Amunicja strzelecka

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 1 / 48

WSTEP

Amunicja strzelecka to odmiana srodków bojowych przeznaczona do wystrzeliwania z broni

strzeleckiej, odpalania z wyrzutni (zasobnika) lub miotania sila miesni zolnierza. Przeznaczona

jest do razenia sily zywej, lekkoopancerzonej techniki bojowej, do niszczenia umocnien,
oswietlania i zadymiania terenu, wskazywania celów itp. Zalicza sie do niej srodki bojowe
przeznaczone do broni o kalibrze ponizej 20 mm oraz do srodków wyspecjalizowanych o

wiekszym kalibrze, które ze wzgledu na przeznaczenie taktyczne stanowia indywidualne lub

zespolowe uzbrojenie zolnierzy. Sa to wiec naboje strzeleckie, naboje do granatników, granaty
reczne i nasadkowe oraz amunicja sygnalowa i oswietlajaca.

1. NABOJE STRZELECKIE

1.1. Klasyfikacja naboi strzeleckich

W zale znosci od rodzaju broni, do której wykorzystuje sie te naboje mozna wyróznic naboje:

rewolwerowe, pistoletowe, posrednie, karabinowe, wielkokalibrowe i naboje do strzelb. O
przynaleznosci do okreslonej grupy amunicji decyduje wielkosc energii wylotowej pocisku i, w
mniejszym stopniu, róznice konstrukcyjne naboi.

Naboje rewolwerowe – przeznaczone sa do zasilania rewolwerów, które sluza do

samoobrony, ochrony porzadku, obezwladniania i zwalczania sily zywej na krótkich
odleglosciach – najczesciej do 50 m. Energia kinetyczna pocisku przy jego wylocie z lufy rzadko

dochodzi do 1000 J. W nabojach tych stosuje sie szeroka game pocisków o róznorodnej
konstrukcji, masie i przeznaczeniu. Wynika to z faktu stosowania ich w broni nieautomatycznej,

powtarzalnej, gdzie nie jest wykonywana przez nie zadna praca konieczna do przygotowania
kolejnego strzalu.

Naboje pistoletowe – wykorzystywane sa w pistoletach z analogicznym przeznaczeniem jak

amunicja rewolwerowa. Stosuje sie w nich przede wszystkim pociski zwykle, rzadko spotyka sie
naboje z pociskami przeciwpancernymi lub smugowymi. Energia wylotowa pocisku
pistoletowego najczesciej jest nieco mniejsza niz 500 J. Zastosowanie tych naboi w pistoletach

maszynowych umozliwia zwiekszenie odleglosci skutecznego razenia z 50 m do ponad 200 m i
zwiekszenie energii kinetycznej pocisku nawet o kilkadziesiat procent.

Naboje posrednie – stosowane sa w karabinkach i sluza do zwalczani sily zywej i

niszczenia nieopancerzonej techniki bojowej na odleglosciach do 400 m. Oprócz podstawowego
typu pocisku – pocisku zwyklego – w nabojach tych stosuje sie równiez pociski smugowe i
przeciwpancerne, a niekiedy równiez pociski o dzialaniu polaczonym (np. przeciwpancerno-

smugowe) lub poddzwiekowe. Energia kinetyczna pocisku przy jego wylocie z lufy zawiera sie
w przedziale 1000-2000 J. Zastosowanie tej amunicji do karabinków maszynowych umozliwia

zwiekszenie odleglosci skutecznego zwalczania celów do ponad 600 m, w tym przypadku jednak

zmiany energii kinetycznej pocisków sa nieznaczne. Nazwa „amunic ja posrednia” zwiazana jest

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 2 / 48

z jej charakterystykami taktyczno-techniczo-balistycznymi, które sa korzystniejsze niz w
przypadku amunicji pistoletowej, a ustepuja amunicji karabinowej. Ich „posrednie”, uniwersalne

wartosci decyduja o tym, ze jest to najpowszechniej wystepujacy typ amunicji do broni
indywidualnej w wiekszosci armii swiata.

Naboje karabinowe – przeznaczone sa do zasilania karabinów i umozliwiaja zwalczanie

sily zywej i nieopancerzonej techniki bojowej do odleglosci okolo 800 m. W ich konstrukcji

stosuje sie szeroka game pocisków, z tym, ze najczesciej wykorzystuje sie pociski zwykle (w tym
wyborowe), smugowe, przeciwpancerne i przeciwpancerno - zapalajace, rzadziej pociski

zapalajace, poddzwiekowe i o dzialaniu polaczonym (np. przeciwpancerno -zapalajaco-smugowe,
wskaznikowo-zapalajace). Typowy pocisk karabinowy przy wylocie z lufy dysponuje energia
rzedu 3000÷4000 J, jednak poszukiwania nowych konstrukcji, szczególnie dla potrzeb broni

wyborowej, powoduja, ze opracowywane sa naboje, których pocisk i uzyskuja blisko 7000 J.
Wykorzystanie naboi karabinowych w karabinach maszynowych umozliwia zwiekszenie

odleglosci skutecznego zwalczania sily zywej do ponad 1200 m.

Naboje wielkokalibrowe – stosowane sa w wielkokalibrowych karabinach maszynowych

i wielkokalibrowych karabinach wyborowych. Sluza do zwalczania srodków ogniowych,
lekkoopancerzonej techniki bojowej, obiektów latajacych i (rzadziej) sily zywej ukrytej za

umocnieniami. Pociski tych naboi charakteryzuja sie energia kinetyczna na poziomie 15÷30 kJ, a
zadowalajaca celnosc i skutecznosc razenia utrzymuja do okolo 2000 m. Najczesciej stosuje sie

w nich pociski przeciwpancerne, przeciwpancerno- zapalajace, przeciwpancerno - zapalajaco-

odlamkowe i odlamkowo- zapalajace (czesto wyposazone dodatkowo w smugacze), pociski
zwykle stosuje sie rzadziej – sluza przede wszystkim do prowadzenia strzelan sprawdzajacych
lub do zwalczania sily zywej.

Oprócz podzialu wynikajacego ze stosowania amunicji w okreslonym rodzaju broni, mozna

dokonac jej podzialu z uwagi na jej przeznaczenie. Mozna tu wyróznic amunicje bojowa,

cwiczebna, pozoracyjna, szkolna, treningowa amunicje do badan oraz kontrolno-pomiarowa.

Amunicja bojowa – to podstawowy rodzaj naboi strzeleckich, przeznaczony do razenia i

obezwladniania sily zywej,

srodków ogniowych, niszczenia nieopancerzonego i

lekkoopancerzonego sprzetu oraz lekkich umocnien. Zalicza ja sie do niej naboje z pociskami
zwyklymi (lekkie, z rdzeniem stalowym i ciezkie), przeciwpancernymi, smugowymi,

zapalajacymi, do strzelan z broni wyposazonej w tlumik dzwieku (poddzwiekowych) oraz o
dzialaniu polaczonym (np. przeciwpancerno -zapalajace, przeciwpancerno -zapalajaco-smugowe,
przeciwpancerno- zapalajaco-odlamkowe, wskaznikowo- zapalajace, odlamkowo-zapalajace). Do

amunicji bojowej zalicza sie tez naboje wyborowe, które wyposazone sa najczesciej w pociski
zwykle, rzadziej przeciwpancerne lub o dzialaniu polaczonym. Amunicja ta charakteryzuje sie
bardzo dokladnym wykonaniem wszystkich czesci skladowych, pozyskanych metoda selekcji z

produkcji elementów standardowych lub wykonanych oddzielnie przy zastosowaniu

zaostrzonych rezimów technologicznych. Precyzyjne wykonanie umozliwia uzyskanie lepszego
skupienia i celnosci na wiekszych, niz w przypadku amunicji standardowej, odleglosciach.

Amunicja cwiczebna – to taki rodzaj naboi, który zapewniajac realizm szkolenia

jednoczesnie znaczaco zmniejsza lub wrecz likwiduje niebezpieczenstwa zwiazane z

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 3 / 48

poslugiwaniem sie amunicja bojowa, a szczególnie z jej duza zdolnoscia razenia na wiekszych
odleglosciach. W przypadku stosowania w szkoleniu strzeleckim amunicji cwiczebnej wielkosc

niezbednych stref bezpieczenstwa wyznaczanych wokól strzelnicy (placu cwiczen) moze byc
wielokrotnie mniejsza niz stref dla analogicznej amunicji bojowej. Zasadnicza rola pocisków
cwiczebnych jest oddzialywanie na tarcze przy mniejszej, niz w amunicji bojowej, energii

kinetycznej. Dlatego charakteryzuja sie one oryginalnymi i unikatowymi konstrukcjami, w

których niekiedy stosuje sie dodatkowo smugacze.

Amunicja pozoracyjna – przeznaczona jest do pozorowania strzelania i zapoznania sie

strzelajacego z przebiegiem i charakterystyka zjawiska strzalu. W broni strzeleckiej stosuje sie
przede wszystkim tzw. naboje „slepe”, które pozbawione sa pocisku, lub których pocisk ulega
rozerwaniu podczas jego ruchu w lufie. Zagrozenia zwiazane z poslugiwaniem sie ta amunicja

sprowadzaja sie do niewielkiej, co najwyzej kilkudziesieciometrowej, wielkosci strefy
niebezpiecznej, zwiazanej z wyplywem z lufy produktów gazowych lub wylotem fragmentów

pocisku fikcyjnego.

Amunicja szkolna – wykorzystywana jest w procesie szkolenia do nauki budowy, dzialania,

poslugiwania sie nia i obslugiwania jej. Moze wystepowac w postaci naboi lub ich przekrojów.
Amunicja tego typu bezwzglednie pozbawiona jest jakichkolwiek materialów wybuchowych i

dlatego w toku calego procesu eksploatacji nie stanowi zagrozenia dla zycia i mienia.

Amunicja treningowa – przeznaczona jest do nauki ladowania, omawiania wspóldzialania

mechanizmów, wykonywania rzutów itp. Podobnie jak amunicja szkolna pozbawiona jest

materialów niebezpiecznych. Elementy naboju, które szybciej sie zuzywaja lub oddzialywuja
niszczaco na bron moga byc wykonane z innych materialów lub moga miec nieco zmieniona
konstrukcje.

Amunicja do badan – stosowana jest do kontroli wlasciwego dzialania mechanizmów broni

i sprawdzania wytrzymalosci luf. Naboje tego typu maja klasyczna konstrukcje, z tym, ze

uzyskuje sie dzieki nim np. wieksze cisnienia maksymalne. Oddanie strzalu z broni przy

cisnieniu wyzszym o kilkadziesiat procent (w stosunku do nominalnego cisnienia maksymalnego
dla danego naboju) powoduje, ze moga sie ujawnic wady konstrukcyjne i materialowe w lufie lub

w mechanizmach broni. Tak, wiec strzelanie amunicja do badan praktycznie weryfikuje
wytrzymalosciowo caly uklad miotajacy i funkcjonujace w jego obrebie mechanizmy.

Amunicja kontrolno-pomiarowa – przeznaczona jest do okreslania stanu zuzycia

elementów broni, okreslania wielkosci luzów, pomiarów ich wielkosci itp. Pozbawiona jest
elementów niebezpiecznych i najczesciej wystepuje w postaci metalowych atrap, które ksztaltem
i wygladem przypominaja naboje bojowe.

1.2. Budowa i dzialanie naboi strzeleckich

Zasadniczym przeznaczeniem naboi strzeleckich jest razenie sily zywej i, w mniejszym

stopniu, nieopancerzonej lub lekkoopancerzonej techniki bojowej. W zdecydowanej wiekszosci
przypadków jest to oddzialywanie na cel energia kinetyczna pocisku. Aby uzyskac wymagany

stopien porazenia celu od broni strzeleckiej wymaga sie m.in. prostoty eksploatacji, odpowiedniej

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 4 / 48

szybkostrzelnosci i celnosci. By sprostac tym wymaganiom naboje strzeleckie charakteryzuja sie
powtarzalna konstrukcja i zwarta budowa. Wszystkie elementy wchodzace w ich sklad do chwili

strzalu polaczone sa w jedna calosc tworzac tzw. nabój zespolo ny (scalony). Róznice w
konstrukcji nabojów wynikaja przede wszystkim z typu broni, do jakiej sa stosowane, rodzaju i
sposobu oddzialywania na cel oraz zastosowanych technologii.

1.2.1. Amunicja bojowa

W typowym bojowym naboju strzeleckim mozemy wyróznic nastepujace, przedstawione na

rys. 1. elementy. Pocisk (1) jest miotanym elementem razacym, który oddzialywuje bezposrednio
na cel. Sposób razenia uzalezniony jest od jego konstrukcji. Ladunek miotajacy (2) sklada sie ze

scisle okreslonej nawazki prochu o odpowiednich wlasciwosciach fizyko-chemicznych i
geometrii ziaren. Elementem odpowiedzialnym za pobudzenie ladunku miotajacego jest splonka
zapalajaca (3), która jest osadzona w znajdujacym sie w dnie luski gniezdzie. Luska (4) jest

elementem laczacym poszczególne czesci naboju w jedna calosc.

Odpalenie naboju nastepuje na skutek

mechanicznego oddzialywania iglicy broni na splonke

zapalajaca, która pobudza impulsem ogniowym
(plomien, temperatura, gorace czastki stale) ladunek
miotajacy.

Oprócz splonek naklóciowych

(uderzeniowych) mozliwe jest stosowanie splonek
elektrycznych, o lepszych charakterystykach dzialania.
Jednakze w amunicji wojskowej znalazly one

zastosowania, zas w konstrukcjach cywilnych (do celów
wyczynowych) sa bardzo rzadkie. Spalajac y sie proch
dostarcza duze ilosci gazów, które znajdujac sie w

ograniczonej objetosci powoduja powstanie duzego

cisnienia w lusce. To cisnienie oddzialywujac na dno
luski przyczynia sie do powstania odrzutu broni,

dzialajac zas na dno pocisku powoduje jego ruch w
przewodzie lufy. Podczas spalania ladunku miotajacego

nastepuje wiec zamiana energii chemicznej prochu na energie kinetyczna pocisku. Zjawisku temu

towarzysza znaczne straty energii. Typowa sprawnosc ukladu oscyluje w granicach 20 % – tj.

tylko taki procent energii uzyskanej z reakcji spalania jest efektywnie wykorzystany do
napedzania pocisku.

1.2.1.1. Budowa pocisków

Pocisk jest najwazniejszym elementem naboju, decydujacym o skutecznosci razenia celu. Ze

wzgledu na róznorodne sposoby oddzialywa nia na przegrode w ramach jednego wzoru naboju

wystepuje czesto kilka pocisków rózniacych sie konstrukcja (ksztaltem, rozlozeniem masy w
jego obrebie) i gabarytami. W zwiazku z tym, ze przy urzadzeniach celowniczych broni

Rys. 1. Budowa

naboju strzeleckiego

1 – pocisk;
2 – ladunek mio tajacy;
3 – luska;
4 – splonka zapalajaca;

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 5 / 48

strzeleckiej najczesciej brak jest mozliwosci wprowadzania poprawek na inny typ pocisku,
oprócz wymaganego skupienia, zasiegu i skutecznosci razenia konstrukcja wszystkich pocisków

stosowanych w jednym naboju powinna zapewniac zadowalajaca zgodnosc ksztaltu toru lotu
(celnosc). Umozliwia to prowadzenie skutecznego strzelania z wykorzystaniem jednego
celownika cala gama amunicji o róznym przeznaczeniu bojowym.

W typowym pocisku strzeleckim mozna wyróznic

nastepujace, przedstawione na rys. 2. elementy.
Wierzcholek pocisku (1), to jego eleme nt, na który

najczesciej nanoszone jest malowanie odrózniajace,
które stosuje sie w celu szybkiej identyfikacji rodzaju
pocisku. Wierzcholek pocisku przechodzi w czesc

ostrolukowa (2), która razem z nim tworzy tzw. czesc
glowicowa pocisku.

Pociski wystrzeliwane z

predkoscia naddzwiekowa charakteryzuja sie mala

srednica wierzcholka i duza dlugoscia czesci
glowicowej. Podyktowane jest to checia uzyskania jak
najmniejszej wartosci oporu czolowego, który decyduje

o zasiegu maksymalnym, a tym samym o wartosci

predkosci (energii kinetycznej) pocisku na poszczególnych odcinkach toru lotu. W takich

pociskach zarys ostroluk u najczesciej stanowi wycinek okregu o promieniu równym kilku

srednicom pocisku. Ogólnie im bardziej smukla jest czesc glowicowa pocisku, tym mniejszy jest
jego opór czolowy (rys. 3). Wydluzanie tej czesci jest jednak ograniczone koniecznoscia
wlasciwego prowadzenia pocisku w przewodzie lufy. Elementem za to odpowiedzialnym jest

czesc prowadzaca (4), która ma ksztalt walcowy. Odpowiednio dobrane jej wymiary i tolerancje
wykonania umozliwiaja takie prowadzenie pocisku w lufie, które eliminuja wplyw

towarzyszacych ruchowi postepowemu i obrotowemu pocisku wahan na jego celnosc i skupienie.

W pociskach amunicji stosowanej do broni automatycznej czesto na czesci prowadzacej
wykonuje sie pierscieniowy rowek (3). Spelnia on kilka istotnych funkcji:

•

dzieki obcisnieciu w tym miejscu luski ustala w pewnym okreslonym przedziale wartosc
sily (cisnienia gazów prochowych) potrzebnej do rozcalenia naboju; ma to duze znaczenie
we wstepnym okresie strzalu (tzw. pirostatycznym), poniewaz wplywa bezposrednio na

wielkosc cisnienia maksymalnego i predkosc wylotowa pocisku – tym samym na
powtarzalnosc warunków strzalu;

•

podczas dynamicznego dosylania obcisnieta w tym miejscu krawedz luski uniemozliwia

wsuniecie sie poddanego dzialaniu duzej sily bezwladnosci pocisku do luski; dzieki temu
nie ulegaja uszkodzeniu ziarna prochowe i nie zmniejsza sie objetosc, w której spala sie
ladunek miotajacy;

•

przy wyhamowaniu doslanego do komory nabojowej naboju polaczenie z luska zapobiega

jego rozcaleniu i wcieciu sie pocisku w bruzdy przewodu lufy; skutkowaloby to
zwiekszeniem objetosci spalania, zmiana poczatkowych warunków palenia sie prochu i w

konsekwencji brakiem powtarzalnosci warunków strzalu.

Rys. 2. Elementy zarysu

typowego pocisku

strzeleckiego

1 – wierzcholek;
2 – czesc ostrolukowa

(ostroluk);

3 – rowek;
4 – czesc prowadzaca

(wiodaca);

5 – czesc denna (dno);

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 6 / 48

W czesci naprzeciwleglej wierzcholkowi znajduje sie dno pocisku (5). W zaleznosci od

odleglosci strzelania i predkosci pocisku dno moze miec ksztalt walcowy lub stozkowy.

Walcowy ksztalt czesc denna przyjmuje najczesciej wtedy, gdy pocisk por usza sie z
predkosciami poddzwiekowymi lub, przy wiekszych predkosciach ruchu, gdy zasieg jego
skutecznego razenia jest stosunkowo krótki. Nachylenie pobocznicy stozka w czesci dennej

najczesciej zawiera sie w przedziale 5÷9º. Jak widac na rys. 3. wspólczynnik sily oporu

powietrza przyjmuje wartosci najwieksze dla predkosci powyzej 1 Ma. Dlatego tez stosowanie

stozkowej czesci dennej (zmniejsza

wartosc tego wspólczynnika) ma
uzasadnienie konstrukcyjne przede
wszystkim wtedy, gdy dla pocisku

poruszajacego sie z predkoscia
naddzwiekowa chcemy uzyskac

zadowalajaca celnosc i skupienie

równiez ponizej 1 Ma (na duzych
predkosciach).

Konstrukcja pocisków

strzeleckich uzalezniona jest od
sposobu ich oddzialywania na cel. W

przewazajacej czesci pocisków

strzeleckic h dzialanie razace
sprowadza sie do przekazania celowi
okreslonej energii kine tycznej,

uzyskanej podczas strzalu. Energia
kinetyczna na torze lotu jest

systematycznie tracona na

pokonanie sil oporu osrodka ruchu i,
w mniejszym stopniu, na pokonanie

sil grawitacyjnych. Dlatego tez
oprócz kalibru, masy pocisku i jego
predkosci, istotna charakterystyka

pocisku jest wartosc wspólczynnika balistycznego, która okresla podatnosc pocisku na utrate
predkosci (energii) na torze lotu. Pewna niewielka grupa pocisków strzeleckich oddzialywuje na
cel wykorzystujac inne rodzaje energii np. energie chemiczna.

Przykladowa budowa podstawowych wzorów pocisków strzeleckich przedstawiona jest na

rys. 4, a opis i sposób dzialania podano ponizej.

Pociski zwykle – ich podstawowym przeznaczeniem jest zwalczanie sily zywej lub, rzadziej,

nieopancerzonej techniki bojowej. Z uwagi na swoja budowe i charakterystyki taktyczno-
techniczne ich efektywnosc w zwalczaniu innych celów moze byc jednak niewystarczajaca.

Mozna wyróznic trzy podstawowe typy pocisków zwyklych: lekki (rys. 4a), ciezki (rys. 4b) i z
rdzeniem stalowym (rys. 4c). Pocisk zwykly sklada sie z plaszcza (2) i rdzenia olowianego (1).

