Ku teatrowi ubogiemu

Wydawnictwo
objęte mecenatem
Miasta Wrocławia

Jerzy Grotowski

Ku teatrowi ubogiemu

opracował

Eugenio Barba

przedmowa

Peter Brook

Wrocław 2007

Podstawa wydania:
Jerzy Grotowski: Towards a Poor Theatre. Preface by Peter Brook.
Holstebro: Odin Teatrets Forlag 1968

Przekład z języka angielskiego
Grzegorz Ziółkowski

Redakcja wydania polskiego
Leszek Kolankiewicz

Redaktorzy tomu: Monika Blige i Grzegorz Ziółkowski
Współpraca: Adela Karsznia-Karpowicz
Korekta: Stanisława Trela
Projekt okładki, opracowanie grafi czne: Barbara Kaczmarek
Łamanie: Alicja Lewińska

© Copyright 1968 Jerzy Grotowski and Odin Teatrets Forlag
© Copyright for this edition 2007 Instytut im. Jerzego Grotowskiego,
Wrocław

ISBN 978-83-923635-0-7

Wydawca:
Instytut im. Jerzego Grotowskiego
Rynek-Ratusz 27, 50-101 Wrocław
tel./faks (071) 34 34 267
www.grotowski-institute.art.pl

Kontakt w sprawach wydawniczych:
[e-mail], tel. [phone]

Druk i oprawa: Drukarnia JAKS

Spis treści

Informacja wstępna............................

Peter Brook

Przedmowa .........................

Jerzy Grotowski

Ku teatrowi ubogiemu..................

Nowy Testament teatru, z Jerzym Grotowskim rozmawia Eugenio Barba .

Teatr jest spotkaniem, z Jerzym Grotowskim rozmawia Naim Kattan ...

Ludwik Flaszen

„Akropolis”: podejście do tekstu ............

Eugenio Barba

„Tragiczne dzieje doktora Fausta”: montaż tekstu ...

Ludwik Flaszen

„Książę Niezłomny”...................

Jerzy Grotowski

Nie był cały sobą ....................

Jerzy Grotowski

Badanie metody .....................

Trening aktora (1959–1962), dokumentacja: Eugenio Barba .......

Trening aktora (1966), dokumentacja: Franz Marij nen..........

Techniki aktorskie, z Jerzym Grotowskim rozmawia Denis Bablet ....

Jerzy Grotowski

Mowa w Skarze .....................

Spotkanie amerykańskie, z Jerzym Grotowskim rozmawiają

Richard Schechner i Theodore Hoffman ................

Jerzy Grotowski

Wyłożenie zasad.....................

7

9

13

25

51

57

75

93

113

123

129

167

197

217

235

247

J

erzy Grotowski założył Teatr Laboratorium w 1959 roku w Opo-
lu, sześćdziesięciotysięcznym mieście w południowo-zachod-

niej Polsce. Współzałożycielem był jego bliski współpracownik,
znany krytyk literacki i teatralny Ludwik Flaszen. W styczniu
1965 roku Teatr Laboratorium przeniósł się do uniwersyteckie-
go, półmilionowego Wrocławia, stolicy kulturalnej polskich Ziem
Zachodnich. Przyjął tam obecny status Instytutu Badań Metody
Aktorskiej. Działalność Laboratorium stale wspierana była przez
państwo za pośrednictwem władz miejskich Opola i Wrocławia.

Nazwa wskazuje na istotę tego przedsięwzięcia. Nie jest to

teatr w zwykłym znaczeniu tego słowa, ale raczej instytut badań
w dziedzinie sztuki teatralnej, szczególnie sztuki aktora. Przedsta-
wienia Teatru Laboratorium stanowią rodzaj modeli roboczych,
na których wypróbowuje się poszukiwania w zakresie sztuki ak-
torskiej. W środowisku teatralnym nosi to miano metody Gro-
towskiego. Oprócz metodycznej pracy badawczej i przedstawień
dla publiczności Laboratorium zajmuje się także szkoleniem
aktorów, reżyserów i przedstawicieli innych, pokrewnych teatrowi
dziedzin.

