonetycznej, dlatego w normie jest
wyłącznie stopn. opisowe przym. ○ por. też ćw. I ■ 11) popr. byli zawiedzeni ● *zawiedzieni
→ błędny temat (wyrównanie do tematu lp. por. zawiedziony [temat miękki]) ○ autor zd.
stosuje temat miękki także w lm. r. mos., tym bardziej że taki temat wystąpi w r. nmos.–
zawiedzione ○ jest to prawdopodobnie wynik tend. do regulowania syst. ○ jednak przed
samogł. e ze względów hist. temat zak. na stwardniałe dz traci miękkość – to sytuacja w
polszczyźnie wyj. (co także może być źródłem błędu), por. rozgałęziony – rozgałęzieni,

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

8

rozgałęzione (temat zachowuje miękkość), ale: rozwiedziony – rozwiedzeni [tak USJP],
chociaż rozwiedzione ■ 12) popr. ci ● *tobie → nieuprawnione uż. długiej (akcentowanej) f.
zaim. ○ zaim. nie znajduje się na początku zd. ani nie pada na niego a. logiczny ○ powinna
zatem wystąpić f. krótka (nieakcentowana) ○ f. długa byłaby prawdopodobnie akceptowalna,
jeśli założylibyśmy nietypową real. prozodyczną tego zd. (wybicie zaim. pauzami i położenie
na niego bardzo wyraźnego a. zdaniowego), jest to jednak sytuacja mało prawdopodobna ○
uż. takiej f. wymagałoby także specjalnego kontekstu, np. Dam _ TOBIE _ zaraz pieniądze na
książki. Nie Markowi ■ 13) popr. do niej ● *doń [do szklanki] → nieuprawnione utworzenie f.
skróconej z połączenia do + ona ○ doń poprawnie to tylko do niego ○ por. ćw. IX, zd. 1.–3. i
4 ■ 14) popr. pewny siebie ● *pewien siebie → nieuzasadnione uż. bezkońcówkowej f.
przym. we fraz. (chociaż jest to pozycja orzecznika – poprawna poza związkiem fraz., por.
Jestem pewien, że...) ■ 15) popr. je zamknąć ● *go zamknąć [okno] → błędna f. B. zaim. ono
○ por. ćw. IX, zd. 5.–8 ■ 16) popr. świeży ● *świezi → błędna f. M. lm. r. mos. ○ temat
zachowuje spółgł. stwardniałą, co wymusza uż. końc. -y ○ por. ćw. IV ■ 17) popr. śmiali ●
*śmieli → błędna f. daw. imiesł. przeszł. przym., dziś przym. śmiały (utożsamienie jej z f. 3.
os. lm. r. mos. cz. przeszł. czas. śmieć), w odm. przym. samogł. tematyczna zostaje
zachowana, alternuje wyłącznie spółgł. wygłosowa ł : l przed -i ○ por. ćw. VI

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Fleksja rzeczowników pospolitych – formy trudne

1

PROBLEMY Z TEMATEM W MIANOWNIKU – WYMIANY GŁOSEK W TEMACIE

 soból – nie: sobol
 barłóg – nie: barłog
 gałąź – nie: gałęź
 kłąb – nie: kłęb

 zrąb – nie : zręb
 widnokrąg- nie: widnokręg
 sweter – nie: swetr

POPRAWNE DWIE POSTACI MIANOWNIKA:


 fosfor pot. fosfór
 kościołek / kościółek
 muchomor/muchomór

 kąsek/kęsek
 zaprzęg/zaprząg

RÓŻNE ZNACZENIA – RÓŻNA POSTAĆ TEMATU

 oka, ucha – okami, uchami – ok, uch

 przód, czoło – na czele ( ale: na czole miał znamię), na przedzie (ale: na przodzie miała

śmieszny kwiatek)

OSOBLIWOŚCI W ODMIANIE RZECZOWNIKÓW - temat

 Supletywizm - różne postaci tematu w liczbie poj. I mn.: rok- lata, człowiek-ludzie

 Różne postaci tematu (poza wymianami głoskowymi) :

 Rzeczowniki na – ę typu: cielę, dziewczę, książę, niemowlę, jagnię, prosię – w liczbie mnogiej
temat rozszerzony – ęć, -ęt, -ąt; ;

na –(mi)ę siemię, wymię, ciemię, imię, plemię, ramię, znamię – w liczbie mnogiej temat rozszerzony
-eń.

Rzeczowniki z przyrostkiem –anin: Wielkopolanin, mieszczanin, parafianin, włościanin, zieminin,
targowiczanin, chrześcijanin, – w liczbie mnogiej – temat zredukowany do –an: Wielkopolan,
mieszczan, parafian, ziemian, targowiczan, chrześcijan , ale: dominikanin, franciszkanin,
republikanin, marianin, muzułmanin, pretorianin, salezjanin → dominikanów, franciszkanów,
republikanów, marianów, muzułmanów, pretorianów, salezjanów

 Rzeczowniki przejęte z łaciny na –um- w l.poj. nie są odmieniane przez przypadki: referendum,
technikum, centrum, podium, prezbiterium, solarium, stadium. W l.mn. – końcówki typowe dla
deklinacji nijakiej. Cząstka um- nie wchodzi do form odmiany l. mn. (* plenumów, *quorumów).

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Fleksja rzeczowników pospolitych – formy trudne

2

RODZAJ GRAMATYCZNY RZECZOWNIKA

Ustalenie rodzaju - jest warunkiem trafnego przyporządkowania leksemu odpowiedniemu
modelowi deklinacyjnemu:

 Rodzaj rzeczownika a wygłos wyrazu

 -sp. twarda  r. męski (pies, kot, stół, wąż, właz)
 -a, rzad.-i, sp.  r. żeński (agrafka, mistrzyni, parówka, pani, noc)
 -e, -ę, -o, -um-  r. nijaki (ramię, okno, zadanie, fatum)

USTALENIE POPRAWNEJ POSTACI MIANOWNIKA LICZBY POJEDYNCZEJ - poprawna tylko jedna postać
mianownika:

 mysz – nie: mysza
 smycz – nie: smycza
 wesz – nie: wsza
 konew – nie: konwia

 kadź – nie: kadzia
 krokiew – nie: krokwia
 bogini – nie: boginia
 gospodyni – nie: gospodynia

TRUDNOŚCI Z USTALENIEM RODZAJU

 ta zgorzel (nie: ten zgorzel)
 ta gardziel (nie: ten gardziel)
 to opus (nie: ten opus)
 dratwa (nie: dratew)
 podeszwa (nie: podeszew)
 kontrola (nie: kontrol)
 ta strucla (nie: ten strucel)

 ten strudel (nie: ta strudel)
 ten komponent (nie: ta komponenta)
 ta chryzantema (nie: ten chryzantem)
 ta pomarańcza (nie: ten pomarańcz)
 ten wiórek (nie: ta wiórka)

WARIANTYWNOŚĆ RODZAJOWA RZECZOWNIKÓW:

 nienacechowanych stylistycznie na –a odnoszących się albo do kobiet, albo do mężczyzn:

sierota, sługa, kaleka (m/ż) → por. wierny/wierna sługa

 nacechowanych pejoratywnie na – a pełniących funkcję epitetów charakteryzujących

mężczyzn lub kobiety: gapa, idiota, łamaga, niezdara, oferma, ślamazara (m/ż) → por.
mały/mała ślamazara

RODZAJ ZALEŻNY OD ZNACZENIA:

 ten boa ‘wąż’ - to boa ‘rodzaj szala’
 ten kiwi ‘ptak’ - to kiwi ‘owoc’
 ten łupież ‘choroba skóry’- ta łupież ‘grabież’
 ten rabat ‘zniżka ceny towaru’- ta rabata ‘grządka z kwiatami ‘
 ten odsetek ‘procent’ - ta odsetka ‘procent od kapitału’
 ta żołądź a. ten żołądź

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Fleksja rzeczowników pospolitych – formy trudne

3

WARIANTYWNOŚĆ RODZAJOWA RZECZOWNIKÓW:

 ta lub ten goleń
 ta lub ten piszczel
 aster / astra
 frędzel/frędzla
 klusek/kluska
 łazanek/łazanka
 rodzynek/rodzynka

 skwarek/skwarka
 zatrzask/zatrzaska
 zawias/zawiasa
 landrynek/landrynka
 cytat przestarz. ta cytata
 podkoszulek/pot. podkoszulka

BRAK FORM LICZBY MNOGIEJ – SINGULARIA TANTUM:

 Nazwy pojęć abstrakcyjnych: miłość, stałość, uzależnienie, pogarda
 Nazwy zbiorów ludzkich, zwierzęcych lub przedmiotowych: profesura, łobuzeria, magnateria,

prasa, kler, drób, listowie, cyganeria

 Nazwy geograficzne: Katowice, Andora, Madryt, Wisła
 Nazwy przedmiotów niepoliczalnych (substancji, pierwiastków chem.): mąka, wata, tlen,

malachit

czasem l. mn. – wraz ze zmianą znaczenia ( srebra- ‘zastawa ze srebra’, piaski – ‘gleby piaszczyste’,
szkła ‘okulary’, cukry – ‘związki chemiczne’)

BRAK FORM LICZBY POJEDYNCZEJ – PLURALIA TANTUM:

 Nazwy przedmiotów niepoliczalnych: manowce, realia
 Wyjątkowe nazwy przedmiotów policzalnych: nożyce, drzwi, obcęgi, rajstopy, rajtuzy
Uwaga na formy: D. rajstop, rajtuzów, obcęgów (nie:* rajstopów, *rajtuz, *obcęg)

WYBÓR WZORCA ODMIANY – ODMIANA PRZYMIOTNIKOWA RZECZOWNIKÓW POSPOLITYCH:

 bagażowy, dzielnicowy, gajowy, porządkowy, przewodniczący, motorniczy, skrzydłowy, chory,

woźny, myśliwy, służący, budowniczy, gajowy

 ! l. mn. M. bagażowi, dzielnicowi, porządkowi, przewodniczący, skrzydłowi, chorzy, woźni,

myśliwi, służący, gajowi, ale wyjątki: budowniczowie, leśniczowie (formy z deklinacji
rzeczownikowej)

RZECZOWNIKI RODZAJU MĘSKIEGO ZAKOŃCZONE NA –a W L.POJ. ODMIANA RZECZ. R. MĘSKIEGO
WEDŁUG WZORCA ŻEŃSKIEGO: poeta (por. kobieta), sprzedawca, kierowca, wojewoda.

hrabia – (por. burgrabia, margrabia, sędzia)
D. hrabiego rzad. hrabi,
C. hrabiemu rzad. hrabi,
B. hrabiego,
N. hrabią rzad. hrabim,
Ms. o hrabi rzad. hrabim

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Fleksja rzeczowników pospolitych – formy trudne

4

W l.poj. – odmiana przymiotnikowa w dop., cel, i bier. oraz rzeczownikowa w pozostałych
przypadkach.

MANNA : D. MANNY, C. MSC. MANNIE, B. MANNĘ. POR.

M. wanna
D. wanny
C. wannie
B. wannę
N. wanną
Ms. wannie

M. ładna
D. ładnej
C. ładnej
B. ładną
N. ładną
Ms. ładnej

RELIKTY PRZESZŁOŚCI – NP. POZOSTAŁOŚCI LICZBY PODWÓJNEJ

Oko, ręce:

 Narz. oczami rzad. oczyma;
 Msc. w ręce rzad. w ręku;
 Narz. rękami rzad. rękoma

RZECZOWNIKI NIEODMIENNE:

 wyrazy zakończone na u- kakadu, emu, tabu, gnu;
 Wyrazy zakończone na –i – aguti, kepi, lori, okapi, yeti, combi, potpourri, sushi, salami, sari;
 Wyrazy-cytaty z j. obcych akcentowane na ostatnią sylabę – menu, jury, etui, foyer, purée,

varietes

 zapożyczenia greckie r. n. - is: mimesis, katharsis, fizis
 skrótowce akcentowane na ostatniej sylabie: PTTK, PKO, PZU, CIA, WSI
 wideo, rodeo, kakao, makao – rzadko odmieniane w polszczyźnie potocznej i tylko

potocznej: rodea, widea, zawsze nieodm. w Miejscowniku: na rodeo, na wideo, o kakao.

RÓŻNE ZNACZENIE – RÓŻNE KOŃCÓWKI FLEKSYJNE

 zróżnicowanie końcówek do rozróżnienia homonimów: zamka/zamku; bala/balu
 jeśli wyraz abstrakcyjny nabiera sensu konkretnego – różnicowanie znaczenia za pomocą

końcówki: np. : geniusza/geniuszu; szafira/szafiru; barytona/barytonu

 znaleźć grzyba ale: grzyb w zn. ’pleśń’
 nazwy przedmiotów utworzone od nazw żywotnych: widzę na łące kozła -skakać przez

kozioł gimnastyczny, widzę w lesie węża - wziąć do ręki gumowy wąż

PRZYPADKI TRUDNE – WIELOFUNKCYJNOŚĆ KOŃCÓWEK

 Dopełniacz l. poj. rzecz. r.m.
 Biernik l.poj. rzecz. r.m.
 Mianownik l.mn rzecz. r. m.
 Dopełniacz l.mn. rzecz. r.m.

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Fleksja rzeczowników pospolitych – formy trudne

5

KOŃCÓWKA -U/-A W DOPEŁNIACZU L.POJ. RZECZOWNIKÓW R. MĘSKIEGO

-a

 Rzeczowniki męskoosobowe: pana, chłopca, majstra, lekarza
 Rzeczowniki męskożywotne: tygrysa, lwa, słonia

Wyjątek: bawołu, wołu

 Rzeczownik męskonieżywotne zakończone przyrostkami – or- ek –ec : kalkulatora, ułamka,

sterowca, krakowiaka

Wyjątek: zdrobniałe z przyrostkiem -ek często mają końcówkę –u: dymku, tłumku, bromku, domku

 Rzeczowniki męskonieżywotne- nazwy miar i wag, miesięcy: grama, kilometra, listopada
 Rzeczowniki męskonieżywotne – nazwy narzędzi: młotka, cyrkla, szpadla, talerza, otworka

Wyjątki: zwłaszcza obce - formy oboczne: krawata/u, tapczana/u

-u

 Rzeczowniki męskonieżywotne: nazwy abstrakcyjne: (brak) geniuszu, strachu, zamętu,

zachwytu

 Rzeczowniki męskonieżywotne: nazwy substancji sypkich lub bezpostaciowych: cukru,

budyniu, piasku, tłumu, pyłku,

 Rzeczowniki męskonieżywotne: nazwy pierwiastków chemicznych: bromu, glinu, neptunu,

chromu

Wyjątek: węgla, wapnia

 Rzeczowniki męskonieżywotne: skrótowce: AWS-u, ZChN-u, PIW-u

Wyjątek : SMS –u, pot. SMS-a

 Rzeczowniki męskonieżywotne: zapożyczone: biznesu, koncernu, koncentratu, makijażu

KOŃCÓWKI OBOCZNE -a/-u W RZECZOWNIKACH MĘSKICH:

 abażur
 bambus
 befsztyk
 dyngus
 faul
 filtr
 kokos
 mlecz

 poranek
 przystanek
 samochodzik
 samowar
 swing
 tapczan
 wieczór
 witraż

 żużel
 bandaż
 bestseller
 prysznic
 bilard
 terminal

KISIEL – D. l.poj. KISIELU; D.l.mn. KISIELI/ KISIELÓW (nie* kiśli, nie: * kiślów)

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Fleksja rzeczowników pospolitych – formy trudne

6

CELOWNIK

wataha → wataże/watasze
dzień → dniowi, nie: *dniu
diabeł → diabłu , nie: * diabłowi

orzeł → orłowi/Orłu
pies → psu; kot → kotu

BIERNIK
M. kijaszek, wujaszek, ptaszek
D. kijaszka, wujaszka, ptaszka
C. kijaszkowi, wujaszkowi, ptaszkowi
B. kijaszek, wujaszka, ptaszka 

nieżywotne B=M; żywotne B=D

N. kijaszkiem, wujaszkiem, ptaszkiem
Ms. kijaszku, wujaszku, ptaszku

BIERNIK LICZBY POJEDYNCZEJ RZECZOWNIKÓW RODZAJU MĘSKIEGO

Biernik = Dopełniacz

 Nazwy istot nadprzyrodzonych: anioła, ducha, krasnoludka, trolla, gnoma, wodnika

 Nazwy istot niegdyś żywych: trupa, nieboszczyka, wisielca

 Nazwy seryjnych wyrobów przemysłowych ( samochody, motocykle, papierosy, napoje,

urządzenia elektroniczne): cadillaca, forda, camela, liptona, pilznera, szampana, samsunga,

philipsa

 Nazwy tańców, utworów muzycznych, płyt: krakowiaka, fokstrota, marsza, singla, longplaya

(przy nazwach tańców współczesnych w wielu wypadkach możliwy jest B=M, np. grać

swinga/swing)

 Nazwy gier i wyrazy z nimi związane: badmintona, golfa, kiera , pika, krokieta, brydża, trefla

(wyjątek: grać w bilarda/bilard)

 Nazwy walut: centa, rubla, dolara, złotego, szylinga, guldena (wyjątek: dostać grosz,

pieniądz)

 Nazwy grzybów: borowika, maślaka, prawdziwka, muchomora

 Potoczne nazwy części ludzkiego ciała i nazwy z nimi związane: członka, pypcia, pryszcza,

parcha (nieliczne z nich używane poza polszczyzną potoczną B=M , np. usunąć pryszcz,

operować członek)

 Rzeczowniki męskonieżywotne w utartych połączeniach wyrazowych: dać buziaka, klapsa,

kopniaka, łupnia, nura, szturchańca; mieć bzika, nosa, pecha, stracha, sińca, zeza; szukać

guza, wychylić kieliszka

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Fleksja rzeczowników pospolitych – formy trudne

7

BIERNIK LICZBY POJEDYNCZEJ RZECZOWNIKÓW RODZAJU MĘSKIEGO

Biernik = Mianownik

 Nazwy przedmiotów codziennego użytku: (wkładać) but, pantofel, (mieć) flamaster,

ołówek, (wbijać) gwóźdź , wyrwać ząb

BIERNIK LICZBY POJEDYNCZEJ RZECZOWNIKÓW RODZAJU MĘSKIEGO

Biernik= Dopełniacz albo Biernik= Mianownik

 Nazwy kwiatów: dmuchawca/dmuchawiec; fiołek/fiołka, słonecznik/słonecznika;

kaktus/kaktusa, storczyk/storczyka; tulipan/tulipan (ale: zerwać kwiat, kwiatek, nie: kwiata,
kwiatka). Formy dopełniaczowe – odczuwane jako bardziej potoczne.

