untitled

Podstawa wydania:
Jerzy Grotowski: Towards a Poor Theatre. Preface by Peter Brook.
Holstebro: Odin Teatrets Forlag 1968

Przekład z języka angielskiego
Grzegorz Ziółkowski

Redakcja wydania polskiego
Leszek Kolankiewicz

Redaktorzy tomu: Monika Blige i Grzegorz Ziółkowski
Współpraca: Adela Karsznia-Karpowicz
Korekta: Stanisława Trela
Projekt okładki, opracowanie grafi czne: Barbara Kaczmarek
Łamanie: Alicja Lewińska

© Copyright 1968 Jerzy Grotowski and Odin Teatrets Forlag
© Copyright for this edition 2007 Instytut im. Jerzego Grotowskiego,
Wrocław

ISBN 978-83-923635-0-7

Wydawca:
Instytut im. Jerzego Grotowskiego
Rynek-Ratusz 27, 50-101 Wrocław
tel./faks (071) 34 34 267
www.grotowski-institute.art.pl

Kontakt w sprawach wydawniczych:
monika@grotowski-institute.art.pl, tel. (071) 34 31 711

Druk i oprawa: Drukarnia JAKS

Spis treści

Informacja wstępna............................

Peter Brook

Przedmowa .........................

Jerzy Grotowski

Ku teatrowi ubogiemu..................

Nowy Testament teatru, z Jerzym Grotowskim rozmawia Eugenio Barba .

Teatr jest spotkaniem, z Jerzym Grotowskim rozmawia Naim Kattan ...

Ludwik Flaszen

„Akropolis”: podejście do tekstu ............

Eugenio Barba

„Tragiczne dzieje doktora Fausta”: montaż tekstu ...

Ludwik Flaszen

„Książę Niezłomny”...................

Jerzy Grotowski

Nie był cały sobą ....................

Jerzy Grotowski

Badanie metody .....................

Trening aktora (1959–1962), dokumentacja: Eugenio Barba .......

Trening aktora (1966), dokumentacja: Franz Marĳ nen..........

Techniki aktorskie, z Jerzym Grotowskim rozmawia Denis Bablet ....

Jerzy Grotowski

Mowa w Skarze .....................

Spotkanie amerykańskie, z Jerzym Grotowskim rozmawiają

Richard Schechner i Theodore Hoffman ................

Jerzy Grotowski

Wyłożenie zasad.....................

113

123

129

167

197

217

235

247

erzy Grotowski założył Teatr Laboratorium w 1959 roku w Opo-
lu, sześćdziesięciotysięcznym mieście w południowo-zachod-

niej Polsce. Współzałożycielem był jego bliski współpracownik,
znany krytyk literacki i teatralny Ludwik Flaszen. W styczniu
1965 roku Teatr Laboratorium przeniósł się do uniwersyteckie-
go, półmilionowego Wrocławia, stolicy kulturalnej polskich Ziem
Zachodnich. Przyjął tam obecny status Instytutu Badań Metody
Aktorskiej. Działalność Laboratorium stale wspierana była przez
państwo za pośrednictwem władz miejskich Opola i Wrocławia.

Nazwa wskazuje na istotę tego przedsięwzięcia. Nie jest to

teatr w zwykłym znaczeniu tego słowa, ale raczej instytut badań
w dziedzinie sztuki teatralnej, szczególnie sztuki aktora. Przedsta-
wienia Teatru Laboratorium stanowią rodzaj modeli roboczych,
na których wypróbowuje się poszukiwania w zakresie sztuki ak-
torskiej. W środowisku teatralnym nosi to miano metody Gro-
towskiego. Oprócz metodycznej pracy badawczej i przedstawień
dla publiczności Laboratorium zajmuje się także szkoleniem
aktorów, reżyserów i przedstawicieli innych, pokrewnych teatrowi
dziedzin.

Teatr Laboratorium działa w oparciu o stały zespół, którego

członkowie pełnią ponadto rolę instruktorów. Na krótkie okresy
przyjmowani są także stażyści, wśród nich wielu cudzoziemców.
Utrzymuje się bliskie kontakty ze specjalistami z innych dyscyplin,
takich jak psychologia, foniatria, antropologia kultury itp.

