Krzysztof Zagórski

PAN SAMOCHODZIK

I KNYSZYŃSKIE KLEJNOTY

84

1

WSTĘP

Ostre słoneczne promienie prześwietlały lazurową morską toń. Odbijając się od pofalowanej

powierzchni, rzucały drgające, świetliste refleksy na białe burty ekskluzywnego jachtu,
zacumowanego w zatoce, jakich wiele na sycylijskim wybrzeżu. Od morza wiała lekka bryza
przynosząc nieco chłodu dwóm mężczyznom, siedzącym przy małym stoliku na pokładzie
rufowym. Starszy z nich, rozparty wygodnie w fotelu, odprowadził wzrokiem zgrabną służącą która
chwilę wcześniej napełniła winem stojące na stole kryształowe kieliszki. Następnie ujął swój w
dłoń i zanurzył usta w karminowej barwy płynie.

- Wspaniałe. Don Vincenzo przysłał mi wczoraj kilka butelek - powiedział z uznaniem,

przymykając lekko oczy - No, ale nie wezwałem cię tutaj, żeby rozprawiać o urokach wina.

Niedbałym, trochę zmanierowanym gestem podsunął rozmówcy srebrne pudełko z cygarami,

a gdy ten odmówił ściszonym, pełnym uszanowania głosem, zapalił jedno i wydmuchał kółko
wonnego dymu.

- Kilka dni temu zadzwonił do mnie jeden z moich przyjaciół. Kolekcjonuje dzieła sztuki.

Interesują go szczególnie stara biżuteria. Niedawno dostał list z Polski. Anonimowy autor
zaproponował mu sprzedaż kilku cennych precjozów - mężczyzna wyjął z kieszeni sportowej
marynarki parę fotografii i rzucił je na stolik przed rozmówcę. - Ale na wysłaną ofertę kupna nie
nadeszła żadna odpowiedź. Mój przyjaciel jest bardzo zainteresowany tą sprawą...

- Jakie ma być moje zadanie, don Giovanni? - zapytał szybko młodszy.
- Znajdziesz w Polsce kogoś, kto podejmie się odszukania tego oferenta. Musi to być osoba

godna zaufania, której można to zlecić. Domyślasz się chyba, że Polacy nie pozwolą wywieźć tak
cennych przedmiotów legalnie. Mam wobec mego przyjaciela pewien dług... i chcę go spłacić tak
cennym prezentem. Masz te przedmioty zdobyć za wszelką cenę... - mafiozo zawiesił znacząco
głos.

2

ROZDZIAŁ PIERWSZY

WARSZAWSKIE UPAŁY • LIST BABIEGO LATA • ARCHEOLOGICZNA WENUS •

TAJEMNICZA STUDNIA • CENNE ZNALEZISKO • WAKACYJNE ROZTERKI •

SZKIELET • KRÓLEWSKIE PRECJOZA • NADWORNY ZŁOTNIK

Sierpień tego roku był wyjątkowo upalny. Stojąc wczesnym przedpołudniem, w drodze do

pracy, na autobusowym przystanku, czułem jak słoneczne promienie stają się coraz ostrzejsze. Na
niebie nie było widać nawet najdrobniejszej chmurki, a żar z nieba zaczynał zalewać warszawskie
ulice. Mimo tego, że znajdowałem się prawie w samym centrum, na przystanku stało zaledwie parę
osób. „Nie dziw się, przecież to druga połowa wakacji. Kto tylko mógł, wziął urlop i wyleguje się
teraz w cienistym chłodzie” - pomyślałem w duchu z zazdrością. Ja jeszcze nie należałem do tych
szczęśliwców. Razem z panem Tomaszem N.N., moim szefem, zwanym przez niektórych Panem
Samochodzikiem, kończyliśmy właśnie akcję poszukiwawczą, w rezultacie której kolejna,
zaginiona w czasie wojny kolekcja dzieł sztuki, miała trafić do muzealnych gablot
wystawienniczych. Niestety, w trakcie ostatniego wyjazdu w teren pękł amortyzator w naszym
wehikule. Pojazd stał w warsztacie, a ja, nieborak, musiałem cierpliwie znosić katusze związane z
korzystaniem z komunikacji miejskiej w środku lata.

- Ale jak napiszę sprawozdanie, pójdę do szefa i poproszę o dwa tygodnie urlopu! -

powiedziałem sam do siebie.

Stojąca obok starsza kobieta popatrzyła na mnie zdziwionym wzrokiem, pomyślawszy

zapewne, że rosnący upał dał się we znaki również i mojej głowie. Nadjechał autobus. Był to
nowiutki solaris, ale oczywiście kierowcy nie przyszło do głowy, żeby włączyć klimatyzację. Po
kilkunastominutowej jeździe, w czasie której czułem się jakbym siedział w rozgrzanym piekarniku,
wysiadłem przed ministerstwem.

Po wejściu do mojego pokoju, podszedłem do okna i otworzyłem je na oścież. Niestety, wraz

z ulicznym szumem, do wnętrza buchnął żar rozgrzanego powietrza. Gdy, dla zaspokojenia
pragnienia, nalewałem sobie wody mineralnej, rozległ się dzwonek telefonu.

- Dzień dobry, Pawle - w słuchawce rozległ się głos pana Tomasza. - Przyjdź do mnie za pięć

minut.

W głosie szefa wyczułem delikatną nutę podniecenia. Było to w jego przypadku dość

niezwykłe. Pan Tomasz, nawet w najtrudniejszych sytuacjach zachowywał wyjątkowy spokój i
opanowanie. Gdy wszedłem do jego gabinetu, wskazał mi miejsce przy bocznym stoliku, przy
którym przyjmował gości.

- Jak tam nasz wehikuł? - rozpoczął rozmowę.
- Nie najlepiej. Byłem wieczorem w warsztacie. Pękł lewy amortyzator. Sęk w tym, że nie

mają gotowego do wymiany. Będą musieli wykonać go sami, a to potrwa minimum tydzień.

- Niedobrze - Pan Tomasz zrobił zafrasowaną minę. - Pojawia się nowa sprawa.
Mówiąc to podszedł do biurka i podał mi arkusz papieru zapisany równym, kobiecym

pismem.

- Przeczytaj.
- Kochany Tomaszu - rozpocząłem na głos lekturę.
- Dalej, dalej - ponaglił mnie szef łagodnie, jakby chcąc odwrócić uwagę od prywatnych

elementów listu.

- Mam nadzieję, że u Ciebie wszystko w porządku. Piszę po przerwie tak długiej, że nie

3

jestem pewna, czy jeszcze pamiętasz naszą znajomość z Uroczyska koło Opornej. Często
wspominam te piękne czasy. Byliśmy młodzi, pełni zapału i planów na przyszłość. Niestety, czas
płynie nieubłaganie. Ale nie po to piszę do Ciebie, żeby ponarzekać. Trzymam się jeszcze nieźle.
Jeżeli się zobaczymy, czego bym bardzo chciała, to sam ocenisz. Teraz chcę napisać parę słów o
mojej córce, Basi. Jestem z niej bardzo dumna. Poszła w moje ślady. Ukończyła archeologię.
Mieszka i pracuje w Białymstoku. W tym sezonie bierze udział w pracach wykopaliskowych w
Knyszynie. I właśnie w tej sprawie piszę ten list. Wiele słyszałam o Twoich dokonaniach w
rozwiązywaniu zagadek historycznych. Muszę przyznać, że choć na początku naszych przygód na
Uroczysku nie przepadałam za Tobą, już wtedy zapowiadałeś się na zdolnego historyka-detektywa.
Ale przejdźmy do rzeczy. Tydzień temu Basia przyjechała na parę dni do Warszawy i opowiedziała
mi o czymś, co może Cię zainteresować. Otóż... Ale nie. Najlepiej będzie, jak ona sama Ci o tym
opowie. Jeżeli nie masz nic przeciwko temu, Basia przyjedzie do Ciebie, do ministerstwa, w
najbliższy piątek, w południe. Twój ministerialny adres dostałam od znajomego. A jeśli będziesz
miał wolną chwilę, odezwij się do mnie. Będzie mi miło ponownie Cię zobaczyć. Całuję mocno i
serdecznie pozdrawiam. Babie Lato.

- Babie Lato? Skąd takie romantyczne przezwisko? - zapytałem kończąc lekturę.
- To moja dawna znajoma. Jeszcze z czasów studenckich - Pan Tomasz pośpieszył z

wyjaśnieniem, rumieniąc się nieco. - To ja ją tak nazwałem. Miała blond włosy o odcieniu starego
złota, obfite i tak puszyste, że przypominały mi właśnie nitki babiego lata.

To mówiąc zamyślił się nieco, a jego twarz rozjaśniła się na wspomnienie tamtych zdarzeń.
- No, ale nie poprosiłem cię tutaj, aby wspominać przeszłość - zreflektował się po chwili. -

Mamy piątek i jeśli ta młoda dama jest punktualna, powinna tu być za pół godziny.

Pozostający do spotkania czas spędziliśmy omawiając wyniki naszego ostatniego wyjazdu.

Punktualnie o dwunastej, w uchylonych drzwiach gabinetu, ukazała się głowa naszej sekretarki,
Moniki.

- Panie dyrektorze, przyszła jakaś pani i prosi o rozmowę z panem. Nie była wcześniej

umówiona - Monika dodała czujnie.

- Prosić - polecił pan Tomasz.
Po chwili, w gabinecie szefa jakby pojaśniało. Stało się tak za sprawą pojedynczego

promienia słonecznego, który wpadając przez odsłonięte okno, zderzył się z bujną falą blond
włosów wchodzącej do środka młodej kobiety. Miała około dwudziestu kilku lat, smukłą figurę
sportsmenki i wyraz wewnętrznego ciepła odmalowujący się na pięknej, regularnej twarzy. Drobny,
prosty nos, małe, wąskie usta i piękne oczy o barwie ciemnego bursztynu, były okolone morzem
puszystych włosów, spływających miękkim, bujnym woalem na jej kształtne, odsłonięte ramiona.

Pan Tomasz ujrzawszy ją, zawahał się chwilę i aż cofnął o krok, uderzony, jak się

domyślałem, pięknem bijącym od dziewczyny.

- Tomasz N.N. - powiedział uścisnąwszy jej dłoń na powitanie.
- Bardzo mi miło, Barbara Chodecka.
- Przez chwilę miałem wrażenie, że czas cofnął się o trzydzieści kilka lat Czy widziała pani

zdjęcia swojej mamy, gdy była w pani wieku?

- Tak, wszyscy mówią, że jestem do niej podobna.
- Bardzo - szef odrzekł nieco rozmarzonym tonem.
- Paweł Daniec - przedstawiłem się całując jej wyciągniętą w moim kierunku dłoń.
Pachniała perfumami o głębokim, tajemniczym odcieniu. Pan Tomasz wskazał naszemu

gościowi miejsce przy stoliku. Usiadła naprzeciwko mnie, mogłem więc swobodnie podziwiać

4

piękno jej szlachetnych rysów. Elegancki, skromny żakiet podkreślał zgrabną sylwetkę dziewczyny.
„Istna Diana” - pomyślałem z podziwem, przypominając sobie postać owej starożytnej bogini
widziany na jednym ze znanych, renesansowych obrazów. Kątem oka widziałem, że i szef patrzył
na nią z podziwem. Dziewczyna, nieco zmieszana naszymi spojrzeniami, wyjęła z torebki parę
odbitek fotograficznych i położyła je na stoliku.

- Przede wszystkim chciałabym podziękować, że zechcieli panowie się ze mną spotkać. Wiele

słyszałam o waszej działalności i rozwiązanych zagadkach historycznych. Jak już zapewne panowie
wiedzą, uczestniczę w badaniach archeologicznych prowadzonych w Knyszynie, mieście
położonym niedaleko Białegostoku. Celem naszych prac jest zlokalizowanie położenia dworu
Zygmunta Augusta, który znajdował w tym mieście w XVI-XVII wieku.

- Dlaczego zajęliście się tak „współczesnym”, jak na archeologię, tematem?
- Problem polega na tym, że w źródłach historycznych brak informacji o dokładnym

umiejscowieniu tego obiektu. Robiąc sondażowe wykopy w wytypowanych miejscach, próbujemy
natrafić na jego pozostałości. I chyba jesteśmy o krok od sukcesu. Otóż w jednym z takich miejsc
natrafiliśmy na ślady zabudowy, a w tym starej studni, która według wstępnej oceny, została
zbudowana w interesującym nas okresie.

- Ale w czym możemy państwu pomóc? Nie jesteśmy przecież archeologami - wtrąciłem się

do rozmowy.

- Zaraz wyjaśnię - dziewczyna spojrzała mi prosto w oczy, a ja poczułem jakieś ciepłe ukłucie

w okolicach serca. - Chodzi o to, co znaleźliśmy w owej studni. Po wybraniu ziemi, na jej dnie,
natrafiliśmy na ludzki szkielet, leżący w nienaturalnej pozycji. Wyglądało to, jakby ktoś wrzucił
tego człowieka do środka.

- Zapewne to makabryczna pozostałość po jakiejś zbrodni sprzed czterystu lat - zauważył pan

Tomasz. - Może to ofiara bójki pomiędzy okolicznymi chłopami.

- Chyba raczej nie. Wyniki sąsiednich wykopów sondażowych wskazują, że natrafiliśmy w

końcu na obszar, na którym stał dwór królewski. Wygląda więc na to, że była to studnia dworska.
Nie jestem antropologiem, ale znaleziony szkielet jest - moim zdaniem - dużo młodszy.
Przywiozłam do Warszawy próbki tych kości i za parę dni będę miała odpowiedź, z jakiego okresu
pochodzi. Uszkodzenia mechaniczne kości wskazują na to, że ten człowiek nie utonął, lecz zginął
wskutek upadku na twarde podłoże. Czyli uderzył w dno już suchej studni.

- Ale dlaczego przychodzi pani z tym właśnie do nas? - zapytałem, nadal nie bardzo to

rozumiejąc.

- No właśnie. Gdy opowiedziałam mamie o naszym odkryciu, od razu powiedziała: „To

sprawa dla Tomasza”. Spójrzcie, panowie, co znaleźliśmy w zaciśniętej dłoni tego zabitego
mężczyzny. Jako historycy sztuki, lepiej niż ja. ocenicie to znalezisko. Niestety, nie mogłam
przywieźć samego przedmiotu, ale te powiększenia są niezłej jakości.

