„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Grażyna Uhman

Posługiwanie się dokumentacją techniczną
731[03].O1.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
mgr inż. Jerzy Giemza
mgr inż. Jan Sarniak

Opracowanie redakcyjne:

mgr inż. Grażyna Uhman

Konsultacja:

mgr inż. Andrzej Zych

Korekta:

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 731[03].O1.02
Posługiwanie się dokumentacją techniczną zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu mechanik precyzyjny 731[03].

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Materiał nauczania

7

4.1. Podstawy rysunku technicznego

7

4.1.1. Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

10

4.1.3. Ćwiczenia

11

4.1.4. Sprawdzian postępów

11

4.2. Tolerancje i pasowania, chropowatość powierzchni

i ich oznaczanie w dokumentacji

12

4.2.1. Materiał nauczania

12

4.2.2. Pytania sprawdzające

14

4.2.3. Ćwiczenia

14

4.2.4. Sprawdzian postępów

15

4.3. Zasady wykonywania dokumentacji technicznej

z wykorzystaniem oprogramowania komputerowego

16

4.3.1. Materiał nauczania

16

4.3.2. Pytania sprawdzające

16

4.3.3. Ćwiczenia

17

4.3.4. Sprawdzian postępów

18

5. Sprawdzian osiągnięć

29

6. Literatura

25

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Kontynuujesz naukę zawodu w systemie modułowym, w którym treści nauczania są

podzielone na jednostki modułowe. Jednostka modułowa „Posługiwanie się dokumentacją
techniczną”, do której otrzymałeś poradnik jest drugą z kolei jednostką w module
„Techniczne podstawy mechaniki precyzyjnej”.

Zadaniem tego modułu jest pomóc Ci zdobyć wiedzę ogólnotechniczną. Do takiej wiedzy

zalicza się także ta dotycząca posługiwania się dokumentacją techniczną. Dzięki niej będziesz
zorientowany w rodzajach dokumentacji technicznej stosowanej przez mechanika
precyzyjnego, będziesz umieć odczytywać z niej stosowne informacje oraz sporządzać
fragmenty lub całość takiej dokumentacji.

Poradnik dla ucznia ma pomóc Ci w opanowaniu wiedzy zawartej w jednostce

Posługiwanie się dokumentacją techniczną. Zawiera materiał nauczania i ćwiczenia wraz
ze wskazówkami, potrzebnymi do zaliczenia jednostki modułowej. Przed rozpoczęciem nauki
zapoznaj się z celami tej jednostki. Dowiesz się na tej podstawie, co będziesz umieć po jej
zakończeniu.

Jednostka podzielona została na trzy tematy:

1. Podstawy rysunku technicznego.
2. Tolerancje i pasowania, chropowatość powierzchni i ich oznaczanie w dokumentacji.
3. Zasady wykonywania dokumentacji technicznej z wykorzystaniem oprogramowania

komputerowego.
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczeń sprawdź, czy jesteś do nich odpowiednio

przygotowany. W tym celu wykorzystaj zestaw pytań sprawdzających zamieszczony
po materiale nauczania do każdego z tematów. Na końcu opracowania każdego z tematów, po
ćwiczeniach znajduje się sprawdzian postępów, który pozwoli Ci określić swoje osiągnięcia
w zakresie poznawanej wiedzy. Jeśli uzyskasz pozytywne wyniki, będziesz mógł przejść do
następnego ćwiczenia, a jeśli nie, to wiadomości i umiejętności powinieneś powtórzyć
i uzupełnić przy pomocy nauczyciela. Ponadto ćwiczenia proponowane będą tak
skonstruowane, by pomóc Ci ocenić stopień opanowania wiedzy.

W poradniku zamieszczono sprawdzian osiągnięć w postaci zestawu zadań testowych.

Spróbuj je rozwiązać, aby przygotować się do zaliczenia jednostki modułowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Schemat jednostek modułowych

731[03].O1

Techniczne podstawy mechaniki precyzyjnej

731[03].O1.01

Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy,

ochrony przeciwpożarowej i ochrony środowiska

731[03].O1.02

Posługiwanie się dokumentacją techniczną

731[03].O1.03

Rozróżnianie materiałów konstrukcyjnych

stosowanych w mechanice precyzyjnej

731[03].O1.04

Dokonywanie pomiarów warsztatowych

731[03].O1.05

Wytwarzanie prostych części maszyn i urządzeń

precyzyjnych

731[03].O1.06

Magazynowanie i transport maszyn i urządzeń

precyzyjnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

interpretować podstawowe akty prawne, prawa i obowiązki pracownika oraz pracodawcy,
związane z bezpieczeństwem i higieną pracy,

–

charakteryzować zagrożenia występujące w pracy mechanika precyzyjnego,

–

określać sposób zachowania w przypadku wystąpienia zagrożenia,

–

przedstawiać propozycje ograniczenia wpływu szkodliwych materiałów na środowisko,

–

dobierać odzież ochronną oraz środki ochrony indywidualnej w zależności od
wykonywanych prac,