Teatr Laboratorium działa w oparciu o stały zespół, którego

członkowie pełnią ponadto rolę instruktorów. Na krótkie okresy
przyjmowani są także stażyści, wśród nich wielu cudzoziemców.
Utrzymuje się bliskie kontakty ze specjalistami z innych dyscyplin,
takich jak psychologia, foniatria, antropologia kultury itp.

Repertuar Teatru Laboratorium kształtowany jest konsekwent-

nie. Spektakle opierają się na wielkich dziełach klasycznych, pol-
skich i obcych, funkcjonujących w świadomości zbiorowej na po-
dobieństwo mitu. Świadectwem kolejnych etapów poszukiwań
Grotowskiego na polu metody i sztuki są następujące przedsta-
wienia: Kain Byrona, Siakuntala Kalidasy, Dziady Mickiewicza, Kor-

8

K U T E AT R O W I U B O G I E M U

dian Słowackiego, Akropolis Wyspiańskiego, Tragiczne dzieje dok-
tora Fausta Marlowe’a, Hamlet Shakespeare’a, Książę Niezłomny
Calderona w polskim przekładzie Słowackiego. Obecnie przygo-
towywane jest przedstawienie oparte na wątkach Ewangelii. Teatr
Laboratorium prezentuje także spektakle podczas międzynaro-
dowych objazdów. Jerzy Grotowski często odwiedza różne ośrod-
ki teatralne w wielu krajach, prowadząc kursy teoretyczne i prak-
tyczne w zakresie swojej metody.

Najbliższym współpracownikiem Grotowskiego w tych po-

szukiwaniach jest Ryszard Cieślak, który – zdaniem krytyka fran-
cuskiego tygodnika „L’Express” – w roli Księcia Niezłomnego stał
się żywym wcieleniem jego metody.

5

Przedmowa

Peter Brook

Grotowski jest wyjątkowy.
Dlaczego?
Ponieważ, o ile wiem, od czasów Stanisławskiego nikt na świe-

cie nie badał natury aktorstwa, jego znaczenia, jego procesów du-
chowo-fi zyczno-emocjonalnych tak dogłębnie i całkowicie, jak
Grotowski.

Nazywa on swój teatr laboratorium. I tak jest rzeczywiście.

Jest to ośrodek badań. To być może jedyny teatr awangardowy,
dla którego ubóstwo nie stanowi powodu do zaniechania dzia-
łalności, w którym brak pieniędzy nie usprawiedliwia stosowania
nieodpowiednich środków, automatycznie podkopujących war-
tość doświadczeń. W teatrze Grotowskiego, jak we wszystkich
prawdziwych laboratoriach, doświadczenia mają wartość nauko-
wą, ponieważ przestrzegane są wszystkie istotne warunki. W jego
teatrze wszystko koncentruje się całkowicie na pracy małej grupy
ludzi dysponującej nieograniczonym czasem. A zatem, jeśli ktoś
interesuje się jego odkryciami, musi pojechać do pewnego nie-
wielkiego miasta w Polsce.

Lub postąpić jak my. Sprowadzić Grotowskiego do siebie.
Pracował przez dwa tygodnie z naszym zespołem. Nie chcę

opisywać jego pracy. Dlaczego? Po pierwsze, ta praca może to-
czyć się swobodnie wyłącznie dzięki poczuciu zaufania, którego
nie należy nadużywać. Po drugie zaś ta praca w istocie nie opie-
ra się na słowach. Wyrazić ją słowami to skomplikować jedynie
jej istotę i przekreślić wartość ćwiczeń, które są jasne i proste, gdy
są wyrażane gestem i wykonywane umysłem i ciałem – stopiony-
mi w jedno.

Jaki był wynik i skutek tej pracy?
Każdy z aktorów doznał szeregu wstrząsów.