Rys. 3. Udzial poszczególnych czesci pocisku w wielkosci

wspólczynnika sily oporu powietrza dla typowego pocisku

strzeleckiego (powyzej) i widok strugi powietrza oplywajacej

taki pocisk (ponizej)

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 7 / 48

Plaszcz ma za zadanie scalic wszystkie elementy w jeden zespól, zapewnic odpowiednia

predkosc postepowa (jego energia kinetyczna) i obrotowa pocisku (stabilizacja momentem

zyroskopowym) oraz nadac mu jednakowy ksztalt i wymiary (wazne z punktu widzenia balistyki
zewnetrznej). W tym celu plaszcze wykonuje sie jako elementy tloczone na prasach w
precyzyjnych matrycach, które zapewniaja wymagana powtarzalnosc ksztaltów i precyzje

wymiarów. Czesc prowadzaca w plaszczu odpowiedzialna jest za wlasciwa wspólprace z

bruzdami przewodu lufy. Dlatego musi umozliwiac wciecie sie pocisku w bruzdy (uszczelnienie
przestrzeni zapociskowej i zapobieganie przerywaniu sie gazów prochowych przed pocisk) i

przeniesienie momentu obrotowego (nadanie pociskowi rotacji niezbednej do jego stabilizacji na
torze lotu). W tym celu plaszcze wykonuje sie z materialów plastycznych o niezbyt duzej
twardosci i odpowiedniej wytrzymalosci. Najczesciej sa to stopy na bazie miedzi (np. tombak,

mosiadz M90) lub miekkie stale platerowane takimi stopami (np. BW8). Materialy te
umozliwiaja wypelnienie podstawowych funkcji plaszcza przy jednoczesnie umiarkowanym

wplywie swych charakterystyk na zuzywanie sie przewodu lufy oraz umozliwiaja skuteczne

zabezpieczenie pocisku przed korozja.

Rdzen jest elementem odpowiedzialnym za nadanie masy pociskowi, a po uderzeniu w cel –

za przekazanie energii kinetycznej. Wykonany jest ze stopu na bazie olowiu z niewielkim

dodatkiem antymonu (najczesciej ponizej 2 %). Pierwiastek ten wplywa na zmniejszenie
przyczepnosci olowiu do narzedzi (ulatwienie technologiczne), jego utwardzanie i mniejsza

podatnosc na odksztalcenie po uderzeniu w cel. Im wiecej antymonu, tym stop staje sie twardszy.

Juz jego kilkuprocentowy dodatek powoduje, ze tak uzyskany material staje sie trudnoobrabialny
metodami obróbki plastycznej. Obecnie coraz czesciej w miejsce wysoce toksycznego olowiu
zaczyna sie wprowadzac jego substytuty. Sa to najczesciej kompozyty na bazie wolframu, które

przy analogicznej gestosci materialu rdzenia nie zmieniaja charakterystyk masowo-
bezwladnosciowych dotychczasowych pocisków, nieco poprawiajac zdolno sci penetracyjne

takiej amunicji.

W przypadku pocisków zwyklych z rdzeniem stalowym zamiast wykonanego z olowiu

rdzenia stosuje sie koszulke olowiana (3). Jest ona odpowiedzialna za osiowosymetryczne

ulozenie rdzenia stalowego (4) i zwiekszenie masy pocisku w obrebie jego wierzcholka. Z uwagi
na swoja plastycznosc przejmuje tez czesc odksztalcen wcinajacego sie w bruzdy lufy plaszcza.
Rdzenie wykonuje sie najczesciej ze stali weglowych zwyklej jakosci, rzadko kiedy

wprowadzajac ich obróbke cieplno-chemiczna (np. hartowanie).

Pociski lekkie przeznaczone sa do zwalczania celów na stosunkowo krótkich odleglosciach,

gdzie, pomimo mniejszej masy, dysponuja jeszcze znaczna energia kinetyczna oraz zachowuja

wymagana celnosc i skupienie. Pociski ciezkie stosuje sie przede wszystkim do strzelan na
wieksze odleglosci z broni pokladowej lub z broni umieszczonej na podstawach. Ciezki pocisk ze
stozkowa czescia denna jest mniej podatny na podmuchy wiatru i moze skutecznie razic cele na

znacznie wiekszych odleglosciach niz pocisk lekki. Na analogicznych odleglosciach dysponuje

tez wieksza od poprzednika energia kinetyczna i uzyskuje wiekszy o kilkadziesiat procent zasieg
maksymalny. Uniwersalnymi cechami charakteryzuja sie natomiast pociski z rdzeniem

stalowym. Zastosowanie takiego rdzenia spowodowalo pewne zmniejszenie masy i zasiegu
pocisku, w stosunku do pocisku ciezkiego, ale twardszy rdzen poprawil jego skutecznosc

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 8 / 48

oddzialywania na technike bojowa. Dzieki duzej predkosci na poczatkowym odcinku toru lotu
uzyskuje sie jego plaska trajektorie, co sprzyja poprawie celnosci i umozliwia zwalczanie nawet

niewielkich celów. Dzialanie na sile zywa jest zblizone do pocisków z rdzeniem olowianym, z
tym, ze w tamtych konstrukcjach przy uderzeniu czesto wystepuje zjawisko rozwiniecie sie
czesci wierzcholkowej pocisku (tzw. grzybkowanie). Dzieki temu zwieksza sie powierzchnia

oddzialywania na cel i nastepuje przekazanie mu w tym samym czasie wiekszej ilosci energii.

Pociski z rdzeniem stalowym szczególnie skuteczne sa przy zwalczaniu sily zywej oslonietej
indywidualnymi oslonami balistycznymi (helmy, kamizelki kuloodporne). Po spenetrowaniu

takiej przegrody czesciowo odksztalcone pociski skuteczniej przekazuja swoja energie
kinetyczna na sile zywa doprowadzajac do jej obezwladnienia. Do pocisków zwyklych zaliczyc
mozna równiez pociski wyborowe. Oprócz adoptowanych do tego celu typowych, omówionych

powyzej wzorów, mozna tu wyróznic odmiany pocisków ciezkich z wglebieniem
wierzcholkowym. W tym przypadku plaszcz zakladany jest od strony dna i zwezany na

wierzcholku, gdzie tworzy charakterystyczne niewielkie zaglebienie. Dzieki temu uzyskuje sie

jednolita, plaska powierzchnie dna i precyzyjny ksztalt wierzcholka pocisku. Taka konstrukcja
sprzyja poprawie skupienia. Zarówno gazy prochowe (dno pocisku), jak i oplywajaca pocisk na
torze lotu struga powietrza (wierzcholek i dno pocisku) bardziej symetrycznie oddzialywuja na

niego , zmniejszajac wartosc momentów sil zaklócajacych jego ruch.

Rys. 4. Przykladowa budowa podstawowych typów pocisków strzeleckich: a – pocisk zwykly lekki,

b – pocisk zwykly ciezki, c – pocisk zwykly z rdzeniem stalowym, d – pocisk smugowy, e – pocisk

przeciwpancerny, f – pocisk zapalajaco-smugowy, g – pocisk przeciwpancerno-zapalajacy, h – pocisk

przeciwpancerno-zapalajaco-smugowy, i – wskaznikowo-zapalajacy, j – pocisk odlamkowo-zapalajacy;

1 – rdzen olowiany, 2 – plaszcz, 3 – koszulka olowiana, 4 – rdzen stalowy, 5 – tulejka, 6 – masa smugowa,

7 – masa zaplonowa, 8 – miseczka, 9 – rdzen przeciwpancerny, 10 – masa zapalajaca, 11 – splonka

zapalajaca, 12 – bezpiecznik, 13 – iglica, 14 – podkladka, 15 – czepiec balistyczny, 16 – tulejka

przebijajaca, 17 – obsada splonki pobudzajacej, 18 – splonka pobudzajaca,

19 – material wybuchowy

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 9 / 48

Pociski smugowe (rys. 4d) – sluza do wskazywania celów dla innych srodków ogniowych,

jak równiez do korygowania strzelania (wstrzeliwania sie). Ich konstrukcja umozliwia

obserwowanie toru lotu pocisku, poniewaz w czasie lotu emituje on promieniowanie swietlne.
Mozliwe jest to dzieki obecnosci w czesci dennej pocisku smugacza tj. zaprasowanej w stalowej
tulejce (5) pirotechnicznej masy smugowej (6). Podczas strzalu wysoka temperatura i cisnienie

gazów prochowych oddzialywujac na mase zaplonowa (7) powoduja jej zapalenie. Ta z kolei

zapala wlasciwa mase smugowa, która spalajac sie kolejnymi warstwami emituje
promieniowanie tworzac charakterystyczna „smuge” swietlna (dym, ogien). Zastosowanie masy

zaplonowej wynika z checi zwiekszenia pewnosci zapalenia smugacza. W zaleznosci od skladu
chemicznego moze ona miec kolor od niebieskiego do czerwonego. Smugacze wykonywane sa z
mas pirotechnicznych, w sklad których wchodza skladniki palne (np. proszki magnezu, glinu,

stopy tych pierwiastków, zywice syntetyczne ), utleniacze (np. azotany, chlorany i tlenk i baru,
olowiu, potasu lub strontu), lepiszcza (np. szelak, pokost, zywice syntetyczne ) oraz

flegmatyzatory (parafina, wazelina, niektóre zywice). Paliwa w smugaczach musza spalac sie w

obecnosci utleniaczy, poniewaz intensywnosc tego zjawiska przy wykorzystaniu tlenu z
otoczenia jest zbyt mala. Spoiwa maja za zadanie zlaczenie w jedna calosc wszystkich
skladników masy oraz zapewnienie jej odpowiedniej wytrzymalosci, zas rola flegmatyzatorów

jest spowolnienie procesu palenia sie masy pirotechnicznej i tym samym wydluzenie czasu
dzialania smugacza. Predkosc jego palenia sie zalezna jest od skladu chemicznego masy, stopnia

jej zaprasowania (cisnienia rzedu kilkuset MPa) i od rodzaju zastosowanego flegmatyzatora. W

niektórych konstrukcjach pocisków smugowych stosuje sie masy pirotechniczne, które daja
efekty swietlne tylko w zakresie podczerwieni. Obserwacji torów lotu takich pocisków mozna
dokonac tylko przy uzyciu nocnych urzadzen obserwacyjnych (nokto - lub termowizyjnych). Ma

to na celu ograniczenie liczby osób, które moglyby obserwowac tor lotu pocisku (najczesciej do
uzytkownika takiego typu amunicji) i które moglyby okreslic miejsce skad padl strzal. W celu

utrudnienia lokalizacji stanowiska strzeleckiego, z którego strzela sie klasyczna amunicja

smugowa stosuje sie opóznione zapalenie smugacza. Mozna to zrealizowac poprzez zastosowanie
kilku warstw mas pirotechnicznych (zaplono wa, posrednia i zasadnicza) lub przez zastosowanie

miseczki, która oddziela mase pirotechniczna od gazów prochowych. W pierwszym przypadku
dwie pierwsze warstwy przez krótki czas palenia sie nie daja efektów swietlnych, w drugim –
nagrzana przez gazy prochowe miseczka z opóznieniem zapala smugacz. W obu przypadkach

efekt swietlny ze spalania zasadniczej masy smugowej uzyskuje sie dopiero na odleglosci
kilkudziesieciu ÷ stukilkudziesieciu metrów od wylotu pocisku z lufy.

W przypadku stosowania plaszczy stalowych, platerowanych masy pirotechniczne

najczesciej prasuje sie bezposrednio do plaszcza (wieksza wytrzymalosc plaszcza i odpornosc na
wysoka temperature), przy plaszczach mosieznych zas czesciej stosuje sie masy smugowe
prasowane w tulejki stalowe.

Z uwagi na to, ze pociski smugowe czesto maja mase mniejsza od pocisków zwyklych, a

spalajacy sie smugacz pomniejsza ja na torze lotu (zmieniajac równoczesnie charakterystyki
masowo-bezwladnosciowe) porównywalnosc torów lotu obu typów pocisków wystepuje tylko na

niewielkim odcinku toru lotu. Dla amunicji karabinowej jest to zwykle nie wiecej niz kilkaset
metrów, dla naboi wielkokalibrowych jest to odleglosc nieco wieksza.

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 10 / 48

Amunicje smugowa stosuje sie najczesciej w polaczeniu z nabojami zwyklymi. Zeby mozna

bylo wstrzeliwac sie w cel do magazynka (tasmy) laduje sie naprzemiennie amunicje

podstawowa i smugowa. Najczesciej stosuje sie sekwenc je: 5 naboi zwyklych, 1 smugowy,
5 naboi zwyklych, 1 smugowy itd.

Pociski przeciwpancerne (rys. 4e) – przeznaczone sa przede wszystkim do zwalczania

celów opancerzonych (np. wozy bojowe, smiglowce), niszczenia innego sprzetu bojowego oraz

infrastruktury technicznej. Dzialanie niszczace strzeleckich pocisków przeciwpancernych
sprowadza sie do bezposredniego uszkadzania wrazliwych czesci i mechanizmów (np. silnik,

zawieszenie) oraz, po spenetrowaniu pancerza, dzialania razacego na oslonieta nim sile zywa i
istotne element y wyposazenia (np. urzadzenia celownicze). Swoja budowa przypominaja pociski
zwykle z rdzeniem stalowym, z ta róznica, ze rdzenie przeciwpancerne (9) wykonywane sa z

odpowiednio obrobionych cieplno-chemicznie stali narzedziowych lub stopów (spieków) na
bazie wolframu. Takie rdzenie (penetratory) charakteryzuja sie tez najczesciej wieksza dlugoscia

i innym ksztaltem wierzcholka (bardziej „zaostrzonym”). Dzialanie przeciwpancerne polega tu na

oddzialywaniu pocisku swoja energia kinetyczna (sila bezwladnosci) na przegrode, która
wykonana jest najczesciej z materialu o twardosci mniejszej niz ta, jaka charakteryzuje sie rdzen
przeciwpancerny. Podczas uderzenia w cel nastepuje przebijanie koszulki i plaszcza przez

penetrator, dzieki czemu amortyzuja one skokowy wzrost naprezen towarzyszacych zderzeniu z
przegroda. Taka konstrukcja, pomimo niewielkiej strat y energii kinetycznej, umozliwia w chwili

zderzenia z celem ochrone rdzenia przed rozbiciem. W procesie penetracji pancerza najczesciej

bierze udzial tylko sam penetrator – koszulka z plaszczem pozostaja na zewnatrz przebijanej
przegrody. Sprzyja to osiagnieciu wiekszego energetycznego obciazenia przekroju (wartosci
energii kinetycznej odniesionej do wielkosci powierzchni oddzialywania) i poprawie zdolnosci

penetracyjnych.

Niektóre konstrukcje pocisków przeciwpancernych pozbawione sa koszulki olowianej – w

takim przypadku odksztalcenia towarzyszace wcinaniu sie w bruzdy przewodu lufy przejmuje w

calosci mosiezny (najczesciej) plaszcz, który musi miec wtedy wieksza grubosc. W amunicji
strzeleckiej rzadziej wykorzystuje sie pociski przeciwpancerne z odkrytym wierzcholkiem.

Zamiast zakladanego od wierzcholka pelnego plaszcza stosuje sie wtedy pólplaszcz montowany
od strony dna pocisku, który obciskany jest na rdzeniu przeciwpancernym. Coraz czesciej jednak,
z uwagi na znaczaco lepsze zdolnosci penetracyjne, zaczyna wykorzystywac sie strzeleckie

podkalibrowe pociski przeciwpancerne z odrzucanym sabotem. W amunicji wielkokalibrowej i
(rzadziej) karabinowej do napedzania przeciwpancernych penetratorów stosuje sie plastikowe
odmiany pólplaszczy (saboty), których zadaniem jest nadanie rdzeniom predkosci postepowej i

obrotowej, a po wylocie z lufy – rozdzielenie sie z nimi. Zastosowanie lekkich sabotów w
polaczeniu z podkalibrowymi rdzeniami pozwala na uzyskanie duzych predkosci penetratorów
(poprawa przebijalnosci, zwiekszenie zasiegu skutecznego razenia, skrócenie czasu dolotu do

celu), plaskich trajektorii lotu (poprawa celnosci) oraz zmniejszenie wplywu wiatru i opadów na

ksztalt toru lotu (poprawa celnosci i skupienia). Zastosowanie tego typu amunicji wymaga jednak
stosowania innych niz standardowe przyrzadów celowniczych.

Pociski zapalajaco-smugowe (rys. 4f) – sa to pociski przeznaczone do zapalania celów

latwopalnych (np. paliwa ciekle, gazy) i wzniecania pozarów, w których, dzieki obecnosci

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 11 / 48

smugacza, mozemy obserwowac tor ich lotu i miejsce upadku. Taka konstrukcja umozliwia
natychmiastowe sprawdzenie skutecznosci prowadzonego ognia i ewentualna jego korekcje.

Oprócz omówionego powyzej smugacza w wierzcholku takiego pocisku znajduje sie
pirotechniczna masa zapalajaca (10), która jest wrazliwa na pobudzenie poprzez jej zgniecenie.
Przy uderzeniu w cel nastepuje odksztalcenie plaszcza, gwaltowne scisniecie tej masy

(towarzyszy mu równiez wydzielanie ciepla) i jej zapalenie sie. Oprócz pojawiajacego sie

intensywnego plomienia nastepuje dodatkowe dzialanie razace od znajdujacego sie w pocisku
rdzenia (oddzialywanie energia kinetyczna) i palacego sie smugacza (dodatkowy efekt

zapalajacy). W zaleznosci od konstrukcji tego typu pocisku mozemy spotkac sie z rdzeniem
olowianym, lub stalowym (rzadziej).

W masach zapalajacych obecnie stosuje sie jako skladnik palny glin lub magnez, zas w

charakterze utleniacza nadchlo ran lub chloran strontu. Zastosowanie mieszaniny glinu z termitem
i skladnikami pochodzenia organicznego powoduje przy pobudzeniu masy zwiekszenie

wydzielanego przez nia plomienia. Dawniej w charakterze substancji zapalajacej stosowano bialy

fosfor, ale z uwagi na jego nietrwalosc i toksycznosc obecnie nie jest on juz stosowany.

Pociski przeciwpancerno-zapalajace (rys. 4g) – wykorzystywane sa do niszczenia

urzadzen technicznych poprzez oddzialywanie energia kinetyczna penetratora (dzialanie

przebijajace) i dzialanie zapalajace. Budowa takiego pocisku zblizona jest do pocisku
przeciwpancernego, z tym, ze w czesci wierzcholkowej znajduje sie zaprasowana pirotechniczna

masa zapalajaca. Na skutek towarzyszacemu zderzeniu z celem zgnieceniu masy zapalajacej

nastepuje jej zaplon i oddzialywanie energia cieplna na cel (np. zapalenie ladunku w cysternie).
W celu poprawy skutecznosci dzialania zapalajacego w niektórych wzorach pocisków
zastosowano elaboracje masa pirotechniczna równiez w ich czesci dennej. Wynika to z faktu, ze

w przypadku uderzeniu bocznego lub gruby pancerz oddzialywanie zapalajace na cel ladunku
wierzcholkowego czesto okazywalo sie nieskuteczne. Aby zabezpieczyc od oddzialywania

wysokiego cisnienia i temperatury gazów prochowych zlokalizowana w dnie pocisku mase

zapalajaca nalezy zastosowac w nim miseczke (8). Pociski tego typu nadaja sie szczególnie do
zapalania materialów latwopalnych znajdujacych sie w zbiornikach.

Pociski przeciwpancerno -zapalajaco-smugowe (rys. 4h) – maja przeznaczenie analogiczne

jak pociski przeciwpancerno- zapalajace, lecz w celu obserwacji ich toru lotu, mozliwosci
korekcji ognia oraz natychmiastowej oceny skutków razenia stosuje sie w ich konstrukcji

smugacze. Obecnosc smugacza zmniejsza wymiary i mase rdzenia, a przez to i zdolnosc
penetracji pancerza.

Pociski wskaznikowo-zapalajace (rys. 4i) – przeznaczone sa do wskazywania celów,

wstrzeliwania sie z broni podwieszanej pod niektóre typy granatników (dzial bezodrzutowych)
oraz do strzelan sprawdzajacych. Z uwagi na wysoki ko szt i silne dzialanie razace takich
pocisków ta ostatnia funkcja pelniona jest niezwykle rzadko. Czesciej wykorzystuje sie te pociski

do wskazywania celów dla innych srodków ogniowych lub do oznaczania miejsc upadku

pocisków, gdyz przy podobnej balistyce nie jest konieczne wstrzeliwanie sie znacznie drozszym,
zasadniczym typem pocisku wystrzeliwanego z granatnika (dziala bezodrzutowego).