–

interpretować stanowiskowe instrukcje bhp i ochrony ppoż.,

–

udzielać pierwszej pomocy osobie poszkodowanej,

–

wykonywać proste rysunki,

–

rozpoznawać na rysunku podstawowe kształty.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

odczytać dokumentację techniczną,

–

wykonać odwzorowanie graficzne elementów mechanizmu precyzyjnego,

–

wykonać proste obliczenia konstrukcyjne i kinematyczne,

–

wykorzystać PN, ISO,

–

wykonać dokumentację techniczną z wykorzystaniem oprogramowania komputerowego,

–

posłużyć się literaturą techniczną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Podstawy rysunku technicznego

4.1.1. Materiał nauczania

Rysunek techniczny znormalizowany i skodyfikowany jest językiem porozumiewania się

projektantów, konstruktorów i pracowników uczestniczących w procesie produkcji lub usług.
Rysunek znormalizowany oznacza, że jego zasady, stosowane oznaczenia, sposób
przedstawiania przedmiotów uregulowany został w odpowiednich normach (normy te wydane
zostały w postaci publikacji – Zbiór Polskich Norm w dwóch tomach. Rysunek techniczny
i Rysunek maszynowy. Warszawa, Wydawnictwo Normalizacyjne Alfa - Wero 1997).

Skodyfikowany zaś oznacza, że normy te są obowiązujące jako prawo. Rysunek stanowi
znaczącą cześć każdej dokumentacji technicznej czy technologicznej. Na rysunku
technicznym jednoznacznie widać, jak przedmiot będzie wyglądać i jakie będzie mieć cechy
po jego wykonaniu lub złożeniu w całość. Rysunek precyzyjniej i prościej przedstawia
budowę czy zasadę działania maszyn, urządzeń czy przyrządów niż sam opis słowny.

W zależności od sposobu przedstawiania przedmiotu, stopnia złożoności, przeznaczenia,

sposobu wykonania mamy różne rodzaje rysunków. Wśród nich na uwagę zasługują: rysunki
aksonometryczne, rzutowe, szkic, schemat, wykres, rysunek złożeniowy, rysunek części,
wykonawczy, montażowy, instalacyjny.

Rysunki techniczne wykonywane są na arkuszach o odpowiednich formatach: A0, A1,

A2, A3, A4. Każdy z arkuszy ma właściwe dla siebie wymiary. Na przykład arkusz A4 ma
wymiary 210x297 mm, a A3 - 297x420 mm. Formaty reguluje PN - 80/N - 01612.

Często nie istnieje sposobność, by wykonać rysunek przedmiotu w jego rzeczywistym

wymiarze. Stosuje się wówczas powiększenia lub pomniejszenia zgodne z przyjętą podziałką
(skalą). W rysunku technicznym nie stosuje się dowolnych podziałek. Zalecane podziałki
podane są w PN - EN ISO 5455:1998. Podziałkę dobiera się tak, by zapewniona była
czytelność rysunku.

Na umieszczenie potrzebnych informacji przeznaczone są odpowiednie obszary arkusza.

Zbiorcze oznaczenia stanu powierzchni znajdują się w górnym prawym rogu. W dolnym
prawym rogu umieszcza się tabliczkę rysunkową. Zawiera ona dodatkowe informacje, na
przykład: nr rysunku, nazwę przedmiotu czy urządzenia, nazwisko kreślarza czy projektanta.

W rysunku wszelkie opisy słowne wykonywane są pismem technicznym prostym lub

pochyłym.

Rys. 1. Rzutowanie prostokątne [1]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Przedmioty mogą być przedstawiane w postaci rzutów prostokątnych. Rzut prostokątny

powstaje przez wyznaczenie rzutu na płaszczyznę prostopadłą do kierunku rzutowania.
Przykład rzutu prostokątnego przedstawia rysunek 1.

Wybrane zasady rzutowania prostokątnego:

–

do wykonania rzutów przedmiot powinien być tak ustawiony, by w rzucie głównym było
widać jak najwięcej szczegółów,

–

do wykonania rzutów przedmiot powinien być tak ustawiony, by jego płaszczyzny i osie
były bądź równoległe, bądź prostopadłe do rzutni – ułatwia to rysowanie
i wymiarowanie.

–

liczba rzutów powinna być minimalna, ale niezbędna do jednoznacznego przedstawienia
przedmiotu i jego zwymiarowania.
W postaci rzutów prostokątnych przedstawia się widoki, przekroje lub kłady.
Przekrój jest niezbędny, gdy dla zobrazowania przedmiotu istotne są jego elementy nie

tylko zewnętrzne, ale i wewnętrzne. Przekrój powstaje zatem przez przecięcie przedmiotu
w wyobraźni płaszczyzną i odrzucenie tej części, która zasłania istotne kształty wewnętrzne.
Odrzucamy część, która znajduje się przed płaszczyzną przekroju. Położenie płaszczyzny
przekroju zaznacza się na rysunku dwiema krótkimi kreskami i oznacza dużymi literami.
Dopuszcza się pominięcie oznaczeń płaszczyzny przekroju, jeżeli jej położenie nie budzi
wątpliwości, jak na rysunku 2.

Rys. 2 Przykład przekroju [1]

Widok przedmiotu przedstawia rysunek 3.

Rys. 3. Przykłady widoków cząstkowych [1]

Rysunki mogą przedstawiać także równocześnie widok i przekrój.
Kładem nazywamy figurę płaską określająca kształt przekroju poprzecznego w danym

miejscu przedmiotu, otrzymaną przez rzutowanie tego przekroju w lewo lub do góry.

