Metody badań pedagogicznych

prof. dr hab. Sławomir Banaszak

Proces poznawczy w naukach społecznych. Cechy i struktura.

Proces poznawczy w naukach społecznych:

1. Powtarzalny – drogę docierania do danych empirycznych można przebyć wielokrotnie.
(inny badacz musi mieć możliwość powtórzenia badań, celem jest uchwycenie zmiany, jest to
jedno z kluczowych pojęć) Odróżnia naukowy od potocznego.
2. Porównywalny – musi dotyczyć tego samego problemu. (zgodność, co do kategorii)

W pedagogie potoczność – fakt organizujący (wplatana ideologia.) 6-latki do szkoły –
zróżnicowane argumenty, ideologiczne (ekonomia, psychologia, pedagogika).

Z zagadnieniem porównywalności wiążę się:
- standaryzacja – następuje ona dzięki posługiwaniu się tym samym narzędziem, (IQ)
- naturalizacja – pozyskiwaniu danych w tych samych warunkach, najlepiej w warunkach
najbliższych przedmiotowi badań. (związanych z samą osobą badacza, ale i respondenta)
- kategoryzacja – zamykanie możliwych reakcji przedmiotu w procesach obserwacyjnych
oraz respondenta w procesach komunikacyjnych. Inaczej: ujmowanie tych reakcji w
gotowych członach, które ułatwiają porównywanie. (gotowy człon odpowiedzi, np. na
pytanie: ile masz rodzeństwa? Podane warianty, które np. nie biorą pod uwagę, że możesz
być jedynakiem.
3. Intersubiektywna komunikowalność, czyli ten sam język teoretyczny (łączy dane grupy,
np. badaczy, nie narodowy!).
4. Intersubiektywna kontrolowalność – możliwość (konieczność) sprawdzenia wyników
badań przez innych badaczy. (szczegółowy opis: problem, techniki, sprawdzenie).

Proces poznawczy, który spełnia powyższe wymogi, a także jest celowym i systematycznym
nazwiemy naukowym. Musi jednak dotyczyć problemów poznawczo ważkich lub/i
praktycznie znaczących. (W pedagogice musi dotyczyć i tego i tego.

Struktura procesu badawczego.

Proces poznawczy w naukach społecznych, w tym w pedagogice, jest pewnym algorytmem
obejmującym:
1) Etapy postępowania (etap badania pewną sekwencją zdarzeń występujących w pewnej
kolejności)
2) Zasady postępowania
Postępowanie zgodnie z tak pojętym algorytmem nie jest warunkiem wystarczającym
naukowości, czy trafności badań, lecz jest warunkiem koniecznym.



Etapy procesu badawczego:

1. Wstępne sformowanie problemu.
2. Eksplikacja problematyki badawczej.
3. Operacjonalizacja problematyki badawczej.
4. Przygotowania narzędzi badawczych.
5. Pilotaż narzędzi.
6. Dobór jednostek do badań. (dobór próby)
7. Realizacja pomiaru.
8. Weryfikacja materiału empirycznego.
9. Kodowanie danych.
10. Analiza materiału empirycznego.
11. Testowanie hipotez i uogólnianie wyników badań.
12. Sporządzanie raportu z badań.

Hipoteza – twierdzenie naukowe – odpowiada na pytanie.
Skale:
- nominalna (występuje cecha, lub nie),
- porządkowa (pozwala nam uszeregować coś, natężenie cechy, wartościom liczbowym nie
odpowiada wartość matematyczna),
- iloczynowa (wzrost, posiadanie liczby przedmiotów itp.)
- interwałowa,
- ilorazowa (można dzielić liczby) -> ma sens w odniesieniu do tylko niektórych względnych,
dochód można zapisać na skali ilorazowej, wiek raczej nie.

„większość” studentów nie nosi czapki -> to typowe określenie ilościowej.

RÓŻNICA pomiędzy badaniami ilościowymi a jakościowymi:

Techniki analizy danych mogą być ilościowe albo jakościowe, ale sama metoda badawcza nie
jest z założenia jakościowa lub ilościowa.

Badania ilościowe lub jakościowe -> te słowa są nieadekwatne bo w gruncie rzeczy chodzi
nam o techniki analizy danych.

ową (pamiętnik może być też analizą ilościową),

jakościowego.

1. Wstępne sformułowanie problemu.

Problem badawczy powinien być zdefiniowany jako pytanie. Nie każde pytanie jest jednakże
problemem badawczym. Wyróżnia się 3 kryteria kwalifikujące pytanie jako problem
badawczy:
a) pytanie musi dotyczyć obiektywnego stanu niewiedzy,
b) pytanie musi być wyrażone w języku nauki (pojęcia, terminy teoretyczne – ten sam język),
c) musi być wiadomo jakie należy podjąć czynności, by szukać odpowiedzi na to pytanie.

W praktyce badawczej punkty a) i b) nastręczają wielu problemów. Należy więc dążyć do
odpowiedzi na następujące pytania:

1. W jaką partykułę pytania wyposażyć pytanie: czy? jak? dlaczego?,
2. W jakim celu podejmuje się badania: czy jest to wypełnianie luki w wiedzy, czy
rozstrzygnięcie spornych problemów i dostarczenie podstaw do działań praktycznych?
3. Czy przy rozwiązywaniu problemu odwołać się do literatury, czy do istniejących danych
empirycznych, statystycznych, czy jest konieczność „wywołania” źródeł.
4. Czy przy rozwiązywaniu problemu wystarczy posługiwanie się aparatem pojęciowym
danej nauki (pedagogiki), czy należy odwołać się do pojęć innych nauk bądź tworzyć nowe
pojęcia i definicje.