Wskazywanie miejsca upadku pocisku jest mozliwe dzieki zastosowaniu w jego wierzcholku
materialu wybuchowego o dzialaniu blyskowo-dymno-zapalajacym. Aby uzyskac pewne

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 12 / 48

pobudzenie pocisku mozna zastosowac splonke zapalajaca (11), która pobudzona w momencie
uderzenia w cel przez iglice (13) spowoduje zadzialanie pocisku, przejawiajace sie pojawieniem

dobrze widocznego, jasnego blysku ognia i obloku intensywnego dymu. Pobudzanie
bezwladnosciowe wrazliwej splonki zapalajacej wymaga zastosowania zabezpieczenia w postaci
bezpiecznika sztywnego (12) oraz elementu odpowiedzialnego za wlasciwe ustalenie iglicy i

zamortyzowanie jej ruchu podczas strzalu (14). Koszulka (3) i znajdujacy sie w czesci dennej

pocisku rdzen olowiany stanowia tylko wypelniacz, który nadaje mu mase i ewentualnie bierze
udzial w razeniu celu energia kinetyczna pocisku. Wykorzystywanie przeciwko sile zywej tego

typu amunicji wybuchajacej stanowi naruszenie miedzynarodowych konwencji i stanowi
przestepstwo wojenne !!!

Pociski odlamkowo -zapalajace (rys. 4j) – stosuje sie do zapalania materialów

latwopalnych, obiektów wykonanych z drewna i innych urzadzen technicznych. Zastosowanie w
tych konstrukcjach znacznej ilosc kruszacego materialu wybuchowego (np. pentrytu) powoduje

zwiekszenie skutecznego promienia razenia odlamkami, fala detonacyjna i produktami detonacji.

Natomiast uwrazliwienie materialu wybuchowego proszkie m glinu wzmacnia jego dzialanie
zapalajace. Wykorzystanie silnego materialu wybuchowego (19) wymusilo jego umieszczenie w
tulejce (5), która ulegajac fragmentacji dostarcza wymagana liczbe odlamków. Jednoczesnie do

zainicjowania tego materialu nalezy zasto sowac odpowiednia splonke pobudzajaca (18)
umieszczona w takiej obsadzie (17), która umozliwialaby zabezpieczonej czepcem balistycznym

(15) tulejce przebijajacej (16) pewne jego pobudzenie.

1.2.1.2. Ladunek miotajacy

Ladunek miotajacy to element naboju, który jest zródlem energii do nadania pociskowi

odpowiedniej predkosci (energii kinetycznej). Proces ten sprowadza sie do spalania ladunku w

poczatkowo zamknietej objetosci, dzieki czemu nastepuje doplyw duzej objetosci gazów

prochowych. Sprezone w ten sposób gazy oddzialywujac duzym cisnieniem na dno
umieszczonego w lusce pocisku powoduja jego odlaczenie sie od reszty naboju i ruch w

przewodzie lufy. Im dluzej i im wieksze cisnienie oddzialywuje na pocisk, tym uzyskuje on
wieksza predkosc wylotowa.

Ladunki miotajace skladaja sie z okreslonej nawazki (masy) prochu, który wystepuje w

postaci ziaren o okreslonej geometrii (ksztalcie i wymiarach) . To wlasnie geometria ziarna
(rys. 5), oprócz skladu chemicznego, ma zasadniczy wplyw na proces doplywu gazów w czasie
spalania ladunku miotajacego i, w konsekwencji, na wartosc cisnienia maksymalnego

(wytrzymalosc lufy) oraz na predkosc wylotowa pocisku. W zaleznosci od sposobu spalania
rozrózniamy ziarna o stalej powierzchni spalania (rys. 5a) tzw. neutralne, ziarna o rosnacej
powierzchni spalania (rys. 5b) tzw. progresywne i ziarna o malejacej powierzchni spalania (rys. 5

c ÷ g) tzw. degresywne. W przypadku ziaren wykonanych z materialu jednorodnego,

izotropowego, spalajacego sie przy stalym cisnieniu ziarna neutralne podczas spalania
dostarczaja w kolejnych chwilach czasowych jednakowej objetosci gazów prochowych. Przy

spalaniu ziaren degresywnych ta objetosc w kazdej chwili czasowej zmniejsza sie natomiast w
przypadku ziaren progresywnych objetosc ta w kolejnych chwilach zwieksza sie (tylko do chwili

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 13 / 48

rozpadu ziarna – dalej spala ja sie degresywnie).
Dobór ksztaltu ziarna prochowego uzalezniony

jest od uzyskania wymaganego cisnienia
maksymalnego gazów prochowych,

masy

ladunku miotajacego i objetosci w jakiej zaczyna

sie palic, dlugosci i srednicy przewodu lufy oraz

masy pocisku.

Ladunki miotajace stosowane w nabojach

strzeleckich wykonywane sa najczesciej z prochu
nitrocelulozowego, rzadziej stosuje sie proch
nitroglicerynowy. Wynika to z nizszej ceny

prochu nitrocelulozowego, jego mniejszego

erozyjnego oddzialywania na przewód lufy oraz, lokalnie, z wiekszej dostepnosci surowców i

opanowania technologii produkcji okreslonego rodzaju prochu. Podstawowym skladnikiem obu

typów prochów jest azotan celulozy (nitroceluloza , przestarzale: bawelna strzelnicza). W
zaleznosci od rodzaju zastosowanego w procesie jej zelatynizacji (uplastyczniania)
rozpuszczalnika mozna uzyskac proch nitrocelulozowy (rozpuszczalniki lotne np. eter, alkohol

etylowy) lub nitroglicerynowy (rozpuszczalniki trudnolotne np. nitrogliceryna, nitroguanidyna,
dwunitrodwuglikol). Te pierwsze rozpuszczalniki w procesie produkcyjnym ulatniaja sie z masy

prochowej, natomiast te drugie czesciowo w niej pozostaja. W sklad tzw. ciasta prochowego w

niewielkich ilosciach (rzedu kilku procent) moga wchodzic róznego typu dodatki. Ich dzialanie
moze byc zwiazane z poprawa technologii produkcji (tzw. dodatki technologiczne),
zwiekszeniem trwalosci chemicznej prochu (mozliwosc dluzszego skladowania), poprawie jego

wlasciwosci mechanicznych (odpornosc na warunki eksploatacji), zmiana wrazliwosci na
okreslone bodzce zewnetrzne (np. pewniejsze pobudzenie od splonki, niepobudzenie od bodzców

wystepujacych w czasie eksploatacji), zmiana predkosci palenia sie (optymalizacja procesu

doplywu gazów prochowych) , obnizeniem temperatury produktów spalania (zmniejszenie efektu
swietlnego towarzyszacego strzalowi), zmniejszeniem erozyjnego oddzialywania na lufe

(zwiekszenie trwalosci lufy). Ziarna prochów nitrocelulozowych czesto pokrywane sa na
zewnetrznych powierzchniach cienka warstwa grafitu (tzw. grafityzowanie prochu). Ma to na
celu zmniejszenie ich chropowatosci (zwiekszenie gestosci usypowej), uodpornienia na

elektryzowanie sie ziaren (lepsze zabezpieczenie przed przypadkowym zaplonem) i zmniejszenie
wspólczynnika tarcia (poprawienie ulozenia prochu w lusce). Dzieki temu zabiegowi otrzymuje
sie duza gestosc ladowania (duza mase prochu pomieszczona w malej objetosci). Najczesciej

spotyka sie ziarna prochowe o ksztalcie walców, rurek, splaszczonych kulek lub plytek. Sa to
ziarna o ksztaltu degresywnym (oprócz rurek). W celu zlagodzenia przebiegu degresywnosci
procesu spalania ziarna prochowe poddaje sie procesowi flegmatyzacji. Polega on na nasycaniu

ziarna substancja spowalniajaca proces spalania. Flegmatyzacja pozwala uzyskac charakter

spalania progresywnego w ziarnach o ksztalcie degresyw nym. Dzieki temu mozemy zastosowac
wiekszy ladunek, który napedzi pocisk do wiekszej predkosci wylotowej bez obawy osiagniecia

zbyt duzej wartosci cisnienia maksymalnego. Ziarna o ksztalcie progresywnym
(wielokanaliwowe) stosowane sa rzadko, np. w nabojach wielkokalibrowych.

Rys. 5. Przykladowe ksztalty ziaren prochowych:

a – ziarno jednokanalikowe (rurka), b – ziarno

wielokanalikowe, c – plytka, d – wstega,

e – kulka, f – walec, g – krazek

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 14 / 48

Prochy charakteryzuja sie ta szczególna cecha, ze sa w stanie spalac sie z wydzieleniem

ciepla bez pobierania tlenu z otoczenia. Jest to mozliwe dzieki temu, ze w najwazniejszych

skladnikach prochu zawarte sa substancje palne i utleniacz. Tak wiec reakcja ta moze zachodzic
bez zaklócen w przestrzeni zamknietej, wyizolowanej od wplywów czynników zewnetrznych
(np. pod woda, w kosmosie itp.). Produktami tej reakcji chemicznej rozkladu sa gazy (CO, CO

, H

, NO,CH

), woda (w postaci pary) i niewielka ilosc frakcji stalych (najczesciej ponizej 0,5

%).

Prochom (ziarnom prochowym) stosowanym w ladunkach nabojów strzeleckich stawia sie

szereg specyficznych wymagan. Aby je spelnic, powinny sie one charakteryzowac:

•

odpowiednio wysokimi wlasciwosciami energetycznymi, które by zapewnily napedzanie

pocisków do jak najwiekszej predkosci przy jak najmniejszej masie ladunku;

•

wymagana czuloscia, która z jednej strony zapewni pewnosc pobudzenia, a z drugiej

odpowiedni poziom bezpieczenstwa;

•

dostatecznie duza staloscia chemiczna, która umozliwi dlugoletnia eksploatacje w

róznych warunkach bez zmiany ich wlasciwosci fizyko-chemicznych i balistycznych;

•

okreslona wytrzymaloscia mechaniczna, która uniemozliwi ich kruszenie sie i zmiane

geometrii (ksztaltu i wymiarów) ziaren, przez co zmienilby sie charakter ich spalania;

•

odpornoscia na wplyw czynników zewnetrznych, lub ten wplyw powinien byc powaznie

ograniczony (np. powinny byc jak najmniej higroskopijne);

•

jak najmniejszym wplywem erozyjnego i korozyjnego oddzialywania na przewód lufy i

inne elementy broni;

•

jak najmniejszym efektem swietlnym i dymnym podczas strzalu;

•

regularnym bezdetonacyjnym procesem spalania, które mozna opisac okreslonymi

zaleznosciami matematycznymi (tzw. prawem spalania);

•

jedno litymi wlasciwosci fizyko-chemicznymi i balistycznymi w calej partii prochu;

•

prostym i niedeficytowym skladem surowcowym oraz tania i bezpieczna technologia

produkcji ziaren o powtarzalnych charakterystykach geometrycznych.

1.2.1.3. Luska

Luska jest jednym z wazniejszych elementów naboju strzeleckiego. Mimo, ze nie jest ona w

nim niezbedna, znaczaco upraszcza budowe oraz eksploatacje broni i amunicji. Spelnia kilka

istotnych, z punktu widzenia eksploatacyjnego i jakosci charakterystyk strzalu, funkcji:

−

stanowi pojemnik na ladunek miotajacy i laczy w jedna calosc wszystkie pozostale

elementy naboju;

−

ustala jednakowa objetosc poczatkowa, w której spala sie ladunek miotajacy a sila jaka

obciska pocisk ustala wartosc sily (cisnienia) rozcalania naboju;

−

umozliwia jednoznaczne ustalenie polozenia naboju w komorze nabojowej;

−

zabezpiecza ladunek miotajacy przed wplywem czynników zewnetrznych (wilgoc,

uszkodzenia mechaniczne itp.);

−

uszczelnia komore nabojowa podczas strzalu;

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 15 / 48

−

zabezpiecza ladunek miotajacy przed samozaplonem od rozgrzanej scianki komory

nabojowej.

Luski poszczególnych naboi moga róznic sie budowa na kilka sposobów. W zaleznosci od

ksztaltu mozna wyróznic luski o ksztalcie walcowym (rys. 6b), stosowane np. w amunicji
pistoletowej i rewolwerowej oraz luski o ksztalcie butelkowym (rys. 6a), najczesciej

wykorzystywane w pozostalych typach amunicji. Luski walcowe stosuje sie w nabojach srednich
i duzych kalibrów, które nie zawieraja zbyt duzego ladunku miotajacego. Charakteryzuja sie
prosta konstrukcja i technologia wykonania. Naboje, które chcemy zaelaborowac (napelnic)

wieksza nawazka prochu przy zachowaniu umiarkowane ich dlugosci maja luski o ksztalcie
butelkowym. W takich luskach pocisk umieszcza sie i obciska w szyjce (1), zas ladunek
miotajacy znajduje sie w komorze (4) tulowia (3), które ma srednice wieksza niz szyjka. Róznica

srednic przyczynia sie do zwiekszenia objetosci w której mozna pomiescic proch, przez co nabój

moze uzyskac zwarta konstrukcje i jednoczesnie wymagane charakterystyki energetyczne. Tulów
luski przyjmuje najczesciej ksztalt stozka o niewielkiej zbieznosci tak, aby podczas ekstrakcji w

warunkach dzialania wysokiego cisnienia gazów prochowych nie nastepowalo zakleszczenie sie
luski w komorze nabojowej a przy zasilaniu tasmowym istniala mozliwosc bezposredniego
wyluskiwania z tasmy. W dnie luski (8) znajduje sie gniazdo splonki (5), w które wprasowuje sie

splonke zapalajaca. Wykonanie w dnie wtoku (6) powoduje, ze uzyskuje sie kryze (7), która

wspólpracujac z pazurem wyciagu broni dokonuje ekstrakcji (usuniecia) luski z komory
nabojowej.

Z uwagi na konstrukcje dennej czesci luski mozna

wyróznic luski z kryza wystajaca (rys. 7b) i z kryza
niewystajaca (rys. rys. 7a i 7c). Niewystajaca kryza w broni

maszynowej upraszcza konstrukcje mechanizmów zasilania,

zas zastosowanie wystajacej kryzy zwiazane jest ze sposobem
ustalania naboju w komorze nabojowej. W zaleznosci od tego

sposobu mozemy wyróznic ustalanie na stozku przejsciowym
luski (rys. 7a), na wystajacej kryzie luski (rys. 7b) i na
przedniej krawedzi luski (rys. 7c). Wada naboi bazujacych na

stozku przejsciowym jest to, ze wymaga sie od nich
precyzyjnego wykonania lusek, co podnosi koszty ich

produkcji. Natomiast konstrukcja broni zasilanej taka amunicja

moze byc stosunkowo prosta. W przypadku naboi z wystajaca
kryza luski zarówno sama luska, jak i mechanizmy ryglowe nie

wymagaja tak precyzyjnego wykonania, co wplywa na prostote
produk cji amunicji i broni oraz na duza niezawodnosc jej
dzialania. Jednak wada takiego rozwiazania jest komplikacja

ukladów zasilania broni automatycznej, zwlaszcza zasilanej z
tasmy nabojowej. Sposobem ustalenia naboju w komorze
nabojowej, który posiada zalety dwóch poprzednich i

jednoczesnie pozbawiony jest ich wad jest ustalanie na
przedniej krawedzi luski. W takim przypadku mamy do

Rys. 6. Elementy typowej luski:

a – luska o ksztalcie butelkowym,

b – luska o ksztalcie walcowym;

1 – szyjka, 2 – stozek przejsciowy,

3 – tulów, 4 – komora, 5 – gniazdo

splonki, 6 – wtok (wrab, rowek
pod pazur wyciagu), 7 – kryza,

8 – dno luski

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 16 / 48

czynienia z prosta i tania konstrukcja broni i
amunicji. Taki sposób ustalania stosuje sie w

przypadku lusek walcowych (np. pistoletowych).
Jedynym ograniczeniem stosowania tego
rozwiazania wydaje sie byc niewielka objetosc

ladunku miotajacego, jaka mozna zaelaborowac do

luski przy zachowaniu rozsadnych jej wymiarów.

Luski nabojów strzeleckich wykonywane sa

najczesciej z mosiadzu (tzw. mosiadzu lus kowego
np. M70), stali platerowanej mosiadzem lub
tombakiem lub ze stali fosforanowanej, czesto tez

lakierowanej (np. lakierem piecowym).
Zastosowanie takich materialów wynika z

koniecznosci zapewnienia przy niewielkiej jej

masie odpowiedniej wytrzymalosci luski, jej
sztywnosci oraz niewielkiego wspólczynnika tarcia.

W warunkach zwiekszonego tarcia (duza temperatura komory nabojowej, jej zapylenie, zaleganie

niespalonych czesci prochu itp.) podczas ekstrakcji luski, na która dziala jeszcze wysokie
cisnienie gazów prochowych moze dojsc do zniszczenia luski. Pekniecie wzdluzne nastepuje

najczesciej na skutek wad produkcyjnych (np. niewlasciwe wymiary, wtracenia w metalu) lub

dlugoletniego przechowywania (starzenie materialu i wystepujace dodatkowe naprezenia).
Urwanie luski zwiazane jest z przekroczeniem wytrzymalosci jej materialu na rozciaganie
podczas ekstrakcji, co jest bezposrednio zwiazane ze zwiekszeniem sie tarcia pomiedzy luska a

komora nabojowa. Przekrój krytyczny, w którym nastepuje zniszczenie znajduje sie mniej wiecej
na 1/3 wysokosci luski liczac od jej dna. W tym miejscu sumaryczna powierzchnia przylegania

luski do komory nabojowej jest juz na tyle duza, ze przy niewielkiej grubosci scianki powstajaca

sila tarcia, która przeciwd ziala ekstrakcji, powoduje przekroczenie naprezen dopuszczalnych i
obwodowa propagacje pekniecia. Znamiennym jest to, ze w takich przypadkach, pomimo duzych

sil potrzebnych do ekstrakcji (wiekszych od sily tarcia), nie dochodzi do zniszczenia kryzy luski
przez pazur wyciagu.

1.2.1.4. Splonka zapalajaca

Splonka zapalajaca jest najmniejszym i najbardziej wrazliwym na pobudzenie elementem

skladowym naboju strzeleckiego. W zaleznosci od konstrukcji splonki i gniazda splonki w lusce
w nabojach strzeleckich wyrózniamy dwa zasadnicze typy splonek: splonke typu Berdan (rys. 8a)
i splonke typu Boxer (rys. 8b). Splonki typu Berdan maja prostsza budowe, ale wymagaja

obecnosci kowadelka (2) w dnie luski. Splonka typu Boxer oprócz miseczki (3), w której znajduje

sie przykryta krazkiem folii (5) i zabezpieczona lakierem (4) masa inicjujaca (6) w swej
konstrukcji posiada integralne kowadelko (2). Proces pobudzenia splonek w obu typach jest

analogiczny. W chwili uderzenia iglicy w splonke nastepuje sciskanie masy inicjujacej pomiedzy
odksztalcanym przez iglice dnem miseczki a kowadelkiem. Zgniecenie wrazliwej na bodzce

Rys. 7. Sposoby ustalania nabojów strzeleckich

w komorze nabojowej:

a – na stozku przejsciowym, b – na wystajacej

kryzie luski, c – na przedniej krawedzi luski

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 17 / 48

mechaniczne pirotechnicznej masy inicjujacej
powoduje jej pobudzenie i wytworzenie silnego

strumienia goracych gazów i czastek stalych, które
przedostajac sie przez kanaly ogniowe (1) do srodka
luski zapalaja la dunek miotajacy.

W przypadku stosowania splonki typu Berdan

mamy do czynienia z prosta konstrukcja splonki, lecz
równiez z trudniejsza do wykonania luska. Zeby

kowadelko moglo spelniac swoja funkcje wlasciwie
musi byc precyzyjnie wykonane. Zbyt mala jego
wysokosc moze bowiem spowodowac powstanie

niewypalu (nieodpalenie splonki i tym samym cale go
naboju), kowadelko za wysokie moze byc przyczyna

zadzialania splonki w procesie jej osadzania w

gniezdzie luski (tzw. splonkowania luski). Uzyskanie w
procesie obróbki plastycznej odpowiednich wymiarów

kowadelka wzgledem dna luski nie jest proste ani tanie. W takiej konstrukcji równiez wielkosc

kanalów ogniowych, które sluza do przekazania impulsu ogniowego na ladunek miotajacy, jest
ograniczona. Dlatego najczesciej w gniezdzie luski pod splonke typu Berdan wystepuja dwa

kanaly ogniowe.

Zastosowanie splonki typu Boxer upraszcza znaczaco technologie produkcji luski, poniewaz

w jej dnie nalezy wykonac tylko walcowe gniazdo z jednym duzym, centralnym kanalem
ogniowym. Mozliwosc pobudzenia splonki w zasadzie wystepuje tylko w fazie jej kompletacji z

kowadelkiem, poniewaz przy inicjowaniu nie wspólpracuje ona z zadnymi elementami luski.