5

10

K U T E AT R O W I U B O G I E M U

Pierwszy wstrząs, że wszystko, co dotąd wydawało się oczywi-

ste, nagle stanowi wyzwanie.

Wstrząs odkrycia, że dotąd stosowało się uniki, sztuczki, sche-

maty.

Wstrząs poznawania własnych wielkich, a dotąd niewykorzy-

stywanych, możliwości.

Wstrząs, że samemu sobie trzeba dać odpowiedź na pytanie,

dlaczego jestem aktorem.

Wstrząs, że takie pytania istnieją i że mimo długoletniej an-

gielskiej tradycji unikania poważnego stosunku do sztuki teatral-
nej, nadchodzi czas, gdy trzeba się nimi zająć – i kolejny wstrząs,
że czyni się to z ochotą.

Wstrząsem jest też uświadomienie sobie, że gdzieś na świecie

aktorstwo jest sztuką całkowitego, totalnego oddania, podobne-
go poświęceniu mnicha. Spospolitowane wyrażenie Artauda „być
okrutnym wobec siebie” stało się – gdzieś daleko – dewizą życio-
wą dla pewnej garstki ludzi.

Z jednym zastrzeżeniem. To poświęcenie się aktorstwu nie

oznacza, że aktorstwo jest celem samym w sobie. Wręcz prze-
ciwnie. Dla Grotowskiego aktorstwo jest wehikułem. Jak mam
to wyrazić? Teatr nie jest ucieczką czy schronieniem. Sposób ży-
cia jest sposobem prowadzącym ku życiu. Czy nie brzmi to jak ja-
kieś hasło religijne? Powinno tak brzmieć. To tyle i nic ponadto.
Ani mniej, ani więcej. Wyniki? Niepewne. Czy nasi aktorzy są teraz
lepsi? Czy stali się lepszymi ludźmi? Zresztą – jak sądzę – nie tego
się spodziewaliśmy. I zrozumiałe jest, że nie wszystkich to nowe
doświadczenie wprawiło w stan ekstazy. Niektórzy się nudzili.

Lecz, jak pisze John Arden w Tańcu czarnego sierżanta:

Jabłko kryje w sobie pestkę,
z której wyrośnie kwitnące drzewo,
co z radością owoce rodzić będzie
do końca świata i jeszcze jeden dzień dłużej.

Praca Grotowskiego i nasza ma pewne wspólne punkty. Te po-

dobieństwa – oraz sympatia i szacunek – przywiodły nas ku sobie.

Lecz życie naszego teatru różni się pod każdym względem

od życia jego teatru. On prowadzi laboratorium. Tylko czasami
potrzebuje widzów, i to niewielu. Jego tradycja jest katolicka lub

10

15

P R Z E D M O WA

11

antykatolicka: w tym wypadku te dwie skrajności się spotykają.
On tworzy rodzaj obrządku. My pracujemy w innym kraju, po-
sługujemy się innym językiem, mamy inne tradycje. Naszym ce-
lem nie jest stworzenie nowej mszy, ale odnowienie relacji elż-
bietańskich polegających na połączeniu prywatnego z pu-
blicznym, intymnego z powszechnym, tajemnego z jawnym, try-
wialnego z magicznym. Dlatego potrzebujemy tłumów na sce-
nie i na widowni – na zapełnionej scenie powinny się znaleźć jed-
nostki, które ofi arują swe najskrytsze prawdy jednostkom pośród
widzów i dzięki temu obydwie strony połączą się we wspólnym
przeżyciu.

Przeszliśmy długą drogę, budując nasz wzorzec – ideę grupy,

zespołu.

Lecz nasza praca odbywa się zawsze w pośpiechu, jest zbyt

chropawa na to, aby osiągnąć zespolenie jednostek, z których się
składa.