2. Eksplikacja problematyki badawczej.

Inaczej etap ten nazywa się uszczegółowianiem lub ustawieniem tematu. Obejmuje
następujące etapy szczegółowe:
1.Wyjaśnianie oraz uszczegółowienie problematyki badawczej: wyrażenie problematyki
badawczej w formie zadań zawierających terminy proste, zrozumiałe i jednoznaczne oraz
ukazanie powiązań tematu z problematyką pokrewną i nadrzędną.

Występuje tu tzw. paradoks Moorea lub po prostu paradoks eksplikacji:
a) Można użyć pojęć równych zakresowo, lecz tak samo ogólnych (wówczas de facto nie
można mówić o eksplikacji),
b) Można użyć pojęć szczegółowych, ale nie pokrywających się całkowicie z pojęciem
wyjaśnianym (wówczas eksplikacja jest zniekształceniem wyjściowego pojęcia).

Pytania i problemy szczegółowe selekcjonuje się za pomocą następujących kryteriów:
a) kryterium teoretyczne – stawia się pytani centralne, najistotniejsze,
b)kryterium metodologiczne – wg możliwości udzielenia na nie odpowiedzi w oparciu o
wyniki badań,
c) kryterium techniczno-organizacyjne – bilans możliwości technicznych, finansowych,
organizacyjnych.
Wybór i uzasadnienie hipotez badawczych (hipoteza to domysł badanego, zawsze w formie
propozycji twierdzenia naukowego).

Źródłem hipotez są zwykle:

a) Wyniki teoretycznych rozważań, teorie i koncepcje, pomysły teoretyczne,
b) Dotychczasowe empiryczne badania z tego zakresu oraz z pól pokrewnych,
c) Inwencja i pomysłowość badacza.

Gdy stawiamy hipotezę musimy ją uzasadnić. Uzasadnienie musi się odnosić do
TEORII (a), EMPIRII (b) – dane statystyczne, INWENCJI (c).

Hipotezy powinny spełniać następujące wymogi: (badacz zawsze ma jakiś domysł)

a) Muszą jednocześnie odnosić się do problematyki,

b) Muszą mieć uzasadnione, np. dzięki odwołaniu się do literatury oraz badań innych

badaczy,

c) Muszą podawać choćby ogólne warunki sprawdzalności.

W przypadku badań jakościowych nie stawia się hipotez.

Empiria

ilość jakość

Hipoteza

3. Operacjonalizacja problematyki badawczej.

Operacjonalizacja zwana jest czasami „unarzędziowieniem” lub doborem wskaźników.
Obejmuje następujące etapy szczegółowe:
1) wybór zbiorowości, w której realizuje się pomiar, (np. badamy jaki jest poziom
uczestnictwa w kulturze, przykładowe zbiorowości: naród, dorośli Polacy, młodzież
studencka, klasa polityczna),
2) wybór metod, procedur oraz technik badawczych: (mogą się różnić dopiero techniki
analizy)
a) czy problematyka badawcza może być poznana za pomocą materiałów źródłowych
uzyskanych przez zastosowanie określonej techniki,
b) czy nie istnieją przeszkody uniemożliwiające zastosowanie określonej technik,
c) czy możliwe jest stosowanie bardziej złożonych, lecz dających bogatszy materiał techniki
badawczych.
Ponadto odnoście wyboru metod, procedur i technik badawczych, należy zdecydować czy:
a) wystarczy jeden, czy kilka etapów badań,
b) wystarczy posłużyć się jedną, czy kilkoma metodami(technikami), (zwykle posługujemy się
kilkoma metodami, technikami),
c) wystarczy obserwacja dokonana w warunkach naturalnych, czy konieczne będzie
wprowadzenie bodźców?

Cytowanie wypowiedzi respondentów NIE jest analizą!

2.Wybór bazy źródłowej (źródła można podzielić na zastane oraz wywołane):

Zastane -> te, które są już dostępne.
Wywołane –> my je wywołujemy poprzez nasze badanie.

a) czy i ewentualnie które problemy szczegółowe mogą być rozwiązane przez odwołanie się
do źródeł zastanych, bądź wywołanych (my rozstrzygamy, często odwołujemy się do
wywołanych),

b) w jaki sposób dokonać wyboru pomiędzy materiałem źródłowym w postaci zapisanych
wypowiedzi oraz materiałem będącym zapisem zachowań (faktycznych) badanych,
c) Jaki jest wymagany stopień ogólności informacji?

! 3. Wybór zasad, kryteriów: technik analizy wyników badań. (dobór, określenie)
Etap ten jest bardzo ważnym momentem postępowania badawczego. Przede wszystkim
jednak – jego miejsce jest właśnie tutaj, jeszcze przed konstrukcją narzędzi badawczych.
Następnie jest on aktualizowany i pogłębiany. Badacz w tym miejscu procesu decyduje w jaki
sposób będą analizowane wyniki. Musi to określić, „rozpisać”, „rozrysować” (jakich będę się
spodziewał się odpowiedzi.)
Opercjonalizacja – tu analizujemy w jaki sposób będziemy określać schemat analizy badań.

Jednym z ważniejszych etapów szczegółowych opercjonalizacji problematyki badawczej jest
dobór wskaźników.
Inaczej – jest to dobór takich cech, czy zmiennych, które pozwolą badaczowi ustalić
wielkości niedostępne bezpośredniemu pomiarowi np. dochód, stan posiadania, własności itp.

Niestety upowszechniło się błędne i w dużej mierze banalne rozumienie wskaźników w
badaniach społecznych, które w prostej formie można oddać tak:

Wskaźnikiem problemu X jest odpowiedź na pytanie Y w kwestionariuszu. Gdyby więc
świadomie zawrzeć, definicyjne błędne koło, można by stwierdzić, iż odpowiedź na pytanie
to po prostu odpowiedź na pytanie. A nie wskaźnik.
Przykład: aspiracje do zawodu
wskaźniki: zainteresowania, kursy, teoria dziedziczenia (pochodzenie)
teoria kapitału społecznego (zamkniecie się w pewnym kręgu: rodzina, kontakty) <-
wnioskujemy, że są z błędem. Położenie ekonomiczne: dochód i majątek -> nie każdy chce
odpowiadać = brak danych.
Wskaźniki – nie pytasz, czy jesteś liberałem, czy konserwatystą, tylko, czy jesteś za otwartą
edukacją, egzaminami wstępnymi itp. Jeśli chodzi o położenie ekonomiczne: wywiady w
domu i obserwacja – jakiej marki jest pralka i z którego roku (dziś się już od tego odchodzi).