 Nazwy słodyczy: andrut/andruta; naleśnik/naleśnika; paluszek/paluszka; pączek/pączka
 Nazwy owoców i warzyw: ananas/ananasa; burak/buraka, pomidor/pomidora,

ogórek/ogórka; melon/melona (nazwa rośliny brzmiąca tak samo jak nazwa owocu- tylko
B=M, ściąć kasztan, opielić pomidor)

 Nazwy potraw mięsnych lub z mięsem: befsztyk/befsztyka, kotlet/kotleta, pieróg/pieroga,

serdelek/serdelka, sznycel/sznycla

MIEJSCOWNIK L.POJ.

wujostwo, państwo Kowalscy → o wujostwu , o państwu Kowalskich

WOŁACZ L.POJ.



Rzecz. rodz. męskoosobowego na –ec:

państwo Kowalscy → o powstaniec, tubylec, zapaleniec, zesłaniec → młodzieńcze/młodzieńcu!,
powstańcze/powstańcu!, tubylcze/tubylcu!, zapaleńcze/zapaleńcu!, zesłańcze/zesłańcu !, ale:
stoczniowiec → stocznniowcu, nie: *stoczniowcze!



Rzecz. rodz. niemęskoosobowego na –ec:

padalec, zaskroniec → padalcu!, nie :*padalcze; zaskrońcu! Nie: *zaskrończe

 Rzecz. rodz. ż. na spółgłoskę stwardniałą –ż, -sz, -c, -dz

młodzież, noc → młodzieży!, nocy!

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Fleksja rzeczowników pospolitych – formy trudne

8

MIANOWNIK L. MN. RODZAJU MĘSKIEGO

 Rzeczowniki męskoosobowe -ek, -ł, - f  M. -owie
 marszałkowie, fotografowie, geografowie, kalifowie, radykałowie, posłowie, aniołowie
 Formy z końcówką –i są niepoprawne dla wyrazów zakończonych na –f

( *fotografi, kalifi)

 Formy z końcówka –i są poprawne, lecz nacechowane stylistycznie (pot.) dla wyrazów

zakończonych na –ł i –ek: pachołki, feudały, klerykały, anioły

 Rzeczowniki męskoosobowe będące nazwami osób uznawanych za godne szacunku M.

-owie

dziadowie, królowie, konsulowie, ministrowie, panowie, mistrzowie,
magistrowie/magistrzy, senatorowie/senatorzy, profesorowie/profesorzy, doktorowie/doktorzy

 Rzeczowniki męskoosobowe zakończone na –g , w szczególności –log M. -y/-owie

biolodzy/biologowie; ornitolodzy/ornitologowie, filolodzy/filologowie

Częściej używane formy z końcówką –y. Formy z –owie wychodzą z użycia- dla specjalności
medycznych są już prawie nieużywane: laryngolodzy, gastrolodzy



Rzeczowniki męskoosobowe na –ak: bliźniak, cwaniak, chrześniak, łajdak, nieborak, prostak,

próżniak, starszak, ważniak, zdechlak, sztywniak, uczniak, żołdak M.lm.
cwaniaki/cwaniacy, chrześniaki/chrześniacy, łajdaki/łajdacy, nieboraki/nieboracy,
prostaki/prostacy, próżniaki/próżniacy, starszaki/starszawy, ważniaki/ważniacy,
zdechlaki/zdechlacy, sztywniaki/sztywniacy, uczniaki/uczniacy, żołdaki/żołdacy

 Rzeczowniki niemęskoosobowe zakończone na –ans  M. -e, dyliżanse/dyliżansy,

konwenanse/konwenansy, kwadranse/kwadransy, niuanse/niuansy dziś często –y

Ale uwaga: tylko szympansy, narcyzy , nie: * szympanse, *narcyze

 Rzeczowniki niemęskoosobowe

grunt, gust, inspekt, koszt  M.lm. grunty, gusty, inspekty, koszty przestarz. grunta, gusta,
koszta, inspekta

organa władzy – organy wewnętrzne
akta sprawy – akty terroru

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Fleksja rzeczowników pospolitych – formy trudne

9

DOPEŁNICZ RZECZ. R.M.L.MN.

Trudne zakończenia tematu: c, dz, cz, sz, rz, sp. miękka, l, j

Rzeczowniki zakończone na –c :

 pajaców, koców, różańców, biurowców, szewców, kolców, tubylców, materaców, widelców,

sztućców, kopców, zaskrońców , hamulców, tańców, przekładańców

 miesięcy
 zajęcy/zająców

Rzeczowniki zakończone na –dz

 dalekowidzów, rydzów, smardzów, wodzów

Rzeczowniki zakończone na -ądz



ksiądz, pieniądz – księży, pieniędzy

Rzeczowniki zakończone na –cz

 badaczy, nawilżaczy, dziurkaczy, ślizgaczy, wyzyskiwaczy,
 meczów, tłuszczów

Wyrazy zakończone na szcz - na ogół mają końcówki oboczne: barszczy/barszczów,
bluszczy/bluszczów, leszczy/leszczów, płaszczy/płaszczów, świerszczy/świerszczów,
pryszczy/pryszczów, deszczy/deszczów chrabąszczy/chrabąszczów, gąszczy/gąszczów,
kleszczy/kleszczów
Rzeczowniki osobowe zakończone na -icz

 autostopowiczów, karierowiczów, paniczów, wycieczkowiczów

Rzeczowniki nieosobowe mogą przyjmować oboczne końcówki: kiczów/kiczy,
sandwiczów/sandwiczy

Rzeczowniki zakończone na -sz

 arkuszy, finiszy, koszy
 marszów
 faryzeuszy/ów, jaroszy/ów, chudeuszy/chudeuszów, patrycjuszy/patrycjuszów,

wolontariuszy/ów, listonoszy/ów, emisariuszy/ów

 oboczna końcówka –ów możliwa jest przede wszystkim dla rzeczowników osobowych
 końcówka -ów dla męskoosobowych jest odbierana jako przestarzała

Rzeczowniki zakończone na –rz

 bramkarzy, kalendarzy, ołtarzy, pisarzy, alkierzy, psałterzy, wieprzy, kątomierzy, wachlarzy,

cesarzy, wyspiarzy, rycerzy, węgorzy,

 kurzów
 końcówkę – y mają jako jedyną -rzeczowniki zakończone na –mierz.

Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Fleksja rzeczowników pospolitych – formy trudne

10

 osobowe na –arz miewają formy oboczne z –ów (odczuwane jako archaiczne, przestarzałe)

pisarzów, cesarzów

 rzeczowniki osobowe zakończone na –mistrz: kuchmistrzów, zegarmistrzów, rotmistrzów

Rzeczowniki osobowe zakończone spółgłoską miękką

dzidziusiów, Harnasiów, teściów, więźniów, rysiów, misiów
cierni, gryzoni, strusi, rupieci, trutni, karpi, łokci, kapci,

 Warianty: cieciów/cieci, draniów/drani, jegomościów/jegomości, gamoniów/gamoni

budyniów/budyni, jedwabiów/jedwabi
Rzeczowniki zakończone na –l

 bąbli, alkoholi, goryli, kanibali, metali, pędzli, pocieszycieli, soboli, żyrandoli
 grillów, stylów, bibliofilów, germanofilów, słowianofilów
 cykli/cyklów, monopoli/monopolów, fornali/ów, krokodyli/ów, motocykli/ów, uli/ulów

Rzeczowniki zakończone na –j –

 buhajów, bojów, wujów, zwyczajów
 pokojów/pokoi; mazgajów/mazgai, nabojów/naboi, napojów/napoi, wybojów/wyboi,

turniejów/turniei, tramwajów/tramwai, rodzajów/rodzai

złodziejów/złodziei

RZECZOWNIKI RODZAJU ŻEŃSKIEGO - WYBRANE FORMY – problem końcówki

 Rzeczowniki zakończone na -aja, -eja, -uja, -yja, -oja, -ija:

D. l.poj. zgrai, szui, szyi, paranoi, żmii, rakii

 Rzeczowniki zakończone na –ea:

D. l.poj. idei, orchidei, kamei

 Rzeczowniki zakończone na –ua:

D. l.poj. statui a. statuy , C. l.poj. statui

 Rzeczowniki żeńskie zakończone na sp. miękką:

M. lmn.: garście/garści, postacie/postaci, przepaście/przepaści, baśnie/baśni,

pięści/pięście, płcie/płci, pieczęci/pieczecie, wsi/wsie, osi/osie, zamieci/zamiecie

Końcówka –e jest częściej używana

RZECZOWNIKI RODZAJU NIJAKIEGO (-O) – WYBRANE FORMY

 formy wariantywne jajo/jaje; lico/lice, nasienie/nasiono, ziele/zioło
 dobro, zło - o dobru, o złu
 studio, radio, w radiu, w studiu.
 molo: molo przyjmuje raczej formę nieodmienną: do molo, na molo.
 akcesoria, cimelia, chemikalia → D.lm. akcesoriów, cimeliów, chemikaliów (nie: * akcesorii,

*cimelii, *chemikalii)

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

1

Zagadnienia poprawnościowe związane z odmianą rzeczowników

pospolitych

I. Wyrazy w nawiasach proszę wpisać w odpowiednich formach. Proszę podzielić te
rzeczowniki na trzy grupy, w zależności od zakończenia tematu.

1) Obejrzał się za [żuraw] lecącym w przestworzach. ■ 2) Wszedł do [staw]. ■ 3) Przestraszył
się [gołąb]. ■ 4) Nie wyrwał [ząb]. ■ 5) Zjadł tłustego [karp]. ■ 6) Zszedł ze [słup]. ■ 7)
Włożono trumnę do [grób]. ■ 8) Kupiła metr [jedwab]. ■ 9 ) Są za [stóg] siana. ■ 10)
Spotkamy się na [stok].

II. W podanych zdaniach podkreślono rzeczowniki. Zapisano również nazwy pewnych
zjawisk fleksyjnych. Proszę opisać te zjawiska oraz przyporządkować je do zdań
zawierających odpowiednie rzeczowniki (reprezentujące określone kategorie lub takie,
w których paradygmacie fleksyjnym występują określone zjawiska). Jedno zdanie
powinno pozostać bez żadnego numeru.

A) supletywizm całkowity ■ B) supletywizm częściowy ■ C) odmiana z ucięciem tematu
fleksyjnego ■ D) odmiana z rozszerzeniem tematu fleksyjnego ■ E) paradygmat defektywny
■ F) rzeczownik typu singulare tantum ■ G) rzeczownik typu plurale tantum

1) Z nadejściem pory deszczowej na sawannach zaczynają przechodzić dżdże.
2) Szczenię otworzyło oczy.
3) Wyciągnij bardziej ramię.
4) Matka i żona to dwie miłości jego życia.
5) Czekał na nią całe tygodnie.
6) Stał tam jakiś człowiek.
7) W powietrzu unosił się zapach siarki.
8) Musisz poczekać rok.
9) Drzwi były otwarte.
10) Oddychał świeżym powietrzem.
11) To mój najwspanialszy dzień w życiu.
12) Wstąpił do zakonu franciszkanów.
13) Kolejną scenę stanowią przerażające bachanalia.
14) Na rynku zgromadził się tłum mieszczan.

III. Proszę określić rodzaj gramatyczny każdego wyrazu (ten → r.m., ta → r.ż, to → r.n.,
te → lm.) oraz wskazać formy błędne (wyrazy zostały podane w mianowniku liczby
pojedynczej). Proszę wskazać tzw. rzeczowniki dwurodzajowe oraz rzeczowniki o dwóch
formach poprawnych.
cytat □ cytata ■ derby ■ doktor ■ exposé ■ frędzel □ frędzla ■ gaduła ■ goleń ■ informatyk ■
jury ■ kaleka ■ klomb □ klomba ■ klusek □ kluska ■ kocisko ■ kontrol □ kontrola ■ łamaga
■ magiel ■ matczysko ■ memento ■ minister ■ oferma ■ opus ■ perfum □ perfuma □
perfumy ■ piszczel ■ podkoszulek □ podkoszulka ■ pomarańcz □ pomarańcza □ (to)
pomarańcze ■ premier ■ profesor ■ prosperity ■ radca ■ rębajło ■ safanduła ■ sędzia ■ show

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

2

■ sierota ■ skwarek □ skwarka ■ sługa ■ strucel □ strucla ■ tabu ■ torbiel ■ tournée ■ wideo
■ wykidajło ■ zapisek □ zapiska ■ zawias □ zawiasa ■ zgorzel ■ żołądź

IV. Proszę uzupełnić minizdania podanymi rzeczownikami.

1) Nie widzę: ten bandaż □ ten baobab □ ten dąb □ ten afisz □ ten termometr □ ten kilof □ ten
koń □ ten wół. ■ 2) Przyglądam się: ten stół □ ten kieł □ ten diabeł □ ten człek □ ten orzeł □
ten kot. ■ 3) Przyglądam się: to biuro □ to prześcieradło □ to srebro. ■ 4) Zjadł: jeden kotlet
□ jeden hamburger □ jeden banan □ jeden batonik ■ 5) Gram w: tenis □ krykiet □ bilard. ■ 6)
Grano: smutny polonez □ smutny walc □ smutny marsz. ■ 7) Kupił: nowy fiat □ nowy
panasonic □ nowy rover. ■ 8) Wydał: jeden rubel □ jeden dolar □ jeden frank. ■ 9) Wypalił:
jeden papieros □ jeden carmen □ jeden skręt. ■ 9) Wyrwał: zdrowy ząb □ zdrowy siekacz □
zdrowy kieł. ■ 10) Wysłał: jeden faks □ jeden e-mail (mejl) □ jeden sms. ■ 11) Spotkał: ta
wychowawczyni □ ta gospodyni □ ta monarchini. ■ 12) Niech cię piekło pochłonie, ty:
wredny chłopiec! □ wstrętny złośliwiec! □ wstrętny zuchwalec! □ złośliwy malec! □
zrzędliwy starzec! □ podły stoczniowiec! ■ 13) To są: kość □ gość □ śmieć □ postać □ baśń □
wieś □ dzień. ■ 14) To są: szara mysz □ mała wesz □ śliczna twarz □ biała noc. ■ 15) Tu
pracują: psycholog □ astronom □ chirurg □ kynolog □ minister □ premier □ fotograf □
opiekun □ łotr □ szpieg. ■ 16) To są: las □ frazes □ szympans □ alians □ rezonans □ pasjans
□ seans □ trans. ■ 17) To są: Polak □ chłop □ ksenofob □ cherlak □ ciemniak □ cwaniak □
łajdak □ cham □ groszorób □ drab □ bliźniak □ chłopak. ■ 18) To są: forum dyskusyjne □
centrum operacyjne □ antidotum □ cymelium □ kondominium. ■ 19) Nie widziałem tych:
żołnierz □ stróż □ marsz □ fundusz □ tłuszcz □ proboszcz □ przybysz □ spinacz □ rydz □ kosz
□ mecz □ hamulec □ kaganiec □ materac □ zając □ kolec □ koc □ kojec □ walec □ palec. ■
20) Nie widziałem tych: gość □ liść □ koń □ uczeń. ■ 21) Nie widziałem tych: pokój □
napój □ złodziej □ lokaj □ burżuj □ nabój □ klej □ słój □ tramwaj. ■ 22) Nie poznałem tych:
cywil □ nauczyciel □ hotel □ metal □ medal □ idol □ koral □ styl □ konsul □ cel □ symbol. ■
23) Nie widziałem tych: chemikalia □ akcesoria □ tekstylia □ fekalia. ■ 24) Nie widziałem
tych: anglikanin □ luteranin □ wegetarianin □ samarytanin □ mieszczanin □ powodzianin. ■
24) Nie widziałem tych: babcia □ ciuchcia □ mamusia □ skromnisia □ trusia □ spółdzielnia □
cegielnia □ patelnia □ czereśnia □ stajnia □ kuchnia □ bagażownia □ brzoskwinia □
ceremonia. ■ 25) Nie widziałem tych: sala □ fala □ aula □ aureola □ kropla □ dziupla □ pętla
□ szabla □ jędza □ prycza □ oberża □ obroża □ wieczerza □ pomarańcza. ■ 26)
Interesowałem się tymi: koń □ liść □ gość □ słoń □ gwóźdź □ gałąź □ wiadomość.