Oprócz przedstawienia kształtów przedmiotu na rysunku trzeba podać także jego

wymiary. Nanoszenie wymiarów na rysunku nazywa się wymiarowaniem. Niezwykle ważne
jest przestrzeganie zasad wymiarowania i sposobów wymiarowania różnych części.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Zasady wymiarowania [1].

–

Rysunek wykonawczy powinien zawierać tylko wymiary niezbędne do jednoznacznego
określenia jego kształtu, przy czym sposób wymiarowania fragmentów przedmiotu musi
być zgodny z odpowiednimi wskazaniami norm rysunku technicznego.

–

Nie należy powtarzać tych samych wymiarów na różnych rzutach przedmiotu.

–

Łańcuchy wymiarowe nie powinny być zamykane. Należy pominąć wymiar uznany za
wypadkowy (rysunek 4). Czasami dla lepszej orientacji łańcuch się zamyka.

Rys. 4 Wymiarowanie [1]

–

Linie wymiarowe i pomocnicze linie wymiarowe powinny być tak umieszczone, aby nie
przecinały się i nie były przecinane przez linie odnoszące.

–

Pierwsza linia wymiarowa powinna być odsunięta od zarysu przedmiotu o około 10 mm,
następne o około 7÷8 mm przy wysokości pisma 3,5 mm. W przepadku większych
formatów odległości pisma mogą być większe.

–

Linie wymiarowe powinny być zakończone strzałką.

–

Nie powinno się wykorzystywać pomocniczych linii wymiarowych lub ich przedłużeń
jako linii wymiarowych.

–

Do wymiarowania przedmiotu powinno się wykorzystywać przekroje oraz widoki
wyraźnie uwypuklające wymiarowane fragmenty.

–

Należy przestawiać liczby przy kolejnych wymiarach (rysunek 5) w celu uniknięcia
pomyłek odczytu.

Rys. 5 Przestawianie liczb przy kolejnych wymiarach [1]

–

Linie wymiarowe powinno się umieszczać poza rzutami przedmiotu.

–

Wymiary powierzchni zewnętrznych przedmiotów symetrycznych przedstawionych
w półwidoku i półprzekroju należy podawać na widoku, a wymiary powierzchni
wewnętrznych na przekroju.

–

Powierzchnie

współpracujących

przedmiotów

należy

wymiarować

zgodnie

z odpowiednią PN.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

–

Liczby wymiarowe należy zawsze podawać tak, aby można je było czytać od dołu lub
z prawej strony rysunku.

–

Położenie środka otworu należy wymiarować na widoku: wymiary odnoszące się do
średnic i głębokości otworów zaleca się podawać na przekrojach lub wyrwaniach
widoków.
Różne kształty mają swoje sposoby wymiarowania. Chcąc odczytywać czy sporządzać

rysunki techniczne należy wiedzieć, jak wymiaruje się średnice, promienie i kule, kąty, łuki
i cięciwy, podstawy graniastosłupów, stożków, nakiełków, ścięć krawędzi (faz), podcięć
obróbkowych, pierścieni osadczych, czy zarysów powtarzających. Opisy wymiarowania tych
elementów znaleźć można w podręczniku do rysunku technicznego. Oprócz przedstawienia
kształtu przedmiotu (na przykład rzutów, przekroju, widoku) i wymiarów, na rysunku
umieszcza się także inne oznaczenia: dotyczące dokładności wykonania kształtu i położenia
(tolerancje), rodzaju pasowania (dotyczy elementów współpracujących), dokładności
powierzchni (chropowatości), a także nanoszone są rodzaje połączeń.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Do czego służy rysunek techniczny?
2. Co to znaczy, że rysunek jest znormalizowany i skodyfikowany?
3. Jakie są rodzaje rysunków?
4. Jakie stosowane są arkusze w rysunku technicznym?
5. Dlaczego rysunki wykonywane są w skali (podziałce)?
6. Skąd należy dobierać podziałki w rysunku technicznym?
7. Co oprócz rysunku znajduje się na arkuszu?
8. Na czym polega rzutowanie prostokątne?
9. Jakie są zasady rzutowania prostokątnego?
10. Czym różni się przekrój od widoku i kładu?
11. Co to jest wymiarowanie?
12. Jakich przestrzega się zasad wymiarowania?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Uzupełnij ołówkiem rysunki techniczne elementów mechanizmów precyzyjnych

przygotowanych przez nauczyciela z zastosowaniem reguł i wymagań rysunku technicznego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uzupełnić ołówkiem rysunki techniczne elementów mechanizmu precyzyjnego

przygotowanych przez nauczyciela z zastosowaniem reguł i wymagań rysunku
technicznego,

2) zaprezentować i ocenić efekty swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

przybory kreślarskie,

–

znormalizowane arkusze A4 z przygotowanymi rysunkami do uzupełnienia,

–

podręcznik do rysunku technicznego,

–

PN dotyczące rysunku technicznego.