Propozycja – Stefana Nowaka
Definicja wskaźnika
„Pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko na podstawie zajścia, którego wnioskujemy z
pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem, bądź wreszcie z
prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego, iż zachodzi zjawisko, jakie nas interesuje.”

4. Przygotowanie narzędzi badawczych.

Narzędzie badawcze to nie tylko kwestionariusze (ankiety wywiad), lecz także scenariusze
wywiadów zogniskowanych, pogłębionych, projekty dzienników obserwacji itp. Tworzenie
narzędzi poprzedzone jest zwykle konstruowaniem listy poszukiwanych informacji
(zmiennych) -> LPI (Lista poszukiwanych informacji). LPI określa następnie kształt narzędzi
badawczych. Innymi słowy: najpierw badacz musi wiedzieć, co i w jaki sposób bada, a
dopiero potem konstruować konkretne narzędzia pomiarowe (podobnie jest z resztą w o wiele

ściślejszych naukach przyrodniczych).

Weryfikacja opinii (czy ktoś mówi prawdę) -> znienacka : „co ostatnio czytałeś?”.

Pytania w różnego rodzaju kwestionariuszach podaje się tzw. testowi istotności: (wywiad
kwestionariuszowy)
- dlaczego zadaje się to konkretne pytanie?
- dlaczego jest ono skonstruowane tak a nie inaczej?
- czego pytanie dotyczy?
- jakich badacz spodziewa się odpowiedzi (właściwa, trafna)?
- dlaczego umieszczono pytanie w tym konkretnym miejscu (bloku) kwestionariusza?
- w jaki sposób będą analizowane odpowiedzi?

Pytanie w kwestionariuszu musi odpowiadać problemowi badawczemu! Przykład:
Rodzina - pochodzenie a aspiracje zawodowe:
1) jak przebiega wybór szkoły wyższej?
- dlaczego wybrałaś ten kierunek?
- jak często rozmawiałaś z rodzicami na temat wyboru studiów? (pod problem, mogą się lekko
pokrywać)

Badanie w naukach społecznych jest oparte na wnioskowaniu ze wskaźników!

Ostateczny kształt kwestionariusza jest określony przez następujące czynniki:

1. Zakres problematyki badawczej.
2. Wymogi technik badawczych stosowanych w postępowaniu badawczym.
3. Specyficzne cechy zbiorowości, w której realizowane będą badania. !
4. Warunki techniczno-organizacyjne badań, w szczególności: miejsce prowadzenia

pomiaru, czas, skład zespołu badawczego oraz jego koordynacja.

Do punktu 3! -> są takie zbiorowości, gdzie nie możemy przeprowadzić ankiety, wywiadu
tylko ukrytą obserwację, należy wtedy przeniknąć do zbiorowości, co jest trudnym zadaniem.

5. Pilotaż badań. (pilotaż narzędzi badawczych)

Jest to etap, który można szeroko rozumieć, jednak przeważnie odnosi się go jedynie do
sprawdzenia poprawności narzędzi badawczych (i tak dużo, bo znaczna cześć badań odbywa
się bez pilotażu).

Pilotaż odpowiada na następujące pytania:

1) Czy problem badawczy może być rozwiązany za pomocą przyjętych metod, a zwłaszcza
technik badawczych?
2) Czy problem został całkowicie i prawidłowo zoperacjonalizowany?
3) Jaka jest wartość przyjętych wskaźników? (trafność)
4) Czy wszystkie pojęcia mają jednoznaczny sens empiryczny?
5) Czasami także – czy problem w ogóle istnieje?

Respondent – nasz Pan. Pilotaż zawsze musi być przeprowadzony/ jest potrzebny. Po nim
zmienia się narzędzie. Ilościowe: 5-15% prób (np. z 300 osób około 100). Jakościowe: to
zależy od nas, np. z 14 -> 2, 3 wywiady pogłębione. Zasada: nie wolno badać tych samych
osób w badaniu właściwym. Inne osoby do pomiaru zasadniczego.!!!

6. Dobór jednostek do badań.

Etap ten nazywany jest skrótowo doborem próby badawczej (czasami także doborem próbki,
ale unikajmy zdrobnień!)

O wielkości próby decydują następujące czynniki:
1) wielkość badanej zbiorowości,
2)stopień jednorodności zbiorowości badanej,
3) oczekiwana dokładność wyników ( 1, 3 lub 5%, 3% - najczęstsza, np. w wynikach
przedwyborczych),
4) rodzaj (typ) doboru próby,
5) liczba i charakter zmiennych w badaniach,
6) metody i techniki badawcze.

Ad. 1 i 2 -> mogą nie mieć znaczenia, gdy nie mamy danych.

Nie możemy zepsuć (są to dwa kluczowe momenty):
-> dobór teorii (wiedza z bryków, źle zrozumiane, nie doczytane itp.),
-> dobór jednostek (warstwowanie próby, reprezentatywności, np. przepadanie 6 tys. babć i
zapytanie, czy smakuje im mars).

7. Pomiar.

Etap ten można by także nazwać etapem realizacji badań empirycznych, choć całość
postępowania to również realizacja. Stąd lepiej jest mówić o pomiarze właśnie.

Jest ściśle sprzężony z kontrolą (samokontrolą, autokontrolą, kontrolą zespołu
ankietarzowego).