Mówiąc to Barbara, bo tak ją będę odtąd nazywał, wskazała na leżące na stole, kolorowe

zdjęcia. Przedstawiały istne jubilerskie cudeńko. Był to rodzaj broszy, ozdoby umieszczanej na
wierzchnim ubraniu. Tak zwane „zawieszenie”, mówiąc szesnastowiecznym językiem. Małe
arcydzieło renesansowej roboty, wielkości około czterech centymetrów. Wykonane ze złota, w
kształcie stylizowanej litery. Przednia strona ozdoby była wysadzana, na przemian, małymi
diamencikami, ametystami i rubinami. Niestety, klejnot był uszkodzony. Dolny fragment był
urwany. Jedynie na dolnym końcu litery, obecnie wyglądającej jak duże „P”, był umocowany
krótki, dwuogniwowy łańcuszek z wiszącą na nim piękną perłą.

- Przepiękna rzecz - powiedział pan Tomasz oglądając zdjęcie klejnotu przez szkło

5

powiększające. - Tu na odwrocie jest znak grawerski, ale mocno zamazany. Nie można go
rozpoznać bez dobrego, kontrastowego powiększenia. Co o tym sądzisz, Pawle?

- Wygląda na wyrób jakiegoś uznanego warsztatu złotniczego. Na pierwszy rzut oka trudno

wskazać którego. Rzeczywiście, pomogłoby w tym odcyfrowanie tego jubilerskiego gmerku. Czy
można by to cudo obejrzeć w naturze? - zwróciłem się do Barbary.

- Oczywiście. Trzymamy je w pancernej kasetce, w Knyszynie. W połowie miesiąca będę tu

ponownie i o ile mój przełożony się na to zgodzi, przywiozę ten przedmiot ze sobą.

- Mam inną propozycję, panno Barbaro - powiedział szef. - Ta sprawa wygląda na

interesującą. Ciekawi mnie, co wykaże to badanie antropologiczne. O ile będzie pani mogła, proszę
przyjść do nas przed wyjazdem. I proszę zostawić nam te zdjęcia. Może uda się zebrać jakieś
wiadomości o tym przedmiocie.

- I co o niej sądzisz? - zapytał szef, gdy po wyjściu dziewczyny, stojąc przy oknie

odprowadzałem ją wzrokiem, gdy mijała bramę wejściową.

- Piękna... - odparłem w zamyśleniu,
- Mam na myśli sprawę - przywołał mnie do rzeczywistości. - Choć muszę przyznać, że córka

nie ustępuje urodą matce. Jak ten czas szybko leci... - dodał z melancholijnym westchnieniem.

- Ciekawy temat. Zastanawiające jest to, skąd tak cenny przedmiot mógł się znaleźć na dnie

studni?

- I to jest pewnie klucz do tajemnicy. Jutro zajmiesz się tą sprawą. Przejrzysz dane w naszym

archiwum i pokopiesz w materiałach o jubilerstwie renesansowym. Może uda się znaleźć podobne
przedmioty dla oceny porównawczej.

Wróciwszy wieczorem do swojej kawalerki na Ursynowie, zaparzyłem sobie duży kubek

ulubionej, zielonej herbaty. Następnie sięgnąłem na półkę regału po kilka posiadanych książek i
albumów o sztuce złotniczej okresu renesansu i baroku.

Kiedy w poniedziałek rano przybyłem do pracy, pierwszą moją czynnością było włączenie

małego, elektrycznego wentylatora, który kilka dni wcześniej przyniosłem z domu. Ale nie
przyniosło to oczekiwanego rezultatu. Wiatrak tylko mieszał gorące powietrze. Gdy otworzyłem
okno, żar lejący się z granatowego, bezchmurnego nieba aż uderzył w moją twarz.

- Co za los - zacząłem narzekać sam do siebie. - Jedni kąpią się teraz w rzece albo pływają

wśród chłodnych morskich fal, a ja muszę się tu smażyć jak na patelni. Jak fajnie by było teraz

ż

eglować po mazurskich jeziorach i wdychać w płuca chłodną bryzę dmuchającą w żagle...

Zamknąwszy na chwilę oczy, nawet wyobraziłem sobie tak przyjemne widoki. Ale trwało to

króciutko. Kolejny podmuch gorącego, suchego powietrza przywołał mnie do rzeczywistości.
Otworzyłem oczy i jedynym miłym widokiem, który mi pozostał, na pocieszenie, była smukła
sylwetka naszej nowej znajomej, zmierzającej przez ministerialny dziedziniec do głównego wejścia.
Barbara miała na sobie letnią, kwiecistą sukienkę. Wiatr wiał prosto w jej twarz i rozwiewał włosy,
bawiąc się nimi i tworząc z nich jasne fale, rozpościerające się na wszystkie strony.

- Szefie, nasz gość wchodzi właśnie do budynku - zameldowałem przez telefon.
- Świetnie, przyjdź do mnie - polecił zadowolony.
Kiedy zjawiłem się w gabinecie szefa, zobaczyłem pana Tomasza i Barbarę rozprawiających

przy aromatycznej kawie zaserwowanej przez Monikę.

- Napijesz się z nami? - usłyszałem zamiast powitania. - Siadaj. Nasza miss archeologii ma

dla nas parę ciekawych informacji.

Szef sprawiał wrażenie odmienionego. Wyglądał jak odmłodzony o przynajmniej dziesięć lat.

„Może to panna Barbara sprawia na nim tak pozytywne wrażenie?” - przemknęło mi przez myśl.

6

- Chętnie, ale słabej. Za gorąco dziś na „espresso” - odparłem widząc, jak Barbara,

usłyszawszy słowa pana Tomasza, rumieni się.

- Nie wiem, jak mam potraktować ten komplement, panie dyrektorze. Ale zgadza się, mam

dla panów ciekawą wiadomość. Dziś rano otrzymałam odpowiedź z instytutu antropologii.

To powiedziawszy, Barbara wyjęła z torebki złożoną na czworo kartkę papieru. Rozłożyła ją i

zaczęła czytać na głos:

- Badany szkielet należał do około czterdziestoletniego mężczyzny typu mongoloidalnego,

ś

redniego wzrostu, krępej budowy ciała. Uszkodzenia podstawy czaszki i jej części potylicznej

wskazują na śmierć w wyniku silnego uderzenia albo płaskim narzędziem, albo uderzenia o twardą
powierzchnię. Na przykład wskutek upadku ze znacznej wysokości. Pewne, charakterystyczne
zwyrodnienia kości stawów wskazują na to, że mężczyzna trudnił się pracą fizyczną w ciężkich
warunkach... - Barbara opuściła fragmenty tekstu z fachowymi wyrażeniami i przeczytała
podsumowanie. - Z zachowaniem marginesu ostrożności można z przeprowadzonej analizy wysnuć
wniosek, że denat zginął śmiercią nagłą w pierwszej lub drugiej dekadzie XX wieku.

- Czyli około dziewięćdziesięciu lat temu - powiedział pan Tomasz.
- Więc nie może to być szkielet jakiegoś szesnastowiecznego chłopa lub dworskiego sługi -

podsumowała Barbara kończąc lekturę.

- Ale co robiła ta renesansowa ozdoba w ręku tego nieszczęśnika? - zadałem nurtujące mnie

pytanie.

- A czego dowiedziałeś się na jej temat? - odpowiedział mi pytaniem pan Tomasz.
- Przejrzałem posiadaną ikonografię wyrobów jubilerskich z okresu polskiego renesansu,

ponieważ w tym okresie umiejscawiam ten przedmiot. Szukałem precjozów podobnych do naszego
i znalazłem parę pozycji bardzo zbliżonych do niego, zarówno pod względem wzoru, jak i stylu.
Problem w tym, że są to przedmioty bardzo rzadkie, znamy tylko nieliczne egzemplarze rozsiane
obecnie po różnych zbiorach na całym świecie. Do naszych czasów przetrwały dwa klejnoty
królowych Anny i Katarzyny Jagiellonek. Są to zawieszenia. Pierwsze z monogramem „C”,
odnoszącym się do imienia Cathari na, z grobu Katarzyny w katedrze w Uppsali, odkryte w 1833
roku. Drugim jest klejnot z monogramem „A”, odnoszącym się do imienia Anna, wydobyty w 1791
roku z grobu Anny Austriaczki, pierwszej żony Zygmunta III Wazy, pochowanej w kryptach
katedry na Wawelu. Oba te klejnoty są dekorowane ornamentem wstęgowym, przy użyciu
podobnego koloru emalii i kamieni szlachetnych. Najprawdopodobniej wyszły spod tej samej ręki.
Zobaczyć je można na portretach obu królowych. Z kolei na pochodzącym z pracowni Cranacha
portrecie trzeciej z córek Zygmunta Starego, Zofii Jagiellonki, można zobaczyć niemal identyczne
zawieszenie w kształcie litery „S”. Klejnot z literą „A”, drogą spadku, przeszedł w posiadanie
rodziny Zygmunta III. Wydobyty z grobu Anny Austriaczki przez Tadeusza Czackiego, trafił do
tzw. „Szkatuły królewskiej” ukrytej przez Czartoryskich w 1939 roku w Sieniawie i zrabowanej
tam przez Niemców. Klejnoty, o których mówię, są być może tymi klejnotami, które odnotowują
księgi

rachunkowe

Zygmunta

Starego.

Analiza

porównawcza

wskazuje

tereny

południowoniemieckie jako miejsce ich prawdopodobnego powstania. Zawieszenia z
monogramami były w tych czasach dość popularne. Znamy na przykład wygląd zawieszenia z cyfrą
„SA”, należącego do Zygmunta Augusta. Do królowej Barbary Radziwiłłówny być może należał
klejnot z monogramem „B”, wymieniany w spisie klejnotów królewny Anny Konstancji Katarzyny,
córki Zygmunta III i Konstancji Austriaczki, dziedziczki dużej części klejnotów po Jagiellonach.
Według mnie, knyszyńskie znalezisko posiada cechy podobieństwa z wymienionymi przeze mnie
precjozami. Oceńcie to zresztą sami - powiedziałem, kładąc na biurku odbitki kserograficzne

7

ilustracji przedstawiających te przedmioty.

- Rzeczywiście. Można zauważyć pewne podobieństwo - przyznała mi rację Barbara.
- Barbaro, czy możesz nam dać zdjęcie waszego znaleziska? - zwróciłem się do dziewczyny.
- Przed uszkodzeniem ten monogram przedstawiał, moim zdaniem, literę „B” - powiedział

pan Tomasz oglądając fotografię. - Problem w tym, że jak się od Pawła dowiedzieliśmy, ów klejnot
z monogramem „B” należał do Anny Konstancji Katarzyny, a ona, według mojej wiedzy, nigdy nie
była w tamtych stronach. Szansą na identyfikację tego przedmiotu mogłoby być rozpoznanie tego
zamazanego znaku grawerskiego. Pawle, czy możesz spróbować obrobić to zdjęcie twymi
czarodziejskimi, komputerowymi metodami?

- Jasne szefie, zaraz się do tego wezmę.
- To zademonstruj te umiejętności Barbarze, o ile zechce ci przy tym towarzyszyć.
- Z przyjemnością - dziewczyna wyraziła ochotę, ku mojej radości.
- I tak wygląda miejsce pracy sławnych detektywów? - zapytała retorycznie, rozglądając się

po moim pokoju.

- Niestety, tylko tak - odpowiedziałem zdając sobie sprawę ze skromności tego

pomieszczenia. - Nasze ministerstwo, pod względem przyznawania funduszy, traktowane jest po
macoszemu. A i nasi przełożeni skąpią na sprzęt, szukając wszędzie oszczędności. A bez sprzętu
trudno cokolwiek znaleźć. No, ale dosyć tego narzekania, bo to nic nie zmieni. Weźmy się do
roboty - powiedziałem wkładając zdjęcie do skanera.

Uzyskawszy w ten sposób zdjęcie klejnotu, w postaci pliku elektronicznego, powiększyłem je

odpowiednio i wyciąłem interesujący nas fragment z odciskiem grawerskiej puncy. Powiększyłem
go również. Na ekranie pojawił się niewyraźny obraz. Włączyłem program, którego zadaniem było
nadanie mu większego kontrastu. Po paru minutach klikania myszą jego kontury nabrały bardziej
czytelnych zarysów.

- I co ci to przypomina, Barbaro? - zwróciłem się do dziewczyny. Zauważyłem, że nie ma nic

przeciwko temu, że zwracam się do niej po imieniu.

- Jakąś tarczę herbową z symbolami. Jest przedzielona na pół. Na lewym polu przedstawiony

jest jakiś ptak, chyba orzeł. Prawe niestety jest słabo odbite, to jakieś drzewo... - powiedziała z
wahaniem. - A ten kształt u góry, to znak herbowy noszony przez rycerzy na hełmach. Wyglądem
przypomina mi smoka...

- Chyba tak - zgodziłem się. - Chodźmy do pana Tomasza.
Szef, po obejrzeniu wydruku uzyskanego obrazu, podszedł do podręcznego zbioru książek. Po

chwili zdjął z regału dość opasły album zawierający wzory znaków jubilerskich europejskich
mistrzów okresu renesansu i baroku. Kartkował go przez kilka minut, mrucząc coś pod nosem, po
czym zademonstrował nam znak, zarówno w ogólnej kompozycji jak i kształcie poszczególnych
elementów, bardzo podobny do naszego.

- Giovanni Giacopo Caraglio, nadworny złotnik, gliptyk, rytownik i medalier królów

Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta - przeczytałem opis znajdujący się przy rycinie. - Pochodził
z Werony i od 1539 roku wykonywał prace jubilerskie zlecone mu przez obu tych władców. Jest tu
informacja, że w zbiorach Staatliche Miinzsammlung w Monachium znajduje się kamea jego
autorstwa z wizerunkiem Barbary Radziwiłłówny z 1555 roku.

- Widziałem jedną z jego prac, świadczącą o wysokim kunszcie tego artysty - dodał pan

Tomasz. - Kilka lat temu, podczas wizyty w Metropolitan Museum w Nowym Jorku, widziałem
kameę z wizerunkiem Bony Sforzy. Podobizna królowej wyrzeźbiona w chalcedonie jest
umieszczona na niej w oprawie z emaliowanego złota, a u spodu jest zawieszona piękna perła. Na

8

rewersie widnieje herb królowej i data: 1554. Wypukłe ryty kamień jest inkrustowany złotem w
częściach przedstawiających naszyjnik Bony i siatkę upinającą jej włosy.