Miseczki splonek wykonuje sie najczesciej z cienkosciennych blach mosieznych (np. M58),

tombakowych lub miedzianych. W zaleznosci od zastosowanego skladu masy inicjujacej czesto

wykonuje sie tez proces niklowania, cynowania lub lakierowania takiej miseczki. Grubosc
(podatnosc na odks ztalcenie) zastosowanych na miseczki blach powinna zapewniac, przy

wspólpracy z mechanizmami odpalajacymi broni, pewne zadzialanie splonki i jednoczesnie pelne
bezpieczenstwo przy strzelaniu z zamka zamknietego (nieodpalac splonki pod dzialaniem sily
bezwladnosci iglicy). Krazek folii (najczesciej cynowej) ma za zadanie zabezpieczyc mase

inicjujaca przed jej przemieszczaniem sie, a dodatkowe jego hermetyzowanie lakierem (np.
szelakowym, 15 %) na krawedziach styku z miseczka stosuje sie w celu usztywnienia krazka i
zabezpieczenia masy inicjujacej przed wplywem czynników zewnetrznych. W sklad mas

inicjujacych wchodza mieszaniny róznych zwiazków chemicznych, wrazliwych na pobudzenie
poprzez zgniecenie. Najczesciej stosuje sie kompozycje: piorunianu rteci, azydk u olowiu i
trójnitrorezorcynianu olowiu lub piorunianu rteci, chlorku potasu i trójsiarczku antymonu. Z

uwagi na to, ze zarówno olów jak i rtec sa pierwiastkami trujacymi i tworza zwiazki trujace

(toksyczne) obecnie coraz czesciej do produkcji mas inicjujacych stosuje sie tez inne substancje.
Dodatkowa korzyscia z ich wprowadzania jest zmniejszenie korozyjnego i erozyjnego

oddzialywania na lufe gazów powstalych ze spalania tych mas.

Rys. 8. Typy splonek zapalajacych

wprasowane w gniazdach lusek:

a – splonka typu Berdan,

b – splonka typu Boxer;

1 – kanal ogniowy, 2 – kowadelko,

3 – miseczka, 4 – lakier, 5 – krazek folii,

6 – masa inicjujaca

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 18 / 48

Oprócz zdecydowanej wiekszosci wystepujacych i

omówionych powyzej nabojów z zaplonem centralnym

(rys. 9a), gdzie splonka zapalajaca zlokalizowana jest
osiowosymetrycznie w dnie luski, wystepuja równiez naboje
o zaplonie bocznym (rys. 9b). W takiej konstrukcji masa

inicjujaca zaprasowana jest bezposrednio w cienkosciennym

faldzie dna luski, który spelnia funkcje wystajacej kryzy.
Pobudzenie ladunku miotajacego polega tu na scisnieciu

masy inicjujacej pomiedzy odksztalcanym dnem luski, a
scianka faldu, która oparta jest o plask wlotowy lufy.
Pobudzona w ten sposób masa zapala bezposrednio

znajdujacy sie powyzej ladunek miotajacy. Naboje bocznego
zaplonu maja prosta konstrukcje, lecz zawarte w nich masy

inicjujace nie sa w stanie pobudzic wiekszych nawazek

ladunku miotajacego. Takie rozwiazania konstrukcyjne
stosuje sie przede wszystkim w malokalibrowej amunicji
sportowej i w ostatnim czasie w nabojach mysliwski

przeznaczonych do polowan na drobna zwierzyne lowna. Istnieja nawet wzory mysliwskiej broni
automatycznej, przystosowanej do strzelania amunicja bocznego zaplonu.

W przypadk u wyspecjalizowanej broni pokladowej (wozy bojowe, smiglowce itp.) mozliwe

jest stosowanie elektrycznych splonek zapalajacych. Takie splonki typu iskrowego pozwalaja
precyzyjnie okreslic czas ich zadzialania i ujednolicic w calej serii dlugosc tzw. balistycznego
czasu strzalu (czas od chwili uderzenia iglicy w splonke do momentu wylotu pocisku z lufy). Ich

pobudzenie nastepuje na skutek przeskoku iskry miedzy biegunami elektrycznymi splonki,
pomiedzy którymi umieszczona jest masa inicjujaca wrazliwa na taki bodziec. W przypadku

zastosowania tego typu splonek wystepuje koniecznosc stosowania izolowanych biegunów

elektrycznych w obrebie naboju (splonki), a w broni elektrycznego ukladu odpalania z
odpowiednim zródlem lub generatorem pradu.

1.2.2. Amunicja cwiczebna

W cwiczebnej amunicji strzeleckiej mozna wyróznic kilka zasadniczych kierunków, w jakich

rozwijaja sie te konstrukcje. W ramach kazdej z grup mozna wyodrebnic odmienne rozwiazania

konstrukcyjne determinujace uzyskanie wlasciwego funkcjonowania broni i wymaganych
charakterystyk taktyczno-technicznych. Poszczególne rozwiazania sa wynikiem róznych

doswiadczen producentów, innych wymagan taktyczno-technicznych postawionych przez sily
zbrojne lub sa rezultatem optymalizacji konstrukcji wystepujacej dotychczas na uzbrojeniu.

1.2.2.1. Naboje cwiczebne z plastikowym, polaczonym ukladem „pocisk-luska”

Naboje cwiczebne tego typu (rys. 10) zbudowane sa z korpusu (5), wykonanego metoda

wtryskiwania do formy cieklego polietylenu, ladunku miotajacego (6) i splonki zapalajacej (8).

Rys. 9. Rodzaje nabojów ze wzgledu

na sposób zaplonu:

a – nabój z zaplonem centralnym,

b – nabój z zaplonem bocznym

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 19 / 48

Korpus takiego naboju, którego integralna czesc stanowi plastikowy pocisk (1), na koncu szyjki
luski ma przewezenie (3), ulatwiajace podczas strzalu oddzielenie sie pocisku od pozostalej

czesci naboju. Ze wzgledów wytrzymalosciowych w czesci dennej luski zastosowano
wzmocnienie w postaci metalowej wkladki (7) polaczonej ze sztucznym tworzywem korpusu.
Niektórzy producenci stosuja w takich nabojach dodatkowo wewnetrzny zasobnik (4), w którym

znajduje sie ladunek miotajacy i który jest nastepnie wciskany do komory luski. Technologia ta

zapewnia bardziej stabilne warunki palenia sie ladunku miotajacego, a w procesie produkcyjnym
– wieksze bezpieczenstwo wykonawców. Oprócz naboi z pociskiem jednolitym (rys. 10a)

wystepuje równiez amunicja smugowa (rys. 10b). W takim przypadku w gniazdo pocisku wciska
sie smugacz (2). Nabój taki wykonany jest z niebieskiego polietylenu (w NATO kolor ten
oznacza amunicje cwiczebna), który okresla jego przeznaczenie, nie jest wiec konieczne przy

tego typu amunicji dodatkowe jej znakowanie.

Amunicja tego typu umozliwia szkolenie strzeleckie na znacznie skróconych, w porównaniu

do amunicji bojowej, odleglosciach, przy jednoczesnie ograniczonej strefie niebezpiecznej, w

której moze nastapic razenie odbitym
(zrykoszetowanym) pociskiem. Odleglosc, na
jakiej tory lotów takiej konstrukcji pocisków

plastikowych sa porównywalne z trajektoriami
pocisków bojowych, ograniczona jest do

kilkudziesieciu metrów (zalezy od kalibru i

rodzaju broni) i rzadko przekracza 100 m (dla
amunicji wielkokalibrowej).

Ze wzgledu na zmniejszony ladunek

miotajacy (mniejszy doplyw gazowych produktów
spalania) i mala mase plastikowych pocisków

(szybsze zwiekszanie przestrzeni zapociskowej), a

w konsekwencji mniejszy, niz w przypadku
amunicji bojowej, calkowity impuls cisnienia

gazów prochowych w lufie, niezbedne jest
stosowanie urzadzen wspomagajacych
funkcjonowanie automatyki broni. Dlatego

podczas strzelania z broni samopowtarzalnej, w
celu oddania kolejnego strzalu, konieczne jest
przeladowanie broni. Strzelajac ogniem ciaglym

niezbedne jest stosowanie specjalnych luf lub tez
lzejszych zamków i sprezyn o zmniejszonej
sztywnosci.

Plastikowe pociski, charakteryzujace sie znaczaco zwiekszonym oporem czolowym oraz

przecietnie kilkunastokrotnie, w porównaniu do amunicji bojowej, mniejsza masa, nie sa
predysponowane do osiagania duzych donosnosci. Poczatkowy odcinek toru ich lotu (do okolo

10 % ich zasiegu maksymalnego) cechuje sie duza predkoscia pocisku i plaska trajektoria. Jednak
na skutek duzego oporu aerodynamicznego i niewielkiej masy pociski te szybko wytracaja

Rys. 10. Budowa naboi cwiczebnych

z plastikowym, polaczonym ukladem

„pocisk -luska”( Dynamit-Nobel): a – nabój z

jednolitym pociskiem i zasobnikiem ladunku

miotajacego, b – nabój z pociskiem smugowym

i ladunkiem w komorze luski; 1 – plastikowy

pocisk, 2 – smugacz, 3 – przewezenie szyjki

luski, 4 – plastikowy zasobnik ladunku

miotajacego, 5 – plastikowa luska, 6 – ladunek

miotajacy, 7 – metalowe dno luski, 8 – splonka

zapalajaca

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 20 / 48

predkosc i opadaja na ziemie, charakteryzujac sie mala energia kinetyczna na calym odcinku toru
lotu. Energia wylotowa pocisku jest kilka do kilkunastu razy mniejsza niz w przypadku amunicji

bojowej. Uksztaltowanie czesci ostrolukowej pocisku powoduje, ze po uderzeniu w cel
przekazywanie energii odbywa sie od razu niemal na calej czesci wierzcholkowej, co zmniejsza
energetyczne obciazenie przekroju oddzialywujacego na cel i najczescie j nie powoduje jego

penetracji. Po uderzeniu prostopadlym w twarda przegrode pocisk ze sztucznego tworzywa peka

lub „rozplaszcza” sie i przekazujac cala energie, nie odbija sie. Takie zachowanie pocisku jest
szczególnie wazne w przypadku strzelan na strzelnicach o zmniejszonych wymiarach lub

strzelnicach zlokalizowanych w budynkach, gdzie nie ma potrzeby naprawiania kulochwytów i
uzupelniania tynków. Pewne oszczednosci uzyskuje sie tez przy strzelaniu do metalowych figur
bojowych, gdyz najczesciej nie nastepuje ich penetracja (wieksza zywotnosc wyposazenia

strzelnic), a energia uderzenia jest wystarczajaca do uruchomienia czujnika trafienia. Z uwagi na
opisane cechy pocisku amunicja tego typu jest przydatna szczególnie podczas treningu w czasie

strzelan przeciwlotniczych.

1.2.2.2. Naboje o skróconym zasiegu pocisku

Naboje tego typu przeznaczone sa do strzelania na skróconych strzelnicach, na placach

cwiczen z ograniczonymi strefami strzelania lub tez zlokalizowanych w bezposredniej bliskosci
siedzib ludzkich. Prawidlowe funkcjonowanie automatyki broni przy strzelaniu tego typu

amunicja nie wymaga specjalnego jej dostosowywania. Przy mniejszych masach i nieco

wiekszych predkosciach wylotowych pocisków uzyskuje sie okolo dwa do pieciu razy krótsze
zasiegi maksymalne niz w przypadku amunicji bojowej.

W tej grupie amunicji wyróznia sie kilka typów, w których w rózny sposób realizowane jest

wymaganie zmniejszenia zasiegu pocisku. Jednym z ciekawszych rozwiazan jest nabój
cwiczebny z rozdzielajacym sie pociskiem (rys. 11). Czesc glowicowa pocisku wysuwajac sie z

czesci walcowej opuszcza lufe znacznie wczesniej i na skutek malej masy oraz duzego oporu

aerodynamicznego szybko opada na ziemie. Po wylocie z lufy zasadnicza czesc pocisku (korpus)

Rys. 11. Amunicja cwiczebna o skróconym zasiegu pocisku (Dynamit-Nobel): a – nabój z rozdzielajacym

sie pociskiem, b – nabój z rozdzielajacym sie pociskiem i ze smugaczem,

c – wspóldzialanie elementów rozdzielajacego sie pocisku podczas strzalu;

1 – czepiec balistyczny,

2 – korpus pocisku, 3 – smugacz, 4 – ladunek miotajacy, 5 – luska, 6 – splonka zapalajaca

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 21 / 48

dzieki wiekszej masie i wewnetrznemu otworowi, który zmniejsza nieco opór powietrza, porusza
sie bardziej stabilnie i na dosyc duzej odleglosci (srednio okolo 1/6 zasiegu maksymalnego) tor

lotu pocisku zblizony jest do trajektorii pocisku bojowego. Amunicja tego typu bywa
wyposazana równiez w smugacz, który umozliwia obserwacje toru lotu pocisku.

Inne rozwiazania stosowane w nabojach o skróconym zasiegu pocisku polegaja na takim

dobraniu aerodynamicznego ksztaltu pocisku, by po wylocie z lufy, przy okreslonej jego masie,

wytracanie predkosci odbywalo sie znacznie szybciej niz w przypadku amunicji bojowej. Jednym
z kluczowych, koniecznych do rozstrzygniecia problemów jest takie dopasowanie zarysu

zewnetrznego pocisku, by oprócz zadanych charakterystyk balistycznych wlasciwie
wspólpracowal z ukladem zasilania broni i nie powodowal zaciec lub odksztalcania pocisków.
Rozwiazania takie znaczaco ograniczaja wielkosc strefy niebezpiecznej – zasieg maksymalny

pocisków cwiczebnych naboju 7,62x51 mm najczesciej przekracza nieznacznie dwu-, trzykrotnie
dlugosc strzelnicy. Jest to jednak mozliwe tylko przy strzelaniu pod duzymi katami, stosowanymi

przy zwalczaniu celów powietrznych. Podczas

strzelania w zakresie typowych dla strzelnicy
katów rzutu, odbity od przegrody
(przechwytywacza) pocisk z reguly nie opusci

jej terenu. Zastosowanie takich rozwiazan
oprócz zwiekszania bezpieczenstwa, pociaga

jednak za soba równiez zmniejszenie

odleglosci, na jakiej tory lotów pocisków
bojowego i cwiczebnego sa porównywalne.

Typowym przykladem takiego

rozwiazanie konstrukcyjnego jest
jugoslowianski 7,62x39 mm nabój M76

(rys. 12). W

tym

naboju posrednim

zastosowano aluminiowy rdzen, który
osadzony jest w mosieznym plaszczu

prowadzacym go w przewodzie lufy.

1.2.2.3. Naboje z fragmentujacym sie pociskiem

Naboje z fragmentujacym pociskiem uzywane sa jako substytut amunicji bojowej do

prowadzenia strzelan treningowych lub dzialan w warunkach, gdzie ewentualne rykoszety
pocisków moga spowodowac bezposrednie zagrozenie dla osób lub mienia. Pociski te posiadaja z

reguly takie same (lub na przewazajacym odcinku toru lotu zblizone) charakterystyki balistyczne
jak pociski bojowe. Oznacza to, ze do strzelania ta amunicja nie trzeba korygowac przyrzadów
celowniczych. Równiez automatyka broni funkcjonuje prawidlowo i nie zachodzi potrzeba

dostosowywania broni do nowego typu amunicji. Pociski fragmentujace sie po uderzeniu
wykonywane sa najczesciej na osnowie miedzi, z metaliczna (np. cyna) lub polimerowa
(sztuczne tworzywo, zywice) faza wiazaca. Metalowe opilki (proszki) w pocisku maja zapewnic

mu odpowiednia mase, laczace je spoiwo ma za zadanie wytrzymac naprezenia towarzyszace

Rys. 12. Porównanie naboi bojowego i cwiczebnych

7,62x39 mm: a – nabój z pociskiem zwyklym z

rdzeniem stalowym (PS), b – jugoslowianski nabój

cwiczebny M76; 1 – rdzen stalowy, 2 – rdzen

aluminiowy, 3 – plaszcz, 4 – koszulka olowiana,

5 – luska, 6 – ladunek miotajacy, 7 – splonka

zapalajaca

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 22 / 48

strzalowi, a po uderzeniu w cel spowodowac rozwarstwienie struktury wewnetrznej pocisku i
jego fragmentacje (rys. 13).

Typowa przegroda, na której nastepuje fragmentacja pocisku, to stalowa blacha o grubosci

0,5÷2,5 mm lub nieco grubszy arkusz blachy aluminiowej. W zaleznosci od charakterystyki
przegrody pocisk fragmentuje po uderzeniu w nia bez penetracji, lub w przypadku cienkiej,

miekkiej i plastycznej przegrody – po jej spenetrowaniu. Amunicja tego typu charakteryzuje sie

ograniczona strefa razenia. Rozpadajacy sie po uderzeniu w ce l pocisk rozprasza swa energie
kinetyczna na poszczególne, drobne czesci, które szybko wytracajac predkosc (energie),

minimalizuja oddzialywanie pocisku na kolejny cel. Dzieki temu moze byc on stosowany na
strzelnicach posiadajacych gorsze zabezpieczenia balistyczne, bez obawy nadmiernego
zniszczenia infrastruktury technicznej strzelnicy. W tym przypadku, dzieki mniejszym strefom

bezpieczenstwa, jakie sa wymagane przy strzelaniu amunicja bojowa, mozliwe jest równiez
strzelanie amunicja dysponujaca duza energia na mniejszych, a tym samym tanszych

strzelnicach. Wielkosc tych stref moze byc zmniejszona w stosunku do amunicji bojowej nawet o

75 % tak, ze strzelanie amunicja z fragmentujacym sie pociskiem na strzelnicach

zlokalizowanych w terenie zurbanizowanym stwarza
mniejsze zagrozenie, niz uzycie typowej amunicji

bojowej, nawet o mniejszym kalibrze.

W pociskach tego typu po uderzeniu w cel brak jest

efektu tzw. grzybkowania, co w przypadku amunicji

bojowej, po odbiciu pocisku i razeniu kolejnego celu,
bywa czesto przyczyna znacznych i trudnych do
przewidzenia zniszczen. Co do ewentualnego

rykoszetowania takiego pocisku, to wystepuje ono tylko
przy niewielkich predkosciach lotu lub przy malych i

bardzo malych katach uderzenia – w pozostalych

przypadkach nastepuje fragmentacja (rys. 13). Inna zaleta
fragmentujacych sie pocisków jest ich ekologiczny

charakter – nie zawieraja one bowiem toksycznego
olowiu.

1.2.2.4. Naboje z pociskami o zmniejszonej podatnosci na rykoszetowanie

Amunicja z pociskami o zmniejszonej podatnosci na rykoszetowanie wystepuje przede

wszystkim w postaci naboi pistoletowych i rewolwerowych wykorzystywanych przez specjalne
oddzialy policji i sluzby bezpieczenstwa. Dzieki zastosowaniu w czesci wierzcholkowej pocisku
rozwiazan konstrukcyjnych, umozliwiajacych znaczace i latwe odksztalcenie sie pocisku przy

uderzeniu w przegrode, zapewniono kontrolowane odksztalcanie sie pocisku i zmiane jego

charakterystyk balistycznych po uderzeniu. Wierzcholek pocisku ma najczesciej ksztalt scietego
stozka zakonczonego plastikowa kulka (rys. 14a) lub wewnetrzna kawerne powietrzna (rys. 14b).

Skrócenie zasiegu pocisku uzyskano dzieki wydluzeniu w czasie procesu odksztalcania sie czesci
wierzcholkowej pocisku i nadaniu jej po odksztalceniu niekorzystnego pod wzgledem

Rys. 13. Widok fragmentujacego sie

pocisku pistoletowego i efekt jego

uderzenia w cel

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 23 / 48

aerodynamicznym ksztaltu. W
czasie odksztalcania sie

pocisku znaczna czesc jego
energii przekazywana jest na
cel i w razie powstania

rykoszetu odbity pocisk

dysponuje na tyle mala
energia, ze upadnie w

niewielkiej odleglosci od
razonego celu. Czynnikiem
dodatkowo skracajacym lot

zrykoszetowanego pocisku
jest zwiekszony, na skutek

kontaktu z przegroda i znacznego odksztalcenia czesci wierzcholkowej, opór czolowy pocisku.

Amunicja tego typu cechuje sie duza skutecznoscia, lecz stosowanie jej w broni

automatycznej niesie ze soba tez pewne niedogodnosci. Chodzi o mozliwosc odksztalcania sie
pocisku podczas dosylania do komory nabojowej. Dotyczy to szczególnie broni, przy której w

procesie dosylania wystepuja duze przyspieszenia a nabój dosylany jest pod duzym katem.
Odksztalcony w sposób niesymetryczny pocisk nie pozwala uzyskac zadowalajacej celnosci i

wymaganego skupienia u celu, nawet na bliskich odleglosciach.

Balistyka zewnetrzna pocisku o zmniejszonej podatnosci na rykoszetowanie jest zblizona do

balistyki pocisku z naboju bojowego, nie zachodzi tu tez potrzeba jakiegokolwiek
dostosowywania broni do amunicji.

1.2.2.5. Podsumowanie

Analiza rozwiazan konstrukcyjnych cwiczebnej amunicji strzeleckiej pozwala wyróznic

glówne trendy w dziedzinie jej rozwoju. W zaleznosci od przyjetych rozwiazan konstrukcyjnych

mozna je sprowadzic do nastepujacych kierunków:

−

uzyskanie precyzyjnie kontrolowanych wielkosci stref bezpieczenstwa;

−

zapewnienie zasad realizmu szkolenia;

−

zmniejszenie energochlonnosci produkcji i redukcja kosztów jednostkowych
w porównaniu do amunicji bojowej;

−

poprawa technologicznosci konstrukcji pocisków i naboi;

−

eliminowanie materialów szkodliwych dla srodowiska naturalnego i zastepowanie ich
substytutami.