8. Weryfikacja materiału empirycznego.

Zgromadzony materiał empiryczny poddaje się wstępnej oraz pogłębionej weryfikacji (to inne
słowo aniżeli w przypadku procesu poznania w naukach społecznych)
Wstępna weryfikacja obejmuje:
1) poznanie stopnia realizacji próby,
2) poznanie kierunków zniekształceń (próby polegających np. na opinii poznaniaków przed
wyborami – płeć -> kobiet więcej niż mężczyzn (czynnik zniekształcający)),
3) eliminacje materiałów niepełnych, nieprawidłowo wypełnianych (w domyśle),
4) ustalenie problemów szczegółowych, zagadnień, pytań, przy których wystąpiły największe
nieprawidłowości oraz luki w materiale empirycznym,
5) ocenę stopnia istotności materiału empirycznego.

Pogłębiona weryfikacja obejmuje ocenę stopnia wiarygodności materiału empirycznego.

9. Kodowanie danych.

Etap ten przebiega dziś sprawnie i stosunkowo szybko dzięki informatyzacji procesu
kodowania i analizy statystycznej danych. Programy: spss czy Statistica pozwalają na
wprowadzenie danych pochodzących np. z ogólnopolskiego sondażu w kilka godzin.

10. Analiza materiału empirycznego.

Schemat tej analizy jest określony znacznie wcześniej, jednak modyfikacje tego schematu
oraz – przede wszystkim – interpretacja wyników stanowią odrębne etapy.

Teoria



Pomiar

Analiza i interpretacja

Należy wrócić do teorii. W wielu pracach magisterskich kończy się na analizie i interpretacji,
co jest błędem.

11. Sprawdzenie hipotez.

Kiedyś etap ten nazywano testowaniem hipotez. Określenie to odniosło się do procedury
statystycznego testowania. Dziś można nieco ostrożniej mówić właśnie o sprawdzeniu
hipotez, niekoniecznie statystycznym.

( nieodłączny element postępowania naukowego)
Przykład (u lekarza);
1. Wywiad – co nam dolega itp.,
2. Sprawdzenie hipotez.
3. Weryfikacja hipotez.

Są jednakże różne podejścia do miejsca, roli i samej obecności hipotez w badaniach
empirycznych.

12. Raport z badań. (sprawozdanie i jednocześnie bilans)

Pisanie raportu musi być poprzedzone odpowiedziami na następujące pytania:
1) na które pytania uzyskano zadowalające odpowiedzi (w sensie naukowym, poznawczym
oraz praktycznym)?
2) które pytania należałoby przeformułować, uszczegółowić?
3) które hipotezy zostały sprawdzone?
4) jaki jest poziom (moc) argumentów wzmacniających lub osłabiających uzasadnienie
hipotez?

5) jakie nowe, ważne fakty lub prawidłowości poznano w wyniku przeprowadzonych badań?
6) jakie się pojawiły nowe wątpliwości, pytania, kontrolne hipotezy?

Raport z badań ZAWSZE kończy się propozycją nowych badań!

Schemat, nie algorytm.

Metody badawcze w naukach społecznych.

Metoda = sposób (różne etapy) + ontologia
(Procedura) = efekt
Technika = sposób (na konkretnym etapie)

Metoda- to sposób rozwiązywania problemu naukowego, który dodatkowo zawiera założenia
ontologiczne i metodologiczne dotyczące przedmiotu objętego poznaniem. Sposób ten
obejmuje również poszczególne kroki badawcze dotyczące postępowania poznawczego
(badawczego) jako całości.

Ontologiczne – filozoficzne założenia, co do rzeczywistości.

Procedura badawcza- w przeciwieństwie do metody badawczej nie zawiera ani założeń
ontologicznych, ani metodologicznych. Oparta jest jedynie na kryteriach : czasu, kosztów,
wysiłku. Właśnie efektywność jest tu bardzo ważnym momentem.

Technika badawcza- to konkretny sposób postępowania w jakiejś wyróżnionej fazie
postępowania badawczego.
Techniki odpowiadają fazom postępowania, stąd możemy mówić o technikach:
problematyzacji, konkretyzacji, operacjonalizacji, doboru próby, otrzymywania danych,
pomiaru , analizy danych itd.

Techniki:
- gromadzenia danych: ankieta, fokus, obserwacja (pośrednia, bezpośrednia) itp.,
- doboru próby, analizy, problemowe.

Najczęściej utożsamia się techniki wyłącznie z otrzymywaniem danych, czyli np.: technika
ankiety, wywiadu. To błąd, ponieważ rozmaite techniki pojawiają się a różnych etapach
postępowania badawczego-jak wyżej.

Metody (założenia)

Procedury badawcze (gromadzenie danych)

Techniki badawcze

Relacja nadrzędności. Nauka musi być jednoznaczna (nie albo tak albo tak – tak może być
w publicystyce, np. odpowiedź kogoś: bezrobocie w przyszłym roku będzie takie albo takie.

W nauce nie możemy tak stwierdzać, bowiem np. w danej temperaturze i warunkach będzie
tak i tak. Nie ma innej opcji.)

Metoda-zawiera określone założenia, co do kształtu rzeczywistości.
Procedura badawcza - kryterium efektywności, czasu miejsca i kosztów.
- sondaż zwykły – pytanie natychmiastowe, migracja danych, znamy opinie, jedność czasu,
często do wydarzeń, np. czy jest Pani/ Pan zadowolony z …?,
- sondaż pogłębiony – wiele pytań, przeważnie z ankietą, brak jedności czasu, te same zalety
i wady,
- badania panelowe: panel -> próba -> 15 lat. Uchwycenie zmian i efektywność informacji.