Ćwiczenie 2

Wykonaj ołówkiem rysunki techniczne elementów mechanizmu precyzyjnego

przygotowanych przez nauczyciela z zastosowaniem reguł i wymagań rysunku technicznego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wykonać ołówkiem rysunki techniczne elementów mechanizmu precyzyjnego

przygotowanych przez nauczyciela z zastosowaniem reguł i wymagań rysunku
technicznego,

2) poprosić o ocenę nauczyciela po zakończeniu pracy,
3) znaleźć i poprawić błędy i tę poprawioną pracę ocenić w konsultacji z nauczycielem.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

przybory kreślarskie,

–

znormalizowane arkusze A4,

–

podręcznik do rysunku technicznego,

–

rzeczywiste części mechanizmu precyzyjnego,

–

PN dotyczące rysunku technicznego.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wykonać rysunki przedmiotów zgodnie z regułami rysunku

technicznego?





2) skorzystać z PN dotyczącej rysunku technicznego?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

4.2. Tolerancje i pasowania, chropowatość powierzchni i ich

oznaczanie w dokumentacji

4.2.1. Materiał nauczania

Tolerowaniem nazywa się określenie dopuszczalnego zakresu wartości cech

geometrycznych elementów precyzyjnych. Różnica zaś wartości tolerowanego wymiaru
nazywa się tolerancją. Tolerowanie jest niezbędne ze względu na nierealność dokładnego
wykonania przedmiotu dokładnie zgodnie z wymiarem nominalnym. Każda maszyna,
w każdym procesie technologicznym wykona część lub element precyzyjny z pewnym
błędem. Zakres tego błędu określa się poprzez określenie tolerancji. Rysunek 6. przedstawia
nazwy wymiarów i prezentuje pojęcia związane z tolerowaniem wymiaru.

a)

b)

c)

Rys. 6.

a) Wymiary graniczne b) Odchyłki graniczne

c) Położenie pola tolerancji [1]

Wymiar nominalny N to wymiar, jaki powinna posiadać cześć, gdyby została wykonana

idealnie.
–

Wymiar rzeczywisty jest to wymiar, jaki posiada część wyprodukowana, a zatem
obarczony błędem wykonania. Wymiar ten jest określony za pomocą przyrządu
pomiarowego z dokładnością właściwą dla przyrządu pomiarowego.

–

Górny wymiar graniczny B to największy wymiar, jaki może mieć przedmiot uznany za
dobry.

–

Dolne wymiar graniczny A to najmniejszy wymiar, jaki może mieć przedmiot uznany za
dobry.

–

Odchyłkę górną oznacza się ES dla otworów i es dla wałków, jest to różnica wymiarów
B i N: ES = B − N

i es = B − N.

–

Odchyłkę dolną oznaczamy EI dla otworów i ei dla wałków, jest to różnica wymiarów
A i N: EI = A − N

i

ei = A − N.

–

Pole tolerancji T jest to różnica wymiarów A i B lub odchyłek górnej i dolnej: T = B − A

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Pole tolerancji jest zawsze liczbą dodatnią, jej wartość zależy od wartości wymiaru

nominalnego i klasy tolerancji. Oznaczane jest numerem klasy tolerancji poprzedzonej
symbolem IT, na przykład IT5 oznacza, ze pole tolerancji wynosi 4 mm dla średnicy do 3mm.
Zobacz PN - EN 20286-1. Położenie pola tolerancji przedstawia rysunek 6c.

Tolerancje przedstawia się na rysunkach: liczbowo przez podanie odchyłek za liczbą

wymiarową

20 ± 0,001

oraz w postaci symbolu, na przykład 50 IT5.

Tolerancje dotyczą nie tylko wymiarów, ale także kształtu: prostoliniowości, płaskości

okrągłości, walcowatości, zarysu przekroju. Odchyłki i tolerancje kształtu wraz z ich
oznaczeniami zawiera PN - 87/M - 01145 i PN - 78/M - 02137. Oznaczenia przestawione są
w tabeli 1.

Tabela 1. Przykłady oznaczania tolerancji kształtu

Rodzaj tolerancji

Znak

Tolerancja prostoliniowości

Tolerancja płaskości

Tolerancja okrągłości

Tolerancja walcowości

Tolerancja zarysu przekroju wzdłużnego

=

Tolerancje dotyczą także położenia, zawiera je PN-87/M-01145 i PN-78/M-02137.
Pasowanie określa charakter współpracy dwóch elementów o tym samym wymiarze

nominalnym (wewnętrznym i zewnętrznym). Dotyczyć to może wałka i współpracującej
z nim tulei. Pasowanie wynika z wymiarów granicznych tych elementów przed ich
połączeniem.

Wymiarem nominalnym pasowania nazywamy wymiar nominalny tulei i wałka.

Położenia pól tolerancji obu współpracujących elementów decydują o tolerancji pasowania.
W zależności od położenia pół tolerancji wałka i tulei może wystąpić luz lub wcisk. Wcisk
wystąpi, gdy luz ma wartość ujemną.

L

max

= B

o

– A

w

, L

min

= A

o

– B

w

, Lmax = ES – ei, L

min

= Ei – es, T = T

o

+T

w

L

max

– luz maksymalny

L

min

– luz minimalny

T - tolerancja pasowania
T

o

– tolerancja otworu (tulei)

T

w

– tolerancja wałka

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Rys. 7. Rodzaje pasowań: a) luźne,

b) ciasne,

c) mieszane [1]

Rodzaje pasowań przedstawia rysunek 7.