Oprócz wymagan taktycznych, jakie musi spelniac amunicja cwiczebna, nie mniej wazne sa

równiez jej uwarunkowania techniczne. Do najwazniejszych z nich, koniecznych do spelnienia w

kazdym typie naboju, mozna zaliczyc:

•

nie przekraczanie maksymalnego cisnienia gazów prochowych w lufie – warunek

wytrzymalosci lufy;

•

zapewnienie niezbednego impulsu cisnienia gazów prochowych (energii nadawanej

Rys. 14. Naboje pistoletowe z pociskiem o zmniejszonej podatnosci na

rykoszetowanie: a - z kulka (MEN),

b – kawerna powietrzna (Lapua); 1 – kulka, 2 – kawerna powietrzna,

3 – pocisk monoblokowy, 4 – ladunek miotajacy, 5 – luska, 6 –

splonka zapalajaca, 7 – rdzen olowiany, 8 – plaszcz pocisku

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 24 / 48

ruchomym elementom broni) – warunek poprawnego dzialania automatyki broni;

•

dostosowanie konstrukcji naboju do wspólpracy z istniejacymi w broni ukladami zasilania –

warunek wlasciwego funkcjonowania broni (nie powstawanie zaciec).

Z kolei pociski cwiczebne powinny cechowac sie m.in.:

•

charakterystykami masowo-bezwladnosciowymi, zapewniajacymi

stabilizacje i

porównywalny tor lotu do trajektorii pocisków bojowych na odleglosci strzelan cwiczebnych;

•

ksztaltem umozliwiajacym odpowiednie oddzialywanie na tarcze zlokalizowane

w strefie strzelan i zapewniajacym minimalne dzialanie razace na cel znajdujacy sie poza

obszarem strzelnicy;

•

konstrukcja uniemozliwiajaca powstawanie odksztalcen podczas dosylania

(co pogarsza celnosc i skupienie), ale zapewniajaca po uderzeniu w przegrode taka

deformacja pocisku, która w sposób znaczacy zwiekszy wspólczynnik balistyczny, skracajac
istotnie zasieg pocisku;

•

zastosowaniem w procesie wytwórczym ekologicznych (nietoksycznych) materialów

konstrukcyjnych (rezygnacja z olowiu i zastapienie go jego substytutami).

Przeglad wybranych wzorów amunicji cwiczebnej umozliwil dokonanie zestawienia

niektórych ich charakterystyk. Ich wartosci odniesione do charakterystyk wybranych wzorów
amunicji bojowej zestawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Dane taktyczno-techniczne wybranej cwiczebnej amunicji strzeleckiej i bojowej

masa pocisku

predkosc

poczatkowa

wspólczynnik

balistyczny

zasieg

skuteczny*

)

kat rzutu dla

zasiegu

maksymalnego

wierzcholkowa

toru lotu

zasieg

maksymalny

max

predkosc

uderzeni

na L

max

energia na L

max

Nabój

[g]

[m/s] [m

/kg]

[m]

[º ’]

[m]

[m/s]

[J]

9x19 mm

0,4

410

197,0

00’

125

0,1

5,56x45 mm

0,2

1000

108,0

30’

255

0,1

7,62x51 mm

0,7

1100

89,6

30’

305

0,3

naboje cwiczebne

z plastikowym,

polaczonym

ukladem

„pocisk – luska”

12,7x99 mm

3,2

1070

33,8

150

30’ 195

705

3,2

9x19 mm

6,4

350

77,0

00’

305

2,9

5,56x45 mm

1,8

1050

31,0

180

00’ 190

760

1,8

7,62x39 mm

1,7

700

41,0

100

00’ 157

565

1,4

7,62x51 mm

5,6

870

18,7

150

00’ 305

1105

10,1

naboje cwiczebne

o skróconym

zasiegu pocisku

12,7x99 mm

38,0

900

4,25

600

00’ 1070

3525

120

273,6

9x19 mm

8,0

350

8,1

00’ 510

1750

28,9

5,56x45 mm

4,0

915

5,1

00’ 1065

3075

110

24,2

7,62x39 mm

7,9

715

4,8

30’ 920

3035

110

47,8

7,62x51 mm

9,5

855

3,4

00’ 1295

4095

130

82,0

naboje bojowe

12,7x99 mm

43,0

890

1,6

00’ 2145

7030

185

735,8

)

odleglosc, na której tor lotu pocisku cwiczebnego z zadowalajacym przyblizeniem pokrywa sie

z trajektoria pocisku bojowego

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 25 / 48

1.2.3. Amunicja pozoracyjna

Naboje pozoracyjne wykorzystywane sa we wstepnym okresie szkolenia strzeleckiego, gdzie

maja za zadanie zapoznac szkolonych ze zjawiskiem strzalu i efektami jakie mu towarzysza (huk
wystrzalu, odrzut broni, podrzut broni i zejscie jej z linii celowania, przeladowanie broni,

wyrzucenie luski itp.). Z uwagi na nie wielkie wymiary stref niebezpiecznego oddzialywania
podczas strzelania z tego typu amunicji jest ona wykorzystywana równiez do prowadzenia zajec
praktycznych w terenie (na poligonie lub przykoszarowym placu cwiczen taktycznych). Podczas

pozorowania strzaló w przy zachowaniu regulaminowych odstepów pomiedzy cwiczacymi
amunicja ta nie stwarza zagrozenia dla wspólcwiczacych. W zaleznosci od zastosowanego
rozwiazania konstrukcyjnego mozna wyróznic naboje pozoracyjne bezpociskowe z luska

plastikowa (rys. 15a) i metalowa (rys. 15b) oraz naboje z plastikowym plaszczem pocisku (w tym
tzw. fikcyjne). Istota dzialania tych dwóch pierwszych sprowadza sie do pobudzenia za
posrednictwem splonki zapalajacej (5) ladunku miotajacego (3), a nastepnie, po osiagnieciu

odpowiedniego cisnienia rozwinieciu czesci górnej luski (2) uformowanej najczesciej na ksztalt
ostroluku pocisku. Specjalna konstrukcja luski, dzieki zastosowaniu rolowania (luski metalowe)
lub w przypadku lusek plastikowych karbów oslabiajacych (1), ulatwia swobod ny wyplyw

gazów prochowych do lufy. Zastosowanie na jej wylocie urzadzen dlawiacych przeplyw gazów
prochowych (tzw. odrzutników) pozwala uzyskac dzialanie automatyki broni. Wyplywajace z
lufy gazy prochowe tworza, w zaleznosci od kalibru pocisku strefe niebezpieczna rzedu kilku ÷

kilkunastu metrów. W przypadku naboju z plastikowym plaszczem pocisku mechanizm ten, przy

analogicznym pobudzeniu ladunku
miotajacego, sprowadza sie do

napedzenia plastikowego plaszcza
(6). W czasie jego napedzania
nastepuje fragmentacja plaszcza, a

wylatujace z lufy jego elementy

tworza

nieco wieksza

strefe

niebezpieczna niz w dwóch

poprzednich, omawianych powyzej
wzorach amunicji pozoracyjnej.
Plastikowy plaszcz moze byc

wypelniony np. opilkami metalu

(dla zwiekszenia masy) i twor zy
tzw. pocisk fikcyjny. Podczas

strzelania taka amunicja nie stosuje
sie wtedy w broni odrzutników.

Rys. 15. Rózne konstrukcje naboi pozoracyjnych:

a – nabój bezpociskowy z plastikowa luska, b – nabój

bezpociskowy z metalowa luska,

c – nabój z plastikowym plaszczem pocisku;

1 – karb oslabiajacy, 2 – luska, 3 – ladunek miotajacy,

4 – metalowe dno luski, 5 – splonka zapalajaca, 6 – plastikowy

plaszcz pocisku

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 26 / 48

1.3. Znakowanie naboi strzeleckich

W celu odróznienia w ramach jednego wzoru amunicji strzeleckiej poszczególnych typów

naboi i sposobów ich oddzialywania na cel, na nabojach i ich opakowaniach stosuje sie
malowanie odrózniajace i znakowanie. Z uwagi na róznice w znakowaniu wystepujace w róznych

panstwach (armiach) ponizej przedstawiono system znakowania stosowany w Wojsku Polskim.

Amunicja szkolna, jako niezawierajaca zadnych materialów wybuchowych jest calkowicie

bezpieczna we wszystkich etapach eksploatacji. W nabojach strzeleckich wyróznikiem

przynaleznosci do tej grupy amunicji jest, w zaleznosci od wielkosci luski, 3 ÷ 6 wzdluznych

wglebien umieszczonych symetrycznie na tulowiu luski, zbita splonka zapalajaca i lub
wywiercenie otworu w tulowiu luski. Na opakowania z amunicja szkolna nanosi sie analogiczne

znakowania jak na opakowania z amunicja bojowa, dodatkowo uzupelnia sie je napisem
„SZKOLNY”, umieszczonym obok nazwy wzory naboju oraz wzdluz dolnej krawedzi scianki
czolowej opakowania nanosi sie pasek koloru bialego.

Amunicja treningowa, podobnie jak amunicja szkolna, nie zawiera zadnych materialów

wybuchowych i jest calkowicie bezpieczna we ws zystkich etapach uzytkowania. Jej znakowanie

tez jest analogiczne jak amunicji szkolnej, z ta jednak róznica, ze na opakowaniach zamiast

napisu „SZKOLNY” nanosi sie napis „TRENINGOWY”.

Z uwagi na brak na wyposazeniu Wojska Polskiego strzeleckiej amunicji cwiczebnej, ale

uwzgledniajac pilna koniecznosc jej wprowadzenia nalezy spodziewac sie wprowadzenia

sposobu znakowania stosowanego w NATO. Oprócz samej odmiennej konstrukcji pocisku, która
pozwala natychmiast i jednoznacznie zidentyfikowac przeznaczenie naboju do oznaczania tego

typu amunicji stosuje sie tam kolor niebieski.

W strzeleckiej amunicji bojowe j wystepuje najszersza gama rodzajów amunicji (z uwagi na

sposób oddzialywania na cel), dlatego system znakowania jest tu najbardziej rozwiniety. Ponizej,
w tabeli 2., podano sposób malowania odrózniajacego stosowany na wierzcholkach pocisków

naboi stosowanych w Wojsku Polskim. Znakowanie to w postaci pasków odpowiedniej barwy
powiela sie równiez na opakowaniach, oprócz pelnej nazwy naboju. Przedstawione w tabeli

oznaczenie naboju zawiera kaliber broni, do jakiej stosuje sie dana amunicje (np. 7,62 mm,

12,7 mm) oraz, po znaku „x”, dlugosc luski wyrazona w milimetrach (np. 39 mm, 51 mm). W
przypadku naboju kalibru 7,62x54R mm w jego oznaczeniu znajduje sie dodatkowo litera „R”,
bedaca angielskim skrótem slowa rimmed oznaczajacego wystajaca luske. W kolejnych

komórkach tabeli podano symbole poszczególnych typów pocisków i odpowiadajace im kolory
pierscieni malowania odrózniajacego podane w kolejnosci od wierzcholka pocisku.

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 27 / 48

Tabela 2. Sposoby malowania odrózniajacego pocisków naboi strzeleckich stosowanych

w Wojsku Polskim

Nabój

pocisk zwykly leki

pocisk zwykly ciezki

pocisk zwykly z

rdzeniem stalowym

pocisk smugowy

pocisk zapalajacy

pocisk

przeciwpancerny

pocisk wskaznikowo

zapalajacy

pocisk

przeciwpancerno

zapalajacy

pocisk

przeciwpancerno

zapalajaco

-smugowy

pocisk odlamkowo

zapalajacy

7,62x25 mm

P/ -

PS/-

PT/

zielony

P41/

czarny i

czerwony

9x18 mm

P/ -

PS/-

9x19 mm

P/ -

5,45x39 mm

PS/-

7T3 /

zielony

5,56x45 mm

RS/ -*

/czerwony

7,62x39 mm

PS/-

T-45 /

zielony

Z /

czerwony

B Z /

czarny i

czerwony

7,62x51 mm

/czerwony

/czarny

/srebrny

7,62x54R mm

L / -

C/zólty

LPS/

srebrny**

T-46/

zielony

PZ/

czerwony

B -32/

czarny i

czerwony

BZT/

fioletowy i

czerwony

12,7x108 mm

B -32/

czarny i

czerwony

BZT/

fioletowy i

czerwony

M D Z /

czerwony

pocisk***

14,5x114 mm

B -32/

czarny i

czerwony

BZT/

fioletowy i

czerwony

M D Z /

czerwony

pocisk***

„-” oznacza brak malowania, puste pole oznacza brak tego typu pocisku
* - w wielu armiach amunicja tego typu ma wierzcholek malowany na zielno;
** - od chwili zaprzestania produkcji pocisków lekkich nie stosuje sie malowania wierzcholka;
*** - stosuje sie malowanie calego pocisku.

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 28 / 48

2. GRANATY RECZNE

Granaty sa srodkiem bojowym miotanym za pomoca miesni zolnierza. Ich glównym

przeznaczeniem jest razenie sily zywej, wzniecania pozarów, zadymiania terenu, niszczenie
umocnien i srodków opancerzonych. Charakterystyczna ich cecha jest niewielka odleglosc, na

jakiej to razenie moze wystapic i stosunkowo duza sila tego razenia. Granaty reczne sa wiec
tanim i efektywnym srodkiem bojowym do walki na krótkich odleglosciach, umozliwiaja
bowiem skuteczne zwalczanie przeciwnika, nawet niewidocznego, przebywajacego w ukryciu.

2.1. Budowa i dzialanie granatów recznych

Z uwagi na zastosowanie taktyczne mozemy wyróznic granaty zasadniczego przeznaczenia

(przeciwpiechotne, przeciwpancerne) i pomocniczego przeznaczenia (zapalajace, chemiczne,
blyskowo- hukowe). Te pierwsze sluza do bezposredniego zwalczania (obezwladniania) celów

przeciwko którym sa uzywane, te drugie przeznaczone sa do razenia posredniego, przy czym
rzadko jest to razenie obezwladniajace. Spelniaja one najczesciej funkcje pomocnicza wobec
innych srodków bojowych oddzialywujacych na cel lub utrudniaja dzialanie razace przeciwnika.

Ponizej omówiono na podstawie wybranych konstrukcji podstawowe typy granatów recznych.

2.1.1. Granaty przeciwpiechotne

W zaleznosci od formy, jaka przybiera walka wykorzystuje sie rózne konstrukcje granatów

recznych oddzialywujacych na sile zywa. Uzycie tego srodka bojowego w obronie stawia przed

nim inne wymagania niz w natarciu. Stad tez na przestrzeni lat uksztaltowal sie podzial na
granaty zaczepne (rys. 16a) i granaty obronne (rys. 16b). Konstrukcja granatów zaczepnych
zoptymalizowana jest przede wszystkim na oddzialywanie fala detonacyjna, produktami

detonacji i, w mniejszym stopniu, odlamkami. Wynika to z taktyki uzycia tego typu granatów na

Rys. 16. Granaty

przeciwpiechotne:

a – zaczepny (RG-42),

b – obronny (F-1);

1 – zapalnik,

2 – korpus,

3 – tulejka na zapalnik,

4 – material wybuchowy,

5 – wkladka odlamkowa

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 29 / 48

polu walki. Rzucajac granat zaczepny w natarciu zolnierz biegnie nadal oslaniajac jedynie
wrazliwe czesci ciala (twarz, a szczególnie oczy). Uwzgledniajac odleglosc rzutu granatem

(rzedu 30 ÷ 40 m) i czas zwloki w jego dzialaniu (okolo 3,2 s) maksymalny promien razenia tego
typu granatu nie powinien wynosic wiecej niz 20 m. Najczesciej ksztaltuje sie on w przedziale
kilku ÷ kilkunastu metrów. W swojej konstrukcji granat zaczepny (rys. 16a) ma najczesciej

cienkoscienny metalowy korpus (2), w którym zaelaborowany jest kruszacy material wybuchowy

(4). Dla ulatwienia procesu elaboracji w korpusie znajduje sie tulejka (3), która stanowi
przedluzenie gniazda zapalnika (1) i stanowi jego oslone. W celu wzmocnienia efektu

odlamkowego w korpusie granatu czesto montuje sie wkladke odlamkowa (5). Ma ona najczesciej
wstepnie naciete elementy, które pod wplywem oddzialywania fali detonacyjnej ksztaltuja sie w
odlamki o wymaganej masie i ksztalcie. Odpowiednio dobrana do wielkosci odlamków masa

ladunku kruszacego pozwala uzyskac zadana wielkosc strefy razenia takich granatów. W
nowszych konstrukcjach coraz czesciej spotyka sie korpusy nieco grubsze, wykonane z tworzyw

sztucznych. Wkladka odlamkowa jest tam najczesciej zatapiana w materiale korpusu.

Uzycie i przebieg dzialania granatu zaczepnego mozna przedstawic sekwencja nastepujacych

czynnosci. W celu przygotowania granatu do dzialania wykrecamy znajdujacy sie w jego
gniezdzie korek zabezpieczajacy, a w to miejsce wkrecamy zapalnik (rys. 17). Jest to mozliwe,

poniewaz tuleja laczaca korpus zapalnika (1) z tulejka opózniacza (7) jest nagwintowana. Po
wkreceniu zapalnika dysponujemy juz granatem uzbrojonym i gotowym do dzialania. Jedynie

zapalnik, jako urzadzenie odpowiedzialne za pobudzenie kruszacego materialu wybuchowego w

granacie, wyposazony jest w mechaniczne zabezpieczenie. Polega ono na blokowaniu
zawleczka (5) dzwigni spustowej (8), która wycieciem w swojej górnej czesci przytrzymuje w
górnym polozeniu iglice (4). Iglica poddawana jest oddzialywaniu sily wstepnie napietej

sprezyny iglicy (3), która stara sie wymusic jej ruch w kierunku splonki zapalajacej (6). Po
odgieciu ramion zawleczki i jej wyjeciu mechaniczna blokada przemieszczania sie dzwigni

spustowej (8) wzgledem korpusu zapalnika (1) zostaje zdjeta. Jest to najniebezpieczniejszy

moment poslugiwania sie zapalnikiem,
poniewaz oddzialywujaca na górne

wyciecie dzwigni spustowej, podparta
sprezyna iglica moze spowodowac jej

ruch do takiego polozenia, ze wyzebi sie z

nia i umozliwi naklucie

splonki

zapalajacej (6). Dlatego wyjmowanie
zawleczki powinno miec miejsce tylko i

wylacznie bezposrednio przed rzutem
przy jedniczesnym pewnym chwycie
dlonia dzwigni spustowej,

uniemozliwiajacym jej jakikolwiek

ruch! Dopiero w czasie rzutu na torze
lotu oddzialywujaca na dzwignie

spustowa, dzieki scisnietej sprezynie,
iglica spowoduje jej ruch, który zakonczy

Rys. 17. Zapalnik

do granatu recznego

(UZRGM):

1 – korpus zapalnika,

2 – kólko zawleczki,

3 – sprezyna iglicy,

4 – iglica,

5 – zawleczka,

6 – splonka zapalajaca,

7 – tulejka opózniacza,

8 – dzwignia spustowa ,

9 – opózniacz

pirotechniczny,

10 – splonka
pobudzajaca

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 30 / 48

sie zwolnieniem blokady iglicy i zbiciem przez nia splonki zapalajacej. Powstaly w ten sposób
impuls ogniowy zapala opózniacz pirotechniczny (9), którego czas pa lenia umozliwia granatowi

dolot do celu. Standardowo stosuje sie czasy opóznienia w przedziale 3,0 ÷ 4,5 sekundy, rzadziej
czasy dluzsze. W Wojsku Polskim minimalny, niezbedny czas zwloki zapalników do granatów
recznych wynosi 3,2 s. Odpowiada on niemalze dokladnie czasowi potrzebnemu na lot do celu

tak, ze po upadku czas na podjecie jakiejkolwiek skutecznej reakcji obronnej jest juz zbyt krótki.

Po wypaleniu sie opózniacza impuls ogniowy przekazywany jest na splonke pobudzajaca (10).
Zawarty w niej silny material wybuchowy powoduje pobudzenie materialu kruszacego

znajdujacego sie w korpusie granatu. Z uwagi na niewielki opór, jaki stawiaja materialowi
wybuchowemu scianki granatu, jego odlamki nie napedzaja sie do duzych predkosci i szybko
opadaja na ziemie. W przypadku starszych wersji zapalników wykonanych z metalu

(np. UZRGM) powazniejsze rany moga powstac z odlamków pochodzacych z ich fragmentacji.
Odlamki z korpusu i z wkladki sa w stanie uszkodzic umundurowanie i moga zadac drobne rany

– najczesciej ciete, pochodzace od ostrych krawedzi odlamków. Równiez fala detonacyjna

szybko rozprasza swoja energie i tylko w stosunkowo niewielkiej odleglosci od miejsca upadku
moze wystapic razenie smiertelne. Oprócz niewielkiego dzialania podmuchowego
i odlamkowego bardzo istotnym oddzialywaniem na sile zywa jest dzialanie ogluszajace

i psychologiczne. Liczne drobne rany w polaczeniu z ogluszajacym dzialaniem fali detonacyjnej
(moze wystapic np. chwilowa utrata sluchu i widzenia) moga prowadzic do szoku pourazowego,

a w konsekwencji do skutecznego obezwladnienia.