V. W języku polskim w M. lm. rzeczowników męskoosobowych występuje
charakterystyczna końcówka -owie. Bywa ona nazywana końcówką godnościową,
ponieważ dołącza się zwyczajowo do rzeczowników oznaczających osoby pełniące ważne
funkcje, zajmujące ważne stanowiska albo osoby istotne ze względów społeczno-
kulturowych (np. bohaterowie). Jednak – jak zwykle w polskiej fleksji – końcówka ta
pojawia się bardzo nieregularnie. Proszę zapisać formy mianownika liczby mnogiej
podanych rzeczowników.

1) adwokat ■ 2) magnat ■ 3) cadyk ■ 4) cesarz ■ 5) legat ■ 6) generał ■ 7) lord ■ 8) docent ■
9) prokurator ■ 10) szef ■ 11) burmistrz ■ 12) poseł ■ 13) szach ■ 14) prezydent ■ 15)

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

3

kierownik ■ 16) minister ■ 17) dostojnik ■ 18) wódz ■ 19) hetman ■ 20) mecenas ■ 21)
wojewoda ■ 22) biskup ■ 23) kongresmen ■ 24) patriarcha ■ 25) premier ■ 26) papież ■ 27)
nuncjusz ■ 28) kardynał ■ 29) dyrektor ■ 30) dziekan

VI. Proszę uzupełnić poniższą tabelę, wpisując odpowiednie formy fleksyjne wyrazów
(zgodnie z podanym opisem fleksyjnym).

FORMA
PODSTAWOWA

OPIS
FLEKSYJNY

POPRAWNA FORMA
FLEKSYJNA

1.

LOGO

M. lm.

2.

NORBERTANIN

D. lm.

3.

BURGUND

B. lp.

4.

METRO

D. lm.

5.

BRAHA (‘wywar
pozostały po pędzeniu
wódki’)

Mc. lp.

6.

SZEWC

W. lp.

7.

RADIO

D. lm

8.

PIERZE

C. lp.

9.

PRZEBIERANIEC

M. lm.

10. PENS

B. lp.

11. SIEMIĘ

D. lp.

12. MUZUŁMANIN

D. lm.

13. SAMARYTANIN

D. lm.

14. DUHA (‘drewniany

kabłąk w zaprzęgu
konnym’)

Mc. lp.

15. SZAMPAN

B. lp.

16. SPRZYMIERZENIEC

M. lm.

17. POLIS

D. lm

18. KSIĄDZ

W. lp.

19. BIURO

C. lp.

20. STUDIO

M. lm.

21. STUDIO

D. lm

22. CENT

B. lp.

23. PRETORIANIN

D. lm.

VII. Wyrazy w nawiasach proszę wpisać w odpowiednich formach.

1) Mieszkał w [getto]. ■ 2) Znalazł muchę w [mokka]. ■ 3) Powierzył swój problem
wielkiemu [mułła]. ■ 4) Przyglądał się tej [mirra]. ■ 5) Znalazł jedną rodzynkę w [pascha]. ■
6) Nie dał rady [wataha] opryszków. ■ 7) Jechał na [yamaha].

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

4

VIII. Wyrazy w nawiasach proszę wpisać w odpowiednich formach.

1) Nie znam tego [sędzia]. ■ 2) Widzisz tego [hrabia]? ■ 3) Rozmawialiśmy o starym [sędzia]
i młodym [hrabia]. ■ 4) Ukłonił się młodemu [książę]. ■ 5) Ukłonił się [książę krwi]. ■ 6)
[Ten książę] nie mogli przyjechać. ■ 7) Rozmawiam z nowymi [ksiądz]. ■ 8) Nie widzę ani
jednej [kamea], ani jednej [orchidea], ani jednej [statua]. ■ 9) Widzę dwie [kamea], trzy
[orchidea] i cztery [statua].

IX. Wyrazy w nawiasach proszę wpisać w odpowiednich formach. Czy w odmianie tych
rzeczowników są jakieś osobliwości?

1) Pobrudził sobie sweter [kakao]. ■ 2) Ten koń został zwycięzcą [derby]. ■ 3) Wystawa
została zorganizowana w [studio]. ■ 4) W gniazdu było napięcie dwustu dwudziestu [wolt]. ■
5) Bułgarski koniak kosztował trzy [lew] i osiemdziesiąt stotinek. ■ 6) Ten pomysł był
[widzimisię] nowego dyrektora. ■ 7) Nie wypłacono mi należnych [procent]. ■ 8) Wypił sto
[gram] wódki. ■ 9) Minister przyjął [chargé d’affaires] Kuby w Warszawie.

X. Wyrazy w nawiasach proszę podać w formach zgodnych z normą wzorcową.

1) Poznaliśmy się przy [Statua] Wolności. ■ 2) Przyglądał się omszałemu [pień] drzewa. ■ 3)
Nigdy nie zapomnę [koral] jej ust, [alabaster] jej cery i [szafir], z którym na palcu uciekła. ■
4) Dawno nie widziałam [makijaż] tak doskonale dopasowanego do sukni. ■ 5) Która z
zaprezentowanych [idea] filozoficznych najbardziej cię zaintrygowała? ■ 6) Nie mam
drugiego [longplay] tej grupy – może ty mógłbyś mi go pożyczyć? ■ 7) Widziałeś ostatnio
którąś z tych [jędza] mieszkających na drugim piętrze? ■ 8) Kiedy byli już na dworcu, nie
pochwalił [fałda] jej haftowanej sukni, dlatego uciekła, przebiegając po drodze obok dwóch
[kopalnia], i rzuciła się do pobliskiego stawu. ■ 9) Ile utworów zostało zebranych w tym
[opus]? ■ 10) Któryś z naszych [stróż] naprawił pięć [sprzęgło] bez użycia [laser]. ■ 11) Bała
się nawet samej myśli o [torbiel]. ■ 12) Nie widziałem żadnego z [forum] internetowych, o
których mi mówiłeś. Mam tylko wrażenie, że do ich zaprojektowania użyto nowych [styl]. ■
13) Ponieważ nie było [sędzia] Kowalskiej rozmawiałem z [sędzia] Bielakowskim. ■ 14)
Podziękowali [swat] za zorganizowanie spotkania z panną. ■ 15) Nie mógł wytrzymać tempa
wielokilometrowego [marsz]. ■ 16) W której z tych [dziupla] ukrył się dzięcioł? ■ 17) Wziął
do ręki [wąż] i podlał ogródek. ■ 18) Które z barokowych [łoże] w tym muzeum najbardziej
ci się spodobało? ■ 19) Nie mam już więcej [kojec], żeby zmieścić te wszystkie prosięta. ■
20) Po wysłuchaniu tego [singiel] namalował [troll] i poszedł grać w [tenis], a potem podlał
[kwiatek]. ■ 21) Nigdy nie noszę czarnego [krawat]. ■ 22) Wsiadamy do naszego
[samochodzik] i jedziemy się bawić. ■ 23) Wsyp trochę paszy [osioł]. ■ 24) Opowiedz nam o
[gwiazda] spełniającej życzenia. ■ 25) Z tego [lej] ciągle jeszcze spływa woda.

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

5

XI. W podanych zdaniach występują rzeczowniki w błędnych formach. Proszę je znaleźć
oraz poprawić. Każdorazowo proszę uzasadnić powód wprowadzania korekty. Czy w
innych znaczeniach także należałoby je zakwalifikować jako niepoprawne?

1) Ta siatka ma urwane uszy. ■ 2) Byłaby pani królową wszystkich bali. ■ 3) Kupili sobie stół
ze świerka. ■ 4) Ptak przestraszył się strachu na wróble. ■ 5) Nie znał końcówki trzeciego
przypadku. ■ 6) Obejrzał trzy akta sztuki. ■ 7) W starszym wieku prawie wszystkie organa
nie funkcjonują już prawidłowo. ■ 8) Masz krostę na czele. ■ 9) We włosach znajdowała się
wielka wsza. ■ 10) Przy układaniu grafika meczów bierzemy pod uwagę wszystkie
możliwości.

XII. Podane rzeczowniki proszę połączyć z odpowiednią formą zaimka wskazującego
ten, a następnie proszę utworzyć formę miejscownika liczby pojedynczej. Proszę zwrócić
uwagę na znaczenia tych wyrazów oraz odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób te
wyrazy zachowują się pod względem fleksyjnym, a w jaki – pod względem składniowym.

1) baronostwo ■ 2) hrabiostwo ■3) państwo

XIII. Proszę podkreślić formę poprawną (formy poprawne) z pogrubionych.

1) Nie zjadł kisielu/ kiślu. ■ 2) Nie zjadł pumpernikiela/ pumpernikielu/ pumpernikla/
pumperniklu. ■ 3) Kupił ładny sweter/ swetr. ■ 4) Założyli filter/ filtr do wody. ■ 5) Jakiś
ceper/ cepr próbuje wejść na Rysy. ■ 6) Zniszczyło się pięć kolumien/ kolumn. ■ 7) Pisząc
na złej maszynie, zniszczył osiem kalek/ kalk. ■ 8) Stoczyli pięć bitew/ bitw. ■ 9) Naprawił
pięć sprzęgieł/ sprzęgł. ■ 10) Słońce schowało się za widnokręg/ widnokrąg. ■ 11) Wyręb/
Wyrąb lodu zajął im trochę czasu. ■ 12) Przed nami leżał dorodny żołędź/ żołądź. ■ 13)
Obejrzeli kilka łóż/ łoży królewskich. ■ 14) Soból/ Sobol jest ssakiem drapieżnym. ■ 15)
Mieszkał w powiecie/ powiacie nowodworskim. ■ 16) Przyglądał się tej gwieździe/
gwiaździe. ■ 17) Urwał tej pszczele/ pszczole skrzydełko. ■ 18) To wiadomość z łamów/
łam prasowych. ■ 19) Ten tytuł należy zapisać w cudzysłowie/ cudzysłowiu, ale tamten –
czy też należy użyć cudzysłowa/ cudzysłowia/ cudzysłowiu/ cudzysłowu? ■ 20) Może niech
dzieci pobawią się na dworze/ dworzu? ■ 21) Na jeziorze pływał piękny łabędź/ łabądź. ■
22) Jest mi bardzo ciężko: zaraz pęknie mi krąg/ kręg w kręgosłupie. ■ 23) To znany okręg/
okrąg przemysłowy. ■ 24) Miała przy sobie wielki pąk/ pęk kluczy. ■ 25) Woda bez trudu
rozpuszcza wapń/ wapień i w środku skały tworzy podziemne korytarze. ■ 26) Nie znoszę
oglądać żużlu/ żużla; inne sporty lubię. ■ 27) Mam czarne kolano, bo się przewróciłem i
trochę żużlu/ żużla dostało się pod skórę. ■ 28) Kiedy zbliżali się do twierdzy, zauważyli
dziwną poświatę z najwyższego flanku/ najwyższego flanka/ najwyższej flanki. ■ 29) Z
braku witamin zrobił mu się zajad/ zrobiła mu się zajada. ■ 30) W sali obrad plenarnych
zebrali się prawie wszyscy senatorzy/ senatorowie.

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

6

XIV. W poniższych zdaniach proszę wskazać błędy fleksyjne, scharakteryzować je oraz
poprawić, a także wyjaśnić możliwy mechanizm każdego błędu. UWAGA: nieliczne
zdania nie zawierają błędów.

1) Połóż karkówkę na grilla, niech się już piecze. ■ 2) Zaprosił nas na grilla. ■ 3) Różne są
przyczyny kraks na szynach. Bardzo często motorniczy uderzają w inne pojazdy. ■ 4)
Okuliści rozpoczęli akcję zbierania pieniędzy na zakup laseru argonowego. ■ 5) Biskup
spotkał się ze zwierzchnikiem polskich luteran. ■ 6) Zdołał się wyrwać ze szpon kondora. ■
7) Zrobił mu się krwiak na goleniu. ■ 8) Na takie dolegliwości pomaga wywar z siemia
lnianego. ■ 9) Każda gospodynia zna te pytania bardzo dobrze, ale nie zawsze zna
odpowiedzi. ■ 10) Artysta pochwalił się, że jest koneserem wina (ma ponad 300 rodzaji) oraz
że nie korzysta przed koncertem z napoji wysokoprocentowych. ■ 11) Szła na przedzie
pochodu. ■ 12) Musiał zapłacić kilkaset pesetów. ■ 13) Mysza to małe zwierzątko. ■ 14) W
Warszawie notowano temperatury ujemne, w granicach minus czterech, minus pięciu stopni.
■ 15) Awaria takiego gigantu prowadzi do katastrofy. ■ 16) Sprzedaż tych klei odbywała się
nielegalnie. ■ 17) Dlaczego tak długo byłeś na dworzu? ■ 18) W Polsce jest 1,5 miliona
wegetarian. ■ 19) Wyjął jej z włosów wielką wszę. ■ 20) Przywitał królowę z należnymi jej
honorami. ■ 21) Jakaś maszyna – w cudzysłowiu – myśląca zaczyna się psuć. ■ 22) Ta
brzytew jest tępa. ■ 23) Walka między tymi koniami zapowiadała się bardzo ciekawie. ■ 24)
Prawo pierwokupu przysługuje trzem francuskim muzeum. ■ 25) Sprawę rozstrzygnięto już
przed rozpoczęciem tego kolegia. ■ 26) Wanda wszczęła kłótnię o strucel jabłkową. ■ 27) Jak
okiem sięgnąć rozciągał się ugor. ■ 28) Do tego potrzebne jest inne rożno. ■ 29) Zobacz, jaka
wysoka krokwia! ■ 30) Kierowcy taksówek korzystają z pewnych przywilei. ■ 31)
Perspektywa marynatów i suszonych borowików jest silniejsza niż poranny sen. ■ 32)
Zobacz, tam jeszcze leży jedna wiórka kokosowa – sprzątnij ją. ■ 33) Zabrakło mięsa,
czekolady i kaszy mannej. ■ 34) Joanna trafnie wytypowała, ile medalów zdobędzie Polska. ■
35) Jego działalność powinna zostać przedstawiona szerokiemu kręgu znawców muzyki. ■
36) Zapraszamy do obejrzenia zwiastunu nowego filmu. ■ 37) Podajemy streszczenia pięciu
telenoweli. ■ 38) Opór przewodnika wynosił dwieście pięćdziesiąt om. ■ 39) Wtedy rajtuz
było na rynku pod dostatkiem. ■ 40)Turyści wiele mówili o Statule Wolności. ■ 41) Ich
ósmego longplayu zapewne nie zdążą nabyć wszyscy chętni. ■ 42) Oglądał ozdoby
sprzedawane na jednym z kiermaszy przedświątecznych. ■ 43) To całkiem ładne buty, trzeba
tylko umocnić podeszew. ■ 44) Zjadłbym pomarańcz, chociaż w zasadzie nie lubię cytrusów.
■ 45)Kolejka zjechała w czarny gardziel tunelu.

XV. W poniższych zdaniach proszę podkreślić błędy morfologiczne i wyjaśnić, na czym
one polegają.

1) Benzyny trafią do stacji, natomiast oleje napędowe – głównie do rezerw państwowych,
które zostały naruszone dla ratowania rynku. ■ 2) Sprzedam ręczniki oraz satynowe pościele,
firany, tkaniny obiciowe i inne. ■ 3) Uczestnicy konferencji będą się domagać rezygnacji
USA z umieszczenia nowych broni jądrowych w Europie. ■ 4) Jutro temperatury będą
wysokie.

XVI. W podanych zdaniach proszę poprawić wszystkie błędy fleksyjne (i tylko takie).
Niektóre zdania nie zawierają błędów.

