Żydzi w województwie śląskim:

1). Liczba ludności:

Pierwsi Żydzi na obszarze późniejszego Śląska pojawili się prawdopodobnie w XIII w. Osiedlający się
w miastach, stanowili konkurencję dla chrześcijańskich kupców i rzemieślników, co wywołało sprzeciw
tych ostatnich.
Przyłączenie cześci Górnego Śląska do Polski w 1922r. spowodowało opuszczenie jej przez ludność
żydowską, która czuła się silniej powiązana kulturowo z narodem niemieckim. Z około 10tys
dotychczas mieszkających tu Żydów w latach 1922-24 wyjechało aż 8tys. Na ich miejsce przybywała
jednak ludność żydowska z byłej Galicji i Królestwa Polskiego w poszukiwaniu lepszych warunków
życiowych w najbardziej uprzemysłowionym rejonie Polski. Do II wojny św. osiedliło się w
górnośląskiej części tego województwa ponad 13tys Żydów. Natomiast na Śląsku Cieszyńskim w latach
1922-39 nie nastąpił znaczny napływ ludności żydowskiej. W tym okresie jej liczba wzrosła o około
1tys osób.
Podsumowując- w latach 1923-1939 w województwie śląskim (bez Zaolzia) wzrosła liczba ludności
żydowskiej z 12262 osób do 23571. Udział Żydów w strukturze ludności ogółu ludności województwa
ślaskiego był stosunkowo mały i wynosił 1,1-1,7%. Ok 85% mieszkało w miastach.

2). Sytuacja prawna:

Równouprawnienie ludności wyznania mojżeszowego w województwie śląskim zostało
zagwarantowane:

- Traktatem o ochronie mniejszości narodowych (Mały Traktat Wersalski), podpisanym 28 VI 1919 roku
przez niektóre państwa, m.in. Polskę, Rumunię, Grecję, Czechosłowację, Jugosławię, po I wojnie
światowej. Gwarantował poszanowanie i obronę praw mniejszości narodowych zamieszkujących kraje,
które ten traktat podpisały. W krajach-sygnatariuszach tego traktatu mniejszości narodowe czujące się
dyskryminowane mogły odwoływać się bezpośrednio do Ligi Narodów z pominięciem drogi
sądowej,krajowej. Była to pewna forma ingerencji w suwerenność nowopowstałych państw.
- Konwencja Genewska- 15 VII 1922r. Obowiązywała przez 15 lat. Jej postanowienia broniły nie tylko
mniejszości niemeickiej ale również innych, głównie żydowskiej. Konwencja zapewniała zarówno
ochronę praw nabytych przed jej wejściem w życie, jak i utrzymanie stanu posiadania mieszkającej na
tym terenie ludności poprezz zagwarantowanie nienaruszalności dotychczasowych spółek akcyjnych i
wielkiej własności ziemskiej. Odwołując się do małego traktatu wersalskiego uregulowano szczegółowo
gwarancje chroniące językowe i religijne prawa mniejszości zapewniając całkowitą swobodę
prowadzenia działalności organizacyjnej życia politycznego i odrębnego szkolnictwa w językach
macierzystych.

3). Działalność gospodarcza:

Głównymi zajęciami zawodowymi ;ludności żydowskiej w województwie śląskim był handel i
rzemiosło. Większość Żydów utrzymywała sięz pracy we włąsnych sklepach i warsztatach,
zatrudniających siłę najemną. Duży udział w strukturze społeczno-zawodowej Żydów posiadali także
pracownicy umysłowi, a niewielki robotnicy. Przedstawiciele wolnych zawodów nie stanowili znaczącej
grupy (ograniczone możliwości znalezienia pracy przez napływowych żydowskich adwokatów i
lekarzy- władze państwowe i samorząd terytorialny były do nich niechętnie ustosunkowani). Żydowskie
zakłądy przemysłowe były głównie przedsiębiorstwami małej lub średniej wielkości. Burżuazja
żydowska województwa śląskiego nie posiadała dużego kapitału an inwestowanie w przemysł ciężki i