- Czyli, o ile się nie mylimy w identyfikacji tego gmerku, znaleziony przez nas klejnot

wykonał nie lada mistrz - podsumowała Barbara.

- Tak, moja panno - odrzekł szef nieco familiarnym tonem. - Jeżeli nie jesteśmy w błędzie,

oznacza to, że natrafiliście na zagadkę ze wszech miar godną poważnego zainteresowania. Kiedy
wracasz do Knyszyna?

- Kupiłam bilet na jutro.
- No dobrze. Zastanowimy się z Pawłem, jak będziemy mogli wam pomóc. Skontaktujemy się

z tobą - powiedział tajemniczo, a w mojej głowie zaczęła kiełkować obawa, a nawet pewność, że
moje mazurskie, żeglarskie plany urlopowe mogę na razie, jak to się mówi, „zawiesić na kołku”.

9

ROZDZIAŁ DRUGI

DYREKTORSKIE PLANY • NAUCZYCIEL WF-U • BATURA • NA SPOTKANIE
PRZYGODY • UROKI PODLASIA • POGRANICZE W DZIEJACH • TYKOCIN •

BARBARELLA

Niestety, moje podejrzenia okazały się słuszne. Kiedy następnego ranka pojawiłem się w

dyrektorskim gabinecie, pan Tomasz przywitał się ze mną serdeczniej niż zwykle. Posadził mnie na
fotelu i zapytał, czego się napiję.

- Kawy? Z samego rana? To niezdrowe - powiedział z troską, jakby sam nie nadużywał tego

napoju. Następnie spojrzał na mnie przenikliwym wzrokiem.

„Oho, zaraz się zacznie” - pomyślałem.
- Wyglądasz na zmęczonego, Pawle. Nie dziwię się. Ta ostatnia sprawa i mnie dała w kość.

Musisz trochę odpocząć.

Postanowiłem wykorzystać okazję i ubiec podchody pana Tomasza, stosując tę samą broń.
- Nie przeczę. Czuję się nieco wypompowany, chyba przez te upały. Gdyby pan dał mi

tydzień urlopu, wyskoczyłbym...

Nie zdążyłem dokończyć, bo na biurku zadzwonił telefon. Pan Tomasz zaczął rozmawiać z

kimś w jakiejś administracyjnej sprawie. Gdy skończył, zamyślił się przez chwilę, po czym
przybierając niewinną minę, zapytał:

- O czym to mówiliśmy? Aha, o wakacjach. Słuchaj, Pawle, co powiedziałbyś na odpoczynek

od rozpalonych jak chlebowy piec miejskich murów? Proponuję ci spędzenie paru tygodni wśród
łąk i lasów pięknego Podlasia.

- Ależ szefie... - jęknąłem - Ja chciałem pojechać na żagle, nad mazurskie jeziora.
- Rozumiem cię, ale ktoś musi zająć się tą knyszyńską zagadką. Chętnie bym to zrobił, ale

wiceminister nie puści mnie teraz na urlop. Wakacje wakacjami, a dyrektorskie obowiązki... - tu
szef znacząco zawiesił głos, czekając aż zmięknę. - Panna Barbara pewnie też się ucieszy, że na
poważnie potraktowaliśmy jej wizytę.

Ten ostatni argument najbardziej trafił mi do przekonania.
- No dobrze, poświęcę się dla sprawy i dobra kultury polskiej - dodałem z żartobliwym

patosem. - Ale czym tam pojadę? Autobusem? Przecież wehikuł czeka na naprawę.

- Pomyślałem i o tym - odrzekł pan Tomasz z przekornym błyskiem w oku. - Weźmiesz

mojego trabanta. Dla dobra sprawy i ja się poświecę. Pojeżdżę trochę komunikacją miejską.

Pomysł nie był rewelacyjny. Nie dlatego, że miałem coś przeciwko pojazdowi szefa.

Absolutnie, daleki byłem od snobistycznych zapatrywań rodaków, według których tylko szybka,
„wypasiona fura” może dostąpić miana samochodu. Ale pojazd pana Tomasza nie za bardzo się
nadawał do wymogów naszej działalności, w której szybkość i sprawność przy poruszaniu się w
terenie były elementarnymi warunkami.

- Mało go jeszcze znasz. To naprawdę niezły samochód. Jeszcze się o tym przekonasz -

powiedział szef widząc moją nieco rozczarowaną minę.

- Aha, pamiętaj, że on jeździ na bezołowiowej.
Sprawa pojazdu nie była dla mnie ostatnim zaskoczeniem w owym dniu.
- Przejdźmy zatem do meritum - ciągnął szef. - Sprawa wygląda tylko z pozoru na łatwą.

Najlepiej będzie, jeżeli znajdziesz się tam nie wzbudzając powszechnej uwagi. Mam pewien
pomysł. Otóż, znam jednego z mieszkających na tamtym terenie regionalistów i za jego

10

pośrednictwem udało mi się załatwić dla ciebie pracę.

- A co to za praca? - zapytałem zaskoczony.
- Zostaniesz nauczycielem.
- Nauczycielem?! Czego?
- Wychowania fizycznego. Dobrze się składa, bo za parę tygodni kończą się wakacje i, przed

rozpoczęciem nowego roku szkolnego, twoje pojawienie się w tamtejszej szkole będzie wyglądało
całkiem naturalnie.

- Ale ja już byłem w takiej roli. Trenowałem nawet drużynę piłkarską.
- No właśnie. Masz już więc doświadczenie - ciągnął pan Tomasz niezrażony moim oporem.
- I kiedy mam zacząć?
- Jak najszybciej. Jutro skończysz nie zamknięte sprawy i przygotujesz się do wyjazdu.

Wyruszysz pojutrze. Nie wiemy, czy wieść o tym znaleziska nie została już rozpowszechniona, a to
mogłoby zaszkodzić sprawie. Trzeba się spieszyć.

„Nauczyciel wf-u. Tego jeszcze nie przerabiałem” - pomyślałem w duchu, wracając tego dnia

do domu. Owszem, prowadziłem już kiedyś młodzieżową drużynę piłkarską, ale teraz miałem się
stać, przynajmniej oficjalnie, nauczycielem wychowania fizycznego. A to była zasadnicza różnica.
Lubię młodzież, przebywanie z nią odświeża człowieka. Ale praca z nią wymaga, po pierwsze,
odpowiednich kwalifikacji, a po drugie, nakłada konkretną odpowiedzialność. „No cóż, zobaczymy.
Czego się nie robi dla dobra sprawy” - pomyślałem.

Nazajutrz zabrałem się do „porządków” przedwyjazdowych. Przy układaniu papierów na

biurku, mój wzrok natrafił, przypadkowo, na nagłówek w porannej gazecie, który brzmiał:
„Przemytnicy dzieł sztuki za kratkami”. Szybko przeczytałem treść artykułu. Informował o
udaremnieniu przez celników na zachodniej granicy przemytu kilku cennych antyków i
zatrzymaniu dwóch przemytników, w tym Jerzego B., znanego warszawskiego handlarza dzieł
sztuki. Autor artykułu ubolewał na koniec, że z powodu uchybień w pracy prokuratury,
przemytnicy zostali zwolnieni z aresztu. Znałem dość dobrze światek warszawskich handlarzy
antyków i od razu domyśliłem się, kim w rzeczywistości był ten Jerzy B. z artykułu. Nie mogłem
oprzeć się pokusie złożenia „gratulacji” naszemu „odwiecznemu” rywalowi, Jerzemu Baturze.
Niebezpiecznemu przestępcy, złodziejowi i przemytnikowi dzieł sztuki, który swą piekielną
inteligencję odziedziczył po ojcu Waldemarze, uczestniku długiego ciągu pojedynków stoczonych
przed laty przez pana Tomasza.

Wybrałem numer na klawiaturze telefonu. Po chwili usłyszałem w słuchawce jego głos.
- Cześć Jerzy. Jak zdrowie? Nie nadszarpnięte przez niedawny pobyt w kryminale? -

zapytałem nieco ironicznie.

- Cześć - odpowiedział chłodnym głosem. - O czym ty mówisz? Nie rozumiem.
- Nie udawaj - jego ton nie zbił mnie z tropu. - Znowu jesteś sławny, przed chwilą

przeczytałem w gazecie o twoich wyczynach. No i o pechu... Chyba słabo przędziesz. Znowu sam
musisz przerzucać towar przez granicę?

- Każdy orze jak może - odrzekł sentencjonalnie. - A jak ma się kontakty w pewnych kręgach,

to nawet prokurator człowiekowi niestraszny. Jutro wyjeżdżam.

- A gdzie wiatry niosą?
- Do Włoch - odparł po chwili wahania.
- Urlop?
- Powiedzmy - jego wymijający ton wskazał mi, że za dużo chciałbym wiedzieć. - A ty nie

zasłużyłeś u szefa na wakacje?

11

- Owszem. Jadę jutro na Podlasie.
- Tam nie ma gdzie pływać - udał zmartwienie, znając moją ulubioną formę relaksu. - Pewnie

jedziesz tam szukać nowych skarbów...

- A skąd - żachnąłem się.
- No, to miłego wypoczynku w Puszczy Knyszyńskiej - Batura pozdrowił mnie, kończąc

rozmowę.

„W Puszczy Knyszyńskiej? O czym on gada? Przecież nie może wiedzieć o naszych planach”

- zastanawiałem się odkładając słuchawkę.

Powróciłem do przerwanych zajęć. Kilkanaście minut później na moim biurku zadźwięczał

telefon.

- Cześć, stary - w słuchawce zabrzmiał głos Leszka, kumpla z paczki wodniaków, z którymi

ż

eglowałem co roku po Mazurach. - Czekamy na ciebie w Iławie. Dzwonię już z jachtu. Brachu,

właśnie wieje bombowa czwórka! śyć nie umierać! Kiedy przyjeżdżasz?

- Cześć - odpowiedziałem markotnie. - Niestety, nie mogę. Trafił mi się nagły wyjazd

służbowy.

- A gdzie cię złe wiatry niosą? - nie krył rozczarowania.
- Do Puszczy Knyszyńskiej.
- O rany. Wyschniesz tam na wiór - odrzekł ze współczuciem.
Stary wodniak nie mógł sobie wyobrazić spędzenia tak gorącego lata bez pływania na łajbie.

Ja też, ale co miałem zrobić. Na pocieszenie pozostawało mi jedynie to, że już niedługo znowu
zobaczę bursztynowe oczy pewnej młodej panny magister.

Dzień później mknąłem prostą, białostocką trasą, na spotkanie nowej przygody. To że

spotkam ją u celu podróży było niemal pewnym. Podzielałem pogląd pana Tomasza, że sprawa
zapowiadała się nader ciekawie.

Dla uniknięcia południowej spiekoty wyruszyłem z Warszawy wczesnym rankiem. Słowo

„mknąłem” raczej nie odpowiadało w stu procentach rzeczywistości. Błękitny trabancik szefa nie
pozwalał bowiem na szybką jazdę. Ale nie przejmowałem się tym, bądź co bądź jechałem na
służbowy „urlop”, więc nie musiałem się nigdzie spieszyć. Nie chciałem też „zajeździć” szefowi
samochodu.

Trabant, jak wiecie, to model już bardzo leciwy. Rzec można relikt automobilizmu, obecnie

jego widok na ulicy należy do rzadkości. Należało więc podchodzić do tego staruszka z
szacunkiem, ażeby nie nadwerężyć jego spracowanego silnika. Jechałem więc siedemdziesiątką, co
pozwalało podziwiać rozpościerające się przede mną widoki, a proste jak strzał z karabinu pasmo
białostockiej szosy znikało równomiernie pod kołami. Rzeczą, która zdziwiła mnie już od pierwszej
chwili, był brak charakterystycznego „pyrkotania” silnika, jakie wydawał z siebie każdy szanujący
się trabant. Ten silnik pracował cicho i równomiernie. Powód tego braku miał się niebawem
wyjaśnić. Zobaczywszy, że na desce zapalił się sygnalizator poziomu paliwa, zajechałem na stację
benzynową.

Ruch na szosie był dość spory. Wiadomo, wakacje. Toteż w kolejce do dystrybutorów stało

kilka eleganckich, błyszczących aut. Pracownik stacji zobaczywszy mojego trabanta wyskoczył mi
naprzeciw, starając się swym ciałem zatarasować mi drogę do dystrybutora.

- Panie! Gdzie pan jedziesz?! - zawołał, robiąc przy tym zaskoczoną minę, jakby zobaczył

latający spodek UFO. - Nie wie pan, że niebieską już dawno przestali produkować?

- Poproszę bezołowiowej, do pełna - poleciłem nie zwracając uwagi ani na głupie zachowanie

12

faceta, ani na ironiczne docinki paru kierowców czekających na swoją kolej.

Wyjechałem z powrotem na szosę. Otworzyłem na oścież boczną owiewkę i rozkoszowałem

się podmuchem powietrza, które wpadało do wnętrza pojazdu. W miarę upływu czasu upał narastał
niemiłosiernie. Była dopiero dziesiąta, a termometr umieszczony na desce rozdzielczej wskazywał
już trzydzieści stopni Celsjusza. Widząc brunatne wody Bugu przepływającego pod mostem w
Wyszkowie pomyślałem, że dobrze by było nieco się gdzieś ochłodzić. Szerokie rozlewisko rzeki,
piaszczyste łachy, łagodne brzegi okolone zielonymi pasmami wikliny, a zwłaszcza przyjemna,
mała plaża miejska zapraszały do kąpieli. Ale przed sobą miałem jeszcze ponad sto pięćdziesiąt
kilometrów jazdy i nie czas było zajmować się takimi sprawami.

Za Wyszkowem, po obu stronach szosy, rozpościerały się zielone lasy Puszczy Białej.

Wysokopienne sosny, przemieszane z drzewami liściastymi, tworzyły długi ciąg drzew, rzucający
przyjemny cień na pasmo szosy. Przez otwarte okno wpadała do wnętrza wozu woń rozgrzanej
słońcem sosnowej żywicy. Na leśnym parkingu zrobiłem sobie krótką przerwę na śniadanie, w
trakcie którego mogłem podziwiać rozświetloną ostrym słońcem leśną przyrodę.