Repertuar Teatru Laboratorium kształtowany jest konsekwent-

nie. Spektakle opierają się na wielkich dziełach klasycznych, pol-
skich i obcych, funkcjonujących w świadomości zbiorowej na po-
dobieństwo mitu. Świadectwem kolejnych etapów poszukiwań
Grotowskiego na polu metody i sztuki są następujące przedsta-
wienia: Kain Byrona, Siakuntala Kalidasy, Dziady Mickiewicza, Kor-

K U T E AT R O W I U B O G I E M U

dian Słowackiego, Akropolis Wyspiańskiego, Tragiczne dzieje dok-
tora Fausta Marlowe’a, Hamlet Shakespeare’a, Książę Niezłomny
Calderona w polskim przekładzie Słowackiego. Obecnie przygo-
towywane jest przedstawienie oparte na wątkach Ewangelii. Teatr
Laboratorium prezentuje także spektakle podczas międzynaro-
dowych objazdów. Jerzy Grotowski często odwiedza różne ośrod-
ki teatralne w wielu krajach, prowadząc kursy teoretyczne i prak-
tyczne w zakresie swojej metody.

Najbliższym współpracownikiem Grotowskiego w tych po-

szukiwaniach jest Ryszard Cieślak, który – zdaniem krytyka fran-
cuskiego tygodnika „L’Express” – w roli Księcia Niezłomnego stał
się żywym wcieleniem jego metody.

Przedmowa

Peter Brook

Grotowski jest wyjątkowy.
Dlaczego?
Ponieważ, o ile wiem, od czasów Stanisławskiego nikt na świe-

cie nie badał natury aktorstwa, jego znaczenia, jego procesów du-
chowo-fi zyczno-emocjonalnych tak dogłębnie i całkowicie, jak
Grotowski.

Nazywa on swój teatr laboratorium. I tak jest rzeczywiście.

Jest to ośrodek badań. To być może jedyny teatr awangardowy,
dla którego ubóstwo nie stanowi powodu do zaniechania dzia-
łalności, w którym brak pieniędzy nie usprawiedliwia stosowania
nieodpowiednich środków, automatycznie podkopujących war-
tość doświadczeń. W teatrze Grotowskiego, jak we wszystkich
prawdziwych laboratoriach, doświadczenia mają wartość nauko-
wą, ponieważ przestrzegane są wszystkie istotne warunki. W jego
teatrze wszystko koncentruje się całkowicie na pracy małej grupy
ludzi dysponującej nieograniczonym czasem. A zatem, jeśli ktoś
interesuje się jego odkryciami, musi pojechać do pewnego nie-
wielkiego miasta w Polsce.

Lub postąpić jak my. Sprowadzić Grotowskiego do siebie.
Pracował przez dwa tygodnie z naszym zespołem. Nie chcę

opisywać jego pracy. Dlaczego? Po pierwsze, ta praca może to-
czyć się swobodnie wyłącznie dzięki poczuciu zaufania, którego
nie należy nadużywać. Po drugie zaś ta praca w istocie nie opie-
ra się na słowach. Wyrazić ją słowami to skomplikować jedynie
jej istotę i przekreślić wartość ćwiczeń, które są jasne i proste, gdy
są wyrażane gestem i wykonywane umysłem i ciałem – stopiony-
mi w jedno.

Jaki był wynik i skutek tej pracy?
Każdy z aktorów doznał szeregu wstrząsów.

K U T E AT R O W I U B O G I E M U

Pierwszy wstrząs, że wszystko, co dotąd wydawało się oczywi-

ste, nagle stanowi wyzwanie.

Wstrząs odkrycia, że dotąd stosowało się uniki, sztuczki, sche-

maty.

Wstrząs poznawania własnych wielkich, a dotąd niewykorzy-

stywanych, możliwości.

Wstrząs, że samemu sobie trzeba dać odpowiedź na pytanie,

dlaczego jestem aktorem.

Wstrząs, że takie pytania istnieją i że mimo długoletniej an-

gielskiej tradycji unikania poważnego stosunku do sztuki teatral-
nej, nadchodzi czas, gdy trzeba się nimi zająć – i kolejny wstrząs,
że czyni się to z ochotą.

Wstrząsem jest też uświadomienie sobie, że gdzieś na świecie

aktorstwo jest sztuką całkowitego, totalnego oddania, podobne-
go poświęceniu mnicha. Spospolitowane wyrażenie Artauda „być
okrutnym wobec siebie” stało się – gdzieś daleko – dewizą życio-
wą dla pewnej garstki ludzi.