1

górnictwo węglowe. Pomocą właścicielom zakłądó przemysłowych, rzemieślniczych i handlowych
służyły żydowskie banki handlowe i spółdzielcze:
▫ Katowicki Międzynarodowy Bank Handlowy;
▫ Żydowski Bank Spółdzielczy w Bielsku;
▫ Bank Udziałowy w Katowicach;
▫ Bank Spółdzielczo-Kredytowy w Chorzowie;
▫ Śląska Spółdzielnia Kredytowa Detalicznych i Drobnych Handlarzy.

Po przyłączeniu do Polski części Górnego Śląski, kontynuowały swą działalność powstałe na przełomie
wieków Związki Samodzielnych Kupców w Katowicach, Siemianowicach i Tarnowskich Górach. W
1924r. w Katowicach założono Stowarzyszenie Kupców Górnego Śląska. W latach 1927-30 rywalizował
z nim Sanacyjny Polski Związek Kupców Żydowskich. Na Górnym Śląku działała również Sekcja
Handlująca oraz Żydowski Związek Domokrążców Górnośląskich Jedność.
W województwie śląskim nie nastąpił natomiast rozwój związków zawodowych mniejszości
żydowskiej, co było rezultatem słabo wykształconej świadomości klasowej wśród najemnych
pracowników żydowskich.

3). Życie polityczne

W XIX w. nastąpiła asymiliacja ludności żydowskiej pod względem jezykowym, kulturalnym i
częsciowo narodowościowym z ludnością niemiecką na obszarze późniejszego województwa śląskiego.
Jedynym czynnikiem ją wyodrębniającym pozostało wyznanie. Ich społeczne życie ograniczało się
wówczas do gmin wyznaniowym. Dopiero na przełomie XIX i XX w. pojawiły się pierwsze
instytucjonalne formy życia publicznego, nie związane z gminami żydowskimi. Ważną rolę w ich
powstaniu odegrały idee nowoczesnego ruchu narodowego- syjonizmu.W okresie międzywojennym
nastąpił rozwój partii i organizacji politycznych ludności żydowskiej. Jesienią 1922r. odbyły się wybory
parlamentarne do Sejmu Śląskiego, w których Żydzi ze Śląska cieszyńskiego oraz powiatu rybnickiego i
pszczyńskiego wystąpili z własną listą „Partia Żydowska” i zdobyli 0,5% głosów, natomiast w
górnośląskiej części województwa śląskiego Żydzi związali z żywiołem niemieckim głosowali na listę
reprezentującą tą mniejszość narodową podczas wyborów do sejmu śląskiego w 1930r. grupujących
syjonistów Żydowski Wojewódzki Komitet Wyborczy nie wysunął właśnej listy z uwagi na brak
możliwości wprowadzenia do Sejmu Śląskiego własnego reprezentanta i wezwał do bojkotu wyborów.
Jednak część ludności wyznania mojżeszowego oddała swe głosy na listy niemieckie.

W okresie międzywojennym główną siłą polityczną w środowisku żydowskim była Organizacja
Syjonistyczna (Adolf Műller, Helena Neumann, Edmund Torton, Ozjasz Papoport, Ludwik Schiller).
Obok niej w drugiej połowie lat 20-tych zaczęły powstawać, głównie w ośrodkach napływowych
Żydów, oddziały innych partii (Organizacja Syjonistów Ortodoksów „Histadrut Mizrachi” - Abraham
Weingard; Światowa Syjonistyczna Partia Pracy- oddziały w Bielsku, Katowicach i Chorzowie;
Centralna Organizacja Żydów Ortodoksów w Polsce). Nie powiodła się próba utworzenia partii
skupiającej jedynie Żydów związanych z kulturą niemiecką (Żydowska Partia Liberalna).
W latach 30-tych nastąpił rozwój organizacyjny żydowskich partii w województwie śląskim. Pojawiła
się wśród Żydów grupa zwolenników radykalnych metod odbudowy państwa żydowskiego w
Palestynie. W 1933r. założono oddziały Uni Syjonistów-Rewizjonistów „Brith Hacochar” w Katowicach
i Chorzowie.
Koniec lat 30-tych był okresem małej aktywności żydowskich partii. Jedynie wśród zradykalizowanych
robotników i pracowników umysłowych nastąpiło ożywienie polityczne.