Niecałą godzinę później, po ominięciu wygodną, nowo zbudowaną obwodnicą Ostrowi

Mazowieckiej, dotarłem do Zambrowa. To niebrzydkie, zadbane, choć niewielkie miasto, z ładnym
rynkiem, na którym stoi pomnik poświęcony powstańcom styczniowym. Przejeżdżając przez rynek
natrafiłem wzrokiem na reklamę miejskiego basenu.

„Tego mi właśnie potrzeba” - pomyślałem ocierając pot z czoła.
Okazało się. że ów obiekt to nowoczesny kompleks niedawno zbudowany przy zespole

miejscowych szkół. W przestronnym, przeszklonym budynku pod dachem znajdował się duży
basen o prawie olimpijskich wymiarach. Mogłem więc przez pół godziny rozkoszować się mokrym
chłodem. Dobrze mi to zrobiło. Dalsza jazda nie była już taką mordęgą.

Za Zambrowem teren zaczął robić się coraz bardziej pagórkowaty. Po obu stronach szosy

widać było pola, na których złociło się dojrzałe zboże, żółciły się kolby pastewnej kukurydzy i
przygaszoną przez skwar barwą zieleniały rozległe pastwiska. Tych było najwięcej, tereny te
bowiem to prawdziwe mleczarskie zagłębie północno-wschodniego Mazowsza.

W początkach istnienia państwa polskiego obszar dzisiejszego województwa podlaskiego był

typową krainą pogranicza, na terenie której przenikały i ścierały się wpływy polskie, ruskie,
jaćwieskie i krzyżackie, a później także litewskie. Graniczne położenie powodowało, że ziemie te
były terenem nieustannych walk. Od połowy XIII wieku trwał proces opanowywania obszaru
dzisiejszego Podlasia przez Wielkie Księstwo Litewskie i dopiero w XV wieku została ustalona
granica między Litwą i Mazowszem. W 1517 roku utworzono województwo podlaskie. Dzięki
stabilizacji politycznej i gospodarczej państwa polsko-litewskiego w XIV, a zwłaszcza w XV
wieku, wzrosło na tych terenach tempo osadnictwa. W XVI wieku nastąpiła dalsza niezwykle
intensywna kolonizacja puszcz litewskich, powstało wiele nowych miast. W 1569 roku
województwo podlaskie zostało włączone do Korony. W końcu XVI wieku coraz wyraźniej dały się
zauważyć oznaki zastoju gospodarczego, a pół wieku później nastąpiła katastrofa społeczna i
gospodarcza. Powodem najistotniejszym były wojny z połowy XVII wieku, które wyludniły
wówczas znaczne obszary województwa. W końcu XVII i w XVIII wieku powstało wiele nowych
miast, które były zakładane przez właścicieli znacznych fortun magnackich i klasztory. Brak
mocnych podstaw gospodarczych w większości z nich z góry przekreślał dalszy rozwój. Jednym z
nielicznych wyjątków był Białystok, obecna stolica województwa podlaskiego. W ostatnich latach I
Rzeczypospolitej nastąpił powolny rozwój całego Podlasia. Po III rozbiorze Polski w 1795 niemal
cały obszar obecnego województwa znalazł się w zaborze pruskim. W 1807 roku część tych ziem

13

weszła w skład Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Polskiego. Po wybuchu powstania
listopadowego, mimo dużego nasycenia tych obszarów oddziałami carskimi, działania partyzanckie
były prowadzone w Puszczy Białowieskiej, w Puszczy Augustowskiej i na Kurpiach. Utworzenie
przez Rosję granicy celnej między Królestwem Polskim a Cesarstwem w latach trzydziestych XIX
wieku, stało się dla tych terenów bodźcem dla rozwoju gospodarczego. Aby uniknąć wysokich ceł,
część przemysłowców przeniosła swoje zakłady z Królestwa na teren obwodu białostockiego.
Rozpoczął się proces uprzemysłowienia, który z czasem doprowadził do rozwoju przemysłu
włókienniczego w miejscowościach wokół Białegostoku. Burzliwy przebieg miało na tych terenach
powstanie styczniowe. Działania powstańcze koncentrowały się w oparciu o kompleksy leśne:
Czerwonego Boru, Puszczy Augustowskiej, Puszczy Białowieskiej i w lasach nad rzekami Ełk i
Biebrzą. Pierwsza wojna światowa spowodowała ogromne zniszczenia i upadek wielu miast.

Po odzyskaniu niepodległości, w sierpniu 1919 roku, zostało utworzone województwo

białostockie. Okres II Rzeczypospolitej był czasem stopniowej odbudowy i rozwoju gospodarczego
województwa. Po klęsce we wrześniu 1939 roku, tereny te początkowo zajęli Niemcy, ale pakt
Ribbentrop-Mołotow włączył obszar województwa prawie w całości do ZSRR. Po wybuchu wojny
radziecko-niemieckiej tereny te ponownie zostały zajęte przez armię niemiecką. Już w pierwszych
dniach okupacji powstały organizacje konspiracyjne. Spośród nich najważniejszą rolę odgrywała
Armia Krajowa. Podlasie zostało wyzwolone w lipcu i sierpniu 1944 roku. Jedynie tereny na północ
od Narwi Niemcy utrzymali do ofensywy styczniowej 1945 roku. Obecny kształt województwa
podlaskiego powstał 1 stycznia 1999 roku, w wyniku połączenia dawnego województwa
białostockiego oraz części województw łomżyńskiego i suwalskiego.

Prosta, białostocka szosa zawiodła mnie aż do Starego Jeżewa, w którym moja trasa odbijała

w lewo. Przed samym zakrętem, po lewej stronie drogi, na niewielkim wzniesieniu, zauważyłem
ruiny dziewiętnastowiecznego browaru z dość wysokim, ceglanym kominem.

Z przedwyjazdowych lektur wiedziałem, że z Jeżewem jest związana postać Zygmunta

Glogera, autora „Encyklopedii Staropolskiej”, wybitnego dziewiętnastowiecznego „starożytnika”,
czyli miłośnika pamiątek historii ojczystej. Na cmentarzu parafialnym w Tykocinie znajduje się
neogotycki grobowiec rodziny Glogerów, gdzie pochowani są jego rodzice. Gloger mieszkał w
Jeżewie już od dzieciństwa. Jego ojciec, Jan, nabył ten majątek wraz z osiemnastowiecznym
dworem. Młodość spędzona w patriotycznej atmosferze, spotkania z przyjaciółmi rodziny, wśród
których były tak wybitne postaci, jak Józef Ignacy Kraszewski i Narcyza śmichowska, miały
niewątpliwie duży wpływ na przyszłego wielkiego kolekcjonera. Jego życiowe motto: „Cudze
rzeczy dobrze wiedzieć jest - swoje obowiązek” dobrze oddaje cel jego życia. Podczas rozlicznych
podróży sporządzał opisy i dokumentacje różnych form i przejawów polskiej kultury materialnej i
duchowej. Jeżewski dwór stał się z biegiem lat skarbnicą narodowych pamiątek. Etnografia, historia
i archeologia, krajoznawstwo i rolnictwo były dziedzinami jego zainteresowań. Jego dzieła są do
dziś źródłami, z których czerpiemy informacje o dawnej kulturze staropolskiej. Z zespołu
dworskiego pozostały ruiny lamusa, w którym Gloger przechowywał swe zbiory i wspomniane już
ruiny browaru dworskiego z XIX wieku. W tykocińskim muzeum jest stała ekspozycja poświęcona
sławnemu Podlasiakowi.

Skręciłem w szosę, będącą niegdyś starym traktem wiodącym z Litwy do Korony.

Wychodząc z Grodna wiodła przez Tykocin, Wiznę i Łomżę do Warszawy. Kilkanaście kilometrów
dalej, zjeżdżając z łagodnej pochyłości wzgórza ujrzałem przed sobą panoramę Tykocina leżącego
nad malowniczo meandrującą Narwią. To wyjątkowo urokliwe, pełne zabytków miasteczko, ze
wszech miar warte zwiedzenia. Ale z uwagi na porę dnia i grający mi głodowego marsza żołądek,

14

zdecydowałem, że podziwianie tykocińskich zabytków odłożę na później. Do podjęcia takiej
decyzji skłoniła mnie ponadto stojąca na rynku, atrakcyjna reklama restauracji znajdującej się w
tykocińskim zamku. Skręciłem zatem na kratownicowy most wiodący na drugi brzeg Narwi. Po
paru zakrętach, po lewej stronie szosy zobaczyłem majestatyczną bryłę ceglanej warowni.

Ten powszechnie znany z przekazów historycznych obiekt, który w XVI i XVII wieku

mieścił skarbiec monarszy i arsenał Rzeczypospolitej, jeszcze kilka lat temu był jedynie tak zwaną
„trwałą ruiną”, a dokładniej mówiąc, obrysem wystających z ziemi zamkowych fundamentów.
Obecnie prawie połowa jego bryły była zrekonstruowana. Świadczyła o wyjątkowych rozmiarach
całości obiektu, zamek ten był bowiem jedną z największych twierdz w nizinnej części
Rzeczypospolitej. Rekonstrukcja zamku była owocem samozaparcia i ciężkiej pracy białostockiego
biznesmena Jacka Nazarki, który za własne środki i kredyty bankowe wskrzesił od podstaw ten
historyczny obiekt.

Zajechałem na parking położony przy głównym wejściu. Okazało się, że w odbudowanej

części zamku mieścił się elegancki hotel, restauracja i małe muzeum regionalne. Wizytę w tym
ostatnim odłożyłem na czas planowanego przyjazdu do Tykocina. Tymczasem postanowiłem
przekonać się, czy owa reklama kuchni regionalnej, prowadzonej w zamkowej restauracji, nie była
przesadzona.

Autorzy reklamy nie przesadzali. Restauracja mieściła się na parterze, w dwóch dużych

salach, umeblowanych imitacjami renesansowych mebli. Uprzejmy kelner zarekomendował mi parę
regionalnych potraw. Były naprawdę smaczne, szczególnie podlaska ziemniaczana babka, swoisty
rodzaj zapiekanki. Wbrew mym obawom, okazało się, że ceny potraw nie były wysokie. Po
wypiciu, na deser, mocnej kawy udałem się na parking. Wychodząc z restauracji, usłyszałem
przytłumiony huk. Zobaczyłem, jak elegancki, terenowy mercedes wali zderzakiem w tylne nadkole
mojego biednego trabancika.

- O mamma mia!! - rozległ się krzyk młodej kobiety, która wyszła zza kierownicy terenowca.

Załamując ręce w nieco teatralnym geście, ze zgrozą na twarzy, zaczęła wypowiadać potok słów po
włosku, który znam dość dobrze, ale nie przyznałem się do tego.

Podszedłszy do mego pojazdu, stwierdziłem, że nadkole pękło i zablokowało koło.
- Czy to pański samochód? - kobieta zwróciła się do mnie po angielsku.
- Tak, proszę pani - odparłem robiąc smutną minę.
- Jaka ze mnie fajtłapa! Naprawdę nie wiem, jak to się stało - zaczęła się kajać.
Spojrzałem uważniej na moją rozmówczynię. Miała dwadzieścia kilka lat. Wysoka, szczupła,

elegancko ubrana brunetka o śniadej, południowej cerze, mogła spodobać się każdemu mężczyźnie.
Robiła przy tym tak szczerze zmartwioną minę, gestykulując żywiołowo, że nie miałem sumienia
złościć się na nią.

- Proszę się nie przejmować. Ta karoseria zrobiona jest z tworzywa sztucznego. Uszkodzenie

nie jest duże i sam je naprawię - postanowiłem zachować się po dżentelmeńsku. W końcu miałem
przed sobą cudzoziemkę.

- Alei nie ma mowy. Muszę pokryć koszty holowania t naprawy. Zaraz wypiszę panu czek.
- Naprawdę nie ma takiej potrzeby.
- To może przynajmniej podwiozę pana do najbliższego warsztatu.
- Jadę do Knyszyna, a to niedaleko stąd. Naprawdę, proszę się nie przejmować, wszystko jest

w porządku.

- A ja nawet się nie przedstawiłam. Nazywam się Barbarella Conti. Oto moja wizytówka.
- Miło mi, Paweł Daniec - przedstawiłem się całując szarmancko jej smukła, wypielęgnowaną

15

dłoń.

Zamieniliśmy jeszcze kilka zdawkowych uprzejmości. Gdy odjechała, odgiąłem nieco

nadkole, uważając, żeby go nie złamać. Wsiadłem do pojazdu i wyruszyłem w dalszą drogę.
„Mydelniczka” z cichym szumem silnika ruszyła w kierunku Knyszyna. Młodsi czytelnicy zapewne
zdziwią się, przeczytawszy to określenie. Takim słowem niektórzy złośliwcy nazywali w
przeszłości trabanty, robiąc aluzję do materiału, z którego robiono nadwozia tych samochodów.

„Barbarella Conti” - powtórzyłem w myślach. „Barbarella... To po polsku Barbara. Ostatnio

mam szczęście do tego imienia”.

16

ROZDZIAŁ TRZECI

ZAMEK-NIEZAMEK • HISTORIA KNYSZYNA • REGIONALISTA • KNYSZYN

ZYGMUNTA AUGUSTA • SZKOŁA • TAJEMNICZY PODGLĄDACZ

Do celu mojej podróży pozostawało jeszcze kilkanaście kilometrów. Nieco kręta droga

wiodła wśród pól uprawnych i niewielkich sosnowych lasów. W powietrzu unosił się zapach
rozgrzanej żywicy, połączony z mniej przyjemną wonią kurzu, unoszącego się spod kół samochodu.
Na rozległych, nieco pożółkłych łąkach pasły się stada krów, które, wymęczone upałem, pokładały
się na ziemi.

Dochodziła czternasta. Za pół godziny miałem spotkać się z dyrektorem knyszyńskiej szkoły,

moim „nowym” przełożonym. Zbliżałem się do celu podróży. Najpierw za ostrym zakrętem droga
przecięła linię kolejową Białystok - Suwałki. Za nasypem torów, w perspektywie drogi, zobaczyłem
rozległe pola uprawne, za którymi widniały jakieś zabudowania. Po prawej, za cienką linią drzew,
rozpościerał się piękny widok na obszerne stawy rybne, a za nimi widać było szeroką połać pół
ciągnących się aż do widniejących na horyzoncie lasów. Kilkaset metrów dalej zobaczyłem tablicę
z frapującą nazwą miejscowości: „Knyszyn-Zamek”.