Inny sposób oddzialywania na cel prezentuja granaty obronne . Maja wprawdzie

(najczesciej) nieco mniejszy ladunek materialu wybuchowego, jednak ich korpusy wykonane sa
jako gruboscienne, co w warunkach obciazenia fala detonacyjna pozwala napedzic powstaly z ich

fragmentacji odlamek do duzych predkosci. Oprócz korpusów z tzw. fragmentacja przypadkowa
(rys. 16b) stosuje sie granaty z wymuszona fragmentacja. Sa to konstrukcje z zatopionymi w

korpusie prefabrykowanymi elementami razacymi, lub majace na wewnetrznych powierzchniach

plytkie naciecia, które ulatwiaja fragmentacje. Nalezy tu wyraznie zaznaczyc, ze tylko naciecia
wykonane od strony oddzialywania obciazenia (fali detonacyjnej) skutkuja zamierzona

propagacja pekniec. Naciecia zewnetrzne nie maja wiekszego wplywu na przebieg fragmentacji,
poniewaz pekniecia w materiale propaguja sie przez znaczna czesc grubosci korpusu niezaleznie
od uksztaltowania powierzchni zewnetrznej. Zastosowanie fragmentacji wymuszonej znaczaco

podnosi skutecznosc oddzialywania, mimo ze predkosc odlamka jest w takim przypadku nieco
mniejsza (~ 10 %). Zwiazane jest to z faktem, ze kazdy taki odlamek moze byc skuteczny (tzn.
po trafieniu w cel nalezy oczekiwac razenia obezwladniajacego), co przy niewielkich masach

czesci odlamków powstalych w trakcie fragmentacji przypadkowej nie musi miec miejsca.

Postepowanie z zapalnikiem i sposób zainicjowania dzialania granatu obronnego sa

analogiczne jak opisane dla granatu zaczepnego. Po pobudzeniu ladunku kruszacego wysokie

cisnienie wystepujace na czole fali detonacyjnej (rzedu kilkudziesieciu GPa) powoduje

rozerwanie struktury materialu korpusu i napedzenie powstalych w ten sposób odlamków do
predkosci rzedu kilkuset metrów na sekunde. W przypadku tego typu granatów dzialanie

podmuchowe ma pomijalnie male znaczenie – uzyskuje sie natomiast efektywne dzialania
odlamkowe. Odleglosc skutecznego razenia sily zywej dla granatów obronnych czesto przekracza

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 31 / 48

nawet 200 m. Z tym, ze na takiej odleglosci gestosc odlamków w jednostce przestrzeni jest
znikoma. Pomimo mozliwosci uzyskania razenia obezwladniajacego na tak duzych odleglosciach

praktyczny promien, na jakim mozna efektywnie zwalczac sile zywa jest kilkakrotnie mniejszy.
Z uwagi na znaczna sile razenia wykorzystanie bojowe granatów obronnych powinno miec
miejsce tylko z ukryc, które zabezpiecza ja przed jego dzialaniem razacym.

Z uwagi na rózne rozwiazania konstrukcyjne granatów recznych stosowane przez

producentów i rózne sposoby razenia poszczegó lnych rodzajów granatów istnieje potrzeba
rozrózniania ich typów. W szerszej skali nie ma jakichs precyzyjnych unormowan, lecz w

znacznej czesci armii uksztaltowala sie zasada, ze granty zaczepne maja ksztalt zblizony do
walcowego, zas granaty obronne wygladem swoim przypominaja kule mniej lub bardziej
splaszczona. Nawet przy opracowywaniu granatów uniwersalnych wzieto te niepisana umowe

pod uwage. Skonstruowanie granatów uniwersalnych wyniknelo z checi poslugiwania sie
jednym typem granatu zamiast koniecznoscia dysponowania dwoma rózniacymi sie w dzialaniu

na cel ich rodzajami. Istota konstrukcji takiego granatu sprowadza sie do opracowania takiej

czesci „zaczepnej”, na zewnatrz której w razie potrzeby mozna byloby przylaczyc ciezka
wkladke odlamkowa. Przy zastosowaniu czesci granatu z materialem wybuchowym uzyskujemy
klasyczne dzialanie granatu zaczepnego, wyposazenie jej dodatkowo we wkladke z duzymi

prefabrykowanymi odlamkami pozwala uzyskac skuteczny granat obronny. Zastosowanie
specjalnych zlaczy w niektórych granatach uniwersalnych pozwala zmontowac ze soba razem

kilka elementów wyposazonych tylko w material wybuchowy. W takiej formie moga one

stanowic improwizowany ladunek wydluzony, który mozna wykorzystac np. w pracach
saperskich.

2.1.2. Granaty przeciwpancerne

Z uwagi na szybki rozwój nowych srodków walki granaty przeciwpancerne wypierane sa z

uzytku przez bardziej skuteczne srodki bojowe. Duza masa, koniecznosc bardzo bliskiego

podejscia pod cel oraz niewysoka skutecznosc oddzialywania na pancerz to glówne czynniki
decydujace o schylkowym okresie stosowania tego typu uzbrojenia. Jednak z uwagi na

stosunkowo duza efektywnosc tego typu srodków w terenie zurbanizowanym nie wszedzie
zostaly one wycofane z uzbrojenia.

Wspólczesne granaty przeciwpancerne wystepuja jako konstrukcje oddzialywujace na cel

strumieniem kumulacyjnym. Granatów o dzialaniu podmuchowym (burzacym), z uwagi na ich

niewielka skutecznosc, juz sie nie stosuje. Typowym przykladem granatu przeciwpancernego jest
RPG-43 (rys. 18). W toku codziennej eksploatacji jest on wyposazony w dwa zabezpieczenia

mechaniczne, które stanowia o jego bezpiecznym uzytkowaniu. Pierwszym zabezpieczeniem jest
zawleczka z kólkiem, która uniemozliwia dzwigni zabezpieczajacej (2) zsuniecie sie z rekojesci

(1) i uwolnienie stabilizatora (4). Drugie zabezpieczenie sklada sie z przetyczki zabezpieczajacej
(5), która uniemozliwia przesuwanie sie obsady splonki pobudzajacej (6) wraz ze splonka

pobudzajaca (7) w kierunku iglicy (9). Przygotowanie granatu i jego dzialanie na cel przedstawia

sie nastepujaco. Po wyjeciu zawleczki i rozlaczeniu dzwigni zabezpieczajacej (2) z rekojescia (1)
mozna rzucac granatem. Podczas jego lotu dzwignia odpada, a sprezyna stabilizatora (3)

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 32 / 48

oddzialywujac na stabilizator (4) powoduje
jego zsuniecie sie z rekojesci i

wyciagniecie zwinietej pod nim tasmy
stabilizujacej (8). W tym czasie przez nic
nie blokowana przetyczka zabezpieczajaca

(5) wypada pod wlasnym ciezarem i

uwalnia obsade splonki pobudzajacej (6).
W tym momencie splonka (7) izolowana

jest od iglicy (9) tylko za posrednictwem
sprezyny. Granat jest uzbrojony i gotowy
do dzialania razacego. W cel powinna

uderzyc glowica pod katem zblizonym do
prostego. Takiemu jej ulozeniu sluzy

zastosowanie stabilizatora wraz z tasmami

stabilizujacymi. Podczas lotu w powietrzu
stanowia one dodatkowy, duzy opór, dzieki

któremu ciezki granat jest hamowany. Ciagnac za soba taki stabilizator powinien on leciec

zawsze glowica z materialem wybuchowym do przodu. Po uderzeniu w cel obsada splonki
pobudza jacej (6) ugina sprezyne i powoduje naklucie sie splonki pobudzajacej (7) na iglice (9).

Splonka pobudza kruszacy material wybuchowy (10), który osloniety korpusem (11) umozliwia

uzyskanie takich parametrów fali detonacyjnej, które pozwalaja uformowac z wkladki
kumulacyjnej (12) strumien kumulacyjny. Rozpedzone w ten sposób do predkosci kilku km/s
czasteczki strumienia oddzialywuja swoja energia kinetyczna na pancerz.

Przebijalnosc ladunków kumulacyjnych granatów przeciwpancernych dochodzi do 200 mm.

W przypadku celnego trafienia taki granat jest nawet w stanie wyeliminowac z walki

wspólczesny czolg, ale wymaga to bliskiego podejscia do celu i tym samym wystawienia sie na

wykrycie lub oddzialywanie odlamków powstalych podczas zadzialania granatu.

2.1.3. Granaty chemiczne

Podczas wykonywania zadania bojowego czasami istnieje koniecznosc obezwladnienia

przeciwnika bez uzyskania jego skutecznego porazenia (np. uwalnianie jenców, pozyskiwanie

osobowych zródel informacji wywiadowczych itp.). Do tego celu slu za m.in. granaty z róznymi

srodkami chemicznymi. Najczesciej wykorzystywanymi granatami chemicznymi sa granaty
dymne. Przeznaczone sa one do maskowania dzialan wlasnych poprzez stawianie krótkotrwalych

zaslon dymnych, do dawania sygnalów, dezorientowania przeciwnika itp. Spotyka sie tutaj caly
szereg rozwiazan konstrukcyjnych, pozwalajacych uzyskac natychmiastowy efekt dymny

(granaty o dzialaniu wybuchowym) lub emitujace zaslone dymna z pewnym opóznieniem, ale w
dluzszym czasie (granaty o dzialaniu emisyjnym). Przykladem prostej konstrukcji emisyjnego

granatu dymnego jest RDG-2 (rys. 19a). Lekki tekturowy korpus (5) wypelniony jest masa

dymotwórcza (3), a w osi granatu umieszczono lont prochowy z glówka zapalcza – spelniajace
funkcje elementu zaplonowego (2) i rurke emisyjna (4). Energiczne potarcie glówki zapalczej

Rys. 18. Granat

przeciwpancerny

(RPG-43):

1 – rekojesc, 2 – dzwignia

zabezpieczajaca,

3 – sprezyna stabilizatora,

4 – stabilizator,

5 – przetyczka

zabezpieczajaca,

6 – obsada splonki

pobudzajacej, 7 – splonka

pobudzajaca, 8 – tasma

stabilizujaca, 9 – iglica,

10 – ladunek kruszacy,

11 – korpus, 12 – wkladka

kumulacyjna

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 33 / 48

znajdujaca sie w pokrywie (1) potarka
powoduje jej zaplon i poczatek palenia sie

lontu prochowego. Spelnia on tu funkcje
opózniacza pirotechnicznego o czasie
zadzialania okolo 10 s. Po tym czasie

nastepuje zapalenie masy dymotwórczej,

która sukcesywnie sie spalajac (50÷80 s)
emituje przez rurke emisyjna intensywny

oblok dymu. W celu zabezpieczenia masy
pirotechnicznej przed oddzialywaniem
czynników atmosferycznych zarówno

pokrywe górna, jak i dno (6) zabezpiecza
sie przeciwwilgociowo.

W przypadku konstrukcji

wybuchowych granatów dymnych,
przeznaczonych do natychmiastowego

zadymiania (rys. 19b) najczesciej mamy do czynienia z klasycznym zapalnikiem (7) do granatów

recznych. W wykonanym z plastiku lub stopu lekkiego korpusie (5) znajduje sie masa
dymotwórcza (3), która poddana dzialaniu fali detonacyjnej ulega szybkiemu spaleniu dajac

natychmiast oblok gestego dymu. Z uwagi na to, ze powstaly dym najczesciej jest

nieprzezroczysty tylko w zakresie wid zialnym, granaty takie wykorzystuje sie np. do
dezorientowania i ogluszania zalóg punktów oporu. Ulatwiaja one wykonanie zadania bojowego
wyposazonym w maski przeciwgazowe i nocne urzadzenia obserwacyjne atakujacym. Podobne

zastosowanie bojowe maja inne typy granatów chemicznych np. granaty blyskowo-hukowe .
Maja one konstrukcje zblizona do granatu dymnego wybuchowego, lecz zamiast masy

dymotwórczej znajduje sie tam substancja chemiczna dajaca wiekszy efekt blyskowy i reagujaca

z wieksza predkoscia, dzieki czemu pojawia sie znaczacy efekt dzwiekowy. Dzialanie hukowe
(~ 170 dB) i jednoczesny oslepiajacy blysk (~ 2 Mcd) pozwalaja przez dluzsza chwile uzyskac

efekt obezwladniajacy bez uzyskania bezposredniego porazenia energia kinetyczna pocisku.
Podobny efekt mozna osiagnac stosujac granaty lzawiace. Ich budowa zblizona jest do dymnych
granatów o dzialaniu emisyjnym, z tym, ze substancja dymotwórcza zastapiona jest najczesciej

mieszanina oddzialywujacym drazniaco na blony sluzowe. W przypadku sily zywej,
nieposiadajacej zabezpieczen w postaci masek przeciwgazowych, dzialanie obezwladniajace tego
granatu jest skuteczniejsze niz granatu blyskowo-hukowego. W tamtym przypadku, po

chwilowym ogluszeniu, ustaje oddzialywanie czynnika obezwladniajacego, tu natomiast na
skutek ciaglej emisji i osiadania na okryciach, wyposazeniu itp. wystepuje, mimo ze czesto
oslabione, ale permanentne jego oddzialywanie.

W zaleznosci od zapotrzebowania produkowane sa tez innego typu granaty. Moga one byc

wypelnione substancjami chemicznymi o innym sposobie oddzialywania na cel lub sile zywa np.
granaty zapalajace . Ich budowa zblizona jest do granatu dymnego wybuchowego, ale

zaelaborowane sa one inna substancja chemiczna, np. czerwonym fosforem lub mieszaninami z
jego udzialem. Oprócz dzialania zapalajacego uzyskuje sie tu równiez efekt dymny. Moga tez

Rys. 19. Granaty chemiczne:

a- dymny emisyjny (RDG-2), b – dymny wybuchowy

1 – pokrywa z potarka, 2 – element zaplonowy, 3 – masa

dymotwórcza, 4 – rurka emisyjna, 5 – korpus granatu,

6 – dno, 7 – zapalnik, 8 – masa lzawiaca

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 34 / 48

wystepowac granaty sluzace do rozpraszania skupisk agresywnie zachowywujacych sie osób,
razace odlamkami w postaci gumowych kulek. Jest to typ amunicji obezwladniajacej,

niepenetrujacej, szczególnie przydatnej w dzialaniach stabilizacyjnych i pokojowych.

2.1.4. Granaty cwiczebne

Potencjalne zagrozenie, jakie dla uzytkownika wynika ze stosowania granatów recznych

mozna zniwelowac prowadzac intensywne szkolenie. Do tego celu wykorzystuje sie granaty

cwiczebne, które imitujac dzialanie razace sa jednoczesnie bezpieczne w poslugiwaniu sie.
Przykladem recznego granatu cwiczebnego jest granat CRG-42 (rys. 20). Sklada sie on z korpusu
(2), w którym znajduje sie komora akustyczna wzmacniajaca efekt dzwiekowy zwiazany z

odpaleniem znajdujacego sie w komorze (4) naboju blyskowo-dymnego (3). Jego pobudzenie

nastepuje na skutek zadzialania zapalnika cwiczebnego (1), który
zamiast ladunku pobudzajacego ma ladunek miotajacy

umiejscowiony w tulejce uformowanej na ksztalt iglicy.
Przygotowanie granatu do dzialania polega na wlozeniu naboju do
znajdujacej sie w dnie korpusu komory i przylaczeniu zapalnika

cwiczebnego. Uzbrojenie granatu i zadzialanie tego zapalnika jest
analogiczne jak zapalnika UZRGM tylko do chwili konca palenia sie
opózniacza pirotechnicznego. W zapalniku cwiczebnym nastepuje

wtedy pobudzenie ladunku miotajacego, który napedza tulejke- iglice.
Jej uderzenie w splonke zapalajaca naboju blyskowo-dymnego
powoduje jego zadzialanie, przejawiajace sie efektem blyskowym,

hukiem i wydzieleniem pewnej ilosci dymu. Komora akustyczna w
korpusie wzmacnia efekt dzwiekowy naboju, a znajdujace sie w
granacie kanaly ukierunkowuja strumien dymu i innych produktów

spalania. W celu wyeliminowania mozliwosci wkrecenia zapalnika

bojowego, którego zadzialanie zniszczyloby granat, zastosowano
skrócona dlugosc zapalnika cwiczebnego, co uniemozliwia

wkrecenie innego typu zapalnika.

Oprócz zapalnika i naboju blyskowo-dymnego wszystkie elementy granatu sa wielokrotne go

uzytku. Jednak przed kazdym kolejnym jego uzyciem nalezy starannie go oczyscic i dokonac

przegladu pod katem mozliwosci wystapienia jakichs ewentualnych jego defektów. Uszkodzenia

komory naboju i korpusu granatu, mogace przyczynic sie do ich fragmentacji przy zadzialaniu,
dyskwalifikuja go z dalszej eksploatacji.

Rys. 20. Przyklad budowy

granatu cwiczebnego

(CRG-42):

1 – zapalnik cwiczebny,

2 – korpus, 3 – nabój

blyskowo-dymny,

4 – komora naboju

blyskowo-dymnego

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 35 / 48

3. GRANATY NASADKOWE

Duza efektywnosc i prosta budowa granatów recznych przyczynila sie do ich masowego

stosowania w wiekszosci konfliktów zbrojnych XX wieku. Jednak ich podstawowa wada byla
zbyt mala celnosc i krótki zasieg rzutu. Czesciowe rozwiazanie tych kwestii przynioslo

skonstruowanie granatów nasadkowych. Zastosowanie wyposazonego w prosty celownik
nadkalibrowego pocisku miotanego z broni indywidualnej przyczynilo sie do zwiekszenia sily
oraz precyzji ognia na najnizszym szczeblu dzialania. Wprowadzenie wiekszej liczby glowic

montowanych na jednym uniwersalnym nosniku przyczynilo sie do poszerzenia spektrum celów,

jakie mozna bylo zwalczac bez koniecznosci uzycia innych srodków ogniowych.

W zaleznosci od sposobu miotania granaty nasadkowe mozna podzielic na miotane energia

gazów prochowych i z wykorzystaniem tzw. pulapki kulowej. Dla obu tych sposobów miotania
niepisanym, przyjetym przez zdecydowana wiekszosc producentów standardem jest zewnetrzna
srednica nasadki do miotania wynoszaca 22 mm. Budowa i dzialanie obu tych konstrukcji

przedstawiono ponizej.

3.1. Budowa i dzialanie granatów nasadkowych miotanych nabojem

miotajacym

Starsze wersje granatów nasadkowych miotane sa z wykorzystaniem specjalnie

opracowanych naboi miotajacych. Konstrukcja takiego naboju zblizona jest do strzeleckiego

naboju pozoracyjnego, z tym, ze zastosowano w nim wiekszy ladunek miotajacy. Z tego tez
powodu nie sa to naboje zamienne i dlatego wymaga sie od naboi miotajacych specjalnego
malowania odrózniajacego. Najczesciej jest to malowanie w okreslonym kolorze zawinietego

kranca luski takiego naboju. W przypadku polskiego uniwersalnego naboju miotajacego UNM
wz. 1943/60, przeznaczonego do miotania granatów na sadkowych z karabinka granatnika wz. 60

wierzcholek takiego naboju jest malowany na bialo. Czynnosci przygotowawcze i dzialanie tego
typu granatów nasadkowych sa nastepujace. Przed strzalem nalezy granat (rys. 21a) nalozyc na

urzadzenie wylotowe zamontowane na koncu lufy a do komory nabojowej wprowadzic nabój

miotajacy. Zeby przez pomylke nie zaladowac naboju bojowego stosowane sa specjalne
magazynki, które konstrukcyjnie uniemozliwiaja ich zaladowanie. Po odpaleniu naboju nastepuje
spalanie ladunku miotajacego i ruch mieszaniny gazowo-prochowej w kierunku wylotu lufy,

który zamkniety jest znajdujacym sie na urzadzeniu wylotowym granatem nasadkowym. Ped tej
mieszaniny i wysokie cisnienie gazów prochowych oddzialywujace na wewnetrzna czesc trzonu

stabilizatora (7) oraz na dno zapalnika (6) przyczyniaja sie do nadania granatowi predkosci rzedu

kilkudziesieciu metrów na sekunde. W tym czasie rozpoczyna sie tez proces uzbrajania zapalnika
(zdjecia zabezpieczen niezbednych w toku codziennej eksploatacji), który ko nczy sie w
niewielkiej odleglosci od zejscia granatu z nasadki. Po zejsciu z niej granat porusza sie po torze

balistycznym, a jego donosnosc uwarunkowana jest katem, pod jakim zostal wystrzelony. Jego
stabilnemu zachowaniu sie podczas lotu sluza skrzydelka stabilizatora (8) umieszczone w dolnej

czesci spelniajacego funkcje prowadnicy trzonu stabilizatora. Oplywajaca granat struga

powietrza po pojawieniu sie zaklócajacego momentu sily powoduje powstanie aerodynamicznego

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 36 / 48

momentu sily korygujacej,
dzieki czemu porusza sie on

zawsze glowica (1) do przodu,
wykonujac niewielkie
korygujace ruchy oscylacyjne.