Z jednym zastrzeżeniem. To poświęcenie się aktorstwu nie

oznacza, że aktorstwo jest celem samym w sobie. Wręcz prze-
ciwnie. Dla Grotowskiego aktorstwo jest wehikułem. Jak mam
to wyrazić? Teatr nie jest ucieczką czy schronieniem. Sposób ży-
cia jest sposobem prowadzącym ku życiu. Czy nie brzmi to jak ja-
kieś hasło religijne? Powinno tak brzmieć. To tyle i nic ponadto.
Ani mniej, ani więcej. Wyniki? Niepewne. Czy nasi aktorzy są teraz
lepsi? Czy stali się lepszymi ludźmi? Zresztą – jak sądzę – nie tego
się spodziewaliśmy. I zrozumiałe jest, że nie wszystkich to nowe
doświadczenie wprawiło w stan ekstazy. Niektórzy się nudzili.

Lecz, jak pisze John Arden w Tańcu czarnego sierżanta:

Jabłko kryje w sobie pestkę,
z której wyrośnie kwitnące drzewo,
co z radością owoce rodzić będzie
do końca świata i jeszcze jeden dzień dłużej.

Praca Grotowskiego i nasza ma pewne wspólne punkty. Te po-

dobieństwa – oraz sympatia i szacunek – przywiodły nas ku sobie.

Lecz życie naszego teatru różni się pod każdym względem

od życia jego teatru. On prowadzi laboratorium. Tylko czasami
potrzebuje widzów, i to niewielu. Jego tradycja jest katolicka lub

P R Z E D M O WA

antykatolicka: w tym wypadku te dwie skrajności się spotykają.
On tworzy rodzaj obrządku. My pracujemy w innym kraju, po-
sługujemy się innym językiem, mamy inne tradycje. Naszym ce-
lem nie jest stworzenie nowej mszy, ale odnowienie relacji elż-
bietańskich polegających na połączeniu prywatnego z pu-
blicznym, intymnego z powszechnym, tajemnego z jawnym, try-
wialnego z magicznym. Dlatego potrzebujemy tłumów na sce-
nie i na widowni – na zapełnionej scenie powinny się znaleźć jed-
nostki, które ofi arują swe najskrytsze prawdy jednostkom pośród
widzów i dzięki temu obydwie strony połączą się we wspólnym
przeżyciu.

Przeszliśmy długą drogę, budując nasz wzorzec – ideę grupy,

zespołu.

Lecz nasza praca odbywa się zawsze w pośpiechu, jest zbyt

chropawa na to, aby osiągnąć zespolenie jednostek, z których się
składa.

Teoretycznie wiemy o tym, że każdy aktor musi codziennie wy-

stawiać na próbę swoją sztukę – jak pianiści, tancerze, malarze
– i że jeśli tego nie czyni, z pewnością zesztywnieje, wpadnie
w sztampę i w końcu przegra. Zdajemy sobie z tego sprawę, a jed-
nak tak mało możemy uczynić, aby temu zapobiec. W końcu wciąż
gonimy za świeżą krwią, za młodzieńczą witalnością, chyba że cho-
dzi o wyjątkowo utalentowane jednostki, które wyzyskują szanse,
poświęcając swej pracy większość czasu, jakim dysponują.

Stratford Studio pozwoliło nam rozpoznać ten problem,

którego jednak wciąż nie możemy rozwiązać z powodu przeła-
dowanego repertuaru, przepracowania zespołu, zwykłego zmę-
czenia.

Praca Grotowskiego pozwoli nam pamiętać, że to, czego

on dokonuje z garstką aktorów w sposób graniczący z cudem,
potrzebne jest w tej samej mierze każdemu z wykonawców
w naszych dwóch ogromnych zespołach wchodzących w skład
Royal Shakespeare Company, w obu teatrach oddalonych od sie-
bie o dziewięćdziesiąt mil.

Intensywność, uczciwość i precyzja jego pracy może po-

zostawić nam tylko jedno: wyzwanie. Ale nie na dwa tygodnie,
nie na ten jeden raz. Na każdy dzień.