„Zamek w Knyszynie?” - pomyślałem ze zdziwieniem. „Nigdy o nim nie słyszałem”. A moja

wiedza na temat polskich zamków była, przynajmniej tak mniemałem, całkiem bogata. Ale nie
zobaczyłem tam żadnego zamku, jedynie dość rozległy obszar zabudowań jakiegoś dużego
gospodarstwa rolnego. Droga przede mną zaczęła biec zboczem łagodnego wzgórza. Z przodu
rozpostarła się przede mną szeroka panorama Knyszyna.

Pierwsze ślady osadnictwa na ziemi knyszyńskiej pochodzą z okresu holocenu, a więc sprzed

10000 lat. Największy rozwój osadnictwa w czasach prehistorycznych nastąpił około 3000 lat temu.

Ś

wiadczy o tym odkryta w ostatnich latach neolityczna kopalnia krzemienia w Nowinach

Kasjerskich, leżących niedaleko Knyszyna. W okresie średniowiecza ziemie te stanowiły
pogranicze wpływów osadnictwa mazowieckiego, litewskiego i ruskiego. Około 1500 roku tereny
te zostały nadane przez Jana Olbrachta kniaziowi Michałowi Glińskiemu. W 1509 roku Zygmunt
Stary przekazał je Mikołajowi Radziwiłłowi, biskupowi żmudzkiemu. Tenże w 1520 roku
ufundował w Knyszynie pierwszy kościół, a na początku XVI wieku wybudował tu swój dwór.
Radziwiłłowie samowolnie poszerzali swe włości. Użytkowali je bezprawnie, toteż w obliczu
otwartego konfliktu z królową Boną, w obawie przed konsekwencjami, ich właściciel, biskup

ż

mudzki Mikołaj Radziwiłł, zapisał w 1528 roku Knyszyn i okolice młodemu Zygmuntowi

Augustowi. Wówczas zapoczątkowano tu budowę obszernego, drewnianego dworu, otoczonego
folwarkami, stawami rybnymi i rozległym zwierzyńcem, w którym młody królewicz chętnie
polował. Gdy w 1548 roku został, po śmierci ojca, królem, zamek w Tykocinie i dwór w Knyszynie
stały się jego ulubionymi rezydencjami. Sprawowanie władzy królewskiej wymagało nieustannego
przemieszczania się między Wilnem i Warszawą. Knyszyn, położony między tymi dwoma
ośrodkami władzy, był miejscem ku temu bardzo wygodnym. Atutem było również jego ustronne
położenie. Tu ostatni Jagiellon odpoczywał w trakcie swoich podróży, chronił się przed częstymi w
tamtych wiekach zarazami i spotykał się ze swymi faworytami, ciągle mając nadzieję, po
bezdzietnych trzech małżeństwach, na spłodzenie syna, który przedłużyłby jagielloński ród.

W tych czasach z okolicznych ziem zostało utworzone starostwo i leśnictwo knyszyńskie.

Ośrodek miejski, założony przez królową Bonę na północ od wspomnianego tu dworu, w 1568 roku
otrzymał prawa miejskie. Złotym wiekiem dla Knyszyna był okres panowania Zygmunta Augusta.

17

Wybudowano wtedy ratusz, łaźnie, budynek wagi, wybrukowano ulice. Rozwijały się tu handel i
rzemiosło. Knyszyn stał się jednym z centrów reformacji, była w nim drukarnia kalwińska. Król
zmarł tu 7 lipca 1572 roku. W 1574 roku król Henryk Walezy nadał starostwo i leśnictwo
knyszyńskie Janowi Zamojskiemu. W połowie XVII wieku, miasto zostało zniszczone przez
Szwedów. Po III rozbiorze Polski Knyszyn wszedł w skład Prus, a po traktacie w Tylży znalazł się
w Cesarstwie Rosyjskim. Wówczas napłynęło tu wielu śydów, którzy rozwinęli handel i przemysł
włókienniczy. Mieszkańcy ziemi knyszyńskiej brali udział we wszystkich powstaniach
narodowych, manifestując swój patriotyzm. W czasie pierwszej wojny światowej miasto zostało
bardzo zniszczone. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku Knyszyn znalazł się w
województwie białostockim. W latach 1939-1941 był okupowany przez wojska sowieckie.
Zniszczone zostały wówczas zabudowania folwarku Knyszyn. W latach 1941-1942 istniało tutaj
getto, a w 1941-1944 obóz pracy przymusowej. Mieszkańcy ziemi knyszyńskiej walczyli na wielu
frontach drugiej wojny światowej.

Po minięciu przecznicy, którą tworzyła szosa wiodąca z Białegostoku na Mazury,

przejechałem główną ulicą miasteczka. Po obu jej stronach stały parterowe domy, jakiś większy
sklep spożywczy i stacja benzynowa. Dotarłem do rynku. Na jego obszarze, po lewej znajdował się
niewielki park. Zatrzymałem się przy kiosku „Ruchu”, żeby zapytać o drogę.

- Jak dojechać do szkoły? Musi pan skręcić w prawo, w Białostocką. Po około stu metrach, po

prawej stronie, zobaczy pan duży budynek. To tam - poinformował mnie kioskarz.

- Znajomy powiedział mi, że w waszym mieście są prowadzone badania archeologiczne. W

którym miejscu?

- Badania archeologiczne? Aaa... mówi pan o tych naukowcach, co to kopią dziury w ziemi i

czegoś tam szukają - domyślił się po chwili, o czym mówię. - Też na Białostockiej, tylko po drugiej
stronie. Jak pan minie szkołę, to znajdzie ich pan na trzeciej posesji.

Skręciłem we wskazaną ulicę. Tu też po obu stronach stały parterowe, czasem piętrowe

domy, niektóre jeszcze drewniane, pamiętające przedwojenne czasy. Do knyszyńskiego zespołu
szkół, mojego „nowego miejsca pracy”, droga rzeczywiście była prosta. W dużym budynku
mieściła się zarówno szkoła podstawowa, gimnazjum, jak i liceum. Wejście główne było
zamknięte, w końcu trwały jeszcze wakacje. Nacisnąłem przycisk dzwonka. Po paru minutach
pojawił się dozorca.

- Dzień dobry, ja do dyrektora szkoły - podałem swoje nazwisko.
- Dyrektora nie ma - odparł urzędowym tonem.
- A gdzie go znajdę? Jestem z nim umówiony.
- Jest w urzędzie miasta. Jak panu się spieszy, to pan tam idzie.
Zostawiłem samochód przed budynkiem szkoły. Urząd znajdował się bliziutko, bo na rynku.

Przy jego wschodniej pierzei stał duży budynek, w którym, według tablicy informacyjnej,
znajdował się urząd miasta i gminy, miejski ośrodek kultury i biblioteka publiczna. Na pierwszym
piętrze znalazłem sekretariat urzędu. Powiedziano mi, że dyrektor szkoły jest na spotkaniu u
burmistrza. Miało się ono niedługo skończyć, więc postanowiłem, że poczekam na niego na
korytarzu. Usiadłem obok starszego, może pięćdziesięcioletniego mężczyzny, który chyba również
czekał na koniec tego zebrania. Mój sąsiad wyglądem i zachowaniem sprawiał wrażenie osoby
towarzyskiej. Już po paru minutach odezwał się do mnie.

- Pan pewnie turysta? Jak się panu podoba nasza okolica?
- Piękne tereny. Dopiero co przyjechałem, a już mi się tu u was podoba. Ale nie jestem

turystą. Przyjechałem tu do pracy. Będę nauczycielem w waszej szkole.

18

- A czego będzie pan nauczał, jeżeli można zapytać?
- Wychowania fizycznego.
- To wspaniale. W zdrowym ciele zdrowy duch! Pan pozwoli, że się przedstawię - uścisnął

mocno moją prawicę, podając swoje nazwisko. - Jestem kierownikiem pobliskiego gospodarstwa
rolnego. A pozasłużbowo jednym z okolicznych regionalistów. Bo musi pan wiedzieć, że mamy w
Knyszynie Towarzystwo Regionalne imienia Króla Zygmunta Augusta. Jestem jego członkiem. W
ogóle prowadzimy prężną działalność w ośrodku kultury, który mieści się w tym budynku. Ostatnio
w Knyszynie-Zamku, w ośrodku rolnym, w którym pracuję, zorganizowaliśmy wystawę starych
zdjęć i ilustracji, prezentujących dawne widoki naszego miasta i okolic. Proszę nas odwiedzić,
zapraszam serdecznie.

Mój rozmówca okazał się przyjaznym i komunikatywnym człowiekiem. Zebranie trwało

nadal, więc nie obyło się bez wykładu o historii miasta.

- Musi pan wiedzieć, że mieszkańcy Knyszyna, mówiąc o swoim mieście, chętnie używają

przymiotnika „królewski”. Historia potwierdza słuszność takiego określenia. Król Zygmunt II
August, syn Zygmunta Starego i Bony, nie tylko wielokrotnie przebywał w Knyszynie, ale miał tu
też swój dwór królewski. Otrzymał te ziemie w roku 1528. Młody król odwiedził Knyszyn po raz
pierwszy dopiero w 1543 roku. Po kilku pobytach przejazdem, upodobał sobie tutejsze włości.

Nie bez znaczenia była Puszcza Knyszyńska, pełna grubego zwierza, w której król mógł

bezgranicznie oddawać się ulubionemu zajęciu, którym były polowania. Urządzano je często w
położonym niedaleko od kompleksu dworskiego Zwierzyńcu. Tenże, z domem myśliwskim,
znajdował się w miejscu, gdzie dziś rośnie las zwany Gajem oraz rozciąga się przylegające do niego
od południa uroczysko Popielewo. Trzymano tam w ogrodzeniu sarny, łosie, jelenie i inne
zwierzęta, których pilnowali tak zwani osocznicy. Na polowania król zapraszał często gości.
Wierzchowców dla myśliwych dostarczała królewska stadnina, jedna z największych w Europie.

Zygmunt August przebywał w Knyszynie wielokrotnie. Historycy wyliczyli, że podczas

swego panowania był tu dziewiętnaście razy, łącznie przez 549 dni. Stopniowo z niewielkiej osady
Knyszyn, w ciągu kilkudziesięciu lat, przeobraził się w ulubioną rezydencję króla. Zjeżdżała tu cała
królewska świta. Król rządził stąd Rzecząpospolitą Obojga Narodów, przyjmował tu posłów i
wydawał ustawy. W 1566 roku była nawet rozważana ewentualność zwołania tu sejmu. W
miejscowym dworze król wydał wiele ważnych dokumentów, między innymi 27 lutego 1568 roku
„Ustawę leśną”, stanowiącą pierwowzór współczesnych przepisów o ochronie lasów. A 24 marca
tego samego roku kolejną ustawą powołał Komisję Morską w Gdańsku, czyli pierwowzór
ministerstwa gospodarki morskiej.

Knyszyn stał się nawet jednym z miejsc akcji powieści Kraszewskiego „Zygmuntowskie

czasy”. Po śmierci Zygmunta Augusta jego serce zostało umieszczone w sarkofagu, który
ustawiono w starym kościele parafialnym, na rynku.

Z zainteresowaniem słuchałem tych informacji. Mogły mi się przydać w moich

poszukiwaniach. Ale w tym momencie drzwi sekretariatu burmistrza otworzyły się i wyszedł z nich
mężczyzna w średnim wieku.

- Pan Daniec? - zapytał podchodząc. - Bardzo przepraszam, ale mieliśmy właśnie ważne

spotkanie budżetowe. Umawiając się z panem, zakładałem, że skończy się wcześniej.

Pożegnałem się z moim miłym rozmówcą i poszliśmy z dyrektorem do szkoły. Wychodząc z

budynku, wskazał na pomnik stojący po prawej stronie.

- Czy przywitał się pan już z najważniejszym mieszkańcem naszego grodu? - zapytał z

uśmiechem.

19

Podeszliśmy do spiżowej postaci stojącej na niewysokim postumencie. Nieco przygarbiony, z

wyrazem lekkiego, melancholijnego smutku na twarzy, spoglądał na nas król Zygmunt August,
otulony długim, sięgającym ziemi, monarszym płaszczem.

- Widzę, że jesteście do niego bardzo przywiązani - zauważyłem.
- Tak, bo gdyby nie on, nasz Knyszyn byłby jedynie nikomu nieznanym, prowincjonalnym

miasteczkiem.

Po paru minutach dotarliśmy do budynku szkoły. Woźny, widząc swego pryncypała, otworzył

nam drzwi wejściowe.

- Nasza szkoła nosi imię profesora Czesława Kudzinowskiego, znanego filologa lituanisty,

wybitnego znawcy języków bałtyjskich. W jej skład wchodzi podstawówka, gimnazjum i liceum.
Będzie pan prowadził zajęcia z młodzieżą gimnazjalną - to ostatnie zdanie dyrektor powiedział z
lekkim uśmiechem, z czego domyśliłem się, że zna rzeczywisty powód mojego przyjazdu. - Zaraz
pokażę panu naszą salę gimnastyczną i szkolne boisko.

Po pokazaniu mi szkoły, dyrektor zaprowadził mnie na moją stancję. Miałem mieszkać na

Białostockiej, w wynajętym pokoju, w domu znajdującym się na posesji położonej sto kilkadziesiąt
metrów od szkoły. Pokój był niewielki, ale przytulny. Poza tym był to rejon stanowiący główny
obszar mego zainteresowania. Dosłownie kilkadziesiąt metrów stamtąd, po drugiej stronie ulicy,
znajdowała się posesja, na której odkryto ową tajemniczą studnię.

- Przygotowania do nowego roku szkolnego zaczynamy za cztery dni. Ma pan więc trochę

czasu dla siebie - dyrektor poinformował mnie na odchodnym.

Miła gospodyni wskazała mi miejsce na podwórku, gdzie mogłem zaparkować mój pojazd.

Byłem z tego zadowolony, ponieważ chciałem jak najdłużej pozostawać niezauważonym.
Przeniosłem z samochodu bagaże i rozpakowałem swoje rzeczy. Zapadał wieczór. Okno mojego
pokoju wychodziło na ulicę. Za niewysokimi krzakami bzu, rosnącymi w przydomowym ogródku,
widać było rząd parterowych domów stojących po drugiej stronie ulicy. Na zachodzie nieco
zaczerwienione słońce, kładąc na ogródkowych rabatach długie cienie, skłaniało się ku
horyzontowi. Gospodyni poprosiła mnie na kolację. Po posiłku położyłem się na łóżku i przez
godzinę zagłębiałem się w lekturze przywiezionych ze sobą przewodników turystycznych.