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

7

1) Chyba zrobił jej się jakiś torbiel, więc poszła do lekarza. Po drodze zatrzymała się w parku,
by podnieść spadłą żołądź lub zerwać półprzekwitłą astrę. ■ 2) Potrzebna mi jest jeszcze
jedna flanca pomidora. ■ 3) Kiedy wchodziła po schodach, zauważyła, że poręcz jest źle
przymocowana, a w drzwiach nie ma jednej zawiasy. ■ 4) W drzwiach zamontowano nową
zatrzaskę – teraz nie będą się już tak łatwo otwierać. ■ 5) W jego kawałku strudli był jeden
klusek. Ciekawe, jak też tam się mógł znaleźć. Być może po prostu tylko tak mu się
wydawało, bo wcześniej wypił z przyjaciółmi z pół litry wódki. ■ 6) Na rabacie rosła tylko
jedna chryzantema, wokół której krążył przemarznięty emu. Józef, ta straszna niedołęga,
musiał wysmarować go pastą do butów lub zlecić zrobienie tego komuś, kto połasił się na 20
lewów. Już rozumiem teraz, dlatego wcześniej chciał, żebym kupił mu nowe kiwi – przecież
nie po to, żeby sobie wypastować buty. ■ 7) Nie pamiętam fałd geologicznych z lekcji
geografii. Pewnie nie było mnie na tej lekcji, bo biegałem z Januszem, który wtedy był
strasznym pokraką, a z którego dziś wyrosło ogromne chłopisko. ■ 8) Po tylu latach ten
dziadzisko nie mógł już spłacać odsetków od zaciągniętego kredytu. Po prostu nie było go
stać. ■ 9) Zamiast grać całymi dniami w bilarda i pożerać sernik ogromnymi kawałkami,
może poszedłbyś na grzyby. Po dwóch godzinach poszukiwania udałoby ci się pewnie
znaleźć jakiś grzyb. Może nawet znalazłbyś borowika. ■ 10) Zjedliśmy torta, potem ja
wtrząchnąłem jeszcze marsa, on dał mi prztyczka w nos, włożył jednego drewniaka, wziął do
ręki gumowego węża i wyszedł podlewać ogródek, a ja zacząłem podłączać nowego
panasonica, którego właśnie sobie kupiliśmy. ■ 11) Jego mieszkanie przedstawiało mało
ponętny widok: zamiast łóżka jakiś barłog, krokiew, która podpierała strop – zupełnie
przegnita, na stole ostatni kęsek czegoś, co kiedyś nazwać można było chyba jedzeniem; a on
tylko stał w oknie i przyglądał się pobliskiej statui. Gdzieś w oddali krzyczał łabądź.
Przybysze czuli się, jakby właśnie patrzyli w oczy diabłowi. ■ 12) Pani Jolanta,
doświadczona pediatra, na pewno pomoże Jasiowi. On nie jest niedołężną kaleką tylko
dlatego, że ma drobne problemy z mówieniem. ■ 13) Ta jaskinia ma ściany zbudowane z
wapienia. ■ 14) Z szafy wyleciał jakiś mól. ■ 15) Odkąd odszedł, brakuje mi jego geniuszu,
błyskotliwych wypowiedzi i wynalazków. ■ 16) Niemy tłum z przerażeniem przyglądał się
katu. ■ 17) Dziś wieczorem nie mogliśmy posłuchać w operze naszego ukochanego tenoru,
ponieważ był w nie najlepszej formie i zrezygnował z występu. ■ 18) Muszę jeszcze podlać
kaktus, wypalić camel i narysować anioła, który tańczy jive’a. Dopiero później będę tańczył
rock and roll’a i myślał o wcześniejszym jive’ie. ■ 19) „Ty chamie!, mój królu!, wredny
metalowcze!” – krzyczała do niego na przemian. ■ 20) Obaj monterowie stwierdzili, że od
dwóch miesięcy nie mogą dostać się do niego do domu. ■ 21) Ani ornitolodzy, ani biolodzy
nie potrafią wyjaśnić tego zjawiska. ■ 22) Przeczytałem akty sądowe i z przerażenia omal nie
wpadłem w dwa transy. ■ 23) Nigdy nie zbieram w tym zagajniku rydzy, ponieważ nie lubię
wybojów, po których trzeba tam chodzić. ■ 24) Nałożyła któryś ze swoich dwóch czepców,
wsiadła do któregoś z tych dwóch tramwai i wyruszyła w poszukiwaniu rysi, które żyły w
pobliskiej puszczy. ■ 25) Mam już dość tych deszczy: chyba wyjadę do ciepłych krajów –
nawet do krainy kanibali.

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

1

Zagadnienia poprawnościowe związane z odmianą rzeczowników

pospolitych

KLUCZ

I.
1) żurawiem ■ 2) stawu ■ 3) gołębia ■ 4) zęba ■ 5) karpia ■ 6) słupa ■ 7) grobu ■ 8)
jedwabiu ■ 9) stogiem ■ 10) stoku
KOMENTARZ
W części rzecz. męskich zak. spółgł. wargową (b, p, m, w, f) występuje zmiękczenie tematu
(żuraw, karp, gołąb, jedwab, też np.: tułów, jastrząb), w części zaś – temat twardy (staw, ząb,
słup, grób). Do XVI w. większość wygłosowych spółgł. wargowych była miękka, później
zaczął następować proces ich depalatalizacji (twardnienia). Podane rzecz. możemy więc
podzielić na miękkotem. (typu żuraw – żurawia; z miękkim wi) i twardotem. (typu staw –
stawu; z twardym w).
Trzeba podkreślić, że każdy rzecz. ma na stałe przypisaną dekl. (w odniesieniu do wszystkich
przypadków), a więc rzecz. miękkotem. nie staje się w M. lp. (w którym tej miękkości nie
widać) rzecz. twardotematowym. Wykładnikiem dekl. miękkotem. jest końc. -u w Ms. lp.
(por. o żurawiu, gołębiu, karpiu, jedwabiu), a dekl. twardotem. – końc. -’e (czyli e po spółgł.
miękkiej, por. o stawie, zębie, słupie, grobie – rzeczowniki twardotematowe nie przechodzą
jednak do dekl. miękkotematowej, samogł. e miękczy wygłos tematu ze względów hist.).
Dwa ostatnie rzecz. (stóg i stok) należą do dekl. na spółgł. tylnojęzyk. (k, g, ch) – rzecz. tego
typu niejako łączą cechy obu omówionych dekl. (co wynika z historii jęz.) – zachowują temat
twardy, ale w Ms. lp. przyjmują końc. -u (o stogu, stoku).

II.
1) E ■ 2) D ■ 3) D ■ 4) – ■ 5) B ■ 6) A (ew. też E) ■ 7) E, F ■ 8) A (ew. też E) ■ 9) E, G ■
10) E, F ■ 11) B ■ 12) D ■ 13) E, G ■ 14) C

A. supletywizm całkowity – zjawisko polegające na całkowitej zmianie tematu (fleks.)
wyrazu podczas odmiany (człowiek – lp. → ludzie – lm.; rok – lp. → lata – lm.); można je
zaobserwować także w morfologii czas. (brać – ndk → wziąć – dk), przym. (tzw.
stopniowanie proste nieregularne: dobry – lepszy, zły – gorszy, duży – większy) czy zaim. (ja,
ale mnie, mi); niektórzy językoznawcy uznają wyrazy człowiek i ludzie oraz rok i lata za
oddzielne leksemy, które mają odpowiednio tylko lp. lub tylko lm., dlatego w zd. 6. i 8.
można widzieć także rzecz. z paradygmatem defektywnym
B. supletywizm częściowy – zjawisko polegające na częściowej wymianie tematu (fleks. lub
słow.): dzień – dnia, tydzień – tygodnia, wymiana taka jest zwykle wyrazistsza niż typowa
alternacja (może np. wynikać z połączenia kilku oboczności)
C. odmiana z ucięciem tematu fleksyjnego – zjawisko polegające na tym, że przy odm.
rzeczownika ucięciu ulega jego temat fleks.; występuje regularnie w odm. rzecz. zak. na -
anin, które w lm. zyskują temat na -ań(n)- (elem. -in ulega ucięciu), por. mieszczanin – Mian.
l.mn. mieszczani-e (a nie: *mieszczanini-e), pretorianin – Mian. l.mn. pretoriani-e (a nie:
*pretorianini-e).
D. odmiana z rozszerzeniem tematu fleksyjnego – niektóre rzecz. (np. te zak. na -ę)
odmieniają się z tematem fleks. rozbudowanym o dodatkowe elem., por. cięl-ę – ciel-ęci-a,
ciel-ęci-u, ... , ciel-ęt-a, ciel-ąt-Ø, ... , rami-ę, rami-eni-a, rami-eni-u, ..., rami-on-a, rami-on-
Ø, siemi-ę – siemi-eni-a... .
E. paradygmat defektywny – paradygmat, w którym nie istnieje określona f. fleks. (nie jest
wypełniona określona klatka paradygmatu), typowym przykł. jest rzecz. dżdżu, dżdżowi, który
nie ma f. M. ani B. lp., ponieważ taka f. miałaby postać *dżdż, czyli nie zawierałaby żadnej
samogł., co w jęz. pol. nie występuje; za rzeczowniki z paradygmatem defektywnym uznaje

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

2

się także te, które nie mają lp. (typu drzwi, imieniny, bachanalia) lub takie, które nie mają lm.
(powietrze, siarka itp.); od rzecz. typu dżdżu należy odróżnić rzecz., które w paradygmacie
mają pewne f., ale f. te w zasadzie nie są używane w tekstach – np. rzecz. tata (tato) ma f. M.
lm. tatowie i D. lm. tatów, chociaż używa się raczej f. ojcowie, ojców, podobnie rzecz. radio i
metro mają w paradygmacie f. D. lm. radiów i metr, ale w tekstach używa się połączeń: stacji
radiowych, odbiorników radiowych (radioodbiorników), linii metra.
F. rzeczownik typu singulare tantum – rzecz., który ze względów semantycznych nie ma
lm.; do grupy singulariów tantum należą: rzecz. oznaczające substancje niepoliczalne (np.
powietrze, azot, tlen, siarka) ▪ nazwy pojęć abstrakcyjnych (np. życie, miłość, szczęście,
zazdrość, honor) ▪ niektóre nazwy oznaczające zbiorowości (np. szlachta, mieszczaństwo,
chłopstwo, studenteria, listowie, igliwie) ▪ nazwy własne (np. Europa, Polska, Warszawa).
UWAGA: rzecz., które w swoim podstawowym zn. należą do grupy singulariów tantum, w
pewnych innych użyciach przyjmują lm., por.
Dwie siarki łączą się z czterema tlenami – rzecz. siarka i tlen oznaczają tu ‘atom siarki’
(‘atom tlenu’), a nie – substancje niepoliczalne.
W grze masz jeszcze siedem żyć – rzecz. życie nie oznacza tu pojęcia abstrakcyjnego, ale
‘czas, w którym bohater (postać) funkcjonuje w grze’.
To właśnie były nasze smutki i radości – rzecz. smutek i radość nie oznaczają tutaj pojęć
abstrakcyjnych, ale ‘radosne i smutne wydarzenia’.
G. rzeczownik typu plurale tantum – rzecz., który ze względu na ograniczenia formalne
i/lub semantyczne przyjmuje tylko f. lm.; do grupy pluraliów tantum należą rzecz.
oznaczające przedmioty złoż. z pewnych części (typu drzwi, wrota, nożyce, spodnie,
kalesony, schody), rzecz. oznaczające zbiory (fusy, męty, np. społeczne), a także pewne inne
rzecz., nietworzące wyrazistych klas sem. (suchoty, imieniny, wakacje, urodziny, bachanalia,
podchody, egzekwie itp.).

III.
ten cytat □ ta cytata → reg. krak., poza ogólnopol. n. wzorc., f. odczuwana jako silnie przest.
■ to derby → rzecz. ndm □ te derby → rzecz. odm. w lm. ○ obydwa rozwiązania są wzorc.
dla obu zn. rzecz. (zarówno 1. ‘wyścigi konne’, jak i 2. ‘mecz, zawody’), z tym że w zn. 1.
częściej używa się rzecz. to derby, a w zn. 2. – te derby ■ ten doktor (o mężczyźnie) □ ta
doktor (o kobiecie) ○ tzw. rzecz. dwurodzajowy, to jednak nazwa myląca – nie jest to jeden
rzecz. mający dwa rodzaje, lecz są to dwa różne leksemy: doktor r.m. (odm. wg dekl. rzecz.
męskiej) i doktor r.ż. (ndm, czyli z pełną homonimią wszystkich f. fleks. – w lp. i lm.) ■ to
exposé ■ ten frędzel □ ta frędzla ■ ta gaduła (o kobiecie, a także bardziej ekspr. o
mężczyźnie) □ ten gaduła (o mężczyźnie, mniej negatywnie) ■ ta goleń □ ten goleń – r.m. →
f. reg., poza ogólnopol. n. wzorc. ■ ten informatyk → zarówno o mężczyźnie, jak i o
kobiecie: Maria jest wspaniałym informatykiem, Maria, wspaniały informatyk, pracuje w
naszej firmie ■ to jury ■ ten kaleka (’mężczyzna dotknięty kalectwem’) □ ta kaleka
(‘kobieta dotknięta kalectwem’) ○ ten kaleka (‘niezdarny mężczyzna’) □ ta kaleka
(‘niezdarna kobieta’, z silną ekspr.: ‘niezdarny mężczyzna’: Jan, ta straszna kaleka, znów zbił
wazon → orzeczenie dopasowane do płci osoby) ■ ten klomb (ta klomba → niepopr.) ■ ta
kluska (f. częstsza, D. lm. tych klusek) □ ten klusek (f. rzadsza, D. lm. tych klusków) ■ to
kocisko → rzeczowniki zak. na -isko/-ysko (matczysko, kocisko, psisko) są r.n., ale ekspr.
nazwy mężczyzn na -isko/-ysko (panisko, dziadzisko, chłopisko) mają r.m. lub r.n. ■ ta
kontrola (ten kontrol → niepopr.) ■ ten łamaga → o mężczyźnie □ ta łamaga → o kobiecie
oraz z silną ekspr. o mężczyźnie ■ ten magiel → f. ogólnopol. □ ta magiel → reg. krak. i
pozn., poza ogólnopol. n. wzorc. ■ to matczysko → por. kocisko ■ to memento ■ ten minister
□ ta minister → por. doktor ■ ten oferma □ ta oferma → por. łamaga ■ te perfumy (ten
perfum, ta perfuma → niepopr.) ■ to opus → mimo r. nijakiego rzecz. opus się odmienia (jak
rzecz. r.m.) ■ ta piszczel (D. lp. tej piszczeli) □ ten piszczel (D. lp. tego piszczela, D. lm. tych

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

3

piszczeli/piszczelów rzad.) ■ ten podkoszulek → wzorc. □ ta podkoszulka → popr. tylko
użytk. ■ ta pomarańcza (ten pomarańcz, ta pomarańcz, to pomarańcze → niepopr.) ■ ten
premier □ ta premier → por. doktor ■ ten profesor □ ta profesor → por. doktor ■ ta
prosperity ■ ten radca → zarówno o mężczyźnie, jak i o kobiecie: Anna Kowalska, wspaniały
radca, dostała nagrodę) ■ ten rębajło → rzecz. zak. na -ajło mają r.m. (ten wykidajło, ten
strachajło) ■ ten safanduła □ ta safanduła → obie nazwy są odnoszone gł. do mężczyzny ■
ten sędzia → mężczyzna (D. lp. tego sędziego / przestarz.: tego sędzi: poza n. wzorc.) □ ta
sędzia → kobieta (D. lp. tej sędzi) ○ w odniesieniu do kobiety funkcjonuje też rzecz. sędzina
→ niepopr. (sędzina wzorc. = ‘żona sędziego’) ■ ten show → rzecz. ndm ■ ten sierota
(‘chłopiec, którego rodzice nie żyją’) □ ta sierota (‘dziewczynka, której rodzice nie żyją’) ○
także ekspr.: ten sierota □ ta sierota → por. kaleka ■ ten skwarek (D. lm. tych skwarków) □
ta skwarka (D. lm. tych skwarek) ■ ten sługa → mężczyzna □ ta sługa → kobieta ■ ta
strucla (ten strucel → niepopr.) ○ ta strucla jest często mylona z podobnym rzecz. ten strudel
■ to tabu → rzecz. zak. na -u często mają r.n. ■ ta torbiel ■ to tournée → wiele wyrazów
cytatów będących rzecz. przyjmuje w polszczyźnie r.n ■ to wideo ■ ten wykidajło → por.
rębajło ■ ten zapisek □ ta zapiska ■ ten zawias □ ta zawiasa → f. rzad. ■ ta zgorzel ■ ta
żołądź (1. ‘owoc dębu’, 2. termin anatomiczny) □ ten żołądź (1. ‘owoc dębu’, 2. ‘kolor w
kartach’)



Niektóre wyr. (np. frędzla/frędzel) cechuje wariantywność rodzajowa – wówczas na ogół
jedna z f. jest rzad. (np. ten klusek), reg. (np. ta cytata, ta magiel) lub mniej star. (np. ta
podkoszulka).



W niektórych wyr. (np. żołądź) rodzaj zależny jest od znaczenia.



Istnieje także grupa rzecz. tzw. dwurodzajowych (np. premier, doktor, oferma, sędzia),
które – w zależności od tego, czy odnoszą się do mężczyzny czy do kobiety – są rodzaju
męskiego lub żeńskiego.



Niektóre nazwy zawodów, funkcji, stanowisk itp. występują tylko w r.m., nawet jeśli
odnoszą się także do kobiet (np. informatyk, radca). Wówczas wymagają określeń w r.m.
(Rozmawiałem ze zdolnym informatykiem Kowalską).



Kłopot mogą sprawiać wyr., których zakończenie jest charakterystyczne dla innego
rodzaju niż ten, który wynikałby z ich zn. (np. safanduła, matczysko, kocisko, wykidajło).



Bezkońcówkowe nazwy „medyczne” z miękką wygłosową spółgł. (np. goleń, piszczel,
zgorzel) tradycyjnie są rodzaju żeńskiego. Niektóre z nich (np. piszczel) pod wpływem
rzecz. męskich zak. na l (np. nauczyciel) są używane także w r.m. (działa tu prawo
analogii we fleksji).