Teoretycznie wiemy o tym, że każdy aktor musi codziennie wy-

stawiać na próbę swoją sztukę – jak pianiści, tancerze, malarze
– i że jeśli tego nie czyni, z pewnością zesztywnieje, wpadnie
w sztampę i w końcu przegra. Zdajemy sobie z tego sprawę, a jed-
nak tak mało możemy uczynić, aby temu zapobiec. W końcu wciąż
gonimy za świeżą krwią, za młodzieńczą witalnością, chyba że cho-
dzi o wyjątkowo utalentowane jednostki, które wyzyskują szanse,
poświęcając swej pracy większość czasu, jakim dysponują.

Stratford Studio pozwoliło nam rozpoznać ten problem,

którego jednak wciąż nie możemy rozwiązać z powodu przeła-
dowanego repertuaru, przepracowania zespołu, zwykłego zmę-
czenia.

Praca Grotowskiego pozwoli nam pamiętać, że to, czego

on dokonuje z garstką aktorów w sposób graniczący z cudem,
potrzebne jest w tej samej mierze każdemu z wykonawców
w naszych dwóch ogromnych zespołach wchodzących w skład
Royal Shakespeare Company, w obu teatrach oddalonych od sie-
bie o dziewięćdziesiąt mil.

Intensywność, uczciwość i precyzja jego pracy może po-

zostawić nam tylko jedno: wyzwanie. Ale nie na dwa tygodnie,
nie na ten jeden raz. Na każdy dzień.

20

66

K U T E AT R O W I U B O G I E M U

2.

Akropolis. Ezaw (Ryszard Cieślak) wyśpiewuje pochwałę
wolności życia łowieckiego. Fot. Teatr Laboratorium

9–12. Akropolis. Maski stworzone za pomocą mięśni twarzy (Zygmunt Molik, Zbigniew

Cynkutis, Rena Mirecka). Fot. Teatr Laboratorium

22. Tragiczne dzieje doktora Fausta. Faust poskramia Benwolia (Zbigniew Cynkutis

i Ryszard Cieślak). Fot. Bogumił J. Opioła – Andrzej Moskwiak

23. Tragiczne dzieje doktora Fausta. Podwójny Mefi sto zabiera Fausta do piekła

(Antoni Jahołkowski, Zbigniew Cynkutis i Rena Mirecka). Fot. Bogumił J. Opio-
ła – Andrzej Moskwiak



31. Książę Niezłomny. Przed zamęczeniem Księcia Niezłomnego król użycza mu swej

korony, aby otrzymać od niego odpuszczenie grzechów. Fot. Teatr Laboratorium

62. Widok akcji scenicznej Tragicznych dziejów doktora Fausta wg Christophera

Marlowe’a. Na godzinę przed śmiercią Faust zaprasza przyjaciół (widzów) na
ostatnią wieczerzę

63. Widok akcji scenicznej Księcia Niezłomnego wg Calderona-Słowackiego. Wi-

dzowie spoglądają w dół na zakazany akt; ich usytuowanie sugeruje, że przy-
glądają się arenie walki byków lub operacji w teatrze anatomicznym

TRENING

78–93.
Fot. Teatr Laboratorium,
Fredi Graedl

Dodatek edytorski

opracował

Leszek Kolankiewicz

Wrocław 2007

Redaktorzy tomu: Monika Blige i Grzegorz Ziółkowski
Współpraca: Adela Karsznia-Karpowicz
Indeks nazwisk: Iwona Gutowska
Korekta: Stanisława Trela
Projekt okładki, opracowanie grafi czne: Barbara Kaczmarek
Łamanie: Alicja Lewińska

© Copyright 2007 Leszek Kolankiewicz and Instytut im. Jerzego Grotowskiego,
Wrocław

ISBN 978-83-923635-1-4

Wydawca:
Instytut im. Jerzego Grotowskiego
Rynek-Ratusz 27, 50-101 Wrocław
tel./faks (071) 34 34 267
www.grotowski-institute.art.pl

Kontakt w sprawach wydawniczych:
[e-mail], tel. [phone]

Druk i oprawa: Drukarnia JAKS

Spis treści

Informacje edytorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Uwagi o tekstach i ich odmiany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