–

pasowanie luźne – to pasowanie, w którym zawsze zapewniony jest luz,
zatem L

max

> 0 i L

min

> 0,

–

pasowanie ciasne wystąpi, gdy zawsze zapewniony jest wcisk,
zatem L

max

< 0 i L

min

< 0,

–

pasowanie mieszane wystąpi, gdy może zaistnieć wcisk lub luz
L

max

> 0 i L

min

< 0,

–

pasowanie podstawowe ma miejsce, gdy otwór i wałek tolerowane są asymetrycznie
w głąb materiału. T

o

oznacza, że średnica otworu jest „powiększana”, a wałka

„zmniejszana”
L

max

> 0, L

min

= 0.

Pasowania są usystematyzowane w układy pasowań. Najbardziej istotne są układy

pasowania według stałego wałka i stałego otworu. Określają to normy PN-77/M-02105.
Przykład oznaczenia pasowania: Ø20N7/h6 oznacza, że średnica wynosi 20 mm, a klasa
tolerancji dla wałka wynosi N7, a tulei h6, dla których odpowiednie wartości należy znaleźć
w tablicach określających klasy tolerancji.

Rodzaj powierzchni i jej dokładność wykonania określa falistość i chropowatość

powierzchni. Falistość powierzchni jest to zbiór okresowo powtarzających się nierówności
powierzchni o dużych odległościach między wierzchołkami, zaś chropowatość powierzchni to
zbiór nierówności o stosunkowo małych odległościach miedzy wierzchołkami. Falistość
powierzchni określa PN-74/M-04255, PN-89/M-04256 i PN - EN 4287:1999. Chropowatość
zaś określa między innymi PN - EN 4287:1999, PN-ISO 1302:1996, PN-87/M-04251. Normy
te zawierają pełne oznaczenia falistości i chropowatości na rysunkach technicznych.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do ćwiczeń.

1. Na czym polega tolerowanie?
2. Jakich wymiarów używa się w celu określenia tolerancji?
3. Co to jest tolerancja?
4. Co to są odchyłki?
5. Jakie parametry części podlegają tolerowaniu?
6. Jak oznacza się tolerancje na rysunkach technicznych?
7. Co to jest pasowanie?
8. Kiedy występuje luz, a kiedy wcisk?
9. Jakie mamy rodzaje pasowań?
10. Jakie mamy układy pasowań?
11. Na czym polega pasowanie według stałego wałka?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

12. Na czym polega pasowanie według stałego otworu?
13. Jak oznaczamy pasowania na rysunkach?
14. Jakie parametry określają jakość powierzchni?
15. Które normy mówią o oznaczaniu parametrów powierzchni na rysunkach?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Odczytaj z rysunków technicznych następujące parametry wykonania części:

–

tolerancje wymiarów,

–

tolerancje kształtu,

–

rodzaj pasowania,

–

falistość i chropowatość.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) odczytać z rysunków technicznych następujące parametry wykonania części:

–

tolerancje wymiarów,

–

tolerancje kształtu,

–

rodzaj pasowania,

–

falistość i chropowatość,

2) wypisać w zeszycie oznaczenia i ich interpretację, wykorzystując odpowiednie PN i (lub)

podręcznik do rysunku technicznego,

3) uzupełnić ołówkiem oznaczenia tolerancji, pasowania, falistości, chropowatości

powierzchni w rysunkach technicznych elementów mechanizmów precyzyjnych
przygotowanych przez nauczyciela stosownie do jego zaleceń z zastosowaniem reguł
i wymagań rysunku technicznego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zeszyt,

–

przygotowane przez nauczyciela rysunki,

–

literatura dotycząca rysunku technicznego i odpowiednie PN.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:
–

Tak

Nie

1) odczytać i interpretować na rysunku technicznym tolerancje

wymiarów?





2) odczytać i interpretować na rysunku technicznym tolerancje

kształtu?





3) odczytać i interpretować na rysunku technicznym pasowania?





4) odczytywać i interpretować na rysunku technicznym oznaczenia

falistości?





5) odczytać i interpretować na rysunku technicznym oznaczenia

chropowatości?





6) nanieść na rysunku odpowiednie oznaczenia tolerancji,

pasowania, chropowatości i falistości?





7) skorzystać z PN i literatury związanej z tematem tolerancji,

pasowań?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

4.3. Zasady wykonywania dokumentacji technicznej z wykorzystaniem

oprogramowania komputerowego

4.3.1. Materiał nauczania

W obecnych czasach w sporządzaniu dokumentacji technicznej pomagają komputery

i ich niejednokrotnie bardzo specjalistyczne oprogramowanie. Pozwala ono nie tylko
wykonać rysunki, ale także niezbędne obliczenia konstrukcyjne czy kinematyczne. Większość
oprogramowania stosowanego w sporządzaniu dokumentacji jest typu CAD, na przykład
Auto – CAD. Rysunki sporządzane z pomocą komputera mają lepszą jakość i dokładność, niż
sporządzane ręcznie. Jednak w niektórych wypadkach (na przykład wykonanie szkiców) nie
ma potrzeby angażowania komputera. Nadal łatwiej i szybciej jest sporządzić go ręcznie.