IV.
1) Nie widzę: tego bandażu / tego bandaża □ tego baobabu (nie: *baobaba) □ tego dębu □
tego afisza (nie: *afiszu) □ tego termometru (nie: *termometra) □ tego kilofa □ tego konia □
tego wołu ■ Rzecz. nieżyw. r.m. mogą przybierać w D. lp. końc. -a lub -u. Niekiedy obie
końc. występują obocznie. Zasady ich doboru nie są ściśle określone, a ich „rywalizacja” trwa
od początków jęz. pol. ■ Wyróżnia się grupy rzecz. nieżyw., które częściej przyjmują końc. -
a. Są to: ▪ nazwy narzędzi (młotek – młotka, kilof – kilofa) ▪ nazwy naczyń (talerz – talerza,
półmisek – półmiska) ▪ nazwy wag i miar (gram – grama, metr – metra) ▪ nazwy liczb (tysiąc
– tysiąca, milion – miliona) ▪ nazwy miesięcy (styczeń – stycznia, marzec – marca) ▪ nazwy
tańców (polonez – poloneza, walc – walca) ▪ nazwy gier (poker – pokera, badminton –
badmintona) ▪ nazwy owoców i warzyw (banan – banana, pomidor – pomidora) ▪ nazwy
grzybów (maślak – maślaka, podgrzybek – podgrzybka) ▪ nazwy potraw (kotlet – kotleta,
pieróg – pieroga) ▪ nazwy samochodów (mercedes – mercedesa, fiat – fiata) ▪ nazwy marek i
odpowiednich wyrobów (Lipton – Liptona, adidas – adidasa) ▪ nazwy walut (dolar – dolara,
funt – funta).■ Z kolei wyr. obcego pochodzenia (których obcość jest cały czas odczuwana w

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

4

jęz. pol.) przyjmują końc. -u (makijaż – makijażu, tonaż – tonażu). Wyjątkowe na tym tle są
nowsze zapoż. z jęz. ang., które zwykle przyjmują końc. -a (komputer – komputera,
hamburger – hamburgera, laptop – laptopa). Wyrazy abstrakcyjne bardzo często przyjmują
także końc. -u (trud – trudu, znój – znoju, ból – bólu). Podobnie zachowują się wyr.
oznaczające zbiory (całości zbudowane z wielu elem., niejednokrotnie drobnych, por. tłum –
tłumu, piasek – piasku, proszek – proszku). ■ Wszystkie rzecz. żyw. r.m., z wyjątkiem wół,
bawół, od XVI w. przybierają zawsze końc. -a.
2) Przyglądam się: temu stołowi □ temu kłowi □ temu diabłu □ temu człekowi / temu człeku □
temu orłowi / temu orłu □ temu kotu ■ Końcówką typową dla C. lp. r.m. jest -owi. Tylko
kilkanaście rzecz. (np. pies, kot, pan, ojciec, ksiądz, diabeł, lew, chłop, chłopiec, Bóg, świat,
swat) przybiera końc. -u. Stan współcz. jest odmienny od dawnego – po jęz. prasłowiańskim
polszczyzna odziedziczyła trzy końc. C. lp. r.m.: -u, -i oraz -owi. W prasłowiańszczyźnie oraz
w początkowym okresie rozwoju polszczyzny -owi była bardzo rzad. (przybierały ją tylko
rzecz. nielicznej dekl. na -u-, np. syn, dom). Rozpowszechnienie się tej końc. jest wynikiem
działania we fleks. tend. do precyzji i wyrazistości – -owi nie jest bowiem wykładnikiem
żadnej innej kat. fleks., a do tego jest dłuższa niż inne końc. fleks. (ma 2 syl.). Końcówka -
owi pojawia się w C. lp. nawet rzecz. jednosylabowych (np. przyglądał się pniowi, nie:
*pniu), mimo że niektórzy Polacy odbierają ją tu jako nienaturalną. Nieliczne rzecz.
przyjmują obie f. (np. orłu/orłowi, osłu/osłowi, człeku/człekowi, katu/katowi,
kwiatu/kwiatowi).3) Przyglądam się: temu biuru □ temu prześcieradłu □ temu srebru ■
Wszystkie odm. rzecz. r.n. przyjmują w C. lp. bezwyj. końc. -u.
4) Zjadł: jeden kotlet, użytk. jednego kotleta □ jednego hamburgera (w n. wzorc. i użytk.) □
jeden banan, użytk. jednego banana □ jeden batonik, użytk. jednego batonika ■ Biernik r.m.
nie ma specyficznych końc. – jest równy M. lub D. Rzecz. męskożywotne (rodzaju zwanego
także M1, typu pan, student, człowiek, kupiec, starzec) mają bezwyj. B. równy D. zarówno w
lp. (widzę pana jak nie ma pana), jak i w lm. (widzę panów jak nie ma panów). Rzecz.
męskozwierzęce (a precyzyjniej: rzecz. rodzaju M2, typu kot, pies, żółw, chrząszcz) mają
bezwyj. B. równy D. w lp. (widzę kota jak nie ma kota), a M. – w lm. (widzę koty jak to są
koty). Rzecz. męskorzeczowe (rodzaju M3: długopis, stół, obraz, wóz, tom) mają zwykle B.
równy M. w lp. i lm. Jednak te rzecz. sprawiają w polszczyźnie najwięcej problemów.
Większość ma rzeczywiście B. = M. (Mam stół, Kupiłem obraz), co występowało już w
prasłowiańszczyźnie. Istnieje jednak kilka kat. nazw, które mają B. = D. Należą do nich
nazwy istot fantastycznych, wymyślonych, baśniowych, świętych lub nadprzyrodzonych
(czasami budzących strach), np. widzę anioła, elfa, trolla, trupa jak nie ma anioła, elfa, trolla,
trupa. Włączamy tu także nazwy gier sportowych – p. 5, gatunków muzycznych – p. 6,
wyrobów fabrycznych – p. 7, pieniędzy (jednostek monetarnych) – p. 8. Nazwy potraw oraz
owoców i warzyw mają B. = M. w n. wzorc., a = D. – w n. użytk. (wzorc.: jem banan, kotlet,
ogórek, użytk.: jem banana, kotleta, ogórka, z tym że f. wzorc. są coraz rzadsze w uzusie).
Słowo papieros i jego synonimy oraz hiponimy (p. 9) mają w B. końc. z dopełniacza.
Natomiast B. wyr. ząb i jego synonimów oraz hiponimów (p. 10) zawsze jest równy
mianownikowi. Ostatnio można zaobserwować tend. do tworzenia B. z końc. -a: pisał bloga
(popr. użytk.; wzorc. tylko: pisał blog), kupił laptopa (popr. użytk.; wzorc. tylko: kupił
laptop) *zrobił licencjata, *zjadł torta; większość takich f. jest niepopr. (p. 11).
5) Gram w: tenisa □ krykieta □ bilard ■ Nazwy gier mają B. lp. = D. lp., wyjątkiem jest
bilard. ■ Zob. opis w p. 4.
6) Grano: smutnego poloneza □ smutnego walca □ smutnego marsza ■ Zob. opis w p. 4.
7) Kupił: nowego fiata □ nowego panasonica □ nowego rovera ■ Zob. opis w p. 4.
8) Wydał: jednego rubla □ jednego dolara □ jednego franka ■ Zob. opis w p. 4.
9) Wypalił: jednego papierosa □ jednego carmena □ jednego skręta ■ Zob. opis w p. 4.
10) Wyrwał: zdrowy ząb □ zdrowy siekacz □ zdrowy kieł ■ Zob. opis w p. 4.

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

5

11) Wysłał: wzorc. jeden faks, użytk. jednego faksa □ wzorc. jeden e-mail (mejl), użytk.
jednego e-maila (mejla) □ wzorc. jeden sms, użytk. jednego sms-a ■ Zob. opis w p. 4.
12) Spotkał: tę wychowawczynię □ tę gospodynię □ tę monarchinię (użytk. dopuszcz. jest
także f. tą). ■ W B. lp. r.ż. występują trzy końc.: -ę (mają ją rzecz. zak. na -a i -i, por. widzę
kobietę, nianię, kniahinię), -ą (ma ją wyłącznie rzecz. pani oraz rzecz. r.ż. z przyr. -owa, typu
krawcowa) oraz -Ø (mają ją rzecz. zak. na spółgł., typu twarz, noc).
13) Niech cię piekło pochłonie, ty: wredny chłopcze! □ wstrętny złośliwcu! □ wstrętny
zuchwalcu!, podn. zuchwalcze! □ złośliwy malcu!, podn. malcze! □ zrzędliwy starcze! (nie:
*starcu!) □ podły stoczniowcu!, podn. lub żart., rzad. stoczniowcze! ■ W wołaczu lp. rzecz.
męskie przyjmują końc. -u oraz -’e. Końcówkę -u przyjmują wszystkie rzecz. miękkotem.
(koniu!, drwalu!, draniu!), rzecz. zak. na spółgł. stwardniałą (czyli c, dz, cz, dż, sz, rz i ż, np.
paniczu!, cesarzu!, brodaczu!) oraz na spółgł. tylnojęz. (stogu!, stoku!, brachu!, gmachu!).
Rzecz. zak. na spółgł. twardą przyjmują – na mocy zasady – końc. -’e (np. stole!, wietrze!,
guzie!). Wyjątki to syn (synu!) i dom (domu!, f. domie! jest zachowana i popr. dzisiaj
wyłącznie w litanii loretańskiej: Domie Złoty!). ■ Odrębną grupę stanowią rzecz. na -ec.
Pierwotnie przybierały one końc. -’e. Ponieważ jednak pozostałe rzecz. o tematach
stwardniałych przybierają końc. -u (np. żołnierzu! gościu!), jest ona coraz powszechniej
stosowana także dla rzecz. zak. na -ec. Wołacz z końc. -’e pozostał dzisiaj w wypadku kilku
zaledwie rzecz. (chłopcze!, ojcze!, starcze!). W innych f. (np. malcze!) końc. tę odbieramy
jako podn., przestarzałą. Niektóre źródła (Markowski 2003: 123) podają dwojaką f. wołacza
rzecz. stoczniowiec (stoczniowcu! przestarz. stoczniowcze!), metalowiec (metalowcu!
przestarz. metalowcze!), sportowiec (sportowcu! przestarz. sportowcze!). Wyjątkowy jest
także W. rzecz. ksiądz (księże!). Rzecz. szewc ma f. wołacza szewcu! (oraz f. zachowaną w
przysłowiu: Pilnuj, szewcze, kopyta).
14) To są: kości □ goście □ śmieci/śmiecie □ postaci/postacie (ale tylko: dwie, trzy, cztery
postacie → f. postaci nie może być używana z licz. 2–4) □ baśnie/baśni (ale tylko: dwie, trzy,
cztery baśnie → f. baśni nie może być używana z licz. 2–4) □ wsie/wsi □ dni, przestarz. dnie
(dziś tylko w tytułach: Noce i dnie M. Dąbrowskiej, Prace i dnie Hezjoda, a także w pewnych
stałych połączeniach noce i dnie, całe dnie, f. dnie nie może łączyć się z licz. 2–4). ■ Rzecz.
męskie miękkotem. z zasady przyjmują w M. lm. końc. -e (drwale, pierścienie, goście itp.).
Rzecz. żeńskie nie wykazują takiej regularności – z zasady przyjmują one końc. -e (te waśnie,
te kadzie, te kaźnie, nie: *te waśni, *te kadzi, *te kaźni). Jednak wiele rzecz. przyjmuje f.
oboczne, por. garście/garści, postacie/postaci, wsie/wsi (rzad.), osie/osi (rzad.), baśnie/baśni
(rzad.), przepaście/przepaści (rzad.), pieczęcie/pieczęci (rzad.), pięści/pięście (rzad.),
płcie/płci (rzad.), zamiecie/zamieci (rzad.). Istnieją także i takie rzecz., które przyjmują
wyłącznie końc. -i (ości, nie: *oście, sprawiedliwości, wieści).
15) To są: szare myszy □ małe wszy □ śliczne twarze □ białe noce ■ Bezkońcówkowe rzecz.
żeńskie zak. spółgł. stwardniałą przybierają w M. lm. końc. -e. Rzeczowniki mysz i wesz są
wyjątkami.
16) Tu pracują: psycholodzy/psychologowie □ astronomowie (nie: *astronomi) □ chirurdzy
(nie: *chirurgowie) □ kynolodzy/kynologowie (NSPP: tylko kynolodzy, USJP notuje obie f.) □
ministrowie (nie: *ministrzy) □ premierzy (nie: *premierowie) □ fotografowie (nie: *fotografi)
□ opiekunowie □ łotry/łotrzy (nie: *łotrowie) □ szpiedzy (nie: *szpiegowie, *szpiegi) ■
Niektóre rzecz. twardotem. m.osob. przybierają w M. lm. końc. -owie. Pierwotnie (w czasach
prasłowiańskich) była ona charakterystyczna tylko dla jednej z dekl. (tzw. dekl. na -u-: syn –
synove, vol – volove, dziś: wół – woły, dom – domove, dziś: domy). W średniowieczu zaczęły
ją przybierać także inne rzecz. męskie, gdyż była bardzo wyrazista (por. krukowie, orłowie,
językowie). W XVI w. zaczął się jej regres. Współcześnie jej zakres użycia nie jest dokładnie
określony, choć można wskazać pewne grupy rzecz. twardotem. m.osob., które ją przybierają
(np. te zak. na -f, -ek, -ł, por. geografowie, pachołkowie, radykałowie).

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

6

17) To są: lasy □ frazesy □ szympansy (nie: *szympanse) □ alianse (nie: *aliansy) □
rezonanse/rezonansy (rzad.) □ pasjanse/pasjansy □ seanse/seansy □ transy (nie: *transe) ■
Rzecz. męskie pochodzenia łac. zak. na -ans przybierały dawniej końc. -e (np. alianse,
rezonanse, pasjanse, seanse). Ta końc. jest dzisiaj także popr. (z wyjątkiem rzecz. trans –
transy). Pod wpływem pozostałych rzecz. twardotem. (np. las, frazes) zaczęły (nieregularnie)
przyjmować także końc. -y (por. rezonansy, pasjansy, seansy). Rzecz. szympans nie pochodzi
z łaciny i przyjmuje wyłącznie końc. -y.
18) To są: Polacy □ chłopi (‘rolnicy’) / chłopy (ekspr. o rolnikach lub o mężczyznach,
chłopakach) □ ksenofobi/ksenofobowie/ksenofoby (ekspr.) □ cherlacy/cherlaki (ekspr.) □
ciemniacy/ciemniaki (ekspr.) □ cwaniacy/cwaniaki (ekspr.) □ łajdacy/łajdaki (ekspr.) □
chamy □ groszoroby □ draby □ bliźniacy (dwaj chłopcy, mężczyźni), bliźniaki (ekspr. o
dwóch chłopcach, mężczyznach, lub bez koniecznej ekspresji o chłopcu i dziewczynce bądź
mężczyźnie i kobiecie) □ chłopacy/chłopaki (f. chłopacy jest f. wzorc., ale rzadko używaną w
star. jęz. og., bywa odbierana jako ośmieszająca mówiącego, f. chłopaki jest f. pierwotnie
pot., ale – ze względu na społeczny odbiór pierwotnej f. wzorc. – także należy do n. wzorc.).
■ Rzecz. mos. w lm. przybierają końc. charakterystyczne dla swojego rodzaju: twardotem. – -
i (chłopi, ksenofobi), zak. na ~k i ~g – -y (Polacy). W niektórych pogard. nazwach (cherlak,
ciemniak, cwaniak, łajdak) mogą współistnieć dwie końc. – właściwa rzecz. nm.os. oraz
rzecz. m.os. Takie oboczności występują też w kilku rzecz. niemających charakteru ekspr. lub
o słabszym charakterze ekspr. (np. chłopak, bliźniak). Trzeba pamiętać także o składni tych
rzecz. – słowo wymaga od pozostałych wyr. w zd. występowania w f., którą samo przybiera
(Te cherlaki tu przyszły ale: Ci cherlacy tu przyszli).
19) To są: fora dyskusyjne □ centra operacyjne □ antidota □ cymelia □ kondominia ■ M. lm.
rzecz. nijakich zak. na -um ma końc. -a, z pominięciem cząstki -um.
20) Nie widziałem tych żołnierzy (nie: *żołnierzów) □ stróżów (nie: *stróży) □ marszów (nie:
*marszy, bez względu na zn.) □ funduszy/funduszów □ tłuszczów (nie: *tłuszczy) □
proboszczów (nie: *proboszczy) □ przybyszów/przybyszy (rzad.) □ spinaczy (w zn. ‘przedmiot
służący do spinania’, w zn. ‘robotnik kolejowy spinający wagony – spinaczy/spinaczów) □
rydzów (nie: *rydzy) □ koszy/koszów □ meczów (nie: *meczy) □ hamulców (nie: *hamulcy) □
kagańców (nie: *kagańcy) □ materaców (nie: *materacy) □ zajęcy/zająców (rzad.) □ kolców
(nie: *kolcy) □ koców (nie: *kocy) □ kojców (nie: *kojcy) □ walców (nie: *walcy) □ palców
(nie: *palcy) ■ Dopełniacz lm. to najtrudniejszy przyp. w jęz. polskim. W r.m. występują tu
cztery końc.: -ów, -i, -y oraz -Ø. Końcówka -Ø występuje w niektórych rzecz. zak. na -anin
(np. mieszczan, Małopolan, powodzian). Najbardziej ekspansywna jest końc. -ów, która jest
najdłuższa (w związku z tym – najbardziej wyrazista) i nie występuje w żadnym innym
przypadku. Łączy się ona z wieloma rzecz. twardotem. (np. stołów, chlebów, organów) i
wieloma rzecz. osob. bez względu na zak. tem. (np. panów, rolników, studentów). Rzecz.
miękkotem. z zasady przyjmują końc. -i (np. drwali, symboli, pawi, gołębi, słoni → zob. p.
19), a rzecz. o tematach na spółgł. stwardniałą – końc. -y (np. dziennikarzy, groszy). Jednak
wiele rzecz. z dwóch ostatnich grup przyjmuje końc. -ów (jako jedyną bądź wariantywną).
Stąd f. mieczy/mieczów, funduszy/funduszów, bandaży/bandażów, ale tylko: meczów, rydzów,
tuszów, tłuszczów, deszczów. ■ Zwykle końc. -ów przyjmują także rzecz. zak. na: -j (pokojów,
nabojów, klejów), niektóre z nich mają także niesyst. końc. -i, która jednak pojawia się bardzo
nieregularnie (np. pokoi, naboi, ale tylko klejów, drobnoustrojów), wyjątkiem jest rzecz.
złodziej, którego neutralna f. to złodziei, f. złodziejów jest rzad., ale wzorc. → zob. p. 20 ▪ -ec
(palców, sztućców, widelców) i większość zak. na -c (koców, szkiców, placów) ▪ -icz
(paniczów, karierowiczów, autostopowiczów) ▪ -mistrz (burmistrzów, kwatermistrzów,
arcymistrzów) ▪ -dz (rydzów, widzów, wodzów).
21) Nie widziałem tych: gości □ liści □ koni □ uczniów ■ Rzecz. miękkotem. mają z zasady
kocówkę -i w D. lm. Rzecz. uczeń jest wyjątkiem ■ Zob. opis w p. 20.