2

4). Życie kulturalne:

Przed I wojną światową na obszarze późniejszego województwa śląskiego nie ukazywała sie żydowska
prasa. W 1925r. z inicjatywy Organizacji Syjonistycznej rozpoczęto wydawanie w języku niemieckim
poczatkowo mięsięcznika, a od 1927r. tygodnika „Judische Volksbatt”. W 1933r. dodano podtytuł
„tygodnik żydowski” ponieważ część tekstu była drukowana w języku polskim. W latach 1934-39
wydawany był w Bielsku tygodnik w języku niemieckim „Judische wochenpost” oraz tygodnik w
języku jidish „Szlezysze Presse”. W Katowicach w latach 1932-37 wydawany był 2-tygodnik „Gazeta
Urzędowa Gminy Izraelickiej w Katowicach”. Pozostałe tytuły żydowskiej prasy wydawanej w języku
judish lub polskim miały charakter efemeryczny.

W latach 1922-39 działały w województwie śląskim liczne żydowskie organizacje kulturalne. W 1928r.
założono w Katowicach „Żydowskie Stowarzyszenie Kulturowo-Oświatowe Hatikwa”. Również w
Katowicah powołano do życia w 1934 r. Żydowskie Stowarzyszenie Muzyczne. Prężnie działały także
koła Stowarzyszenia Żydowskich Słuchaczy Uniwersyrsytetu Jagiellońskiego „Ognisko” , Żydowskie
Koło Absolwentów Szkół Wyższych i Średnich w Katowicach oraz organizacje sportowe i turystyczne
(Żydowskie Towarzystwo Sportowo-Gimnastyczne „Makabi”; Żydowskie towarzystwo Turustyczno-
Narciarskie „Makabi”; Żydowski Klub Sportowy „Hakoach”; Żydowskie Towarzysto Krajoznawcze”).

Stosunek państwa polskiego do Żydów na Śląsku:
W okresie międzywojenym miejscowa administracja państwowa i samorządowa podejmowała próby
ograniczenia napływów Żydów. Administracja państwowa starała się unormować sytuację w gminach
wyznaniowych przez powoływanie komisarycznych zarządów i rad w skład których wchodzili Żydzki
lojalni w stosunku do państwa polskiego. W latach 1938-39 władze administracyjne województwa
śląskiego prowadziły akcje usuwania z 30-km pasa granicznego osób niepewnych narodowościowo lub
szkodzących interesom pańśtwa. Dotknęła ona także ludność żydowką, głównie w Chorzowie i
Katowicach

Stosunek Żydów do państwa polskiego:
W górnośląskiej części województwa dawna osiadła ludność żydowska była silnie związana z żywiołem
niemieckim. Odgrywała ona ze względu na swoją pozycję społeczno-majątkową dużą rolę w życiu
politycznym mniejszości niemieckiej. Z powodu zmian, które zaszły w Niemczech po objęciu władzy
przez hitlerowców wycofała się ona z życia politycznego. W latach 30-tych nie nastąpiła integracja
dawniej osiadłych Żydów o niemieckiej świadomości narodowej z napływową ludnością żydowską oraz
Żydzi wycofali się z działalności proniemieckiej. Narastający antysemityzm w Polsce i Niemczech
stymulował tworzenie komitetów obrony praw i pomocy ludności żydowskiej.
Obojętność, a czasem wręcz wrogość miejscowej ludności do napływych Żydów wzmacniała wśród
nich poczucie wyobcowania i powodowała zamykanie się w swym środowisku.

3