Nieco zmęczony podróżą zapadłem w głęboki sen. Niestety, nie był spokojny. Śniło mi się

bowiem, że stoję w jakimś starym zapuszczonym, porośniętym chaszczami ogrodzie, przy
cembrowinie starej studni. Nachylam się do jej wnętrza i widzę w głębi ciemne lustro wody. Po
wodzie coś pływa, zafrapowany nachylam się w głąb i w tym momencie czuję, jak czyjaś ręka
popycha mnie do środka. Lecę w dół. Mój krzyk odbija się echem od cembrowiny. Po długiej
chwili wpadam z głośnym pluskiem do wody. Jest przeraźliwie zimna. Zanurzam się głęboko.
Próbuję wypłynąć na powierzchnię, ale coś ciągnie mnie w głębinę. Tracę oddech. Rozpaczliwymi
wyrzutami rąk i nóg w końcu wypływam na powierzchnię. Do mych uszu dociera przeraźliwy,
diabelski śmiech. Wysoko w górze, nad krawędzią cembrowiny, widzę ciemny zarys twarzy
skrzywionej szyderczym spazmem. Twarz wydaje mi się znajoma...

Obudziłem się cały zlany potem. Spojrzałem na fosforyzujące wskazówki zegarka. Było po

pierwszej. W pokoju panowała głęboka cisza. Podszedłem do okna i otworzyłem je na oścież. W
moje nozdrza uderzył mocny zapach kwiatów rosnących pod oknami. Gdzieś w oddali cykały
równomiernym rytmem koniki polne. Nad uśpionym miasteczkiem rozpościerało się
ciemnogranatowe niebo, usiane milionami srebrnych gwiazd. Panował spokój. Tylko gdzieś w
oddali słychać było szczekanie podwórzowych psów. Oświetlona rzadko ustawionymi latarniami
ulica tonęła w półmroku. Nagle usłyszałem narastający szum silnika samochodowego. Chwilę

20

potem zobaczyłem za krzakami ciemną sylwetkę jakiegoś dużego auta jadącego bardzo powoli, ze
zgaszonymi światłami. Mrok nie pozwalał rozpoznać marki, wielkość i kształt wskazywały jedynie,

ż

e był to jakiś terenowiec. Samochód zatrzymał się po drugiej stronie ulicy, kilkanaście metrów od

naszej bramy. Usłyszałem cichy trzask otwieranych drzwi. Ciemna sylwetka kierowcy pojawiła się
na tle parkanu, w przerwie między krzakami bzu. Jedynym lepiej widocznym elementem był mały
czerwony punkcik zapalonego papierosa. Odniosłem wrażenie, że ten ktoś wpatruje się w moje
okno. Ukryty za firanką, byłem niewidoczny z zewnątrz. Po paru minutach ciemna postać znikła.
Ponownie cicho trzasnęły drzwi i samochód, nadal z wyłączonymi światłami, powoli odjechał w
kierunku rynku. Nie wiedziałem, co myśleć o tej zagadkowej wizycie. Przez pół godziny wierciłem
się na łóżku, zanim ogarnął mnie głęboki, niespokojny sen.

21

ROZDZIAŁ CZWARTY

KNYSZYN-ZAMEK • HISTORIA STAROSTWA • DOKTOR JAROSZEK •

WYKOPALISKA • WŁAMANIE • KRÓLEWSKA REZYDENCJA • POSZUKIWANIA •

STUDNIA GIśANKI

Rano obudziłem się o siódmej. Po śniadaniu, przygotowanym przez moją gospodynię,

postanowiłem wyruszyć na rozpoznanie terenu. Wizytę u archeologów odłożyłem na później.
Chciałem zrobić to dyskretnie. Pamiętając o zaproszeniu złożonym mi przez kierownika ośrodka
rolnego, zdecydowałem, że wybiorę się na długi spacer do Knyszyna-Zamku. Ten człowiek miał
szeroką wiedzę o historii tych okolic i mógł okazać się bardzo pomocny w moich poszukiwaniach.
Dla niepoznaki, z bagażnika samochodu wyjąłem podróżny plecak, żeby na miejscowych sprawiać
wrażenie turysty, który zawędrował w te strony.

Ulicą Białostocką doszedłem do rynku. Skręciłem w lewo podziwiając z daleka zgrabną, białą

sylwetkę kościoła parafialnego z wyniosłą wieżą. Ruszyłem ulicą Ty kocka, która po kilkuset
metrach przeradza się w szosę prowadzącą do tego miasta. Idąc poboczem, rozglądałem się dokoła,
obserwując nizinny, lekko pofałdowany krajobraz. Na lekko przyblakłym od upału błękicie nieba
nie było widać ani jednej chmurki. Słońce prażyło już na dobre. Po wejściu na niewysokie
wzniesienie dotarłem do Knyszyna-Zamku. Z lewej strony rozpościerał się teren gospodarstwa
rolnego. Długie, wielostanowiskowe obory były puste, bydło pasło się na rozległych łąkach
położonych na wschód od tej miejscowości. Podchodząc do budynku biura, natknąłem się na
wychodzącego stamtąd mego wczorajszego rozmówcę. Ucieszył się na mój widok.

- Witam na moich włościach - powiedział z uśmiechem, ściskając moją dłoń na powitanie. -

Chodźmy, pokażę panu naszą wystawę.

Idąc wzdłuż ulicy biegnącej po lekkiej pochyłości wzgórza, minęliśmy znajdujące się na

prawo budynki mieszkalne po dawnym pegeerze i doszliśmy do niewielkiego, parterowego
budynku. W środku, w sporej sali, była wystawa starych fotografii. Były to dziewiętnasto- i
dwudziestowieczne zdjęcia Knyszyna, Knyszyna-Zamku i okolic.

- Kiedyś ta miejscowość nosiła nazwę Knyszyn-PGR, ale po zmianie ustroju i upadku tego

typu gospodarstw, jej nazwa została zmieniona na obecną. Ta lepiej oddaje rolę tej miejscowości w
historii okolicy. A była to rola znaczna, bo właśnie tutaj przez pięć stuleci mieściła się siedziba
knyszyńskiego starostwa. Powstało ono na początku XVI wieku. Niedługo przed śmiercią
Zygmunta Augusta do starostwa knyszyńskiego dołączono położone na północy dobra rajgrodzko-
goniądzkie. W ten sposób powstał rozległy kompleks prywatnych dóbr królewskich. Po śmierci
króla starostwo, jako jego osobisty majątek, powinno przejść na jego siostrę Annę Jagiellonkę, ale
tak się nie stało. Zostało bowiem przejęte przez Rzeczpospolitą, czyli - jak dzisiaj mówimy -
„znacjonalizowane”. A musi pan wiedzieć, że starostwo knyszyńskie stało się wkrótce przodującym
ośrodkiem gospodarki rolnej w całej Rzeczypospolitej. W jego skład wchodziło ponad 50 wsi i dwa
miasta: Knyszyn i Goniądz. Sam folwark knyszyński posiadał 12 wsi.

- Musiało być dobrze zarządzane - zauważyłem.
- Tak, większość tutejszych starostów była dobrymi gospodarzami. A byli to ludzie

powszechnie znani, jak choćby pierwszy starosta Aleksander Chodkiewicz czy też Piotr
Chwalczewski, który jest zaliczany do grona najwybitniejszych zarządców agrarnych XVI stulecia,
czego dowodem było mianowanie go przez Zygmunta Augusta zarządcą wszystkich dóbr
państwowych na Litwie. To właśnie on przeniósł zaplecze gospodarcze dworu królewskiego z

22

Knyszyna do Knyszyna-Zamku. Innymi znanymi rodami, do których należało starostwo w
późniejszych czasach, byli Czapscy, Radziwiłłowie, Małachowscy, Krasińscy i Raczyńscy. A na
dowód wielkiej wartości tych dóbr podam fakt, że w 1659 roku sejm zastawił starostwo
knyszyńskie włoskiej rodzinie Orsettich za ponad pół miliona czerwonych złotych.

- A skąd ten „zamek” w nazwie waszej miejscowości?
- Wspomniany już przeze mnie Piotr Chwalczewski założył około 1554 roku w tym miejscu

folwark o charakterze gospodarczym. Upadek w pierwszej połowie XVII wieku dworu
królewskiego, który znajdował się na południowy wschód od miasta, spowodował, że rezydencją
starosty stał się właśnie tutejszy folwark. Starostowie nie dbali o rezydencję królewską. W drugiej
połowie XVI wieku starostą knyszyńskim był słynny hetman, kanclerz Jan Zamojski. W 1574 roku,
chcąc zagarnąć najbogatsze w Rzeczpospolitej starostwo, najechał Knyszyn i wdał się w zbrojny
konflikt z poprzednim starostą, Stefanem Bielawskim. Zatarg zakończył się nadaniem starostwa
Zamojskiemu przez króla Henryka Walezego. Na początku XVII wieku Zamojski wzniósł na
terenie folwarku nowy, murowany dwór starościński i założył tu ogród oraz park dworski.
Pozostałości tego parku są widoczne do dnia dzisiejszego. Później je panu pokażę. Natomiast u
schyłku XVII wieku, według projektu znanego architekta Tylmana z Gameren, wzniesiono tu pałac
z oficynami. Niestety, w 1764 roku spłonął i nigdy go nie odbudowano. Jeszcze w drugiej połowie
XIX wieku istniejące ruiny błędnie utożsamiano z królewską rezydencją. Kolejni właściciele
starostwa, Krasińscy, wybudowali tu dwór-zameczek. Niestety, został poważnie zniszczony w
trakcie działań wojennych w 1920 i 1944 roku. Zniszczenia te spowodowały, że do chwili obecnej z
dawnego majątku zachowały się jedynie cztery i to mocno przebudowane budynki. Tak zwany
„Zameczek”, został wybudowany przypuszczalnie w połowie XIX wieku. Po drugiej wojnie

ś

wiatowej był siedzibą dyrekcji PGR-u, a obecnie mieszczą się w nim biura zarządu naszego

gospodarstwa hodowlanego. Niestety, w aktualnej sylwetce tego budynku trudno dopatrzyć się

ś

ladów jego kształtu sprzed drugiej wojny światowej.

Oglądaliśmy powoli kolejne fotografie.
- A co przedstawia ta rycina? - wskazałem palcem.
Na reprodukcji starej litografii widać było jakieś ruiny wyzierające zza kilku wysokich drzew.

Gęste krzaki porastały zniszczone mury jakiejś budowli, otoczone z tyłu niewysokim pagórkiem.
Pośród drzew majaczył zarys studni z drewnianym kołowrotem. W tle obrazu, w oddali, widać było
zarys linii kolejowej z niewysokim budynkiem dworcowym i stojącym na stacji pociągiem.

- To dziewiętnastowieczna rycina przedstawiająca owe ruiny pałacu starościńskiego. Z tyłu

widać linię kolei brzesko-grajewskiej, oddanej do użytku w 1872 roku, i budynek stacji kolejowej
Knyszyn. Nie zna pan tej litografii? To rysunek Napoleona Ordy z 1876 roku, zatytułowany
„Studnia Giżanki”.

- Studnia Giżanki... - drgnąłem na dźwięk tych słów.
- Tak, nie słyszał pan o niej? - kierownik spojrzał na mnie ze zdziwieniem.
- O Giżance? Tylko trochę. Wiem, że była ponoć jedną z faworyt króla Zygmunta Augusta...
- No tak. Widzę zatem, że nie słyszał pan o tutejszej legendzie z nią związanej. Muszę przy

okazji panu o niej opowiedzieć. W rzeczywistości ta studnia z ryciny to studnia, która znajdowała
się kiedyś na terenie folwarku. Ludzie nazywali ją właśnie „Studnią Giżanki”. Niestety, po ostatniej
wojnie, podczas niwelacji popałacowego terenu została zasypana. Ale znamy, mniej więcej, miejsce
jej położenia. Na otwarciu tej wystawy gościliśmy syna ostatniego zarządcy knyszyńskiego
folwarku. I on nam wskazał miejsce, w którym się znajdowała.

„Studnia Giżanki”... - powtórzyłem w myślach. Jakaś, jeszcze nie w pełni uświadomiona myśl

23

zaczęła kiełkować w mojej podświadomości.

Następnego dnia rano, w trakcie śniadania, zapytałem moją gospodynię o archeologów

prowadzących wykopaliska w mieście.

- A, mówi pan o tych naukowcach, co to skarbów w ziemi szukają - odparła po chwili

zastanowienia. - A są, są. Już od Matki Boskiej Zielnej ryją dziury na tyłach siedliska starej
Maciągowej.

- A gdzie to jest, pani Heleno? - gospodyni, sympatyczna, nieco korpulentna kobieta około

pięćdziesiątki, tak miała na imię.

- To czwarte siedlisko licząc od mojego, idąc w kierunku na Chraboły. Łatwo poznać, bo cały

dom na szczycie jest obrośnięty dzikim winem. Ale co to? Już się pan zbiera, panie Pawle? A ja
właśnie nasmażyłam świeżych racuchów, specjalnie dla pana.

Nie mogłem odmówić. W ogóle, muszę przyznać, że pani Helena dbała o mnie nad wyraz. Aż

za bardzo. Szczególnie ponad miarę zajmowała się moim żołądkiem. Na przykład, zeszłego
wieczoru, na kolację jadłem arcysmaczny, wiejski chleb z plastrami kindziuka. To taka wędlina,
podlaski specjał, znany już nawet za granicą. A teraz, smakowite racuchy z grubego ciasta, smażone
w głębokim tłuszczu i posypywane cukrem pudrem rozpływały się w ustach. Pycha. Co prawda, na
przykład modelka, na widok takiej bomby kalorycznej z pewnością zemdlałaby z przerażenia, ale

ż

arłok mieszkający w moim żołądku nie mógł się oprzeć takim specjałom. W parę minut zjadłem

zaledwie... pięć sztuk. Ale, żeby od razu spalić te kalorie, zaraz wyruszyłem w teren.