Zapalnik, za posrednictwem

lacznika (5), polaczony jest z
pobudzaczem (3) i w chwili

uderzenia w cel nastepuje jego
bezwladnosciowe zadzialanie.
Pobudzony za posrednictwem

pobudzacza material kruszacy
(4) przyczynia sie do

fragmentacji glowicy, w której

zatopione sa prefabrykowane
elementy razace (2),
przyczyniajace sie do poprawy

efektywnosci razenia sily
zywej.

Oprócz nasadkowych

granatów przeciwpiechotnych
(z glowica odlamkowa) na

uniwersalnym trzonie stabilizatora mozna zamontowac inne typy glowic, uzyskujac odpowiednio

dzialanie przeciwpancerne kumulacyjne (rys. 21 b) lub dymne (rys. 21 c). Dzialanie granatu
przeciwpancernego jest analogiczne do odlamkowego do chwili pobudzenia ladunku kruszacego.

W tym przypadku fala detonacyjna obciazajac wkladka ksztaltuje strumien kumulacyjny, który

oddzialywuje na opancerzony cel. Nasadkowy granat dymny pozbawiony jest zapalnika, jego
dzialanie rozpoczyna sie z chwila, gdy zaczyna on schodzic z nasadki broni. Wysokie cisnienie

gazów prochowych napedzajac go przedostaje sie jednoczesnie przez kanal w laczniku i zapala
glówke zapalcza granatu recznego RDG-2, który umieszczony jest w przymocowanej do trzonu
stabilizatora komorze. Po wypaleniu sie lontu prochowego rozpoczyna sie proces emisji dymu.

Oprócz typowych konstrukcji specjalizowanych istnieja tez wzory granatów nasadkowych

adoptowanych z istniejacych granatów recznych. Przykladem jest polski granat nasadkowy F-1N,
którego glowica pochodzi z granatu obronnego F-1, a proces dostosowania do miotania na

wieksze odleglosci polegal na dokreceniu trzonu stabilizatora (bez brzechw) i zainstalowaniu
innego zapalnika. Innym przykladem jest specjalny trzon stabilizatora z adaptatorem (rys. 21d),
który umozliwia miotanie standardowych granatów recznych. Po zamontowaniu w nim granatu

wyjmuje sie zawleczke zabezpieczajaca zapalnik i odpala uzyskany w ten sposób granat

nasadkowy. Podczas dzialania sily bezwladnosci, od cisnienia gazów prochowych z naboju
miotajacego, nastepuje zsuniecie sie obejmy zabezpieczajacej dzwignie spustowa i uruchomienie

lancucha ogniowego zapalnika. Pomimo stosunkowo krótkiej zwloki czasowej nie nastapi jego

Rys. 21. Granaty nasadkowe:

a – budowa (granat odlamkowy KGN), b – granat przeciwpancerny

(PGN-60, c – granat dymny (DGN); 1 – glowica, 2 – element razacy,

3 – pobudzacz, 4 – kruszacy material wybuchowy, 5 – lacznik,

6 – zapalnik, 7 – trzon stabilizatora, 8 – skrzydelka stabilizatora

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 37 / 48

zadzialanie na torze lotu – wynika to z wiekszej, niz mozliwa do uzyskania sila miesni, predkosci
miotania i tym samym szybszego dolotu do celu.

Nalezy pamietac, ze do miotania tego typu granatów nasadkowych nie wolno

wykorzystywac amunicji bojowej! Kazdorazowe uzycie naboju bojowego wobec granatu
wyposazonego w zapalnik moze sie skonczyc jego zadzialaniem i pobudzeniem kruszacego

materialu wybuchowego zawartego w glowicy! Wobec znacznej sily razenia glowic takich

granatów moze sie to skonczyc smiercia wystrzeliwujacego granat i ewentualnych innych
osób z jego bezposredniego otoczenia!

3.2. Budowa i dzialanie granatów nasadkowych miotanych z

wykorzystaniem pulapki kulowej

Mozliwosc spowodowania wypadku przy odpalaniu poprzedniego typu granatu

nasadkowego z wykorzystaniem amunicji bojowej a takze koniecznosc produkcji i posiadania

przy granacie innego typu nabojów (magazynków) przyczynila sie do opracowania granatów
miotanych z wykorzystaniem urzadzenia zwanego pulapka kulowa. Podobnie jak w przypadku
poprzednika istnieje tu równiez mozliwosc montowania na uniwersalnym nosniku calego szeregu

glowic, które przeznaczone sa do razenia róznych grup celów w rózny sposób. Istota budowy i

dzialania granatów nasadkowych wyposazonych w pulapke kulowa zostanie wyjasniona na
przykladzie polskiego granatu NGO (rys . 22). W trzonie stabilizatora (13) wyposazonym w stale

skrzydelka (14) znajduje sie wprasowana przed lacznikiem (9) pulapka kulowa (11). W granatach
rodziny NGO montuje sie jeszcze dodatkowo wkladk e redukcyjna (12), która oprócz
standardowej 22 mm srednicy nasadki (srednica wewnetrzna wkladki) umozliwia miotanie

granatu z nasadki o wiekszej srednicy, odpowiadajacej srednicy wewnetrznej trzonu stabilizatora.
Aby wystrzelic granat nalezy zalozyc go do oporu na specjalna nasadke lub uniwersalne

urzadzenie wylotowe i zaladowac bron nabojem bojowym. Odpalenie naboju bojowego

spowoduje sprezenie powietrza przed
pociskiem i poczatek schodzenia granatu z
lufy. Jednak zasadniczy naped uzyska on po

uderzeniu pocisku w pulapke kulowa, która
jest grubosciennym, stalowym cylindrem.

Jego grubosc jest wystarczajaca, by nie zostal

on spenetrowany przez pocisk, który
przekazuje granatowi cala swoja energie
kinetyczna. Dodatkowo rozprezajace sie gazy

prochowe wnosza tez swój udzial w
napedzaniu granatu. Odksztalcona

uderzeniem pocisku pulapka powoduje ruch

iglicy (10), która uginajac sprezyne nakluwa
splonke zapalajaca (8). Ta z kolei zapala
opózniacz pirotechniczny (7), który pali sie do

chwili, gdy granat osiagnie wierzcholkowa

Rys. 22. Granat nasadkowy

miotany z wykorzystaniem

pulapki kulowej (NGO):

1 – spadochron, 2 – linki

spadochronu, 3 – ladunek

oswietlajacy, 4 – oslona
ladunku oswietlajacego,

5 – wyrzutnik, 6 – ladunek

wyrzucajacy, 7 – opózniacz
pirotechniczny, 8 – splonka

zapalajaca, 9 – lacznik,

10 – iglica, 11 – pulapka

kulowa, 12 – wkladka

redukcyjna, 13 – trzon

stabilizatora,

14 – skrzydelka

stabilizato ra

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 38 / 48

toru lotu. W miedzyczasie bedace pod wysokim cisnieniem gazy prochowe, które znajduja sie
pomiedzy pulapka kulowa a wkladka redukcyjna dokonuja jej gazodynamicznego wyrzucenia z

trzonu stabilizatora. W okolicach wierzcholka toru lotu opózniacz zapala ladunek wyrzucajacy
(6), który oddzialywujac na wyrzutnik (5) powoduje wyrzucenie z glowicy granatu ladunku
oswietlajacego (3) umieszczonego w oslonie (4). Nastepuje równoczesne zapalenie masy

podpalowej, która nastepnie zapala zasadnicza pirotechniczna mase oswietlajaca. W tej masie

zaprasowany jest lancuszek laczacy ja za posrednictwem linek (2) ze spadochronem (1). Po
wyrzuceniu z granatu spadochron otwiera sie i opadajac z predkoscia kilku metrów na sekunde

umozliwia palacemu sie ladunkowi oswietlajacemu iluminacje terenu przez dluzszy okres czasu.

W przypadku granatów nasadkowych celowanie moze odbywac sie w dwojaki sposób.

Pierwszy z nich polega na wyposazeniu broni, z której wystrzeliwuje sie granaty, w skalowany

celownik, który umozliwia w miare precyzyjne trafienie w cel. Drugi sposób sprowadza sie do
zgrania oznaczonych elementów na granacie, które spelniaja funkcje celownika z linia celowania.

Moga to byc odpadajace podczas strzalu ramki zgrywane z górna krawedzia granatu lub innym

oznaczonym jego punktem, albo tez specjalnie naniesione skalowane ukosne linie. Zgranie takiej
linii z linia celowania pozwala osiagnac taki zasieg, jaki jest obok niej opisany.

Zaleznie od masy granatu, jego ksztaltu, kalibru broni za jakiej jest on wystrzeliwany mozna

uzyskac zasieg maksymalny ponad 400 m. Jest to maksymalna odleglosc dolotu, na której jednak
nie uzyskuje sie wymaganej precyzji trafienia – ta jest nawet o kilkadziesiat, a nawet ponad sto

metrów mniejsza.

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 39 / 48

4. NABOJE DO GRANATNIKÓW

Zastosowanie granatów nasadkowych poprawilo znaczaco zasieg razenia granatami, ale

precyzja trafienia pozostala nadal niezadowalajaca. W zwiazku z tym opracowano szereg
konstrukcji granatników i dostosowanych do nich naboi, które niwelowaly te niedomagania i

poszerzaly zdolnosci razenia róznych grup celów. Zarówno, jezeli chodzi o skutecznosc
oddzialywania, jak i z punktu widzenia zasiegu.

4.1. Podzial naboi do granatników

Pomimo, ze nastapila daleko idaca specjalizacja w poszczególnych rozwiazaniach

konstrukcyjnych granatników i stosowanych w nich naboi, to postepujaca od pewnego czasu

uniwersalizacja zaciera wyraznie dotad istniejace granice. Dotyczy to szczególnie konstrukcji
nowych, wprowadzanych na wyposazenie lub oferowanych jako uzbrojenie przyszlosciowe.

Jezeli chodzi o sposób dzialania naboje do granatników mozna podzielic wedlug stosowanych w
nich ukladów miotajacych na: bezodrzutowe, rakietowe, bezodrzutowo-rakietowe i
dwukomorowe. Te ostatnie stosuje sie w amunicji do granatników samodzielnych i

podwieszanych pod bron oraz do granatników automatycznych. Trzy pierwsze uklady miotajace

wykorzystywane sa w granatnikach przeciwpancernych. W kazdym rodzaju amunicji stosuje sie
pociski/glowice o róznej konstrukcji i sposobie oddzialywania na cel. Stad tez w granatnikach

przeciwpancernych, oprócz typowych glowic do zwa lczania celów opancerzonych stosuje sie
glowice odlamkowe, dymne, zapalajace i inne. Stad tez funkcjonujacy od szeregu lat podzial
granatników nie jest w pelni scisly.

4.2. Budowa i dzialanie naboi do granatników

Mimo róznorodnosci stosowanych w granatnikach rozwiazan konstrukcyjnych mozna

znalezc kilka cech charakterystycznych, wspólnych dla okreslonych grup naboi granatnikowych.

Ponizej przestawiono budowe i opisano dzialanie typowych przedstawicieli tej amunicji w

poszczególnych grupach.

4.2.1. Naboje do granatników z dwukomorowym ukladem miotajacym

Miotanie ciezkich granatów nasadkowych wiazalo sie z pojawieniem sie znacznych sil

zwiazanych z odrzutem broni. Dlatego bron byla wyposazana w specjalne amortyzatory odrzutu

lub miotanie granatów odbywalo sie po oparciu broni o podloze (grunt). Aby umozliwic

napedzanie pocisków naboi stosowanych w lekkich granatnikach samodzielnych i
podwieszanych w ich konstrukcji wykorzystano dwukomorowy uklad miotajacy. Umozliwia on

dla duzego kalibru pocisku uzyskanie lekkiej konstrukcji broni i stosunkowo niewielkiego
odrzutu. Najczesciej spotykane kalibry tego typu naboi to 40 mm, rzadziej wystepuje kaliber 30,
35 lub 38. Przy czym ten ostatni ma najczesciej zastosowanie w granatnikach wykorzystywanych

przez sluzby porzadkowe a asortyment stosowanej w nim amunicji obejmuje przede wszystkim

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 40 / 48

obezwladniajace srodki bojowe. W zasadzie poza jednym przypadkiem (rosyjski 40 mm nabój
WOG-25) nie stosuje sie amunicji bezluskowej.

Najpowszechniej na swiecie wykorzystuje sie amunicje granatnikowa kalibru 40x46 mm,

wzorowana na amerykanskich konstrukcjach do granatnika M79 (rys. 23). Naboje te oprócz
oznaczenia kalibru (40 mm) i dlugosci luski (46 mm) w swoim symbolu czasami maja równiez

oznaczenie SR, które mówi o tym, ze ic h luska ma kryze pólwystajaca (Semi-R immed). Polskie

odpowiedniki tych naboi (np. NGO -74) wprawdzie sa niezamienne z amerykanskim
odpowiednikiem (maja dluzsza luske i inna srednice luski oraz pocisku – kaliber 40x47 mm), ale

charakteryzuje sie podobna kons trukcja i analogicznym dzialaniem razacym.

W dnie luski (4) takiego naboju znajduje sie wkretka (7),

która zamyka od dolu gruboscienna jej czesc, tworzac tzw.

komore wysokiego cisnienia (6). We wkretce zamocowana jest
splonka zapalajaca (15), a znajdujacy sie w tej komorze ladunek

miotajacy (13) zabezpieczony jest przed przedostawaniem sie

kanalami laczacymi (14) do komory niskiego cisnienia (5)
przepona (12). Po zbiciu splonki nastepuje zapalenie sie ladunku
miotajacego, który znajdujac sie w malej, zamknietej przestrzeni

spala sie szybko i stabilnie. Przy wzroscie cisnienia do wartosci
granicy wytrzymalosci materialu przepony (12) nastepuje jej

perforacja i gazy prochowe, majace wysokie cisnienie

(kilkadziesiat ÷ stokilkadziesiat MPa), przedostaja sie kanalami
laczacymi (14) do komory niskiego cisnienia (5). Tu w
warunkach znacznie wiekszej objetosci tej komory nastepuje ich

rozprezanie (kilkanascie ÷ dwadziesciakilka MPa) i napedzanie
pocisku. Nalozony na korpus pocisku (2) pierscien wiodacy (3)

wcina sie w bruzdy przewodu lufy i pocisk rozpoczyna ruch w

przewodzie lufy. W tym czasie rozpoczyna sie równiez proces
uzbrajania sie zapalnika. Pierscien wiodacy ma za zadanie

uszczelnic przestrzen zapociskowa, aby pocisk uzyskal jak
najwieksza predkosc, oraz wspólpracujac z bruzdami przewodu
lufy przeniesc na niego moment obrotowy niezbedny do

stabilizacji na torze lotu. W pewnej odleglosci od wylotu z lufy
nastepuje uzbrojenie zapalnika i pocisk jest juz gotowy do
razenia celu. Nastepuje to z chwila, gdy odpowiedzialny za

zmniejszenie oporu czolowego czepiec balistyczny (1) uderzy w przegrode, a zapalnik (8) –
najczesciej o dzialaniu bezwladnosciowym – spowoduje pobudzenie pobudzacza (9). W tym
momencie znajdujacy sie w pocisku kruszacy material wybuchowy (10) oddzialywujac fala

detonacyjna na elementy pocisku powoduje ich fragmentacje. Najwiecej skutecznych odlamków

pochodzi ze specjalnie uksztaltowanej wkladki odlamkowej (11), charakteryzujacej sie
fragmentacja wymuszona. Oprócz pocisków odlamkowych czesto stosuje sie pociski

kumulacyjno-odlamkowe, zapalajace, dymne, oswietlajace, sygnalizacyjne i róznego typu
obezwladniajace (np. z gazem lzawiacym, z gumowym pociskiem, z gumowym srutem itp.).

Rys. 23. Nabój do granatnika

z dwukomorowym ukladem

miotajacym (NGO-74):

1 – czepiec balistyczny,

2 – korpus pocisku, 3 – pierscien

wiodacy, 4 – luska, 5 – komora

niskiego cisnienia, 6 – komora

wysokiego cisnienia, 7 – wkretka

luski, 8 – zapalnik,

9 – pobudzacz, 10 – material

wybuchowy, 11 – wkladka

odlamkowa, 12 – przepona,

13 – ladunek miotajacy,

14 – kanal laczacy, 15 – splonka

zapalajaca

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 41 / 48

Pociski naboi 40x46 mm przy stosunkowo niewielkim odrzucie broni i predkosci wylotowej

~ 78 m/s sa w stanie uzyskac maksymalny zasieg przekraczajacy nieraz 400 m. Jednak

zadowalajaca celnosc zachowuja na ok. 2/3 tego dystansu. Wysoka skutecznosc tego typu naboi
przyczynila sie do opracowania ich wersji „wzmocnionej”, przeznaczonej do granatników
automatycznych. Zastosowanie wiekszego ladunku miotajacego i wiekszej komory wysokiego

cisnienia skutkowalo koniecznoscia zwiekszenia dlugosci luski. W takim naboju (40x53 mm)

energia odrzutu broni jest na tyle duza, ze celne strzelanie mozliwe jest tylko z broni
zamocowanej na podstawach. Przy nieco wiekszej masie pocisku (ze srednio okolo 180 g dla

naboju 40x46 mm do blisko 245 g dla 40x53 mm) uzyskano zwiekszenie predkosci do ponad
240 m/s, co przelozylo sie na zdecydowane zwieks zenie zasiegu maksymalnego do przeszlo 2200
metrów.

Uwzgledniajac wielkosc promienia razenia sily zywej przez pojedynczy pocisk (5÷7 m),

zdolnosc zwalczania celów opancerzonych (przebijalnosc 40 ÷ 60 mm) oraz mozliwosc

skutecznego razenia tych celów na odleglosciach przekraczajacych 1500 m nalezy stwierdzic, ze

jest to obecnie jeden z najefektywniejszych rodzajów srodków ogniowych wystepujacych na
najnizszym szczeblu taktycznym. Dlatego ciagle trwaja badania nowych, efektywniejszych
wzorów amunicji granat nikowej (np. kalibru 25 mm) oraz prace nad poprawa charakterystyk

uzytkowych dotychczas stosowanej tego typu amunicji.

4.2.2. Naboje do granatników przeciwpancernych

Radykalne zmiany koncepcji prowadzenia dzialan z wykorzystaniem broni pancernej oraz

filozofii konstrukcji i zabezpieczania pojazdów opancerzonych zwiazane byly z masowym

wprowadzeniem na wyposazenie piechoty granatników przeciwpancernych. Zastosowanie
relatywnie taniej amunicji, która pozwalala zwalczac znajdujace sie w ruchu czolgi na
odleglosciach do kilkuset metrów przyczynilo sie do gwaltownego rozwoju tego typu amunicji.

Brak w drugiej polowie XX wieku symetrycznych konfliktów o charakterze wojny masowej

przyczynil sie do rozwoju tego typu srodków ogniowych w innym kierunku. Dysponujacy
granatnikiem przeciwpancernym pododdzial musial posiadac szereg dodatkowych srodków

walki, które byly przeznaczone do zwalczania innego typu celów. Postepujacy w duchu
uniwersalizacji rozwój broni i przeznaczonej do niej amunicji przyczynil sie do opracowania
wiekszej gamy glowic, jakie mozna miotac z wykorzystywanych dotychczas tylko do razenia

celów opancerzonych granatników. Równiez coraz czestsze prowadzenie wojny asymetrycznej,

gdzie brak bylo klasycznych celów pancernych, spowodowalo poszerzenie spektrum celów, jakie
mogly byc razone amunicja wystrzeliwana z takiego granatnika. Jednak nabój przeznaczony do

razenia celów opancerzonych nadal pozostaje zasadniczym typem naboju wystrzeliwanego z
granatników przeciwpancernych.

Z uwagi na stosunkowo nieskomplikowana konstrukcje zarówno granatników

przeciwpancernych, jak i przeznaczonej do niej amunicji na swiecie wystepuje dosc szeroki

asortyment rozwiazan konstrukcyjnych. W zwiazku z tym budowa i zasada dzialania takiego

naboju zostanie przedstawiona w oparciu o jeden z najpowszechniej wystepujacych na swiecie
naboi przeciwpancernych (w tym i w Wojsku Polskim) – nabój PG-7 – tu w wersji WM (rys. 24).