Redaktorzy tomu: Monika Blige i Grzegorz Ziółkowski
Współpraca: Adela Karsznia-Karpowicz
Indeks nazwisk: Iwona Gutowska
Korekta: Stanisława Trela
Projekt okładki, opracowanie grafi czne: Barbara Kaczmarek
Łamanie: Alicja Lewińska

ISBN 978-83-923635-1-4

Wydawca:
Instytut im. Jerzego Grotowskiego
Rynek-Ratusz 27, 50-101 Wrocław
tel./faks (071) 34 34 267
www.grotowski-institute.art.pl

Kontakt w sprawach wydawniczych:
monika@grotowski-institute.art.pl, tel. (071) 34 31 711

Druk i oprawa: Drukarnia JAKS

Spis treści

Informacje edytorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Uwagi o tekstach i ich odmiany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

263

265

331

Informacje edytorskie

Ku teatrowi ubogiemu jest wiernym polskim odpowiednikiem hi-
storycznej książki Jerzego Grotowskiego Towards a Poor Theatre,
przetłumaczonej na wiele języków i wydanej w wielu krajach,
jednak dotąd nieopublikowanej po polsku. Książka ta jest świa-
dectwem praktyki i teorii Grotowskiego i jego współpracowników
z Teatru Laboratorium w latach sześćdziesiątych minionego stu-
lecia. Zdobyła rozgłos na świecie i weszła do kanonu myśli teatral-
nej, stając się klasyczną jej pozycją. I jako taka ukazuje się teraz,
po bez mała czterdziestu latach, po polsku.
Podstawą niniejszej edycji polskiej jest więc wersja angielska
w jej pierwszym wydaniu (Jerzy Grotowski: Towards a Poor The-
atre. Preface by Peter Brook. Holstebro: Odin Teatrets Forlag 1968,
262 s. Seria Teatrets Teori og Teknikk, 7), które w toku pracy ze-
stawiano dla porządku z wydaniem ostatnim (Jerzy Grotowski: To-
wards a Poor Theatre. Edited by Eugenio Barba. Preface by Peter
Brook. Routledge, A Theatre Arts Book: New York 2002, 262 s.).
Poszczególne teksty składające się na tę książkę – zresztą autor-
stwa nie tylko Jerzego Grotowskiego – powstały w różnych języ-
kach i w różnych językach miały swoje pierwodruki. Ich wersję an-
gielską z Towards a Poor Theatre we wszystkich możliwych przy-
padkach skolacjonowano tu z oryginałami, o czym szczegółowo
informuje się w Uwagach o tekstach i ich odmianach.
Teksty Jerzego Grotowskiego i Ludwika Flaszena, które ukazały
się w języku polskim, zostały tu przedrukowane oczywiście w tej
ich autorskiej wersji. A jeśli dany tekst publikowany był kilkakrot-
nie i poprawiany, uwzględniono ostatnią jego autoryzowaną
edycję polską – zwłaszcza w tomie Jerzego Grotowskiego Teksty
z lat 1965–1969. Wybór (Wybór i redakcja Janusz Degler, Zbigniew
Osiński. Wydanie 2 poprawione i uzupełnione. Wrocław: „Wiedza
o Kulturze” 1990) – specjalnie oznaczając fragmenty dodane póź-
niej, których brak w kanonicznej wersji angielskiej.
Nie kolacjonowano natomiast tych tekstów z Towards a Poor
Theatre, które ukazały się później w zmienionej wersji angielskiej,

264

K U T E AT R O W I U B O G I E M U

jak na przykład te opublikowane w ostatniej wersji autoryzowanej
w The Grotowski Sourcebook (Edited by Lisa Wolford and Richard
Schechner. Routledge: London and New York 1997). Wyjąwszy
więc te teksty, które były już publikowane po polsku, wszystkie in-
ne przetłumaczono tu na podstawie wersji kanonicznej z Towards
a Poor Theatre. Tłumaczył Grzegorz Ziółkowski, przekład opraco-
wał Leszek Kolankiewicz.
Podział na akapity całego tekstu zgodny z edycją w Towards
a Poor Theatre. Dla ułatwienia poszukiwań wprowadzono na mar-
ginesach numerację akapitów. Zaznaczone spacją wyróżnienia
fragmentów tekstu za edycją w Towards a Poor Theatre; o odstęp-
stwach od tej zasady będzie się informować przy poszczególnych
tekstach.