Techniki gromadzenia danych:
- wywiad pogłębiony,
- wywiad kwestionariuszowy,
- wywiad biograficzny,
- ankieta,
- ankieta audytoryjna,
- obserwacja  NIE WOLNO NAZYWAĆ OBSERWACJI METODĄ!!! TO PO PROSTU
TECHNIKA!

Technika badawcza-obejmuje wszystkie etapy badawcze

Można także ,,opuścić’’ procedury i nie posługiwać się w ogóle tym pojęciem. Nie można
jednakże mylić techniki z metodą. Przykłady ocierające się o notoryczność: „metoda sondażu
diagnostycznego”, „metoda obserwacji”.
1. Sondaż jest procedurą, a nie metodą. Jakie bowiem miałby zawierać założenia ontologiczne
i metodologiczne? Ponadto, jest to swego rodzaju pleonazm… (jego wywody…)
2. Obserwacja - … nie metoda, ale technika ;p

Najczęściej stosowane metody w naukach społecznych, w pedagogice:

1. Metoda historyczno-porównawcza.
2. Metoda monograficzna.
3. Metoda biograficzna.
4. Metoda statystyczna.
5. Metoda eksperymentalna.
6. Metoda typologiczna.
7. Metoda ekologiczna.
8. Metoda sytuacyjna.

1. Metoda historyczno-porównawcza (Jerzy Topolski „Metodologia historii”, Tadeusz
Buksiński „Metodologiczne problemy uzasadniania wiedzy historycznej”)
- jest to podstawowa metoda m.in. w naukach społecznych,
- pedagogika wykształciła nawet 2 subdyscypliny (historia wychowania i pedagogika
porównawcza), które czynią metodę historyczno-porównawcza podstawą prowadzonych
badań,
- istotą metody historyczno-porównawczej jest poszukiwanie swoistości, zjawisk procesów

i struktur oraz na zmianę która w nich przebiega.
Zawsze ją stosujemy. Metoda strukturalistyczna. Nastawiona na uchwycenie zmiany i różnice.

2. Metoda monograficzna.
Założenia:
1. W rzeczywistości da się wyodrębnić względnie izolowane układy, np. szkoła instytucja,
wieś.
2. Rzeczywistość jest złożona, wielopoziomowa: daje się ująć z przybliżeniem holistycznym
czyli wielostronnie, treściowo i konkretnie. Element strukturalistyczny i częściowo
holistyczny.
3. Rzeczywistość w tym układzie pozostaje w rozlicznych relacjach z otoczeniem: istotniejsze
jednak od sił zewnętrznych są wewnętrzne siły układu, pod wpływem których on działa
i rozwija się.
4. Rzeczywistość jest poznawalna w tzw. twardym wymiarze ontycznym, tj. odnosi się do
bytu. Dostępne poznaniu są zarówno elementy twarde, jak miękkie ( subiektywne oraz
znaczeniowe).
5. Dane uzyskiwane różnymi sposobami i oświetlające różne poziomy układu są
transformowalne w jedną, całościową macierz danych.
Cele :
1 Stworzenie opisu naukowego, który by całościowo charakteryzował funkcjonowanie
układu, tj. występujące w nim istotne zjawiska i procesy jak: integracja oraz dezintegracja,
rozpraszana oraz unifikowana, różnicowana oraz uniformizacji.
(stworzenie opisu naukowego – celem nauki jest budowa teorii, opis jest czymś dodatkowym
następnie teoria np. szkoły).
2 Intencja generalizująca, czyli potraktowanie opisu naukowego jako przybliżonej
charakterystyki wszystkich układów danej klasy (w tym sensie nawet jednostkowe zadania
zawarte w opisie nabierają generalnej wymowy).
3 Czasami mówi się także o trzecim celu, którym jest szczegółowy opis przypadku. Wówczas
metoda monograficzna będzie sprzężona z techniką studium przypadku (jest pewnym
etapem).

Zarzuty pod adresem tej metody:
1) Wszystkoizm, brak esencjalizacji, istotnościowania. Metoda domaga się, by na bazie
rozległej wiedzy zobaczyć zbyt dużo, a gdy widzimy zbyt dużo, to widzimy niedokładnie.
Dodatkowo, ponieważ metoda jest czasochłonna i sprzężona z obserwacją prowadzoną przez
badacza jest on zdany wyłącznie na siebie, nie konsultuje, nikt mu nie doradza i nie koryguje
jego postępowania.
2) Subiektywizm – ponieważ jedną z głównych technik jest obserwacja, łatwo dać się ponieść
sytuacji. Ponadto, małe zbiorowości, np. klasa szkolna, grupa więźniów, bronią się przed
obserwatorem i mogą nim sterować.
3) Zamknięty, hermetyczny charakter metody.
4) Niemożność holistycznego poznania, to nie da się skupić uwagi na wszystkich aspektach
przedmiotu.

Kroki w postępowaniu badawczym:
1. Precyzacja przedmiotu (zjawisko, proces bądź obiekt).
2. Na bazie wiedzy o przedmiocie buduje się specyfikację (inwentarz) zagadnień, która
również pomija niektóre zagadnienia.
3. Dobór sposobu analizy danych – im mniejsza zbiorowość, tym bardziej zmierza się
w kierunku analiz jakościowych. Zawsze jednak „produktem” metody monograficznej jest
opis naukowy. Zdania mają charakter typologii, rzadziej klasyfikacji, systematyzacji.
4. Wskazanie konkretnych ustaleń w badaniach rzeczywistości, np. metoda ta sprzyja
wyjaśnianiu, czyli podejściu eksplanacyjnemu. Sprzyja także budowie modeli przyczynowo-
skutkowych.
5. Metoda sprzyja wprzężeniu niektórych elementów schematów eksperymentalnych.
6. Jako techniki stosuje się: obserwację, techniki komunikacyjne.