Aby móc sporządzać dokumentację techniczną w oparciu o komputer, należy przejść kurs

posługiwania się danym programem komputerowym. Znajomość jego opcji, poleceń
i ułatwień pomaga rzeczywiście w szybkim sporządzeniu dokumentacji. Nauka taka przebiega
w pracowni komputerowej, w której znajdują się stanowiska z zainstalowanym odpowiednim
programem. Dobrze jest poznać zasady sporządzania rysunków chociaż na przykładzie dwóch
programów. W pracy zawodowej bowiem można spotkać się z różnym oprogramowaniem.
Poznanie różnic między nimi na przykładzie dwóch programów umożliwi zorientowanie się
przede wszystkim w podobieństwach i pomoże ocenić, na ile różnice wymagają dodatkowej
edukacji w postaci kursów i czy czasem do poprawnej obsługi nie wystarczy samokształcenie.

Przed przystąpieniem do zapoznania się z danym oprogramowaniem dobrze jest wiedzieć

jak często występuje ono w warunkach przemysłu czy usług. Nie poleca się zdobywania
umiejętności tworzenia dokumentacji na oprogramowaniu przestarzałym lub marginalnie
używanym w warunkach pracy zawodowej. Jasne jest, że w wyborze oprogramowania istotną
rolę odgrywa jego cena.

Konieczność opanowania umiejętności pracy z komputerem w celu pozyskiwania

informacji jest już dość oczywista. Tak samo oczywiste powinno być nabycie umiejętności
pracy z oprogramowaniem wspomagającym różne czynności w danym zawodzie. A zatem
w kręgu zainteresowań każdego fachowca, także mechanika precyzyjnego, powinno być
zarówno oprogramowanie wspomagające projektowanie, jak i wspomagające pracę urządzeń
czy maszyn.

Każde oprogramowanie ma własny program kursu obsługi. Warto zrealizować taki kurs,

by sprostać wymaganiom współczesnej techniki. Dobrze, jeśli kurs zawiera tematykę
związaną z wykonywaniem prostych obliczeń konstrukcyjnych i kinematycznych
(na przykład dotyczących wytrzymałości, przekroju czy przełożenia).

4.3.2. Pytania sprawdzające

1. Jaką rolę pełni komputera w sporządzaniu dokumentacji technicznej?
2. W jakich sytuacjach poprzestajemy na ręcznym sporządzeniu dokumentacji technicznej?
3. Co jest niezbędne do posiadania umiejętności pracy z komputerem i oprogramowaniem

do sporządzania dokumentacji technicznej?

4. Jakimi kryteriami posługujemy się przy zakupie i nauce obsługi oprogramowania do

sporządzania dokumentacji technicznej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zapoznaj się z programem kursu obsługi oprogramowania do sporządzania dokumentacji

technicznej dostępnym w pracowni. Korzystaj z rad i doświadczenia nauczyciela. Zabiegaj,
by na stanowisku komputerowym pracowała tylko jedna osoba. Gdy to jest niemożliwe ustal
z kolegą (koleżanką) częstotliwość i sposób zamieniania się przy pracy. Jeśli takie ustalenia
nastręczają trudności, poproś o pomoc nauczyciela.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z programem kursu obsługi oprogramowania do sporządzania dokumentacji

technicznej, który jest dostępny w pracowni,

2) zrealizować kolejno wszystkie ćwiczenia, jakie program obejmuje z wykorzystaniem rad

i doświadczenia nauczyciela.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zeszyt,

–

narzędzia i przyrządy pomiarowe,

–

program kursu obsługi oprogramowania do sporządzania dokumentacji technicznej wraz
z zadaniami,

–

stanowisko komputerowe z zainstalowanym odpowiednim programem do sporządzania
dokumentacji technicznej z możliwością drukowania efektów zadań,

–

literatura i właściwe PN.

Ćwiczenie 2

Dla zadanych części i opisów technologicznych sporządź dokumentację, wykorzystując

program komputerowy. Przykłady części oraz opisy przygotuje dla Ciebie nauczyciel.

Sposób wykonania

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wykonać prosty rysunek techniczny zadanej części mechanizmu precyzyjnego,

wykorzystując program i stanowisko komputerowe,

2) wydrukować swój rysunek,
3) przedstawić rysunek nauczycielowi i ocenić,
4) wziąć pod uwagę sugestie nauczyciela i poprawić ewentualne błędy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

przygotowane przez nauczyciela części i opisy technologiczne ich wykonania,

–

zeszyt,

–

narzędzia i przyrządy pomiarowe,

–

stanowisko komputerowe z zainstalowanym odpowiednim programem do sporządzania
dokumentacji technicznej z możliwością drukowania efektów zadań,

–

literatura, inne źródła informacji i odpowiednie PN.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) obsłużyć program komputerowy do sporządzania dokumentacji

technicznej?





2) zaprojektować dokumentację techniczną prostego elementu

maszynowego w oparciu o program komputerowy do jej
sporządzania?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1) Przeczytaj uważnie instrukcję.
2) Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3) Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4) Test zawiera 22 zadania. 16 zadań jest z poziomu podstawowego, 6 zadań jest z poziomu

ponadpodstawowego Do każdego z nich podane są 4 możliwe odpowiedzi. Tylko jedna
jest poprawna.

5) Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej KARCIE ODPOWIEDZI, stawiając

w odpowiedniej rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź
zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić poprawną odpowiedź.

6) Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt.
7) Proponuje się następujące normy wymagań:

–

dopuszczający

- za uzyskanie 10÷12 punktów,

–

dostateczny

- za uzyskanie 13÷15 punktów,

–

dobry

- za uzyskanie 16÷18 punktów,

–

bardzo dobry

- za uzyskanie 19÷22 punktów.

8) Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz mieć pewność, ze sprawdziłeś swoją

wiedzę.

9) Nie musisz zachowywać kolejności rozwiązywania zadań.
10) Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Mechanik precyzyjny posługuje się:

a) dokumentacją techniczną i instrukcjami obsługi większości popularnych

mechanizmów precyzyjnych, ofertami firm zaopatrujących zarówno w maszyny,
narzędzia pomiarowe, jak i części czy narzędzia i urządzenia naprawcze,
dokumentacją techniczną narzędzi i urządzeń stosowanych w diagnostyce
i naprawach, branżowymi zestawami Polskich Norm.

b) ofertami firm zaopatrujących zarówno w maszyny, narzędzia pomiarowe, jak i części

czy narzędzia i urządzenia naprawcze, branżowymi zestawami Polskich Norm.

c) dokumentacją techniczną i instrukcjami obsługi większości popularnych

mechanizmów precyzyjnych, ofertami firm zaopatrujących zarówno w maszyny,
narzędzia pomiarowe, jak i części czy narzędzia i urządzenia naprawcze.

d) branżowymi zestawami Polskich Norm.

2. Rysunek techniczny to:

a) obrazki części.
b) zestaw niezrozumiałych symboli i znaków.
c) znormalizowany i skodyfikowany język porozumiewania się projektantów,

konstruktorów i pracowników uczestniczących w procesie produkcji lub usług.

d) język

porozumiewania

się

projektantów,

konstruktorów

i

pracowników

uczestniczących w procesie produkcji lub usług.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

3. Symbol A4 oznacza:

a) format arkusza o wymiarach 210x297 mm.
b) symbol pisma technicznego.
c) format arkusza o wymiarach 297x420 mm.
d) rodzaj wymiarowania.

4. W rysunku technicznym używa się pisma:

a) kaligrafowanego.
b) ozdobnego.
c) zwykłego.
d) technicznego prostego lub pochyłego.

5. Informacje tekstowe na rysunku umieszcza się:

a) zbiorcze oznaczenia stanu powierzchni znajdują się w górnym prawym rogu,

w dolnym prawym rogu umieszcza się tabliczkę rysunkową, zawiera ona dodatkowe
informacje, na przykład: nr rysunku, nazwę przedmiotu lub urządzenia, nazwisko
kreślarza lub projektanta.

b) w dolnym prawym rogu umieszcza się tabliczkę rysunkową, zawiera ona dodatkowe

informacje, na przykład: nr rysunku, nazwę przedmiotu lub urządzenia.

c) zbiorcze oznaczenia stanu powierzchni znajdują się w górnym prawym rogu,

w dolnym prawym rogu umieszcza się tabliczkę rysunkową, zawiera ona dodatkowe
informacje, na przykład: nr rysunku.

d) zbiorcze oznaczenia stanu powierzchni znajdują się w górnym prawym rogu.

6. Rysunek przedstawiający część może być:

a) rysunkiem wykonawczym.
b) rysunkiem montażowym.
c) wykresem.
d) rysunkiem złożeniowym.

7. Rysunki wykonywane są w skali ponieważ:

a) nie wolno wykonywać rysunku przedmiotu w jego rzeczywistym wymiarze.
b) nie zawsze można wykonać rysunek przedmiotu w jego rzeczywistym wymiarze.
c) trzeba wykonywać rysunki pomniejszone.
d) trzeba wykonywać rysunki powiększone.

8. Przy wykonywaniu rzutowania prostokątnego obowiązuje zasada, że:

a) liczba rzutów powinna być minimalna, ale niezbędna do jednoznacznego

przedstawienia przedmiotu i jego zwymiarowania.

b) liczba rzutów jest nieistotna.
c) liczba rzutów powinna być minimalna.
d) liczba rzutów powinna być maksymalna.

9. Rysunki przedstawiają przekrój i widok. Który rysunek przedstawia widok, a który

przekrój?

Rys. 1 do testu Posługiwanie się dokumentacją techniczną [1]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

Rys. 2. do testu Posługiwanie się dokumentacją techniczną [1]

a) rysunek 1 przedstawia widok, a rysunek 2 przedstawia przekrój.
b) rysunek 1 przedstawia przekrój, a rysunek 2 przedstawia widok.
c) rysunek 1 przedstawia widok i rysunek 2 przedstawia widok.
d) rysunek 1 przedstawia przekrój i rysunek 2 przedstawia przekrój.

10. Wśród zasad prawidłowego wymiarowania jest zasada, że:

a) nie należy powtarzać tych samych wymiarów na różnych rzutach przedmiotu.
b) należy powtarzać te same wymiary na różnych rzutach przedmiotu.
c) nie nanosi się wymiarów na rysunkach.
d) wymiaruje się dowolnie.

11. Tolerowanie wymiarów jest niezbędne, ponieważ:

a) są maszyny, którymi można wykonać część lub element urządzenia bezbłędnie.
b) każda maszyna i każdy wykonawca, wykonujący część lub element urządzenia, zrobi

to z pewnym błędem.

c) błędy maszyn są nieistotne.
d) tylko ludzie są omylni.