Uwagi o tekstach i ich odmiany

W tekstach lub fragmentach tekstów będących przedrukami wer-
sji polskiej poprawiono ortografi ę – w tym pisownię partykuły „nie”
z imiesłowami przymiotnikowymi – oraz interpunkcję na zgodne
z obecnymi normami, co nie będzie specjalnie odnotowywane.
Ujednolicono pisownię imion i nazwisk obcych, zachowując kon-
sekwentnie oryginalną ortografi ę, np. Shakespeare, Molière, Tho-
mas Mann, a nie Szekspir, Molier, Tomasz Mann.
Wprowadzono konsekwentny zapis wyrazów i zwrotów obcych
kursywą.
Idąc za tendencją zaobserwowaną w polskich pierwodrukach lub
autoryzowanych wersjach tekstów, ujednolicono stosowanie skró-
tów, co nie będzie specjalnie odnotowywane.
Szczegółowe uwagi o innych decyzjach edytorskich odnoszą
się do miejsc dających się zlokalizować w ponumerowanych
akapitach.

[Informacja wstępna]

Tekst angielski bez tytułu i niepodpisany – w spisie treści Towards
a Poor Theatre fi gurujący jako Information (s. 9) – prawdopodob-
nie autorstwa Eugenia Barby.
Tutaj ukazuje się w przekł. Grzegorza Ziółkowskiego i w oprac.
Leszka Kolankiewicza.

1 „Teatr Laboratorium” – ściśle: najpierw jako Teatr 13 Rzędów,
dopiero od 1 marca 1962 r. jako Teatr Laboratorium 13 Rzędów.
„polskich Ziem Zachodnich” – w wersji angielskiej błędnie: Po-
lish Eastern Territories, polskich Ziem Wschodnich.

3 „foniatria” – w wersji angielskiej błędnie: phonology, fonologia.
„antropologia kultury” – w wersji angielskiej: cultural anthropo-

266

K U T E AT R O W I U B O G I E M U

logy, antropologia kulturowa; tu przyjęta lekcja za wszystkimi roz-
działami, w których pojawia się nazwa tej dyscypliny w autoryzo-
wanej wersji polskiej, m.in. za manifestem Ku teatrowi ubogiemu,
a szczególnie za akapitem 11. rozdziału Badanie metody, gdzie ten
sam ciąg: „foniatria, psychologia, antropologia kultury”.

4 „Hamlet Shakespeare’a” – ściśle: Studium o Hamlecie na moty-
wach Williama Shakespeare’a i Stanisława Wyspiańskiego; premie-
ra odbyła się 17 marca 1964 r., a więc niemal rok po premierze Tra-
gicznych dziejów doktora Fausta do słów Christophera Marlowe’a
(23 kwietnia 1963 r.), toteż przywrócono tu właściwą kolejność
tych przedstawień, która w wersji angielskiej jest przestawiona.

Peter Brook

Przedmowa

Pierwodruk tego tekstu pt. Grotowski ukazał się w magazynie te-
atralnym „Flourish” wydawanym przez Royal Shakespeare Theatre
Club (Stratford–upon–Avon, autumn 1966). Polski przekł. Hen-
ryka Machonia pt. O Jerzym Grotowskim opublikował miesięcznik
„Odra” (Wrocław, 1967 nr 2, s. 69–70).
W Towards a Poor Theatre przedrukowany został jako Preface
(s. 11–13).
Nieco zmieniona wersja pt. Grotowski ukazała się dwadzieścia lat
później w książce Petera Brooka The Shifting Point: Forty Years of
Theatrical Exploration, 1947–1987 (London – New York: Methuen
Drama – Harper and Row Publishers 1988).
W niniejszej edycji Przedmowa Petera Brooka ukazuje się w przekła-
dzie wyjętym z polskiego wydania jego książki (Peter Brook: Rucho-
my punkt. Czterdzieści lat poszukiwań teatralnych: 1946–1987. Przeł.
Ewa Guderian-Czaplińska, Grzegorz Ziółkowski. Poznań – Wrocław:
„Poznańskie Studia Polonistyczne” – Ośrodek Badań Twórczości Je-
rzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych 2004,
s. 57–60). Przekład ten został poprawiony i uzupełniony przez Lesz-
ka Kolankiewicza według edycji w Towards a Poor Theatre.