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

7

22) Nie widziałem tych: pokojów/pokoi (użytk.) □ napojów/napoi (użytk.) □
złodziei/złodziejów (rzad.) □ lokajów/lokai (użytk.) □ burżujów □ nabojów/naboi (użytk.) □
klejów □ słojów/słoi (użytk.) □ tramwajów/tramwai (użytk.) ■ Zob. opis w p. 20.
23) Nie poznałem tych: cywilów/cywili (użytk. → ta f., zaakceptowana już w n.
skodyfikowanej, jest skutkiem pomyłkowego zapisu słownikowego) □ nauczycieli □
hoteli/hotelów (użytk.) □ metali (NSPP: nie *metalów, SO metali a. metalów) □ medali □
idoli/idolów (rzad.)□ korali (w zn. ‘koralowiec’ korali/koralów) □ stylów □ konsulów □ celów
□ symboli/symbolów (rzad.) ■ Na mocy zasady rzecz. męskie na -l mają w D. lm. końc. -i.
Najważniejsze wyjątki w n. wzorc. to: celów, stylów, konsulów i cywilów. Występuje tu
jednak także wiele innych nieregularności. ■ Zob. też opis w p. 20.
24) Nie widziałem tych: chemikaliów □ akcesoriów □ tekstyliów □ fekaliów ■ Rzecz. z grupy
pluraliów tantum zak. na -lia i -ria mają bezwyj. w D. lm. końc. -ów, a nie -i. Formy
*akcesorii i *tekstylii to rażące błędy językowe. ■ Zob. też opis w p. 20.
25) Nie widziałem tych: anglikanów □ luteranów □ wegetarianów/wegetarian □ samarytan
□ mieszczan □ powodzian ■ D. lm. rzecz. na -anin także charakteryzuje się dużą
nieregularnością. Repartycję końc. można zebrać tu w czterech zasadach: nazwy zakonów
przyjmują bezwyj. końc. -ów (dominikanów, franciszkanów, a nie: *dominikan, *franciszkan)
bez względu na zak. tematu ▪ nazwy o temacie zak. na r miękkie (czyli w zapisie na -rianin)
przyjmują w D. lm. końc. -ów, np. pretorianin – pretorianów (nie: *pretorian), dwa wyjątki:
arianin – (arian) (nie: *arianów) i wegetarianin (wegetarianów/wegetarian) ▪ pozostałe
nazwy miękkotem. przyjmują wyłącznie (bezwyj.) zero końcówkowe (zak. -an w zapisie):
powodzianin – powodzian (nie: *powodzianów), mieszczanian – mieszczan (nie:
*mieszczanów), Małopolanin – Małopolan (nie: *Małopolanów), R(r)zymianin – R(r)zymian
(nie: *R(r)zymianów) ▪ nazwy twardotem. przyjmują z zasady końc. -ów (zak. -anów), np.
luteranin – luteranów (nie: *luteran), muzułmanin – muzułmanów (nie: *muzułman) ale:
S(s)amarytanin – tylko S(s)amarytan (nie: *S(s)amarytanów), mahometanin – tylko
mahometan (nie: *mahometanów), poganin – tylko pogan (nie: *poganów), S(s)partanin –
tylko S(s)partan (nie: * S(s)partanów).
26) Nie widziałem tych: babć □ ciuchci □ mamuś □ skromniś (NSPP: nie *skromnisi, USJP:
skromniś a. skromnisi) □ truś/trusi □ spółdzielni/spółdzielń (rzad.) □ cegielni/cegielń (rzad.) □
patelni/patelń (rzad.) □ czereśni □ stajni/stajen (rzad.) □ kuchni/kuchen (rzad.) □ bagażowni □
brzoskwiń □ ceremonii ■ W D. lm. rzecz. żeńskich występują trzy końc.: -Ø, -y, -i (oraz
warianty: -ii, -ji – ten tylko po spółgł. c, z, s). ■ Zero morfologiczne przyjmują rzecz. na -a po
spółgł. miękkiej (niania – niań, ciocia – cioć), na -a po spółgł. twardej (baba – bab, porada –
porad) – w tym po spółgł. tylnojęz. (nocka – nocek, ręka – rąk). To zak. przyjmują również
regularnie rzecz. na -i (pani – pań, bogini – bogiń), a także rzecz. na -aja, -ija, -yja, -uja:
zgraja – zgraj (nie: *zgrai), żmija – żmij (nie: *żmii), szyja – szyj (nie: *szyi), ale aleja –
alej/alei), tuja – tuj/tui. ■ Końc. -y przyjmują rzecz. zak. w M. lp. na spółgł. stwardniałą
(twarz – twarzy, noc – nocy). ■ Końcówkę -i przyjmują rzecz. zak. w M. lp. na spółgł. miękką
(baśń – baśni, kadź – kadzi), a także rzecz. na -ea, -eja (idea – idei, epopeja – epopei). Rzecz.
obcego pochodzenia przyjmują -ii (armia – armii, demagogia – demagogii). ■ Z kolei rzecz.
na -cja, -sja, -zja przyjmują zak. -cji, -sji oraz -zji (np. racji, profesji, okazji). ■ Na tym tle
problematycznie rysują się rzecz. zak. na -nia. Najrzadziej przyjmują one w D. lm. wyłącznie
f. bezkońcówkową (brzoskwinia – brzoskwiń), dużo częściej – końc. -i (bredni, siłowni,
wyrzutni, rzeźni). Niektóre mają f. z końc. -i oraz starszą, oboczną f. bezkońcówkową z
wstawnym e (kuchni/kuchen, stajni/stajen, studni/studzien, wiśni/wisien). Inne z kolei mają f.
z końc. -i oraz starszą f. bezkońcówkową, z grupą spółgł. na końcu (kopalni/kopalń,
jadalni/jadalń, kawiarni/kawiarń, kwiaciarni/kwiaciarń, piekarni/piekarń, piwiarni/piwiarń,
winiarni/winiarń). Wypieraniu końc. zerowej sprzyja trudność wym. zbiegu dwóch
wygłosowych spółgł. – łatwiej wymówić cegielni, patelni niż cegielń, patelń.

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

8

27) Nie widziałem tych: sal □ fal □ auli □ aureoli □ kropli/kropel □ dziupli □ pętli □
szabli/szabel □ jędz □ prycz/pryczy □ oberży/oberż □ obroży □ wieczerzy □
pomarańczy/pomarańcz ■ Rzecz. żeńskie na -a po spółgł. stwardniałej – na mocy zasady –
przyjmują w D. lm. zero końcówkowe (forteca – fortec, świeca – świec, plaża – plaż,
spódnica – spódnic). Jednak niektóre z nich mają tu oboczność -Ø||-y (gaża – gaż/gaży, komża
– komż/komży, oberża – oberż/oberży, brosza – brosz/broszy, dysza – dysz/dyszy). Występują
także rzecz. żeńskie o tematach stwardniałych przyjmujące wyłącznie końc. -y (bejca – bejcy,
wodza – wodzy, sadza – sadzy, wieczerza – wieczerzy, katusza – katuszy, obroża – obroży). ■
Również rzecz. zak. na -cza przyjmują z zasady zero końcówkowe (paszcza – paszcz, puszcza
– puszcz, tęcza – tęcz, tarcza – tarcz). Jednak wśród nich są takie, które w D. lm. mają
oboczność -Ø||-y (prycza – prycz/pryczy, pomarańcza – pomarańcz/pomarańczy) lub
wyłącznie końc. -y (opończa – opończy). ■ Grupę problematyczną stanowią również rzecz. na
-la. Przyjmują one w D. lm. końc. -i, jeżeli przed cząstką -la występuje spółgł. (budowla –
budowli, butla – butli, pętla – pętli), dyftong (aula – auli) lub połączenie samogł., które
należy oddzielić w wym., czyli tzw. chiatus (aureola – aureoli). Od tej zasady występują
jednak pewne wyjątki w postaci f. obocznych (kropla – kropli/kropel, muszla – muszli/muszel,
szabla –szabli/szabel, willa – willi/will). ■ Natomiast jeżeli przed cząstką -la występuje pojed.
samogł., rzecz. przyjmuje w D. lm. końc. zerową (akwarela – akwarel, cebula – cebul, chwila
– chwil, busola – busol, hala – hal, niedziela – niedziel). Jednak niektóre rzecz. przyjmują f.
oboczne: makrela (makreli/makrel), morela (moreli/morel), półkula (półkuli/półkul), topola
(topoli/topól).
28) Interesowałem się tymi: końmi □ liśćmi □ gośćmi □ słoniami □ gwoździami/gwoźdźmi □
gałęziami/gałęźmi □ wiadomościami ■ Współcześnie rzecz. miękkotem. (obu rodzajów)
przybierają w N. lm. końc. -ami (która jest charakterystyczna także dla rzecz. twardotem.).
Nieliczne nazwy tworzą N. lm. za pomocą końc. -mi. Rozpowszechnienie się końc. -ami jest
wynikiem działania we fleks. tend. do wyrazistości i precyzji – -ami nie jest bowiem
wykładnikiem żadnej innej kat. fleks. (oraz jest dłuższa, a więc wyrazistsza niż -mi). Warto
zwrócić uwagę, że końc. -ami powstała dopiero w XVI w. (z prasłowiańszczyzny
odziedziczyliśmy trzy końc. N. lm.: -y, -i oraz -mi). Dziś występują dwie końc. w N. lm.:
dominująca -ami (która przyłącza się do niemal wszystkich rzecz.) oraz recesywna -mi (która
dołącza się do nielicznych rzecz. wysokiej frekwencji: dziećmi, gośćmi, przyjaciółmi, ludźmi,
końmi, kośćmi, jedynie we fraz. człowiek z kościami / poczciwy z kościami jest -ami,
pieniędzmi, liśćmi, skrońmi). Nieliczne rzecz. mają w tym przyp. wariantywność: dłoń
(dłońmi/dłoniami),

sanie

(sańmi/saniami),

gałąź

(gałęziami/gałęźmi),

gwóźdź

(gwoździami/gwoźdźmi).

Inne przyp. gram. nie sprawiają Polakom tak dużych trudności poprawnościowych.
W deklinacji męskiej:



w N. lp. występuje wyłącznie końc. -em (interesuję się panem, rolnikiem, chłopcem,

paziem);



w Ms. lp. występuje końc. -u (w dekl. miękkotem. oraz na stwardniałą i tylnojęz. – o

koniu, chłopcu, rolniku) i -’e (w dekl. twardotem.: o studencie, wyjątki: o panu, synu,
domu).

W deklinacji żeńskiej:



w D. lp. występują końc. -i (dla rzecz. miękkotem. – pani, niani, kuli, kadzi i rzecz. zak.

na -ka, -ga: ręki, nogi), a także -y (dla rzecz. o tematach zak. na spółgł. stwardniałą,
twardą, ale nietylnojęz., oraz na -ch – tarczy, baby, pachy);



w C. i Ms. lp. występują trzy końc.: -i (dla rzecz. miękkotem. – przyglądam się / mówię o

niani, babci, krwi, wsi), -y (dla rzecz. stwardniałotem. – przyglądam się / mówię o tacy,
tarczy, nocy, wszy), a także -’e (dla rzecz. twardotem., w tym na spółgł. tylnojęz. –
przyglądam się / mówię o nodze, ręce, pasze, babie, szafie);

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

9



w N. lp. występuje końc. -ą (babcią, tarczą, nogą, kobietą);



w W. lp. występują cztery końc.: -o (dla rzecz. zak. na -a: ziemio!, tarczo!, nogo!,

kobieto!, poza zdr. miękkotem.), -u (dla zdr. miękkotem. na -a: mamusiu!, babciu!,
ciociu!), -i (dla rzecz. spółgł. miękkotem.: o kadzi!, o krwi!), a także -y (dla rzecz. spółgł.
stwardniałotem.: o nocy!, o twarzy!).

W deklinacji nijakiej:



w M. lp. występują końc.: -o (okno), -e (słońce) -ę (jagnię) i -um (liceum);



w D. lp. występuje zawsze końc. -a, jeśli rzecz. się odmienia (nie ma okna, słońca,

jagnięcia);



w B. lp. występują końc. z M. (widzę okno, słońce, jagnię);



w N. lp. występuje końc. -em, o ile rzecz. się odmienia (interesuję się oknem, słońcem,

jagnięciem);



w Ms. lp. występują dwie końc.: -u (dla rzecz. miękkotem., rzecz. na stwardniałą i na

tylnojęz.: jagnię – o jagnięciu, słońce – o słońcu, echo – o echu) oraz -’e (dla pozostałych
rzecz. twardotem.: błoto – o błocie, okno – o oknie), trzeba pamiętać, że w polszczyźnie
współcz. rzecz. radio, studio przyjmują w Ms. lp. f. odmienione: w radiu, studiu (f. przest.
– w radio, w studio też są popr.). Rzecz. molo – przyjmuje obydwie f. (na molo i na
molu). Rzecz. wideo i rodeo przyjmują f. mianownikowe. Formy Ms. lp. od rzecz. dobro i
zło – to o dobru (rzad. o dobrze) i złu (ale nie: *o źle).

W liczbie mnogiej:



w C. wszystkie rzecz. odm. otrzymują końc. -om (paziom, stołom, paniom, dzieciom);



w Ms. występuje końc. -ach (o panach, stołach, kobietach, tarczach, dzieciach), stara

końc. -ech jest zachowana jedynie w trzech nazwach własnych (w Niemczech, na
Węgrzech, we Włoszech);



W. jest równy mianownikowi.

V.
1) adwokaci ■ 2) magnaci ■ 3) cadykowie ■ 4) cesarze ■ 5) legaci ■ 6) generałowie ■ 7)
lordowie ■ 8) docenci ■ 9) prokuratorzy ■ 10) szefowie ■ 11) burmistrze ■ 12) posłowie ■
13) szachowie ■ 14) prezydenci ■ 15) kierownicy ■ 16) ministrowie ■ 17) dostojnicy ■ 18)
wodzowie ■ 19) hetmani ■ 20) mecenasi ■ 21) wojewodowie ■ 22) biskupi ■ 23)
kongresmeni ■ 24) patriarchowie ■ 25) premierzy ■ 26) papieże ■ 27) nuncjusze ■ 28)
kardynałowie ■ 29) dyrektorzy ■ 30) dziekani

VI.

FORMA
PODSTAWOWA

POPRAWNA FORMA + KOMENTARZ

1.

LOGO

M. lm.

wzorc. logo / użytk. loga → w n. wzorc. rzecz. logo jest
ndm (to jedyna f. skodyfikowana słownikowo), jednak
powszechna praktyka świadomych użytkowników
polszczyzny jest inna – coraz częściej odmieniają oni ten
rzecz. (tego loga, temu logu, tym logiem, te loga, tych log)

2.

NORBERTANIN

D. lm.

norbertanów (nie: *norbertan) – nazwy zakonów na -anin
przyjmują w D. lm. końc. -ów

3.

BURGUND

B. lp.

wzorc. burgund (jako rzecz. nżyw., bez względu na zn.) /
użytk. burgunda (ze względu na uzus)

4.

METRO

D. lm.

metr – f. wzorc., chociaż w zasadzie nieużywana,
zastępowana f. linii (stacji) metra

5.

BRAHA

Ms. lp.

braże/brasze; zgodna z trad. jest wymiana h : ż, ale taka f.
wydaje się bardzo nienaturalna (również ze względów

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

10

fonetycznych) – zgodnie z opisem słownikowym (por. SO)
wzorc. są obie formy

6.

SZEWC

W. lp.

szewcu!, f. szewcze! tylko w przysłowiu

7.

RADIO

D. lm.

radiów – f. wzorc., ale nieużywana

8.

PIERZE

C. lp.

pierzu – C. lp. rzecz. r.n.

9.

PRZEBIERANIEC

M. lm.

przebierańcy – rzecz. na -ec często mają M. lm. z końc. -y

10. PENS

B. lp.

pensa – nazwa jednostki monetarnej, więc B. = D.

11. SIEMIĘ

D. lp.

siemienia – rzecz. na -ę r.n. – odmienia się z rozszerzeniem
tematycznym

12. MUZUŁMANIN

D. lm.

muzułmanów (nie: * muzułman) – rzecz. twardotem. na -
anin ma w D. lm. końc. -ów

13. SAMARYTANIN

D. lm.

S(s)amarytan (nie: *S(s)amarytanów), por. ćw. IV, p. 25

14. DUHA

Ms. lp.

duże (nie: *dusze), f. z sz jest tu zablokowana przez
hominimię skł. (te dusze) oraz inną oboczną f. tego samego
wyr.: o dudze (od: duga); duha (duga)

15. SZAMPAN

B. lp.

wzorc. szampan, użytk. szampana

16. SPRZYMIERZENIEC M. lm.

sprzymierzeńcy – por. p. 9 w tym ćwiczeniu

17. POLIS

D. lm

polis – rzecz. obcy, w polszczyźnie całkowicie
nieprzyswojony, ndm, także ze względu na zapoż. z greki
r.ż. (ta polis).