263

265

331

Informacje edytorskie

Ku teatrowi ubogiemu jest wiernym polskim odpowiednikiem hi-
storycznej książki Jerzego Grotowskiego Towards a Poor Theatre,
przetłumaczonej na wiele języków i wydanej w wielu krajach,
jednak dotąd nieopublikowanej po polsku. Książka ta jest świa-
dectwem praktyki i teorii Grotowskiego i jego współpracowników
z Teatru Laboratorium w latach sześćdziesiątych minionego stu-
lecia. Zdobyła rozgłos na świecie i weszła do kanonu myśli teatral-
nej, stając się klasyczną jej pozycją. I jako taka ukazuje się teraz,
po bez mała czterdziestu latach, po polsku.
Podstawą niniejszej edycji polskiej jest więc wersja angielska
w jej pierwszym wydaniu (Jerzy Grotowski: Towards a Poor The-
atre. Preface by Peter Brook. Holstebro: Odin Teatrets Forlag 1968,
262 s. Seria Teatrets Teori og Teknikk, 7), które w toku pracy ze-
stawiano dla porządku z wydaniem ostatnim (Jerzy Grotowski: To-
wards a Poor Theatre. Edited by Eugenio Barba. Preface by Peter
Brook. Routledge, A Theatre Arts Book: New York 2002, 262 s.).
Poszczególne teksty składające się na tę książkę – zresztą autor-
stwa nie tylko Jerzego Grotowskiego – powstały w różnych języ-
kach i w różnych językach miały swoje pierwodruki. Ich wersję an-
gielską z Towards a Poor Theatre we wszystkich możliwych przy-
padkach skolacjonowano tu z oryginałami, o czym szczegółowo
informuje się w Uwagach o tekstach i ich odmianach.
Teksty Jerzego Grotowskiego i Ludwika Flaszena, które ukazały
się w języku polskim, zostały tu przedrukowane oczywiście w tej
ich autorskiej wersji. A jeśli dany tekst publikowany był kilkakrot-
nie i poprawiany, uwzględniono ostatnią jego autoryzowaną
edycję polską – zwłaszcza w tomie Jerzego Grotowskiego Teksty
z lat 1965–1969. Wybór (Wybór i redakcja Janusz Degler, Zbigniew
Osiński. Wydanie 2 poprawione i uzupełnione. Wrocław: „Wiedza
o Kulturze” 1990) – specjalnie oznaczając fragmenty dodane póź-
niej, których brak w kanonicznej wersji angielskiej.
Nie kolacjonowano natomiast tych tekstów z Towards a Poor
Theatre, które ukazały się później w zmienionej wersji angielskiej,

264

K U T E AT R O W I U B O G I E M U

jak na przykład te opublikowane w ostatniej wersji autoryzowanej
w The Grotowski Sourcebook (Edited by Lisa Wolford and Richard
Schechner. Routledge: London and New York 1997). Wyjąwszy
więc te teksty, które były już publikowane po polsku, wszystkie in-
ne przetłumaczono tu na podstawie wersji kanonicznej z Towards
a Poor Theatre. Tłumaczył Grzegorz Ziółkowski, przekład opraco-
wał Leszek Kolankiewicz.
Podział na akapity całego tekstu zgodny z edycją w Towards
a Poor Theatre. Dla ułatwienia poszukiwań wprowadzono na mar-
ginesach numerację akapitów. Zaznaczone spacją wyróżnienia
fragmentów tekstu za edycją w Towards a Poor Theatre; o odstęp-
stwach od tej zasady będzie się informować przy poszczególnych
tekstach.