Badania monograficzne są przeważnie pracochłonne i czasochłonne. Zwykle jest to
długotrwały proces badawczy, w zależności od złożoności przedmiotu, rozległości analiz,
może trwać nawet kilka lat. Ważna kwestią jest akceptacja badań lub badaczy przez
zbiorowość. Opracowanie i przedstawienie wyników może mieć charakter książki
monograficznej. Może też mieć formę raportu z badań, przeważnie obszernego, z krytyką
źródeł (dzięki zastosowaniu wielu technik otrzymywania danych). Wreszcie może być
ukierunkowane na wyjaśnienia historyczne, może a nawet powinno zawierać pytanie dlaczego
– stawiać je i próbować odpowiedzieć (a nie tylko czy? I w jaki sposób? Bo to za mało na
metodę monograficzną).

Ważne: metoda monograficzna miała i ma swoje wersje: funkcjonalną (Bronisław
Malinowski, T Parsons) oraz integralną (Kazimierz Dobrowolski). Metoda integralna
Dobrowolskiego przyjmuje podejście historyczne.

3. Metoda eksperymentalna.
Założenia:
1. W rzeczywistości (społecznej, edukacyjnej, kulturowej, gospodarczej itd.) da się wydzielić
izolowane układy; z reguły są one małe < 30 osób.
2. W każdym układzie jesteśmy w stanie kontrolować wszystkie istotne wymiary.
3. Do każdego układu jesteśmy w stanie wprowadzić stan rzeczy lub czynnik (czyli
stopniowalny zbiór stanów rzeczy), który będzie wyraźny, jednoznaczny oraz kontrolowany,
nazwiemy go bodźcem.
4. Bodziec działań we względnie izolowanym układzie, wprowadzony przez badacza, wpływa
w sposób rzeczywisty na układ, tzn tak jak gdyby działał poza nim – w warunkach
naturalnych.
5. Badacz potrafi wykreować układ, tj. dobrać elementy, z których powstaje układ, bądź
dobrać losowo dwie grupy, z których jedna pełni funkcje eksperymentalne, a druga kontrolne.

Ontologia:
Jeżeli, zgodnie ze schematem eksperymentu , badacz stwierdzi, że zachodzi istotna różnica
w interesującym go zakresie (między stanem początkowym a stanem końcowym) w grupie,

w której działa bodziec, zaś w grupie kontrolnej nie zachodzi taka różnica, wówczas istotną
zmianę potraktuje jako czynnik działania bodźca a bodziec jako przyczynę.
Eksperyment zakłada, że wszystko, co najistotniejsze dzieje się na poziomie małych grup
i daje się interpretować statystycznie. Jest nowoczesną, współczesną formą doświadczenia,
którego wartość ujęta została algorytmicznie. Założenia eksperymentu najpełniej są
realizowane w eksperymentach laboratoryjnych (fizyka, chemia, biologia), najsłabiej
w pedagogice i socjologii.

Procedura postępowania eksperymentalnego:
1. Dobieramy w sposób losowy, ewentualnie przypadkowy (a nie w sposób celowy) dwa
układy, które będziemy ze sobą porównywać (np. dwie klasy szkolne, dwie grupy
rówieśnicze). -> mają to być małe grupy!
2. Losowo rozstrzygamy, która z nich pełni funkcję eksperymentalną a która kontrolną.
3. Przeprowadzamy pomiar pierwotny (początkowy) OBU układów w zakresie, który nas
interesuje. Dzieje się to w czasie t1 i może być dokonywane za pomocą różnych technik
badawczych.
4. Następnie, w czasie t2, wprowadzamy bodziec, którym działamy na grupę
eksperymentalną. W tym samym czasie t2 w grupie kontrolnej nic się nie dzieje, tzn podlega
ona rzeczywistym bodźcom.
5. Wreszcie, w czasie t3, po oddziaływaniu bodźca, dokonujemy pomiaru wtórnego
(końcowego) w OBU grupach.

Schemat eksperymentu, w którym występują dwie grupy: eksperymentalna oraz kontrolna
nazywamy pełnym schematem eksperymentalnym i – dodatkowo – schematem klasycznym.
Pełnym, nieklasycznym schematem eksperymentalnym jest Salomon four group design.
Składa się on z 4 grup: 2 eksperymentalne oraz 2 kontrolne. Wykrystalizował się pod
wpływem dylematów badaczy w zakresie nauk przyrodniczych, na przykład czy pomiar
pierwotny nie wchodzi w interakcję z bodźcem, czy pomiar nie nałoży się na działanie bodźca
itp. Prócz pełnych możemy mówić o tzw. ułomnych schematach eksperymentalnych.

Ułomne schematy eksperymentalne:
1. Mamy grupę eksperymentalną, przeprowadzamy pomiar pierwotny, wprowadzamy
bodziec, przeprowadzamy pomiar wtórny, lecz nie mamy grupy kontrolnej.
2. Nie znamy pomiaru pierwotnego – rekonstruujemy go w oparciu o pomiar wtórny.
3. Znamy wszystkie elementu schematy eksperymentalnego, prócz bodźca, który ma
charakter naturalny (np. coś się wydarzyło).
4. Mamy pomiar pierwotny, grupę eksperymentalną, lecz grupa nie chce kontynuować badań,
stąd np. musimy działać bodźcem na grupę kontrolną.

Rodzaje eksperymentów z naukach społecznych:
1. Terenowy z naturalnym charakterem bodźca.
2. Eksperyment ex post facto, w którym przeważnie nie przeprowadzaliśmy pomiaru
pierwotnego, zdziałał naturalny bodziec oraz rekonstruujemy pomiar pierwotny.