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 42 / 48

Rys. 24. Nabój do granatnika przeciwpancernego (PG-7WM):

a – pocisk, b – ladunek miotajacy ze stabilizatorem, I – glowica bojowa, II – silnik rakietowy;

1 – glowicowa czesc zapalnika, 2 – wkladka izolujaca, 3 – czepiec, 4 – przewodnik, 5 – pierscien

dociskowy wkladki, 6 – pierscien izolujacy, 7 – korpus glowicy, 8 – wkladka kumulacyjna, 9 – kruszacy

material wybuchowy, 10 – przeslona kumulacyjna, 11 – czesc denna zapalnika, 12 – zespól dysz,

13 – ruszt, 14 – przepona, 15 – wkret ustalajacy, 16 – komora spalania silnika rakietowego, 17 – ladunek

napedowy, 18 – opózniacz zaplonu, 19 – opora, 20 – zaplonnik, 21 – kompensator, 22 – dno silnika

rakietowego, 23 – splonka zapalajaca, 24 – kanal ogniowy, 25 – tekturowy korpus, 26 – podsypka

prochowa, 27 – skrzydelko stabilizatora, 28 – trzon stabilizatora , 29 – ladunek prochowy, 30 – turbinka,

31 – smugacz, 32 – przybitka

Nabój sklada sie z przenoszonych rozlacznie dwóch zasadniczych elementów: pocisku (a) i

ladunku miotajacego ze stabilizatorem(b). Sam zas pocisk zlozony jest z glowicy bojowej (I) i

silnika rakietowego (II). Zeby oddac strzal nalezy z dna silnika (22) odkrecic korek
zabezpieczajacy i w to miejsce wkrecic wyjety z pakowania transportowego ladunek miotajacy
ze stabilizatorem, który znajduje sie w tekturowym korpusie (25). Przy wkladaniu tak

zmontowanego naboju do lufy nalezy zwrócic uwage, aby wkret ustalajacy (15) znalazl sie w jej

wycieciu. Pozwoli to jednoznacznie ustalic polozenie naboju w lufie, gdzie splonka
zapalajaca (23) znajdzie sie bezposrednio nad iglica granatnika. Po wyjeciu zawleczki i zdjeciu

kapturka z glowicowej czesci zapalnika (1) nabój jest juz gotowy do odpalenia. Nastepuje on w
chwili zabicia splonki zapalajacej (23), która kanalem (24) przekazuje impuls ogniowy na
podsypke prochowa (26). Ta z kolei, umieszczona w wydrazeniu trzonu stabilizatora (28), po

sperforowaniu przepony zapala ladunek miotajacy (29). Gdy cisnienie gazów prochowych

wzrosnie, nastepuje wypchniecie przez dysze granatnika przybitki (32), która spelnia tu funkcje
masy przeciwbieznej. Dalszy wzrost cisnienia powoduje poczatek ruchu pocisku, i jednoczesnie

wyplyw gazów prochowych przez dysze granatnika. Pojawiajacy sie odrzut broni kompensowany
jest przez ciag powstaly na skutek naddzwiekowego wyplywu gazów prochowych dysza
granatnika. Oplywajace turbinke (30) gazy oddzialywuja na jej skosnie ustawione skrzydelka i

wymuszaja niewielki ruch obrotowy calego pocisku. W tym tez czasie nastepuje zapalenie sie
smugacza (31), zaczyna sie proces uzbrajania dennej czesci zapalnika (11) i uaktywnia sie

pirotechniczny opózniacz zaplonu (18). Po pewnym czasie pocisk wylatuje z lufy i wtedy to, na

skutek dzialania m.in. sily odsrodkowej, samoczynnie rozkladaja sie

skrzydelka

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 43 / 48

stabilizatora (27). Na krawedziach natarcia tych brzechw, przeciwnych do kierunku obrotu
pocisku, wykonane sa sciecia, na które oddzialywuje oplywajaca je struga powietrza

podtrzymujac uzyskany w lufie ruch wirowy. W tym momencie pocisk dysponuje predkoscia
okolo 120 m/s. Po pokonaniu kilku metrów od wylotu z lufy konczy sie palic opózniacz zaplonu i
przekazuje impuls ogniowy na zaplonnik (20), który zapala ladunek napedowy silnika (17). Jest

to pojedyncze ziarno prochu nitroglicerynowego o ksztalcie rurki, które utrzymywane jest w

komorze silnika (16) za posrednictwem rusztu (13) i opory (19) opartej na kompensatorze (21).
Podatny kompensator ma za zadanie w toku eksploatacji utrzymac ladunek pomiedzy rusztem i

opora w stanie nieuszkodzonym tak, aby charakterystyki jego spalania nie ulegly zmianie. Ruszt
natomiast w czasie dzialania silnika ma zapobiegac przedostawaniu sie elementów ziaren
prochowych do dysz i w konsekwencji ich zatykaniu (nierównomiernosci ciagu i wzrostom

cisnienia). Zapalone zaplonnikiem ziarno prochowe zaczyna sie palic, a cisnienie w silniku
wzrastac. Ma to miejsce do chwili, gdy osiagnie ono wartosc umozliwiajaca perforacje przepon

(14), które znajduja sie w kazdej z szesciu dysz zespolu dysz (12). Cisnienie (sila) potrzebne do

perforacji przepon jest tak dobrane, aby gwaltowny wyplyw gazów nie spowodowal zaklócen w
dzialalnosci silnika (jego „zgaszenie” lub „zakaszlania”) i zbyt duze cisnienie nie spowodowalo
jego rozerwania. W tym momencie (na odleglosci 10 ÷15 m od wylotu z lufy) nastepuje wyplyw

gazów prochowych przez dysze i rozpoczyna swe dzialanie silnik marszowy. Z uwagi na to, ze
dysze znajduja sie niemalze w srodku dlugosci pocisku, aby nie oddzialywaly one wysoka

temperatura i cisnieniem gazów prochowych na silnik os ich dzialania jest odchylona

promieniowo. Niewielki wychylenie styczne tej osi podyktowane jest checia dodatkowego
gazodynamicznego podtrzymania predkosci obrotowej calego pocisku. Ten ruch nie jest
potrzebny do stabilizowania pocisku na torze lotu, ale do zmniejszenia rozrzutu u celu. W

przypadku asymetrii masowej (na pasywnym odcinku toru lotu) i/lub asymetrii ciagu (na
aktywnym odcinku toru lotu) nieobracajacy sie pocisk mialby tendencje do zbaczania w

kierunku, w jakim odchylil sie od osi podluznej pocisku srodek jego masy lub wektor ciagu. Gdy

pocisk wykonuje niewielka rotacje skladowe boczne od tych asymetrii przy pelnym obrocie
znosza sie, tak wiec obracajacy sie pocisk oscyluje wokól pewnego sredniego toru.

Przez krótki czas dzialania silnika pocisk przyspiesza do predkosci ok. 300 m/s, a potem

porusza sie po torze balistycznym. W poczatkowym okresie pracy silnika nastepuje tez
uzbrojenie czesci dennej zapalnika i od tej chwili pocisk jest juz gotowy do dzialania razacego na

cel. Niewielkie spadki predkosci, wymagana celnosc i rozrzut uzyskuje sie m.in. dzieki
aerodynamicznemu ksztaltowi czepca (3), którego dlugosc oprócz zmniejszenia oporu czolowego
decyduje o uzyskaniu przez uklad kumulacyjny jego tzw. ogniskowej (odleglosc dna wkladki

kumulacyjnej do celu). Uzyskanie dokladnej dlugosci ogniskowej w sposób istotny wplywa na
zwiekszenie glebokosci przebicia pancerza. Po uderzeniu pocisku w cel czescia glowicowa
zapalnika nastepuje przekazanie impulsu elektrycznego na czesc denna i zadzialanie zapalnika.

Biegunami elektrycznymi z jednej strony sa przewodnik (4) i wkladka kumulacyjna (8), a z

drugiej czepiec i korpus glowicy (7). Oba bieguny izolowane sa od siebie wkladka (2) i
pierscieniem (6). W pobudzonym przez zapalnik kruszacym materiale wybuchowym (9) zaczyna

przemieszczac sie czolo fali detonacyjnej, które przechodzac przez przeslone kumulacyjna (10)
przyjmuje optymalny, z punktu widzenia glebokosci penetracji, kat podejscia do wkladki

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 44 / 48

kumulacyjnej. Obciazajac kolejne jej przekroje fala detonacyjna ksztaltuje z jej materialu
strumien kumulacyjny, którego charakterystyki (masa ~ 25 % masy wkladki, predkosc 8÷9 km/s)

decyduja o przebijalnosci. Istotnym elementem jest tu tez osiowe pobudzenie materialu
wybuchowego i osiowosymetryczne zamocowanie wkladki. Jest to mozliwe dzieki zastosowaniu
specjalnego pierscienia dociskowego wkladki (5), który jednoznacznie ustala jej polozenie w

glowicy pocisku.

Wspólczesna amunicja do granatników przeciwpancernych jest w stanie spenetrowac

pancerz odpowiadajacy srednio 6 srednicom wkladki. Precyzyjne ladunki moga przebijac pancerz

o grubosci odpowiadajacej 8 srednicom, zas uklady laboratoryjne uzyskuja glebokosc przebicia
przekraczajace nawet 10 srednic wkladki.

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 45 / 48

5. AMUNICJA SYGNALOWA I OSWIETLAJACA

Naboje sygnalowe przeznaczone sa do dawania i odwolywania umownych sygnalów oraz

powiadamiania o wykonaniu okreslonych zadan. Sygnaly te realizowane sa za posrednictwem
kolorowych dymów – sygnaly dzienne, lub kolorowych flar swietlnych (gwiazdek) – sygnaly

dawane noca. Nieco inne zastosowanie ma amunicja oswietlajaca, która jest wykorzystywana do
oswietlania terenu oraz oswietlania i wskazywania celów. W pierwszej polowie XX wieku do
miotania amunicji sygnalowej i oswietlajacej na najnizszym szczeblu taktycznym sluzyly

pistolety sygnalowe. Mialy one kaliber w granicach 20 ÷ 30 mm, z tym, ze czesto bylo to 26 mm.

Z biegiem czasu, gdy system amunicji strzeleckiej ewoluowal ku zwiekszeniu zdolnosci razenia
róznych grup celów przy jednoczesnym ograniczeniu liczby wykorzystywanych w tym celu

wzorów broni coraz czesciej funkcje te zaczely przejmowac granatniki podwieszane lub
samodzielne. Poszerzony asortyment stosowanej w nich amunicji umozliwial zrezygnowanie z
pistoletów sygnalowych, przy jednoczesnym zwiekszeniu zdolnosci oddzialywania tego typu

amunicji wystrzelonej z granatnika.

5.1. Naboje sygnalowe

Miotanie naboi sygnalowych z granatnika jest analogiczne jak tych wyposazonych w pociski

odlamkowe. Nieco inne jest natomiast dzialanie u celu tzn. w powietrzu. To oddzialywanie z

kolei jest analogiczne jak w przypadku amunicji sygnalowej wystrzelonej z pistoletu
sygnalowego. Z uwagi na to, ze w Wojsku Polskim wykorzystuje sie 26 mm amunicje
sygnalowa, to opis budowy i dzialania bedzie przeprowadzony w oparciu o ten typ amunicji.

Ogólna budowe naboi sygnalizacyjnych nocnych przestawia rys. 25a, zas naboi dziennych
rys. 25b. Naboje przeznaczone do odpalania w warunkach braku widzialnosci wyposazone sa w

Rys. 25. Naboje sygnalizacyjne do 26 mm

pistoletu sygnalowego:

a – nocny (jednogwiazdkowy),

b – dzienny (kolorowy dym),

1 – krazek rozpoznawczy, 2 – pokrywka,

3 – cylinder ustalajacy, 4 – korpus luski,

5 – krazek ustalajacy, 6 – masa

pirotechniczna swietlna, 7 – masa

zapalajaca, 8 – przybitka, 9 – krazek

tekturowy z otworem, 10 – ladunek

miotajacy, 11 – tekturowe dno luski,

12 – splonka zapalajaca, 13 – metalowe

okucie luski, 14 – papierowa oslona

woreczka, 15 – woreczek plócienny,

16 – substancja dymotwórcza,

17 – opózniacz pirotechniczny, 18 – krazek

drewniany, 19 – drut zaciskowy

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 46 / 48

specjalne krazki rozpoznawcze (1), które umozliwiaja poprzez dotyk szybka identyfikacje rodzaju
naboju. W nabojach dziennych kolor dymu rozpoznawany jest po barwie paska naniesionego na

korpus luski (4) i/lub pokrywke (2). Naboje dzienne róznia sie od nocnych wieksza dlugoscia
luski.

W tekturowym dnie luski (11), które wzmocnione jest metalowym okuciem (13) znajduje sie

splonka zapalajaca (12) typu Gevelot. Jej konstrukcja jest zblizona do splonki typu Boxer, z tym,

ze jest ona duzo wieksza i tym samym dysponuje znacznie wiekszym ladunkiem masy
inicjujacej. Po zbiciu przez iglice splonki w nabojach sygnalizacyjnych nocnych impuls ogniowy

przekazywany jest na ladunek miotajacy (10), który oddzialywujac poprzez krazek z otworem (9)
i przybitke (8) napedza w lufie mase pirotechniczna gwiazdki. Oprócz przekazywania ruchu
postepowego rola krazka z przymocowana w otworze gaza jest zabezpieczanie ladunku

miotajacego przed przemieszczaniem, a w czasie palenia sie go, dlawienie przeplywajacych na
mase zapalajaca (7) gazów prochowych. Zapalenie tej masy podpalowej powoduje, ze po

wylocie z lufy na wysokosci kilkudziesieciu metrów nastapi zaplon zasadniczej masy

pirotechnicznej (6), która da odpowiedni efekt swietlny. Trwajace kilka sekund swiecenie
gwiazdki w warunkach dobrej widocznosci jest obserwowalne w nocy z odleglosci kilku
kilometrów. W przypadku odpalenia ladunku miotajacego naboju dziennego gazy prochowe

zapala opózniacz pirotechniczny (17) i oddzialywujac na krazek drewniany (18) beda napedzaly
znajdujaca sie w woreczku (15) i oslonieta oslona (14) mase dymotwórcza (16). Tak uformowany

„pocisk” utrzymuje hermetycznosc dzieki obcisnieciu go na drewnianym krazku drutem (19).

Sztywnosc i nieprzemieszczanie sie elementów naboju uzyskuje sie stosujac odpowiednia
wielkosc przybitki (spelnia ona równiez funkcje amortyzujaca gwaltowne oddzialywanie gazów
prochowych na mase pirotechniczna) i elementy ustalajace w postaci cylindrów (3) i krazków (5).

Zadzialanie (zaplon) masy dymotwórczej, rozerwanie worec zka i utworzenie obloku kolorowego
dymu nastepuje po wypaleniu sie opózniacza na wysokosci okolo 50 m. W bezwietrzna pogode

sygnal ten jest widoczny z odleglosci do 2 km.

W zwiazku z intensywnym rozwojem lacznosci, w tym i utajonej, znaczenie amunicji

sygnalowej w dotychczasowym jej ksztalcie we wspólczesnych realnych konfliktach bedzie

malalo. Amunicja ta bedzie miala coraz bardziej marginalne znaczenie, czesciej bedzie sie z niej
korzystac jedynie w warunkach szkolenia i cwiczen.

5.2. Naboje oswietlajace

Na indywidualnym wyposazeniu zolnierzy, oprócz amunicji oswietlajacej wystrzeliwanej z

pistoletów sygnalowych (rys. rys. 26a i 26b), znajduja sie niewielkie wyrzutnie rakietowych

pocisków oswietlajacych (rys. 26c). Pomimo nasycenia wspólczesnego pola walki technicznymi
srodkami do obserwacji nocnej, w dalszym ciagu wykorzystuje sie, choc w nieco mniejszym
stopniu, amunicje oswietlajaca. Budowa i dzialanie naboju oswietlajacego, wystrzeliwanego z 26

mm pistoletu sygnalowego jest analogiczne do naboju sygnalizacyjnego nocnego (rys. 25a).
Róznica tkwi w wielkosci swiatlosci, jaka jest emitowana przez ladunek oswietlajacy tego naboju
– nabój oswietlajacy jest w stanie przez kilka sekund oswietlic teren w promieniu ponad 100 m. Z

kolei dzialanie naboju oswietlajacego ze spadochronem (rys. 26b) jest analogiczne do naboju

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 47 / 48

Rys. 26. Naboje oswietlajace: a – 26 mm nabój oswietlajacy, b – 26 mm nabój oswietlajacy ze

spadochronem, c – nabój rakietowy; 1 – krazek rozpoznawczy, 2 – pokrywka, – cylinder ustalajacy,

4 – korpus luski, 5 – krazek ustalajacy, 6 – masa pirotechniczna swietlna, 7 – masa zapalajaca,

8 – przybitka, 9 – krazek tekturowy z otworem, 10 – ladunek miotajacy, 11 – tekturowe dno luski,

12 – splonka zapalajaca, 13 – metalowe okucie luski, 17 – opózniacz pirotechniczny, 20 – spadochron,

21 – lancuszek, 22 – ladunek oswietlajacy (gwiazdka), 23 – oslona gwiazdki, 24 – korpus wewnetrzny,

25 – ladunek wyrzucajacy, 26 – prowadnica rurowa (wyrzutnia), 27 – czepiec, 28 – wskaznik katowy,

29 – masa zapalajaca, 30 – przekaznik pirotechniczny, 31 – ladunek napedowy, 32 – tarciowa splonka

zapalajaca, 33 – drut tarciowy, 34 – podkladka uszczelniajaca, 35 – nakretka

sygnalowego dziennego (rys. 25b), ale tylko do chwili konca palenia opózniacza

pirotechnicznego (17). W naboju oswietlajacym opózniacz ten pobudza ladunek wyrzucajacy
(25), który zapalajac mase podpalowa wyrzuca z wewnetrznego korpusu (24) ladunek
oswietlajacy (22) wraz z jego oslona (23) i przymocowanym do niej za posrednictwem lancuszka

Copy right by Maj. PhD Eng. Wojciech FURMANEK

str. 48 / 48

(21) spadochronem (20). Po wyhamowaniu i ustabilizowaniu przez spadochron ruchu masa
podpalowa zapala zasadnicza pirotechniczna mase oswietlajaca, która opadajac z predkoscia

okolo 5 m/s, przez co najmniej 20 s oswietla ona teren w promieniu 100 m.

Amunicja oswietlajaca, która do wystrzelenia nie wymaga osobnej broni sa rakietowe naboje

oswietlajace (rys. 26c). Jest to bron jednorazowego uzytku, odpalana z wykonanej z tworzywa

sztucznego prowadnicy rurowej (26), która jest jednoczesnie pojemnikiem transportowym. Nabój

hermetyzowany jest poprzez lakierowanie górnej pokrywy (2) i stosowanie pod nakretke (35)
gumowej podkladki (34). Nakretka ta spelnia równiez pomocnica funkcje w procesie odpalania

naboju. Przymocowany do niej koniec drutu tarciowego (33) zamocowany jest drugim koncem w
masie pirotechnicznej wrazliwej na potarcie, która spelnia funkcje tarciowej splonki
zapalajacej (32). W celu odpalenia naboju nalezy odkrecic nakretke i energicznie pociagnac ja w

kierunku od wyrzutni. Rozprostowujacy sie w splonce drut spowoduje jej pobudzenie i
przekazanie impulsu ogniowego na znajdujacy sie powyzej opózniacz pirotechniczny (17). Jest

on stosowany w tym celu, zeby gazy prochowe z zapalonego ladunku napedowego (31) nie

poparzyly uzytkownika. Przy strzelaniu zaleca sie wiec pewne trzymanie wyrzutni, aby
szarpniecie podczas zaplonu, jak i udar zwiazany ze startem pocisku nie spowodowaly
skierowania strumienia gazów prochowych na dokonujacego odpalenia naboju. Po zapaleniu

przez opózniacz ladunku napedowego rozpoczyna sie ruch znajdujacego sie w korpusie
wewnetrznym (24) pocisku. Po wypaleniu sie silnika, impuls ogniowy za posrednictwem

przekaznika (30) przekazywany jest na opózniacz (17), który po pewnym czasie zapala ladunek

wyrzucajacy (25). Powstale z jego spalania gazy prochowe wyrzucaja mase zapalajaca (22),
przymocowany do niej za posrednictwem lancuszka (21) spadochron (20) i zamykajacy korpus
od góry czepiec (27). Po rozwinieciu spadochronu masa zapalajaca (29) powoduje zapalenie

pirotechnicznej masy oswietlajacej i przez czas okolo 30 s oswietlanie terenu w promieniu
250 ÷ 300 m.

W celu ulatwienia oddania strzalu pod odpowiednim katem na wyrzutniach znajduja sie

proste wskazniki katowe (28). Zgrywajac odpowiednie znaczniki na wskazniku i wyrzutni mozna
dokonac odpalenia pocisku oswietlajacego przy optymalnym, z punktu widzenia efektywnosci

oswietlania, kacie podniesienia wyrzutni.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Sprawozdanie o użyciu i działaniu amunicji strzeleckiej, materiały dla policjantów
Amunicja strzelecka stosowana w Policji
POCISKI KOMPOZYTOWE DO Ä†WICZEBNEJ AMUNICJI STRZELECKIEJ
sprawozdanie o użyciu i działaniu amunicji strzeleckiej
Wykony łącznych czynno do strzel nr 1 z kbk amunicją ślepą, KONSPEKTY MON, Strzeleckie
Amunicja stosowana do strzelb gladkolufowych
Strzelby gladkolufowe - amunicja, Język Portugalski, Strzelby
(szkolenie podstawowe) T 2 Budowa, przeznaczenie i wlasciwosci bojowe broni strzeleckiej, amunicji i
T 2 BUDOWA, PRZEZNACZENIE I WŁAŚCIWOŚCI BOJOWE BRONI STRZELECKIEJ (kbk lub Pm), AMUNICJI I GRANA
(szkolenie podstawowe) T 1 Zasady bezpieczenstwa w uzytkowaniu broni strzeleckiej, amunicji i granat
Podstawowe zasady strzelania
Akty strzeliste, Katolicyzm
Zapalniki elektryczne metanowe 0, Technik górnictwa podziemnego, technika strzelnicza
technika strzelnicza dobre
Ustawa o broni i amunicji
J Strzelczyk, Zapomniane narody Europy, Wrocław 2006

więcej podobnych podstron