18. KSIĄDZ

W. lp.

księże! – por. ćw. IV, p. 13

19. BIURO

C. lp.

biuru – por. ćw. IV, p. 3

20. STUDIO

M. lm.

studia

21. STUDIO

D. lm

studiów – f. wzorc., choć rzadko używana

22. CENT

B. lp.

centa (nie: *cent) – por. ćw. IV, p. 4 i 8

23. PRETORIANIN

D. lm.

pretorianów (nie: *pretorian) – por. ćw. IV, p. 25

VII.
W rzecz. z podwojoną spółgł. (np. getto, mokka, mirra) wymienia się tylko ostatnia. Wyjątek
stanowią nazwy, których temat kończy się podwójnym ł – w nich wymianie ulegają obie
głoski (mułła). Tematyczne ch wymienia się na sz (mucha, pascha), a h – na sz (wbrew syst.,
ale pod wpływem uzusu) oraz ż (zgodnie z syst.).
1) getcie [wym. getće/gećće] ■ 2) mokce [wym. mokce] ■ 3) mulle ■ 4) mirrze [wym. mirze] □
istnieje też równoznaczny rzecz. mira → tu C. (i Ms.) mirze [wym. także: mirze] ■ 5) passze
[wym. passze/paszsze] ■ 6) wataże [wataże] / watasze [watasze] – por. ćw. VI, p. 5 ■ 7)
yamasze – rzecz. pojawił się w polszczyźnie zbyt późno, jego obcość jest odczuwana zbyt
silnie, żeby zastosować tu staropolską alternację h : ż.

VIII.
1) sędziego (przestarz. sędzi) ■ 2) hrabiego (przestarz. hrabi) ■ 3) sędzi (przestarz. sędzim) ○
hrabi (przestarz. hrabim) → sędzia i hrabia mają w lp. odm. mieszaną – współcz. f. D., C. i
B. są typowe dla dekl. przym., podczas gdy N. i Ms. mają końc. rzecz.; w lm. jest odm.
rzeczownikowa ■ 4) księciu (daw. książęciu) ■ 5) księciu (książęciu) krwi (w połączeniu
książę krwi d. f. występuje częściej niż w innych kontekstach) ■ 6) Ci książęta → w lp. książę
odmienia się nietypowo, tzn. z tematem -księć-; w lm. – tak jak inne rzecz. zak. na -ę (np.
szczenię), czyli z tematem rozszerzonym o -ęt- ■ 7) księżmi → w lm. ksiądz odmienia się
nietypowo – z tematem zak. na ż; dodatkowo w N. lm. przybiera recesywną końc. -mi (a nie –
jak większość rzecz.: -ami) ■ 8) kamei ○ orchidei ○ wzorc. statuy/ użytk. statui ■ 8) kamee ○
orchidee ○ statuy → kamea, idea, orchidea, statua odmieniają się tak jak miękkotem. żeńskie
z -a w M. lp. (np. babcia, kawiarnia); wyjątkowo w M. lm. wyr. statua jest -y (a nie -e, jak w
pozostałych rzecz. należących do tej kat.).

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

11

IX.
1) kakao → rzecz. kakao tradycyjnie się nie odmienia (choć nie ma ku temu przeciwwskazań
formalnych, poza Ms.) – wydaje się spowodowane to oddziaływaniem edukacji szkolnej: jest
to typowy szkolny przykład polskiego rzecz. ndm ■ 2) derby/derbów (por. ćw. III) ■ 3) w
studiu / w studio (przestarz.) ■ 4) woltów → nazwy jednostek fizycznych najczęściej
przyjmują w D. lm. końc. -ów ■ 5) lewów → r. i f. rzecz. zależą od jego zn., por. Na sawannie
widział wiele lwów (M. lew), Wydał wiele lewów (M. lew), W grze wziął wiele lew (M. lewa)
■ 6) widzimisię → zrost powstały z grupy złoż. z czas. i zaim. – ndm ■ 7) procentów →
rzecz. procent odmienia się (w tym wypadku przyjmuje końc. -ów), ponieważ nie jest
poprzedzony licz., por. Nie wypłacono mi 20 procent, ale: Nie wypłacono mi należnych
procentów ■ 8) gramów → por. p. 4 ■ 9) chargé d’affaires → wyrazy cytaty, które
zachowują pis. oryginalną i wym. zbliżoną do wym. w jęz., z którego pochodzą, zwykle się
nie odmieniają (precyzyjniej: mają wszystkie f. przyp. w obu liczbach takie same).

X.
Odpowiednie zasady (jeśli nie podano ich w tym ćwiczeniu) zostały opisane w ćw. IV–IX.
1) Statui (nie: *Statule) ■ 2) pniowi (nie: *pniu; f. pniu jest f. Ms. lp.) ■ 3) koralu ○
alabastru ○ szafira → końc. -u oznacza abstrakt (tu: kolor), końc. -a oznacza konkret (tu:
kamień w pierścionku, oczko) ■ 4) makijażu → końc. -u w rzecz. obcym r.m. (D. lp.) ■ 5)
idei ■ 6) longplaya → dwudziestowieczne zapoż. z jęz. ang. (końc. -a), pisane bez apostrofu,
ponieważ lit. y nie jest niema, tylko wymawiana – jako [j] ■ 7) jędz → rzecz. żeński na
spółgł. stwardniałą, por. ćw. III, p. 27 ■ 8) fałd, kopalni/kopalń (rzad.) (por. ćw. III, p. 26) →
rzecz. fałd (fałda) przyjmuje postać w zależności od zn.: na materiale występuje ta fałda (D.
lm. tych fałd), w strukturze geologicznej obszaru – ten fałd [skalny] (D. lm. tych fałdów), na
ciele, na mózgu – ta fałda a. ten fałd (np. tłuszczu, D. lm. tych fałd a. fałdów). ■ 9) opusie,
por. ćw. III ■ 10) stróżów ○ sprzęgieł ○ lasera, por. ćw. IV ■ 11) torbieli, por. ćw. III ■ 12)
forów → rzecz. na -um, mają D. lm. bezwyj. na -ów ○ stylów, por. ćw. IV, p. 23 ■ 13) sędzi ○
sędzią, por. ćw. III i VIII ■ 14) swatu, por. ćw. IV, p. 2 ■ 15) marszu (w zn. ‘sposobu
chodzenia, przemierzania przestrzeni’), marsza (w zn. ‘tańca’) ■ 16) dziupli (nie: *dziupel),
por. ćw. IV, p. 27 ■ 17) wąż / użytk. węża (‘gumowa rura do podlewania roślin’ – rzecz.
nieżyw.) ■ 18) łóż (nie: *łoży) ■ 19) kojców, por. ćw. IV, p. 20 ■ 20) singla ○ trolla ○ tenisa
○ kwiatek, por. ćw. IV, p. 4–11 ■ 21) krawata/krawatu ■ 22) samochodziku ■ 23) osłowi/osłu
■ 24) gwieździe ■ 25) leja

XI.
1) *uszy [popr. ucha] → uszy ‘narząd słuchu’, ucha ‘części torby’ ■ 2) *bali [popr. balów] →
balów ‘zabaw’, bali ‘kłód drewna’ ■ 3) *świerka [popr. świerku] → świerku ‘drewna,
materiału’, świerka ‘drzewa, rośliny’ ■ 4) *strachu [popr. stracha] → stracha – o konkrecie
(np. stracha na wróble), strachu – o abstrakcie, nazwie uczucia ■ 5) *przypadku [popr.
przypadka] → przypadka – o kat. gram., przypadku ‘zdarzenia’ ■ 6) *akta [popr. akty] →
akty ‘części sztuki’, akty ‘czyny, działania’, akty ‘dzieła sztuki przedstawiające nagą postać’,
akty/akta (rzad.) ‘dokumenty’ ■ 7) *organa [popr. organy] → organy ‘narządy wewnętrzne’,
organy/organa – o urzędach, instytucjach ■ 8) *awansy [popr. awanse] → awanse ‘zaloty’,
awanse/awansy ‘czynności polegające na awansowaniu kogoś lub przejściu na wyższe
stanowisko’ ■ 9) *na czele [popr. na czole] → na czole – o części twarzy, na czele ‘z przodu’
■ 10) *wsza [popr. wesz] → wesz ‘stworzenie, pasożyt’, wsza – pogard. o człowieku (por.
wsza ludzka) ■ 11) *grafika [popr. grafiku] → grafiku ‘rozkładu zajęć’, grafika – o człowieku

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

12

XII.
Baronostwo □ hrabiostwo: ci baronostwo □ ci hrabiostwo – o tych baronostwu □ o tych
hrabiostwu → ‘baron (hrabia) z żoną’ ● to baronostwo □ to hrabiostwo – o tym baronostwie
□ o tym hrabiostwie → ‘godność barona (hrabiego)’ ■ państwo: ci państwo – o tych państwu
→ ‘pan i pani’ ● to państwo – o tym państwie → ‘kraj’.
Forma i składnia tych rzecz. zależy od ich znaczenia.



W zn. ‘para małżeńska’ rzecz. zak. na -stwo (z wyj. wyr. małżeństwo) łączą się z wyr. w

lm.: Przyszli znani hrabiostwo, Kochani stryjostwo wyjechali.



W innych zn. (baronostwo – ‘godność’, państwo – ‘kraj’ itp.) łączą się z wyr. w lp.: Jego

hrabiostwo kłuło w oczy sąsiadów, którzy nie nosili tytułów szlacheckich.



Pod względem fleks. w obydwu zn. rzecz. te zachowują się jak rzecz. w lp. (odmieniają
się wg dekl. rzeczownikowej nijakiej: baronostwo, baronostwa, baronostwu, baronostwo,
baronostwem itd. jak okno, okna, oknu itd.). Jedyną trudnością jest opisane wyżej
wahanie końc. Ms. lp.

XIII.
Odmiana wyr. polega nie tylko na doborze końc., lecz także na stosowaniu wymian
tematycznych. W jęz. pol. występują cztery rodzaje oboczności samogłoskowych: e : ø (pies –
psa), ą : ę (ząb – zęby), ó : o (wóz –wozy) oraz o : e i a : e (anioł –aniele, kwiat – kwiecie). Nie
zachodzą one jednak we wszystkich wyr., w których mogłyby wystąpić.

1) kisielu → inaczej niż można by się spodziewać, w odm. rzecz. kisiel nie występuje e
ruchome ■ 2) pumpernikla/pumperniklu → w D. lp. tego rzecz. występuje wariantywność (i
e ruchome) ■ 3) sweter → w odm. rzecz. sweter występuje e ruchome, f. *swetr jest
wynikiem (błędnego) wyrównania tematu M. lp. do tematów pozostałych przyp. (nie ma w
nich e: swetra, swetrowi itd.) ■ 4) filtr → w odm. rzecz. filtr nie występuje e ruchome, błąd
*filter jest skutkiem nieuprawnionej analogii do innych rzecz. tego typu (sweter – swetra,
koliber – kolibra, chaber – chabra) ■ 5) ceper ■ 6) kolumn → D. lm. wielu rzecz. żeńskich
ma e wstawne (panien, wanien, trumien), ale kolumna. ma D. lm. bez e (kolumn jak brytfann,
fontann, hosann, sutann) ■ 7) kalk → D. lm. w zależności od zn.: kalek (od kaleka), a kalk
(od kalka) ■ 8) bitew/bitw (rzad.) ■ 9) sprzęgieł ■ 10) widnokrąg → w M. lp. wyłącznie f. z
ą, w innych przyp. występuje f. z ę – stąd błąd *widnokręg – na zasadzie wyrównania tematu
do pozostałych f. fleks. (widnokręgu, widnokręgiem itp.) ■ 11) Wyrąb → *wyręb to f.
powstała w wyniku wyrównania analogicznego tematu – w przyp. zależnych jest ę w temacie:
wyrębu, wyrębem itd. ■ 12) żołądź → por. p. 10 ■ 13) łóż ■ 14) Soból → f. *sobol to skutek
wyrównania analogicznego tematu, który w przyp. zależnych zawiera o (sobola, sobolem itp.)
■ 15) powiecie ■ 16) gwieździe ■ 17) pszczole → w C. i Ms. tego rzecz. nie występuje
oboczność w temacie, f. pszczele jest f. M. lp. r.n. od przym. pszczeli, w obydwu wypadkach
zd. ma sens, chociaż jedna f. nie jest f. rzecz., por. urwał skrzydełko (komu?) pszczole (ale:
czyje?) pszczele ■ 18) łamów ■ 19) cudzysłowie ○ cudzysłowu → cudzysłów to rzecz. m.
twardotem., więc odmieniany jest z twardym w (a nie z miękkim, jak np. tułów) i w Ms.
przyjmuje końc. -’e (typową dla rzecz. twardotem.) ■ 20) dworze → wyr. dwór to rzecz. m.
twardotem., więc w Ms. lp. przyjmuje końc. -’e, bez względu na zn.; pojawiająca się w uzusie
tend. rozróżniania f. (na dworze [szlacheckim, królewskim] i *na dworzu = ‘na zewnątrz’) nie
ma żadnego umocowania norm. ■ 21) łabędź → w paradygmacie rzecz. łabędź nie ma
oboczności ą : ę, inaczej niż w innych rzecz. tego typu, por. dąb : dębu, ząb : zęba, krąg
(ludzi) : kręgu ■ 22) kręg → w zależności od zn.: kręg w kręgosłupie, krąg – ludzi lub
przedmiotów ■ 31) okręg → w zależności od zn.: okrąg – figura matematyczna, okręg –
przemysłowy lub wyborczy ■ 24) pąk → w zależności od zn.: pąk kwiatu, ale pęk kluczy ■
25) wapień → w zależności od zn.: wapń – pierwiastek chemiczny, wapień – skała ■ 26)
żużla → w odniesieniu do sportu ■ 27) żużlu → ciało sypkie ■ 28) najwyższego flanku/

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

13

najwyższej flanki → to rzecz. o dwóch f. (ten flank – D. lp. flanku lub ta flanka – D. lp.
flanki) ■ 29) zrobił mu się zajad → ten zajad (nie: *ta zajada), D. lm. zajadów (nie: *zajad) ■
30) senatorzy/senatorowie

XIV.
1) na grilla → popr. tylko użytk. / na grill → w n. wzorc. ○ rzecz. m. nieżyw. mają B. = M.,
jednak wiele f. biernikowych z końc. -a zyskało już aprobatę (przynajmniej w n. użytk.) ■ 2)
zd. popr. → w zn. ‘przyjęcie, w czasie którego podaje się mięso przygotowane na grillu’
rzecz. grill ma postać B. lp. wyłącznie grilla (nie: *grill) w n. wzorc. i użytk. ■ 3) popr.
motorniczowie (niepopr. *motorniczy) → zła końc. M. lm. ○ zastosowano tu końc. przym.
(por. opiekuńczy chłopcy), ponieważ zasugerowano się tym, że rzecz. motorniczy odmienia się
wg dekl. przym. (D. motorniczego – jak opiekuńczego itd.); tymczasem ten rzecz. (podobnie
jak budowniczy) wyjątkowo przyjmuje końc. m. osob. -owie wyłącznie w M. lm. ■ 4) popr.
lasera (niepopr. laseru) → zła końc. D. lp. ○ w D. lp. rzecz. m. nieżyw. występuje wahanie
końc.: końc. -a jest popr. w tym wypadku być może dlatego, że jest to wyraziste zapoż. z jęz.
ang. ■ 5) popr. luteranów (niepopr. luteran) → zła końc. D. lm. ○ w D. lm. rzecz. na -anin
mieszają się końc. -ów i -Ø: rzecz. twardotem. zgodnie z zasadą powinny mieć zak. -anów,
ale występują liczne wyjątki ■ 6) popr. szponów (niepopr. szpon) → zła końc. D. lm.,
wynikająca z przypisania rzecz. złej postaci wyjściowej (jakby była *ta szpona, a nie: ten
szpon) ■ 7) popr. na goleni (niepopr. na goleniu) → przypisanie rzecz. goleń niewłaściwego
rodzaju (m. zam. ż.) ○ postać ten goleń jest dopuszcz. tylko na poziomie n. użytk. reg. (na
przypisanie takiego rodzaju wpływa spółgł. zak. rzecz.) ■ 8) popr. siemienia (niepopr. siemia)
→ niewłaściwa postać tematu ○ rzecz. r.n. na -ę odmieniają się z rozszerzeniem tematu ■ 9)
popr. gospodyni (niepopr. gospodynia) → zła końc. M. lp. ○ przypisanie rzecz. złej postaci
wyjściowej, być może dlatego, że większość rzecz. żeńskich kończy się w polszczyźnie na -a
(rzecz. na -i są nieliczne) ■ 10) popr. rodzajów ○ napojów (niepopr. rodzaji ○ napoji) →
końc. D. lm. -i jest dopuszcz., ale w zd. występują dwa błędy ortograficzne: *rodzaji, *napoji,
nawet gdyby dopuścić końc. -i, f. należałoby zapisać rodzai, napoi (f. użytk.) ■ 11) popr. na
przodzie (niepopr. na przedzie) → niewłaściwa postać tematu ○ w Ms. lp. bardzo częste są
oboczności do a i e, być może taki wzorzec powieliła nieświadomie osoba pisząca to zd. ○ w
rzecz. przód (bez względu na zn., także w połączeniach sfrazeologizowanych) występuje
tylko oboczność ó : o ○ na postać Ms. mogła mieć także wpływ podobna znacz. f. na czele ■
12) popr. peset (niepopr. pesetów) → zła końc. D. lm. lub przypisanie rzecz. niewłaściwego
rodzaju (*ten peset zam. ta peseta) ■ 13) popr. mysz (niepopr. mysza) → zła końc. M. lp. lub
przypisanie rzecz. niewłaściwej (ale typowej dla r.ż.) postaci z końc. -a ■ 14) popr.
temperaturę (ujemną) (niepopr. temperatury (ujemne)) → utworzenie nieistniejącej f. fleks. ○
rzecz. temperatura (właściwość abstrakcyjna) jest w n. wzorc. rzecz. singulare tantum ○
wprowadzanie f. lm. może być wynikiem wpływu użyć spec. (por. temperatura jako ‘wartość
liczbowa charakteryzująca pewien stan układu’ – w n. użytk. profesj. rzecz. ten ma lm.) ■ 15)
popr. giganta (niepopr. gigantu) → zła końc. D. lp. ○ końcówkę -a można motywować znacz.
i hist.: rzecz. gigant był pierwotnie rzecz. osob., który potem na zasadzie metafory zaczął
odnosić się także do instytucji, organizacji, urządzeń ■ 16) popr. klejów (niepopr. klei) → zła
końc. D. lm. ○ rzecz. klej (jako zak. na -j) przyjmuje w D. lm. syst. końc. -ów ■ 17) popr. na
dworze (niepopr. na dworzu) → zła końc. Ms. lp. (z dekl. miękkotem. zam. twardotem.) ○
por. ćw. XIII, p. 20 ■ 18) f. D. lm. wegetarian jest f. fleksyjnie popr. (obok wegetarianów),
ale rzad. ■ 19) popr. wesz (niepopr. wszę) → zła końc. B. lp. ○ błąd wynika z przypisania
rzecz. złej (ale typowej w polszczyźnie dla r.ż.) postaci wyjściowej wsza ■ 20) popr. królową
(niepopr. królowę) → zła końc. B. lp. ○ większość rzecz. żeńskich (na -a oraz -i) ma w B. lp.
właśnie końc. -ę (boginię, monarchinię, babcię, nianię, tacę, rękę, kobietę), jedynie rzecz. z
przyrostkiem -owa (np. krawcowa, kupcowa) oraz rzecz. pani przyjmują końc. -ą, błąd polega
na zastąpieniu końc. rzadszej końc. częstszą ■ 21) popr. w cudzysłowie (niepopr. w