Ograniczenia stosowania metody eksperymentalnej w naukach społecznych:
1. Każdy eksperyment da się przeprowadzić jedynie na małych strukturach społecznych

(klasa, grupa rówieśnicza, rodzina), zatem metoda obejmuje jedynie mikrostruktury społeczne
i jedynie o nich może się wypowiadać (nie ma generalizacji na większe struktury). -> czyli po
prostu musimy brać MAŁE GRUPY.
2. Zwykle bodźce działające na układy mają charakter mniej lub bardziej sztuczny, stąd
zaburzają pomiar.
3. Warunkiem eksperymentu jest pełna kontrolowalność układów, której w warunkach
społecznych nie jesteśmy w stanie utrzymać. Wówczas realizujemy eksperyment z
uchybieniem kontroli – rośnie znaczenie doboru jednostek do badania i samych układów.
4. Nigdy w pełni nie wiemy, co wywołało zmianę: czy działanie bodźca, czy też innej
przyczyny, której nie zarejestrowaliśmy.

4. Metoda typologiczna.
Założenia:
1. Bazując na esencjalizacji zakłada, że rzeczywistość da się podzielić na elementy o
strukturze wewnętrznej oraz na elementy labilne i amorficzne.
2. Zakłada się, że istnieją w rzeczywistości typy, które tworzą powiązane ze sobą cechy
konstytutywne przedmiotów (zjawisk lub procesów).
3. Zawsze wydziela się to, co wspólne.
4. Zawsze wskazuje się na różnice, osobliwości i odmienności w obrębie typów.

Cele, w ramach poznawczej, metody typologicznej:
1. Weryfikacyjny – uzasadnia się istniejącą, wyjściową typologię i wprowadza do wiedzy
podział, którego dotąd nie było.
2. Diagnostyczny – przedstawia się opis typu oraz jego pogłębioną egzemplifikację. Diagnoza
nie ma tu charakteru statystycznego, dlatego mówi się o reprezentatywności typologicznej.
 Należy stosować metodę typologiczną, ponieważ pozwala ona uciec od losowości i
statystyki z zachowaniem pewnej poprawności. Im bardziej złożony przedmiot, tym więcej
typologii.

Rozwinięcie metody typologicznej:
1. Statystyczne – w różnych momentach postępowania typologicznego możliwy jest losowy
dobór jednostek. Znamy wówczas α, d (błąd szacunku) oraz F (frakcje). Metoda statystyczna
jest w takim przypadku na usługach metody typologicznej.
2. Podejście statystyczne otwiera badania typologiczne – badacz wychodzi od określonych
statystycznych charakterystyk badanych zjawisk i procesów i przechodzi od typologizacji.

Dwa rodzaje metody typologicznej w naukach społecznych:
1. Metoda typologiczna oparta na indukcji eliminacyjnej Johna Stuarta Milla.
2. Metoda typologiczna oparta na indukcji analitycznej Floriana Znanieckiego.
Ad. 2
1. Teoretyczne wydzielenie typu, czyli wskazanie na cechy konstytutywne przedmiotu
zaliczanego do typu.
2. Przyjęcie założenia, że stwierdzenie istnienia cech konstytutywnych jest równoznaczne ze
stwierdzeniem manifestacji typu – skoro dowolny obiekt posiada cechy konstytutywne Ak, to
cechuje go typ T.

3. Przyjęcie syndromu oznak, przejawów, wskaźników pozwalających rozpoznać istnienie
typu, pozwalających oddzielić go od innych typów oraz wskazać obiekty, które nie należą do
żadnego z wyróżnionych typów.
4. Diagnoza bądź badanie eksplanacyjne przedmiotów – typów.

Nie określa się, ile obiektów należy przebadać, by reprezentowały one typ. Znaniecki
stwierdził, że jeden przypadek może być podstawą do typologizowania, przeważnie badał
kilka, jednakże zawsze zróżnicowanych historycznie (metoda historyczno-porównawcza na
usługach typologicznej).

Ograniczenia stosowalności metody typologicznej:
1. Mając pewien zbiór obiektów dokonujemy podziału na podzbiory (typy), jednakże zawsze
zostanie nam „reszta” w postaci podzbioru, który nie da się zaliczyć do żadnego typu.
2. Określając wymiary przedmiotu możemy mieć i takie własności, które są charakterystyczne
wyłącznie dla danego zbioru.

Im większa jednorodność zbioru, im mniej wymiarów, tym mniejsze możliwości
stosowalności metody typologicznej.

5. Metoda statystyczna.
Założenia:
1. Rzeczywistość ma znaczenie, o ile ma szeroką reprezentację: im więcej czegoś, tym jest to
istotniejsze.
2. Jeżeli liczy się masa – mało ważne jest to, co rzadkie. By masa mogła się liczyć, ważny jest
los, przypadek losowy.
3. Rzeczywistość społeczna (w tym edukacyjna) wykluczają się w tym sensie, że liczy się
reprezentatywność, czyli część objęta oglądem, wyodrębniona losowo, mająca cechy całości.
Jednakże (UWAGA!), będzie to zawsze jedynie przybliżenie całości, jej obraz.
4. Zawsze liczy się poziom istotności, poziom dokładności oszacowań, rzetelność frakcji
oszacowań (związana z minimalną liczebnością próby).

Kiedy stosować metodę statystyczna?
1. Zliczanie nie zniekształca rzeczywistości, zatem możemy zliczać poszczególne przypadki,
np. ile razy się coś wydarzyło.
2. Możemy dodawać, skalować(na poziomie skal Thurstone’a)
3. Wtedy, gdy zamierzamy dalej badać, np. z wykorzystaniem metody typologicznej.

Kroki w podejściu statystycznym:
1. Wyrażenie problemu w języku zmiennym(również hipotez).
2. Główne zmienne musza zostać wyrażone w języku narzędzi. np. testów, skal.
3. Najważniejszy krok: dobór próby.
4. Badanie zasadnicze- istotne, by było zrealizowane w krótkim czasie, by można było
wykazać, że zależności zostały uchwycone.
5. Selekcja materiału- odrzucenie materiału niekompletnego i niewiarygodnego.
6. Selekcja, grupowanie, klucz kodowy, macierz danych ,itd.
7. Statystyczna analiza informacji zakwalifikowanych do opracowania statystycznego.