12. Oznaczone na rysunku 3 wymiary to:

Rys. 3. do testu Posługiwanie się dokumentacją techniczną [1]

a) N – wymiar nominalny, A i B – dolne wymiary graniczne.
b) N – górny wymiar graniczny, A – wymiar nominalny, B – dolny wymiar graniczny.
c) N – dolny wymiar graniczny, A – górny wymiar graniczny, B – wymiar nominalny.
d) N – wymiar nominalny, A – dolny wymiar graniczny, B – górny wymiar graniczny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

13. Oznaczone na rysunku 3. wymiary to:

a) ES, es – odchyłki dolne, EI, ei – odchyłki dolne.
b) ES, es – odchyłki górne, EI, ei – odchyłki górne.
c) ES, es – odchyłki górne, EI, ei – odchyłki dolne.
d) ES, es – odchyłki dolne, EI, ei – odchyłki górne.

14. Tolerancję przedstawia się wzorem:

a) T = A – B, gdzie T - tolerancja, A - dolny wymiar graniczny, a B - górny wymiar

graniczny.

b) T = B – A, gdzie T - tolerancja, A - dolny wymiar graniczny, a B - górny wymiar

graniczny.

c) T = A – B, gdzie T - górny wymiar graniczny, A - tolerancja, a B - dolny wymiar

graniczny.

d) T = A – B, gdzie T - dolny wymiar graniczny, A - tolerancja, a B - górny wymiar

graniczny.

15. Odchyłkę górną przedstawia wzór:

a) ES = B – N, gdzie B - dolny wymiar graniczny, a N - wymiar nominalny.
b) ES = A – N, gdzie A - dolny wymiar graniczny, a N -wymiar nominalny.
c) ES = B – N, gdzie B - górny wymiar graniczny, a N - wymiar nominalny.
d) ES = B – A, gdzie B - górny wymiar graniczny, a A - wymiar nominalny.

16. Odchyłkę dolną przedstawia wzór:

a) EI = A – N, gdzie A - górny wymiar graniczny, N - górny wymiar graniczny.
b) EI = A – N, gdzie A - dolny wymiar graniczny, N - wymiar nominalny.
c) EI = A – N, gdzie A - dolny wymiar graniczny, N - górny wymiar graniczny.
d) EI = B – N, gdzie B - górny wymiar graniczny, N - wymiar nominalny.

17. Pasowanie luźne występuje, gdy:

a) występuje wcisk i luz.
b) występuje wcisk.
c) występuje luz albo wcisk.
d) zawsze zapewniony jest luz.

18. Pasowanie ciasne występuje, gdy:

a) zawsze zapewniony jest luz.
b) występuje luz albo wcisk.
c) zawsze zapewniony jest wcisk.
d) występuje wcisk i luz.

19. Pasowanie mieszane występuje, gdy:

a) zawsze zapewniony jest wcisk.
b) może być luz, albo wcisk.
c) zawsze zapewniony jest luz.
d) występuje wcisk i luz.

20. Najbardziej istotnymi układami pasowań są:

a) pasowanie według stałego wałka i stałego otworu.
b) pasowanie według stałego wałka.
c) pasowanie według stałego otworu.
d) pasowanie według wałka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

21. Dokładność wykonania powierzchni określają parametry:

a) falistość,
b) nierówność,
c) falistość i chropowatość powierzchni,
d) tylko chropowatość powierzchni.

22. Najbardziej istotnymi warunkami przy zakupie oprogramowania do wspomagania

projektowania dokumentacji technicznej są:
a) jak często występuje ono w warunkach przemysłu lub usług i czy nie jest

przestarzałe,

b) cena i atrakcyjność,
c) występowanie w pracowni szkolnej,
d) upodobania użytkownika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko

............................................................................................................................

Posługiwanie się dokumentacją techniczną

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1.

a

b

c

d

2.

a

b

c

d

3.

a

b

c

d

4.

a

b

c

d

5.

a

b

c

d

6.

a

b

c

d

7.

a

b

c

d

8.

a

b

c

d

9.

a

b

c

d

10.

a

b

c

d

11.

a

b

c

d

12.

a

b

c

d

13.

a

b

c

d

14.

a

b

c

d

15.

a

b

c

d

16.

a

b

c

d

17.

a

b

c

d

18.

a

b

c

d

19.

a

b

c

d

20.

a

b

c

d

21.

a

b

c

d

22.

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

6. LITERATURA

1. Burcan J.: Podstawy rysunku technicznego. WNT, Warszawa 2006
2. Ciekanowski A.: Poradnik ślusarza narzędziowego wzorcarza. WNT, Warszawa 1989
3. Górecki A.: Technologia ogólna. WSiP, Warszawa 2000
4. Lewandowski T.: Rysunek techniczny dla mechaników. WSiP, Warszawa 1995
5. Maksymowicz A.: Rysunek zawodowy dla szkół zasadniczych. WSiP, Warszawa 1999
6. Okoniewski S.: Technologia maszyn. WSiP, Warszawa 1995
7. Okoniewski S.: Podstawy technologii mechanicznej, WNT, Warszawa 1983
8. Legutko St.: Podstawy eksploatacji maszyn i urządzeń, WSiP, Warszawa 2004
9. Pawlicki K.: Transport w przedsiębiorstwie. Maszyny i urządzenia. WSiP Warszawa 1996
10. Rutkowski A.: Części maszyn. WSiP, Warszawa 1996