Uwagi o tekstach i ich odmiany

W tekstach lub fragmentach tekstów będących przedrukami wer-
sji polskiej poprawiono ortografi ę – w tym pisownię partykuły „nie”
z imiesłowami przymiotnikowymi – oraz interpunkcję na zgodne
z obecnymi normami, co nie będzie specjalnie odnotowywane.
Ujednolicono pisownię imion i nazwisk obcych, zachowując kon-
sekwentnie oryginalną ortografi ę, np. Shakespeare, Molière, Tho-
mas Mann, a nie Szekspir, Molier, Tomasz Mann.
Wprowadzono konsekwentny zapis wyrazów i zwrotów obcych
kursywą.
Idąc za tendencją zaobserwowaną w polskich pierwodrukach lub
autoryzowanych wersjach tekstów, ujednolicono stosowanie skró-
tów, co nie będzie specjalnie odnotowywane.
Szczegółowe uwagi o innych decyzjach edytorskich odnoszą
się do miejsc dających się zlokalizować w ponumerowanych
akapitach.

[Informacja wstępna]

Tekst angielski bez tytułu i niepodpisany – w spisie treści Towards
a Poor Theatre fi gurujący jako Information (s. 9) – prawdopodob-
nie autorstwa Eugenia Barby.
Tutaj ukazuje się w przekł. Grzegorza Ziółkowskiego i w oprac.
Leszka Kolankiewicza.

1 „Teatr Laboratorium” – ściśle: najpierw jako Teatr 13 Rzędów,
dopiero od 1 marca 1962 r. jako Teatr Laboratorium 13 Rzędów.
„polskich Ziem Zachodnich” – w wersji angielskiej błędnie: Po-
lish Eastern Territories, polskich Ziem Wschodnich.

3 „foniatria” – w wersji angielskiej błędnie: phonology, fonologia.
„antropologia kultury” – w wersji angielskiej: cultural anthropo-

266

K U T E AT R O W I U B O G I E M U

logy, antropologia kulturowa; tu przyjęta lekcja za wszystkimi roz-
działami, w których pojawia się nazwa tej dyscypliny w autoryzo-
wanej wersji polskiej, m.in. za manifestem Ku teatrowi ubogiemu,
a szczególnie za akapitem 11. rozdziału Badanie metody, gdzie ten
sam ciąg: „foniatria, psychologia, antropologia kultury”.

4 „Hamlet Shakespeare’a” – ściśle: Studium o Hamlecie na moty-
wach Williama Shakespeare’a i Stanisława Wyspiańskiego; premie-
ra odbyła się 17 marca 1964 r., a więc niemal rok po premierze Tra-
gicznych dziejów doktora Fausta do słów Christophera Marlowe’a
(23 kwietnia 1963 r.), toteż przywrócono tu właściwą kolejność
tych przedstawień, która w wersji angielskiej jest przestawiona.

Peter Brook

Przedmowa

Pierwodruk tego tekstu pt. Grotowski ukazał się w magazynie te-
atralnym „Flourish” wydawanym przez Royal Shakespeare Theatre
Club (Stratford–upon–Avon, autumn 1966). Polski przekł. Hen-
ryka Machonia pt. O Jerzym Grotowskim opublikował miesięcznik
„Odra” (Wrocław, 1967 nr 2, s. 69–70).
W Towards a Poor Theatre przedrukowany został jako Preface
(s. 11–13).
Nieco zmieniona wersja pt. Grotowski ukazała się dwadzieścia lat
później w książce Petera Brooka The Shifting Point: Forty Years of
Theatrical Exploration, 1947–1987 (London – New York: Methuen
Drama – Harper and Row Publishers 1988).
W niniejszej edycji Przedmowa Petera Brooka ukazuje się w przekła-
dzie wyjętym z polskiego wydania jego książki (Peter Brook: Rucho-
my punkt. Czterdzieści lat poszukiwań teatralnych: 1946–1987. Przeł.
Ewa Guderian-Czaplińska, Grzegorz Ziółkowski. Poznań – Wrocław:
„Poznańskie Studia Polonistyczne” – Ośrodek Badań Twórczości Je-
rzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych 2004,
s. 57–60). Przekład ten został poprawiony i uzupełniony przez Lesz-
ka Kolankiewicza według edycji w Towards a Poor Theatre.