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

14

cudzysłowiu) → zła końc. w Ms. lp. ○ por. ćw. XIII, p. 19 ■ 22) popr. brzytwa (niepopr.
brzytew) → zła postać wyjściowa rzecz. ○ być może pod wpływem innych rzecz. żeńskich
tego typu: konew, marchew, warząchew, cerkiew, brukiew, w tym wypadku rzecz. przyjmuje
jednak postać regularną z końc. -a ■ 23) popr. końmi (niepopr. koniami) → zła końc. w N.
lm. ○ użyto końc. częstszej (i bardziej wyrazistej) -ami zam. rzadszej -mi, jednak w wypadku
rzecz. wysokiej frekwencji (takich jak koń, dziecko, ludzie) końc. -mi jest jedyną końc.
akceptowalną (występująca w zd. f. błędna jest bardzo rażąca) ■ 24) popr. muzeom (niepopr.
muzeum) → zła końc. w C. lm. ○ rzecz. r.n. na -um są ndm, ale tylko w lp., w lm. odmieniają
się regularnie ■ 25) popr. kolegium (niepopr. kolegia) → zła końc. w D. lp. ○ rzecz. r.n. na -
um mają w lp. jednakowe f. we wszystkich przyp. gram. ■ 26) popr. struclę (niepopr. strucel)
→ przypisanie rzecz. żeńskiemu niewłaściwej postaci kanonicznej (*ta strucel zam. ta
strucla) ○ skutkiem było utworzenie f. B. = M. (tak jak torbiel – widzę tę torbiel) zam.
regularnej f. B. lp. na -ę ○ być może autor zd. zasugerował się postacią tematu podobnego
semantycznie rzecz. ten strudel ■ 27) popr. ugór (niepopr. ugor) → niewłaściwa postać
tematu ○ rezultat wyrównania do postaci tematu z pozostałych przyp. (poza B. lp.) ○
nieuwzględnienie typowej dla polszczyzny oboczności ó : o ■ 28) popr. rożen (potrzebny jest
inny rożen) (niepopr. rożno) → przypisanie wyr. niewłaściwego rodzaju i w konsekwencji –
niepopr. postaci M. lp. ○ być może taka postać zostaje wtórnie wyekscerpowana z Ms. lp. na
rożnie jak na oknie, a więc *to rożno jak to okno ○ jest to jednak rzecz. męski twardotem.
(rożen, rożn-a), więc w Ms. lp. przyjmuje syst. końc. -’e ■ 29) popr. krokiew (niepopr.
krokwia) → przypisanie rzecz. (regularnej dla r.ż.) złej postaci wyjściowej ○ rzecz. krokiew
ma postać taką jak marchew czy konew ■ 30) popr. przywilejów (niepopr. przywilei) → zła
końc. D. lm. ○ rzecz. na -j mają syst. D. lm. na -ów ■ 31) popr. marynat (niepopr.
marynatów) → zła końc. D. lm. lub przypisanie rzecz. niewłaściwego rodzaju (*ten marynat,
zam. ta marynata) ■ 32) popr. ten wiórek kokosowy (jeden wiórek kokosowy [...] sprzątnij
go) (niepopr. ta wiórka kokosowa) → nadanie rzecz. wiórek niewłaściwej postaci wyjściowej
(M. lp.) ○ rzecz. wiórek jest używany głownie w lm. (wiórki), a z tej f. trudno zrekonstruować
popr. f. M. lp. ○ wiele podobnych rzecz. ma w M. lp. obie f. – m. i ż. (klusek – kluska, frędzel
– frędzla, łazanek – łazanka) ■ 33) popr. manny (niepopr. mannej) → wybór niewłaściwego
wzorca odm. (przym. zam. rzecz.) ■ 34) popr. medali (niepopr. medalów) → zła końc. w D.
lm. ○ dla rzecz. r.m. zak. na -l końc. -i w D. lm. jest końc. syst., ale wiele rzecz. przyjmuje
obocznie obydwie końc. lub (rzadziej) tylko końc. -ów (por. ćw. IV, p. 23) ○ repartycja końc.
jest tu zupełnie niejasna, stąd być może błąd ■ 35) popr. kręgowi (niepopr. kręgu) → zła
końc. w C. lp. ○ zaskakujące, że z dwóch końc. w tym przyp. wybrano tę rzadszą i mniej
wyrazistą, być może dlatego, że końc. -u częściej dołącza się do rzecz. jednosylabowych (por.
przyglądam się panu, kotu, psu, lwu, światu, kwiatu, katu, człeku itp.) ○ f. swatu jest f. Ms. lp.
tego rzecz. ■ 36) popr. zwiastuna (niepopr. zwiastunu) → zła końc. w D. lp. ○ repartycja
końc. -a i -u (w wypadku rzecz. m. nieżyw.) jest niejasna ○ nie wiadomo, od czego zależy
wybór końc. w przypadku tego rzecz. ■ 37) popr. telenowel (niepopr. telenoweli) → zła końc.
w D. lm. ○ w wypadku rzecz. na -la, w których grupa -la jest poprzedzona pojed. samogł.,
typową końc. w D. lm. jest zero morfologiczne (por. sal, hal, busol) ○ ta końc. pozwala
dodatkowo odróżnić D. lp. od D. lm. (jednej telenoweli – dwóch telenowel) ○ w wypadku
wielu rzecz. tego typu występują wahania końc. -Ø i -i, co może być źródłem błędu ■ 38)
popr. omów (niepopr. om) → zła końc. w D. lm. ○ por. ćw. IX, p. 4 ■ 39) popr. rajtuzów
(niepopr. rajtuz) → zła końc. w D. lm. ○ trudność z utworzeniem f. D. lm. może wynikać z
tego, że jest to rzecz. plurale tantum (nie można odwołać się do f. M. lp.) ■ 40) popr. Statui
(niepopr. Statule) → zła końc. w Ms. lp. i zła postać tematu ○ rzecz. statua odmienia się wg
swoistego wzorca (przyjmuje swoiste postaci tematu), f. *statule może być skutkiem
wyrównania tematu do postaci fonetycznej z M. lp. [wym. statuła] z obocznością ł : l ■ 41)
popr. longplaya (niepopr. longplayu) → zła końc. w D. lp. ○ z dwóch mieszających się – w
wypadku rzecz. m. nieżyw. – końc.: -u i -a – końc. -a jest właściwa być może dlatego, że

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

15

rzecz. longplay to zapoż. o wyraźnie odczuwanej proweniencji ang. ■ 42) popr. kiermaszów
(niepopr. kiermaszy) → zła końc. w D. lm. ○ zastosowano końc. typową dla rzecz. o temacie
na spółgł. stwardniałą (kiermasz) ○ tymczasem występuje tu charakterystyczna dla D. lm.
końc. -ów ○ błąd może wynikać z tego, że repartycja tych końc. nie poddaje się jasnym
zasadom ■ 43) popr. podeszwę (niepopr. podeszew) → zła końc. w B. lp. ○ konsekwencja
błędnej f. M. lp. *podeszew, por. p. 22 i 29 ■ 44) popr. pomarańczę (niepopr. pomarańcz) →
zła końc. w B. lp. ○ konsekwencja błędnej f. M. lp. *ta pomarańcz ○ to zaskakujące, że autor
zakłada f. wyjściową mniej typową dla polszczyzny niż f. popr. (zak. na -a) ■ 45) popr.
czarną gardziel (niepopr. czarny gardziel) → przypisanie wyr. złego rodzaju (męskiego,
ponieważ rzecz. kończy się na spółgł.) ○ błąd wynika z nieznajomości zasady, że terminy
medyczne zak. na -l mają rodzaj żeński (por. torbiel, zgorzel) ○ polega na przyznaniu
pierwszeństwa f. syst. (rzecz. zak. na spół. = r.m.)

XV.
1) *Benzyny → popr. Benzyna trafia do... ■ 2) *pościele → popr. oraz satynową pościel ■ 3)
broni → popr. nowej broni jądrowej ■ 4) temperatury → popr. ...temperatura będzie wysoka.
Rzecz. benzyna, pościel, broń, temperatura w n. wzorc. nie mają lm. (należą do singulariów
tantum). Błędy fleks. w tych zd. polegają na utworzeniu nieistniejących form.

XVI.
1) *zrobił jej się jakiś torbiel → popr. zrobiła jej się jakaś torbiel ○ podnieść spadłą żołądź →
f. popr., choć nieużywana; w jęz. żywym współcześnie: wzorc. spadły żołądź, użytk. spadłego
żołędzia □ zerwać półprzekwitłą astrę → f. popr., choć nieużywana; także popr.:
półprzekwitłego astra ■ 2) jeszcze jedna flanca → f. wzorc., także: jeden flanc (pomidora) ■
3) w drzwiach nie ma jednej zawiasy → f. użytk. reg., w jęz. og. nieprzezroczysta, lepiej:
wzorc.: jednego zawiasu ■ 4) zamontowano nową zatrzaskę → f. popr., ale użytk. reg., w n.
wzorc.: nowy zatrzask ■ 5) W jego kawałku *strudli → popr. strudla ○ był jeden klusek → f.
popr., ale rzad. – obok: kluska ○ z pół litry → f. użytk. reg., w n. wzorc.: z pół litra ■ 6) jedna
chryzantema → f. popr. (wzorc.), nie: *jeden chryzantem ○ krążył przemarznięty emu → albo:
krążyło przemarznięte emu → rzecz. emu przyjmuje r.m. – od synonimu/hiperonimu: ten
struś, ten nielot – lub nijaki – ze względu na zak. -u ○ Józef, ta straszna (albo: ten straszny)
niedołęga ○ połasił się na 20 lewów → popr. (wzorc.) nie: *lew, jednostka monetarna – ten
lew ○ kupił mu *nowe kiwi → popr. nową kiwi, rzecz. kiwi w zn. ‘pasta do butów firmy Kiwi’
przyjmuje r.ż. – od hiperonimu, por. także: to kiwi ‘owoc’ i ten kiwi ‘nielot’ ■ 7) *fałd →
popr. fałdów, por. ćw. X, p. 8 ○ strasznym pokraką → także bardziej ekspr.: straszną pokraką
○ ogromne chłopisko → także: wyrósł ogromny chłopisko, por. ćw. III ■ 8) ten dziadzisko (→
także: to dziadzisko obie f. wzorc.) nie mógł (po zmianie rodz. → nie mogło) ○ spłacać
*odsetków → popr. odsetek: f. ten odsetek (D. lm. tych odsetków) oznacza ‘część czegoś’ (np.
Znaczny odsetek badanych stwierdził, że...); rzecz. ta odsetka (D. lm. tych odsetek) oznacza
‘procent od kapitału’ (np. Wchodzę w ten interes mimo znacznych odsetek, które będę musiał
spłacać) ■ 9) w *bilarda → popr. bilard ○ znaleźć jakiś grzyb → wzorc., użytk. też: jakiegoś
grzyba ○ znalazłbyś borowika → wzorc., nie: *borowik, nazwy grzybów mają B. = D. ■ 10)
Zjedliśmy *torta → popr. tort, jako rzecz. nżyw. ma B. = M., mimo że to nazwa potrawy ○
potem ja wtrząchnąłem jeszcze marsa → f. wzorc., jako nazwa przedmiotu określonej marki –
B. = D. ○ on dał mi prztyczka w nos → f. wzorc. – f. sfrazeologizowana, B. = D. ○ włożył
jednego drewniaka → f. wzorc., rzecz. pot. na -ak – B. = D. ○ wziął do ręki gumowego węża
→ f. użytk., wzorc. tylko: gumowy wąż ○ podłączać nowego panasonica → f. wzorc.:
apelatiwum od nazwy marki, B. = D. ■ 11) *barłog → popr. barłóg (ó występuje jedynie w
M. lp., w innych przyp. – alternacja ó : o)○ ostatni kęsek → popr., także: kąsek, obie f.
wzorc., por. USJP ○ pobliskiej statui (nie: *statule) ○ krzyczał *łabądź → popr. łabędź ○
*diabłowi → popr. diabłu ■ 12) *doświadczona pediatra → popr. doświadczony pediatra:

Źródło: Formy i normy, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014

16

rzecz. tzw. dwurodzajowe na -a (logopeda, pediatra, wojewoda itp.) łączą się z przym. w
r.m., nawet jeśli odnoszą się do kobiet (f. orzeczenia występuje wówczas w zd. w r.ż., np.
Anna Kowalska, znany pediatra, stwierdziła, że...) ○ *niedołężną kaleką → popr.
niedołężnym kaleką: o chłopcu tylko w r.m., rzecz. nie został tu uż. w funkcji deprecjonującej,
ale w zn. podstawowym ■ 13) zd. popr.: por. ćw. XIII, p. 25 ■ 14) zd. popr.: rzecz. mól
oznacza owada, a mol – jednostkę w chemii (oznaczającą określoną liczbę cząsteczek) ■ 15)
zd. popr.: końc. -u jest uzasadniona, ponieważ rzecz. oznacza abstrakt – cechę, gdybyśmy
mówili o człowieku, musielibyśmy użyć f. geniusza; rozróżnienie to przekłada się także na D.
lm. (geniuszy – cech, geniuszów – ludzi) ■ 16) zd. popr.: por. ćw. IV, p. 2 ■ 17) ukochanego
*tenoru → popr. tenora – mowa o osobie, nie o głosie ■ 18) podlać kaktus → nazwa rośliny,
f. wzorc., w n. użytk. także: podlać kaktusa ○ wypalić *camel → popr. camela: B. = D.,
ponieważ jest to nazwa „reprezentanta” marki ○ narysować anioła → f. popr., B. = D., nazwa
istoty nadprzyrodzonej, świętej ○ tańczy jive’a → f. popr. (wzorc.), B. = D., nazwa tańca,
zapis z apostrofem właściwy, ponieważ e jest nieme ○ *rock and roll’a → popr. rock and
rolla, B. = D., ale apostrof błędny – nie ma lit. niemej na końcu wyr.; jest to błąd
ortograficzny, nie fleks. ○ *jive’ie → popr. jiwie a. jivie (SO), w Ms. występuje zmiękczenie,
dlatego zapisujemy bez apostrofu – i, zgodnie z zasadą, spolszczamy zak. (w zd. wyst. błąd
ortograficzny) ■ 19) wredny metalowcze! → f. popr. podn., f. neutr. i wzorc.: metalowcu!,
por. ćw. IV, p. 13 ■ 20) *monterowie → popr. monterzy: zgodnie z zasadą rzecz. m. osob. na
-er mają w M. lm. końc. -y i odpowiednią alternację w temacie, por. lokatorzy, globtrotterzy,
tapicerzy ■ 21) zd. popr.: w obydwu wypadkach wzorc. są obie f. (ornitolodzy a.
ornitologowie, biolodzy a. biologowie), por. ćw. IV, p. 16 i ćw. V ■ 22) akty → albo: akta,
por. ćw. XI, p. 6 ○ dwa transy → f. wzorc. nie: *transe, por. ćw. IV, p. 17 ■ 23) *rydzy →
popr. rydzów: por. ćw. IV, p. 20 ○ wybojów → f. wzorc., por. ćw. IV, p. 20 i 22 ■ 24)
czepców → f. wzorc., rzecz. zak. na -ec mają D. lm. na -ów ○ tramwai → wzorc. tramwajów,
f. tramwai jest użytk., zaledwie dopuszcz. na granicy normy, por. ćw. IV, p. 20 i 22 ○ rysi →
częściej: rysiów, ale obie f. wzorc. ■ 25) *deszczy → popr. deszczów (NSPP, WSPP
deszczów, nie: deszczy, SO tylko deszczów, USJP deszczów albo deszczy) ○ krainy kanibali
(także: kanibalów, choć jest to f. rzad.)