Z tym wyruszeniem to była lekka przesada, bo do przejścia miałem raptem jakieś czterdzieści

metrów. Rzeczywiście, dom pod numerem 63 był obrośnięty gęstymi pnączami winorośli. Jej
zielone liście, pod wpływem sierpniowego słońca, traciły swój intensywny kolor, gdzieniegdzie
przechodząc już w żółć i intensywną czerwień. Dom był drewniany, zbudowany zapewne jeszcze w
XIX stuleciu, W niewielkim ogrodzie, od strony ulicy, zieleniły się wiśnie obsypane dużymi już,
prawie dojrzałymi owocami. Brama wjazdowa była otwarta na oścież.

- Dzień dobry - pozdrowiłem mężczyznę w średnim wieku, robiącego coś przy zamku furtki. -

Pan jest tu właścicielem?

- Ano jestem - powiedział, nie odrywając się od swego zajęcia.
- Czy to u pana pracuje ekipa archeologiczna?
- Tak. Pan do nich? Do pomocy? - zapytał.
- No, niezupełnie. Zaprosili mnie, żebym obejrzał ich znaleziska. Nazywam się Daniec. Będę

nauczycielem w waszej szkole.

- A czego, jeśli można wiedzieć? - okazał zainteresowanie.
- Wychowania fizycznego.
- A, to może będzie pan uczył i mojego chłopaka. Romek ma na imię.
- Niewykluczone. To mogę do nich wejść? - zapytałem, mając na myśli archeologów.
- Proszę bardzo, panie profesorze. Prosto przed siebie. Kopią za budynkami gospodarczymi.
„Profesor, tak mnie jeszcze nie nazywano”. Zaśmiałem się w duchu ze swojej „nominacji”.

Trochę mi było głupio, że w gruncie rzeczy oszukuję tych ludzi. Ale, na tym etapie mojej misji,
zachowanie incognito było sprawą nieodzowną.

Przeszedłem przez podwórko okolone zabudowaniami gospodarczymi. Obszedłem dookoła

nieduży budynek, chyba garaż. Wąska ścieżka, wśród krzewów dzikiego bzu, zawiodła mnie na
teren sporego pastwiska ograniczony z boków płotami sąsiednich siedlisk, a z przodu żerdziami
drewnianego płotu. Gdzieniegdzie rosły stare jabłonie. W kilku miejscach widać było wykopy,

24

różnej wielkości i kształtów. Zobaczyłem w nich sylwetki pracujących archeologów. Byli tak
zajęci, że nie zauważyli mojego przybycia. W położonym najbardziej na lewo już z daleka
rozpoznałem zgrabną postać Barbary. Chciałem zrobić jej niespodziankę, ale dojrzała mnie w
ostatniej chwili.

- Dzień dobry - pozdrowiłem ją podchodząc do krawędzi wykopu.
- Świetnie, że jesteś - spojrzała na mnie pod słońce, osłaniając oczy dłonią, w której trzymała

archeologiczną szpachelkę. Słoneczne, ostre światło wydobyło z tęczówek jej oczu bursztynowej
barwy błyski.

Wydostała się na powierzchnię i podała mi dłoń na powitanie. Z jej nieco zasmuconej miny

wyczytałem, że stało się coś złego.

- Chodźmy, przedstawię cię kierownikowi naszej ekipy.
Poprowadziła mnie w kierunku małego sadu, położonego przy zabudowaniach

gospodarczych. W cieniu starej, rozłożystej jabłoni stał sczerniały ze starości drewniany stół. Na
rozkładanym, turystycznym krześle siedział przy nim nieco tęgi, około czterdziestoletni mężczyzna,
ubrany w szorty i szary T-shirt. Pochylony nad blatem, rysował profil wykopu na dużym arkuszu
papieru milimetrowego.

- To pan Paweł Daniec, panie doktorze - przedstawiła mnie Barbara.
- Miło mi, Jaroszek - naukowiec uścisnął moją dłoń. - Pani magister powiedziała mi parę dni

temu, że pan przyjedzie. Dobrze, że pan już jest, bo mieliśmy tu w nocy nieprzyjemne zdarzenie.

Oboje mieli zatroskane miny. Posadzony przy stole, dostałem kubek wiśniowego kompotu.
- Jak pan już wie, w tutejszej studni - doktor Jaroszek wskazał na dziurę w ziemi widniejącą

wśród drzew sadu - znaleźliśmy złotą, ozdobną broszę. Znalezisko, już na pierwszy rzut oka,
wyglądało na bardzo cenne. Zabezpieczyłem je, chowając, na naszej stancji, do ogniotrwałej
kasetki, w której trzymamy najcenniejsze znaleziska. Dla pewności, kaseta była przypięta grubym
łańcuchem do ciężkiej, dębowej szafy. Nasza ekipa mieszka w sąsiedztwie, cztery posesje stąd, w
takim drewnianym, piętrowym domu. Wynajmujemy tam dwa pokoje na piętrze i magazynek na
parterze. Wczoraj mieliśmy dosyć ciężki dzień, więc zmęczeni położyliśmy się spać wcześniej.
Mam lekki sen i gdy około pierwszej w nocy usłyszałem jakiś podejrzany chrobot za oknem,
wyjrzałem na zewnątrz. Ulica była pusta, w przydomowym ogródku, w świetle ulicznej latarni, też
nikogo nie było widać. Ale gdy spojrzałem w dół, z niepokojem spostrzegłem, że okno do pokoju
na parterze jest otwarte na oścież. A sam je wieczorem dokładnie zamknąłem. W tym pokoju
trzymamy najcenniejszy sprzęt i znaleziska. Pełen obaw zszedłem na dół. Drzwi, od wewnątrz, były
zamknięte na klucz. Ten tkwił w zamku. Gdy wszedłem do środka przez okno i zapaliłem światło,
zdrętwiałem z przerażenia. Po ogniotrwałej kasecie pozostało jedynie kilkanaście ogniw łańcucha.

- Zawiadomiliście policję?
- Od razu pobiegłem na tutejszy posterunek. Ale na dyżurze był tylko jeden policjant.

Obiecał, że rano przyśle ekipę. Byli po szóstej. Zabezpieczyli ślady włamania i spisali protokół.

- Czy mógłbym obejrzeć miejsce włamania? - zapytałem, mając nadzieję, że może znajdę coś

ciekawego.

- Naturalnie. Z tym, że została nam jeszcze godzina do przerwy obiadowej. Proponuję, żeby

pani Basia pokazała panu teren wykopalisk, a w przerwie pójdziemy na stancję. Zgoda?

- Oczywiście. Z przyjemnością posłucham o wynikach waszych badań - oświadczyłem,

patrząc na Barbarę.

Uśmiechnęła się słysząc moje słowa. Poprowadziła mnie do przeciwległej części łąki, gdzie w

niezbyt głębokim wykopie jakaś młoda adeptka archeologii małą szpachelką oczyszczała skupisko

25

ciemnobrunatnych cegieł. Były dość nieregularnie ułożone, w dwóch blisko siebie położonych
nawarstwieniach.

- Co to takiego? - zapytałem.
- To pozostałości pieca. Widzisz te czarne przepalenia? Zanim przedstawię ci dotychczasowe

efekty naszych poszukiwań, nie obejdzie się bez krótkiego wstępu. Jak już wiesz, naszym zadaniem
jest określenie, na podstawie zachowanych śladów, położenia dawnego dworu królewskiego. Jego
początki sięgają pierwszych lat XVI wieku, a rozkwit, już jako rezydencji królewskiej, miał miejsce
w czasach króla Zygmunta Augusta.

- I sądzicie, że był położony właśnie tutaj?
- Taką, częściowo już udowodnioną hipotezę, stawia doktor Jaroszek. Rzecz w tym, że od

ś

mierci króla rezydencja popadła w zaniedbanie. Przez lata nie podejmowano praktycznie żadnych

prac remontowych. W ciągu niespełna stu lat z drewnianych zabudowań nie została belka na belce.
Nic zatem dziwnego, że już na początku XIX wieku nie bardzo było wiadomo, gdzie stał dwór. I
dopiero w wyniku naszych badań powoli jest ustalana lokalizacja tego obiektu.

- A kto zbudował rezydencję króla?
- Autorem i budowniczym był Job Bretfus, nadworny architekt królów Zygmunta Starego i

Zygmunta Augusta. Był on również autorem rozbudowy zamku wileńskiego i budowniczym zamku
tykocińskiego. Według zachowanych źródeł historycznych, kompleks dworski składał się z pięciu
głównych, drewnianych budynków, z których najważniejszym był Dom Króla, zwany także
wielkim lub nowym. Był zbudowany „na podrunie”. Oprócz tego był drugi dom wielki, obok
którego był ogród z altanką, a następnie trzeci dom wielki.

- A co to takiego ten „podrun” - zapytałem o nieznane mi słowo.
- To rodzaj drewniano-kamiennej podmurówki. Całe założenie dworskie powstawało

dwuetapowo i charakteryzowała je wielobudynkowość. Oprócz już wspomnianych, były jeszcze
dwa budynki mieszkalne dla dworu i służby, stary spichlerz, mały domek przy wrotach
wjazdowych, dwie kuchnie „z murowanymi wierzchami”, łaźnia, stara piekarnia, browar „z dwoma
kotłami piwnymi” oraz stajnie królewskie na kilkadziesiąt koni. W pobliżu Domu Króla znajdowała
się prawdopodobnie kaplica królewska. Domy mieszkalne i główne budynki gospodarcze
znajdowały się na obszarze położonym po północnej stronie dzisiejszej ulicy Białostockiej. Po
południowej były stajnie. Oprócz tego w skład całego kompleksu wchodził obszerny zwierzyniec,
czyli ogrodzony duży teren, na którym trzymano dzikie zwierzęta na potrzeby królewskich
polowań, rozległe pastwiska dla kilkuset koni z królewskiej stadniny, a także zespół królewskich
sadzawek hodowlanych, położonych na południe od wielkiego stawu, znajdującego się na północny
wschód od rezydencji. Staw został utworzony w zagłębieniu doliny rzeki Jaskrzanki, poprzez
spiętrzenie jej groblą, przy której zbudowano młyn.

- To musiał być zatem duży rezydencjonalno-gospodarczy kompleks - zauważyłem z

podziwem.

- Istotnie, Zygmunt August, jako właściciel tych ziem, bardzo lubił tu przebywać. Rezydencja

powstawała pod bacznym okiem monarchy, który dbał o nią i traktował jako miejsce zapewniające
mu prywatność i wypoczynek. Tylko król i najbardziej zaufani poddani mieli wgląd w sprawy
związane z zarządzaniem rezydencją oraz dotyczące znajdującego się w niej majątku.

- Czyli to co widzimy, to pozostałości królewskiego dworu? - zapytałem.
- Według tego, co pokazują dotychczasowe wyniki badań, zabudowania dworu królewskiego

rozciągały się po obydwu stronach obecnej ulicy Białostockiej, która kiedyś nazywała się Dworską.
Począwszy od miejsca, w którym znajduje się obecnie siedlisko numer 36, aż do rzeki Jaskranki.

26

Historia poszukiwań reliktów knyszyńskiego dworu jest dość długa. W przeszłości niektórzy
badacze mylnie identyfikowali jako dwór królewski dawny dwór i folwark starościński, który
istniał jeszcze do końca drugiej wojny światowej w obecnym Knyszynie-Zamku.

- Byłem tam wczoraj - pochwaliłem się Barbarze.
- Inni z kolei, jako miejsce dworu królewskiego, wskazywali wzgórze, zwane Górą Królowej

Bony, położone mniej więcej kilometr za miastem, jadąc ulicą Białostocką w kierunku wsi
Chraboły. Ale tę lokalizację definitywnie wykluczyły sondażowe badania, przeprowadzone w
drugiej połowie lat siedemdziesiątych XX stulecia przez białostockich archeologów. Wykopy
sondażowe i odwierty geologiczne nie wykazały obecności w tamtym miejscu żadnych warstw
kulturowych. Czyli, innymi słowy, wykazały, że nie było tam nigdy żadnej osady ludzkiej. To
błędne wskazanie mogło wynikać z historycznych wzmianek i przekazów miejscowej ludności, że
rezydencja znajdowała się na wzgórzu za miastem. Nie brano bowiem pod uwagę faktu, że obszar
szesnastowiecznego Knyszyna był dużo mniejszy niż dzisiaj i owo wzgórze „za miastem” musiało
znajdować się dużo bliżej niż Góra Królowej Bony. Po prostu, z biegiem czasu, zostało wchłonięte
przez miasto.

- Czyli to jednak tu?
- Wszystko na to wskazuje. Pośrednim dowodem na to są ślady, takie jak ten, przed którym

stoimy - Barbara wskazała na skupisko cegieł. - To pozostałości po renesansowym piecu. Niestety,
warstwy kulturowe uległy tu znacznemu przemieszaniu i zniekształceniu w wyniku późniejszej
działalności ludzkiej. Dodatkowym ograniczeniem naszych badań jest istniejąca tu gęsta zabudowa.
Nie możemy przecież rozebrać widocznych dookoła domów. Ale nawet z dotychczas odkrytych
pozostałości i śladów można wyczytać zarysy obiektów dawnego dworu. Oczywiście, badanie
archeologiczne to tylko jeden z elementów prowadzonych poszukiwań. Doktor Jaroszek prowadził
przez długie lata żmudne badania historyczne, połączone z rozpoznaniom struktury własnościowej
parcel siedliskowych i gruntów w obrębie dawnego Knyszyna.

W ramach badań archeologicznych wykonaliśmy kilkanaście wykopów sondażowych w

obrębach pięciu posesji przy ulicy Białostockiej. Odkryliśmy pozostałości trzech konstrukcji
kamienno-ceglanych, które zinterpretowaliśmy jako fragmenty konstrukcji piecowych. Z
zalegających wokół nich warstw ziemnych pozyskaliśmy fragmenty ceramiki i kafli piecowych.
Niektóre fragmenty kafli posiadają piękną ornamentykę i są szkliwione. Pozyskaliśmy sporo
zabytków ruchomych. Znaleźliśmy też kilka przedmiotów żelaznych i kilkaset destruktów kości
zwierzęcych. Najciekawszych odkryć dokonaliśmy w tym miejscu. Oprócz, widocznej przed nami
konstrukcji piecowej, natrafiliśmy na tym obszarze, jak wiesz, na dworską studnię.

Podeszliśmy kilkanaście metrów w kierunku kilku jabłoni, rosnących na skraju łajki.