8. Dyskusja, czyli zderzenie hipotez z wynikami.
9. Formułowanie dyrektyw socjotechnicznych.

6. Metoda ekologiczna.
Założenia:
1. Osią jest pojęcie przestrzeni, a nie czasu. Jest ono teoretycznie definiowane i wszystko, co
podlega badaniu jest rozważane w kontekście przestrzeni od elementów najpłytszych, jak np.
wartościowanie przestrzeni w zbiorowości terytorialnej aż po bardziej złożone analizy
wpływu przestrzeni na procesy wychowania, socjalizacji.
2. Poszukujemy „gęstości” (nasycenia) zjawisk i procesów społecznych w określonej
przestrzeni.

Trzy warstwy(funkcje) metody ekologicznej:
1. Teoretyczna, np. wykorzystanie teorii sukcesji, dziedziczenia przestrzennego, ruchliwości
przestrzennej, migracji, związków między gęstością ludzi a przestrzenią.
2. Wypracowanie pojęć analizy przestrzeni- metoda ta, jako jedna z pierwszych, wprowadza
zmienne stopniowalne(próbuje ujmować natężenie cech). Wprowadza się tzw. mierniki
ekologiczne ( a nie wskaźniki), czyli charakteryzujące terytorium pod względem gęstości
zjawisk i procesów, zaludnienia itp. Np. Liczba samochodów na 1000 mieszkańców, liczba
zabójstw, liczba uczniów studiujących itp. W tym sensie (WAŻNE!) metoda ekologiczna
obiektywizuje wiedzę o rzeczywistości, subiektywizm dopuszczając jedynie na poziomie
stwierdzenia faktów. Metoda ekologiczna nie sięga zwykle do opinii ludzi, do wypowiedzi,
lecz do zarejestrowanych faktów.
3. Analizy- przykładowo, reformatorzy angielscy z początku XX w. wykorzystywali metodę
kartograficzną do prezentacji danych obrazujących życie robotniczego Londynu. Metoda
ekologiczna wprowadziła cenne pojęcia, np. izomorfizmu(równoważność), homomorfizmu
(odwzorowania, naśladowania), relewacji (łączenia obszarów ze stanami rzeczy).- tych pojęć
nie wymaga na teście 

Etapy postępowania:
1. Określenie obszarów, wyraźnie wydzielonych z rzeczywistości, które podlegają
krytyce(wymagają interwencji), ale również naturalnie wymagające analizy.
2. Diagnoza obszarów- wielostronna i wielopoziomowa.
3. Sporządzenie „protokołu rozbieżności”.
4. Formułowanie dyrektyw socjotechnicznych(programu naprawczego).

Skalowanie
Jest czymś innym w naukach przyrodniczych a czym innym w naukach społecznych. W
pedagogice, socjologii, naukach o kulturze, należałoby mówić o pseudoskalach, ponieważ
posługują się one stopniowaniem w znaczeniu potocznym(dotyczy to np. intensywności
zakresu, częstotliwości). Zwykle skale odnoszą się bezpośrednio do języka
potocznego(wszyscy, polowa).
(Skalowanie to rodzaj wymierzenia zjawisk społ. i ich uporządkowania. Znana skala: raczej
tak, zdecydowanie tak…)

Założenia:
1. W języku potocznym istnieje względnie identyczny obraz odniesienia do przedmiotu- tak
jak w pytaniu istnieją identycznie brzmiące odpowiedzi respondenta.
2. W języku potocznym każdą możliwą odpowiedź dzieli od sąsiedniej jeden stopień.
3. Respondenci trafnie diagnozują przedmiot badany, gdyż zdajemy się na rezultaty ich
samopomiaru.
4. Respondenci nie mają wątpliwości, nie udzielają odpowiedzi „nie wiem”. Tę odpowiedź
będziemy stosować na środku skali, bądź będziemy ja traktować jako odp. pozamerytoryczną,
której nie uwzględniamy następnie w analizach. warto pamiętać, iż dla niektórych „nie wiem”
oznacza obojętność. Jest to bardzo trudna postawa do analizy.

Wątpliwości:
W rzeczywistości nie znamy realnych odniesień denotujących wypowiedzi języka
potocznego. Nie wiemy, czy dla kogoś „raczej nie” jest bliżej „zdecydowanie nie”, czy może
„raczej tak”. Ponadto słabą stroną pseudoskali jest całkowite zdanie się na samo pomiar
respondenta. Wreszcie, nadmiar „skal” w narzędziach badawczych zdradza rutynę i
schematyzm podejścia badawczego.

Zasady:
1. Lepiej mniej, ale porządniej(tj. rzetelniej i trafniej) skal.
2. Gdy zamykamy respondenta (wypowiedzi)- dychotomizujemy jednocześnie propozycję
odp.
3. Warto proponować wolne odp. (co trochę kłóci się ze stosowanie skali w ogóle).
4. Rodzaje skalowanie:
a) skala Bogardusa- 7 klas abstrakcji- dystans( zaznacz od 1 do 7 czy zgadzasz się…)
b) skala Thurstone’a- 11 klas abstrakcji- skala religijności- 500 twierdzeń- technika sędziów
kompetentnych, profesjonalistów.
c) skala Likerta- 5 klas abstrakcji- skala autorytaryzmu- selekcja przez obiekty podobne do
tych badanych(student bada studenta)- 200 twierdzeń.
zdecydowanie tak- 5
raczej tak- 4
nie wiem- 3
raczej nie- 2
zdecydowanie nie- 1
Porządkowanie ma charakter umowny.
d) skala Guttmana- 8 klas abstrakcji- skala standardu życia- występuje albo nie(tak/nie): jako
jedyna, metoda sędziów.