Pośrodku znajdującego się tam wykopu, otoczona fragmentami zniszczonej cembrowiny, widniała
w ziemi ciemna plama studziennego otworu. Ostrożnie zeskoczyłem w dół wykopu i podszedłem
do cembrowiny. Była zrobiona z polnych kamieni, spojonych zaprawą. Zajrzałem w głąb otworu.
Jakieś cztery, pięć metrów poniżej, w ledwie docierającym tam świetle dnia, żółciła się na dnie
warstwa piasku.

- Czy ta złota brosza była jedynym przedmiotem, który w niej znaleźliście? - zwróciłem się

do Barbary.

- Praktycznie tak. Jedynie na odnalezionym szkielecie leżało jeszcze kilkanaście kamieni.
- Czy macie jakieś skojarzenia związane z tym obiektem? Mam na myśli nie tyle jego

funkcję, bo ta jest oczywista, ale jego historię. Tę nieformalną której próżno szukać w źródłach
historycznych, a która istnieje w pamięci ludzkiej i dawnych podaniach?

27

- Co masz na myśli? - Barbara nie bardzo zrozumiała, o co mi chodzi.
- Znasz miejscowe opowiadanie o „Studni Giżanki”.
- Tak, ale to tylko legenda. Poza tym, z tego co mi wiadomo, ona znajdowała się na terenie

starościńskiego folwarku.

- Według mnie, była studnią dworską położoną na terenie królewskiej rezydencji. I wygląda

mi na to, że właśnie przed nią stoimy...

Na te słowa ciemnobursztynowe źrenice oczu Barbary aż rozszerzyły się ze zdumienia.

28

ROZDZIAŁ PIĄTY

ZOSTAJĘ TRENEREM „PODLASIAKA” • BIAŁOSTOCKI TROP • ASPIRANT MIĘTUS

• BILET • PIERWSZY TRENING

Kiedy, po wizycie na stancji archeologów, wróciłem na obiad, gospodyni powtórzyła mi, że

był ktoś ze szkoły z wiadomością, żebym stawił się u dyrektora.

- Dobrze, że pan jest, panie Pawle - powitał mnie, gdy pół godziny później zjawiłem się w

jego gabinecie. - Powstał nieoczekiwany problem. Dziś rano dowiedziałem się, że trener naszych
trampkarzy zasłabł i został zabrany do szpitala na obserwację. Nie wiadomo, jak długo to potrwa. A
pojutrze miał jechać z chłopakami na obóz sportowy. Ten wyjazd już odwołałem, ale wznowienie
rozgrywek za miesiąc i ktoś musi poprowadzić z nimi treningi. Pomyślałem więc o panu.

- Ale ja słabo znam się na trenowaniu piłkarzy - powiedziałem zaskoczony, mimo że

pamiętałem mój „trenerski” epizod z drużyną „Tornado” Jagódka.

- Ale, z tego co wiem, zna się pan na treningu kondycyjnym. A właśnie ten element mieli

ć

wiczyć na tym etapie przygotowań. Coś niecoś słyszałem o panu od mojego przełożonego z

kuratorium - dodał z tajemniczym uśmiechem.

Widać było, że moja „oferta” pracy, „złożona” przez Pana Samochodzika, była dość

szczegółową.

- No cóż, spróbuję - odpowiedziałem trochę niezdecydowanym głosem.
- Świetnie. Proponuję, żeby rozpoczął pan od jutra. O dziewiątej rano przeprowadzi pan

pierwszy trening. Chłopcy będą na pana czekali na stadionie. Wie pan, gdzie to jest?

- Jeszcze tam nie byłem.
- Zatem chodźmy, pokażę panu.
Stadion był położony bardzo blisko szkoły, na błoniach. Po paru minutach stanęliśmy przed

metalową bramą, nad którą widniała klubowa nazwa „UKS Podlasiak”. Stadion nie był duży, ale
sprawiał wrażenie zadbanego.

- Co oznacza ten skrót? - zapytałem.
- Uczniowski Klub Sportowy. Starsza młodzież bierze udział w rozgrywkach B-klasy, a

młodsi trampkarze grają w lidze międzyszkolnej. Pan zajmie się właśnie młodszymi. To chłopcy z
klas od czwartej do szóstej naszej podstawówki. Mamy też parę dziewczyn. Trzy sezony temu
zadebiutowali w rozgrywkach wojewódzkich. Na razie bez wielkich sukcesów, ale rywalizują z
bardziej doświadczonymi drużynami. Jesteśmy z nich bardzo dumni. Byłem na kilku treningach,
bardzo się starają i wkładają w to dużo sił i serca. To sympatyczne urwisy, na pewno znajdzie pan z
nimi wspólny język. Ale trzeba ich krótko trzymać, bo inaczej „wejdą panu na głowę” - dodał na
zakończenie.

Po obejrzeniu stadionu pożegnałem się z dyrektorem i poszedłem na stancję. W drodze

zapikał w kieszeni mój telefon komórkowy.

- Witaj, Pawle. Co nowego? - usłyszałem głos szefa.
W kilku zdaniach streściłem moje dotychczasowe dokonania. Opowiedziałem również o

mojej teorii dotyczącej odnalezionej studni.

- Ciekawy wniosek, czas pokaże, czy masz rację. A co do twoich nowych obowiązków, to

bardzo dobrze, nabierzesz nowych doświadczeń trenerskich - roześmiał się, usłyszawszy, jakie
dostałem zadanie. - A tak na poważnie, w sprawie tego włamania skontaktuj się z miejscowymi
policjantami, może uda ci się dowiedzieć czegoś ciekawego.

29

- Właśnie wybieram Się do nich.
- Ale i ja mam dla ciebie zadanie. Musisz pojechać do Białegostoku. Wczoraj zadzwonił do

mnie znajomy antykwariusz z bardzo ciekawą wiadomością. Otóż jego kolega, który prowadzi w
Białymstoku zakład jubilerski, miał dwa tygodnie temu dziwną wizytę. Przyszedł do niego jakiś
młody mężczyzna i chciał sprzedać złoty, ozdobny łańcuch. Był uszkodzony, brakowało części
ogniw. Ale uwagę jubilera zwróciło piękno jego wykonania i krój ogniw. Od razu poznał, że ma
przed sobą szesnastowieczny klejnot dużej wartości. Gdy zaczął wypytywać sprzedającego, skąd
ma ten przedmiot, młodzieniec najpierw zaczął się mętnie tłumaczyć, a następnie, nieoczekiwanie,
wyrwał łańcuch z ręki jubilera i wybiegł ze sklepu.

- Podejrzewa pan, że to może mieć jakiś związek z naszą sprawą?
- Zbyt mało wiemy, żeby wyciągać wnioski. Ale trzeba to sprawdzić. Jutro, po treningu

pojedź tam - pan Tomasz podał mi nazwisko jubilera i adres sklepu.

- Dobrze - odparłem i rozłączyłem się.
Komisariat policji w Knyszynie znajduje się przy rynku pod numerem 6. Gdy tam zaszedłem,

zgłosiłem się do dyżurującego policjanta prosząc o rozmowę z komendantem. Posterunkowy
otaksował mnie uważnym wzrokiem.

- A w jakiej sprawie?
- Służbowej.
- A dokładniej?
- Dokładniej to wyjaśnię już samemu komendantowi - odparłem wymijająco.
Nieco urażony, wskazał mi krzesło stojące pod ścianą.
- Niech pan zaczeka. Komendant jest w terenie. Będzie za dwadzieścia minut.
Czas oczekiwania wykorzystałem na studiowanie mapy okolic, wiszącej na ścianie. Właśnie

oglądałem interesujący mnie jej fragment, gdy drzwi wejściowe otworzyły się z trzaskiem i do
wnętrza wszedł energicznym krokiem trzydziestokilkuletni mężczyzna w mundurze młodszego
aspiranta. Spod daszka policyjnej czapki widać było jego nieco ogorzałą, sympatyczną twarz.
Krzaczaste brwi skrywały żywe, wesołe oczy, a pulchny, nieco garbaty nos wyrastał znad gęstej
kępy sumiastych wąsów. Rzucił na mnie okiem, po czym podszedł do barierki, za którą siedział
posterunkowy i huknął na niego barytonem.

- Co nowego, Buła?!
- Wszystko w porządku, panie komendancie! - służb iście zameldował podwładny i wskazując

wzrokiem na mnie, dodał: - Ma pan gościa.

- Pan do mnie? - komendant obrócił się w moją stronę. - W jakiej sprawie?
- Proszę o kilka minut rozmowy - podszedłem do policjanta, wyciągając rękę na powitanie.
- Proszę do mnie - odpowiedział, otwierając drzwi do swego pokoju.
Posadził mnie na krześle, stojącym naprzeciwko jego biurka. Powiesił czapkę na wieszaku i

usiadł naprzeciwko mnie.

- Z kim mam przyjemność? - zapytał, przyglądając mi się z uwagą.
- Przepraszam, nie przedstawiłem się. Ale przyjechałem tu w pewnej delikatnej sprawie i na

razie nie chcę ujawniać osobom postronnym swojej tożsamości. Oczywiście, pan jest wyjątkiem.
Moi przełożeni przysłali mnie tutaj dla zbadania pewnej zagadki historycznej. Związana jest z
odkryciem archeologicznym, o którym zapewne pan słyszał w związku z nocnym włamaniem do
ich siedziby. Dla zachowania incognito występuję tu jako nowy nauczyciel wf-u w tutejszej szkole.

- Coś niecoś o tym słyszałem - wtrącił policjant.
- Nazywam się Paweł Daniec. Jestem pracownikiem Departamentu Ochrony Zabytków

30

Ministerstwa Kultury i Sztuki - przedstawiłem się okazując legitymację służbową.

- Miło mi. Młodszy aspirant Miętus - policjant skinął lekko głową. - Domyślam się, że

rozmawiam, że tak się wyrażę, z kolegą po fachu. Komórka, w której pan pracuje, to taka swoista
policja w waszym resorcie?

- Można tak to określić.
- W czym mogę pomóc?
- Sprawa dotyczy odkrycia dokonanego przez archeologów w pozostałościach starej studni. A

właściwie chodzi o skradzioną im złotą broszę. Chciałbym porozmawiać na temat przeprowadzonej
przez was wizji na miejscu przestępstwa.

- Śledztwo jest dopiero rozpoczęte - odparł policjant, nieco się wahając. - Obowiązuje mnie

tajemnica służbowa. No, ale podstawowymi informacjami mogę się z panem podzielić. Co pan chce
wiedzieć?

- Byłem już na miejscu przestępstwa, ale chciałbym usłyszeć opinię fachowca. Czy

znaleźliście jakieś ślady?

- Widzę, że nie traci pan czasu. No cóż, niestety, nic specjalnego. Wygląda na to, że mamy do

czynienia z fachowcem. śadnych odcisków palców, szyba w oknie wycięta diamentem, łańcuch
zgrabnie przecięty nożycami do metalu... - wyliczał Miętus. - Porządna robota. To na pewno był
jakiś profesjonalista na gościnnych występach. Włamywacze z naszych terenów działają w sposób
o wiele bardziej prymitywny.

- Czyli nie ma żadnego punktu zaczepienia?
- Cóż, chyba trudno za takowy uznać bilet wstępu do muzeum. Leżał na podłodze, przy oknie,

przez które włamał się złodziej.

- Do muzeum? Którego? - zapytałem zaskoczony.
- Tego w Tykocinie, które mieści się w dawnej bożnicy żydowskiej.
- Ciekawe. Ale może to bilet któregoś z archeologów?
- Zapytaliśmy ich o to. Nikt z ich ekipy jeszcze nie był w tym mieście.
- Ja też coś znalazłem, panie aspirancie - poinformowałem, rozsznurowując swój podręczny

plecak. Ze środka wyjąłem papierowe zawiniątko.

- Odcisk buta? - zapytał ze zdziwieniem Miętus, gdy rozwinąłem papier. Przez chwilę oglądał

gipsowy odlew, posapując i poruszając zabawnie sumiastymi wąsami. - Skąd pan to ma?

Pożyczyłem od archeologów trochę gipsu i odlałem ślad męskiego pantofla, znaleziony w

przydomowym ogródku.

- Ale tam, pod oknem, rośnie trawnik.
- Ślad znalazłem na świeżo skopanej rabatce, pod parkanem. Był przysłonięty roślinami, więc

pewnie dlatego go nie zauważyliście - dodałem, widząc jak aspirant czerwienieje na twarzy w
przypływie złości.

- No, dam ja bobu moim ludziom! - zasapał, otwierając z trzaskiem drzwi gabinetu. - Buła!

Kto był na wizji u tych archeologów?! Przeoczyć taki ślad! Ech, szerloki holmsy za pięć groszy!

Posterunkowy odpowiedział szefowi głosem tak słabym, że nic nie dosłyszałem.
- No cóż... Nie popisały się te moje orły... - Miętus mruknął gniewnie, powracając za biurko. -

Dziękuję za pomoc. Dołączymy ten odlew do akt śledztwa.

Niech pan zwróci uwagę na tą charakterystyczną niedoróbkę na podeszwie tego buta.
Na bieżniku, składającym się z regularnych pasków biegnących w poprzek podeszwy, widać

było trzycentymetrową, podłużną dziurę, niedolewkę.

- Panie komendancie, mam małą prośbę. Czy mógłbym zobaczyć ten znaleziony bilet?

31

- W tej sytuacji nie mogę odmówić.
To mówiąc, podszedł do stojącej w rogu, ogniotrwałej szafy i wyciągnął ze środka teczkę z

aktami sprawy. Po chwili trzymałem w ręku mały prostokącik papieru z nadrukiem i widniejącym
tam stemplem muzeum. Z datownika wynikało, że bilet został sprzedany przedwczoraj. Na drugiej
stronie, w niezadrukowanym miejscu, był niewyraźny napis długopisem: „Tu, 29 o 13”.
Podszedłem do okna, żeby mieć więcej światła i uważnie obejrzałem bilet przez wyciągnięte z
kieszeni szkło powiększające. Niestety, nie było na nim żadnych odcisków ani innych śladów.

- Dziękuję - powiedziałem, oddając bilet komendantowi.
- Skorzystam z okazji, że mam przed sobą fachowca od tych spraw. Co, pana zdaniem,

sprawca lub sprawcy mogą zrobić z tą skradzioną broszą?

- No cóż, przetopienie jej na złom byłoby szczytem głupoty. Pomimo pewnych uszkodzeń,

jest to bardzo rzadki okaz dawnej sztuki jubilerskiej. Są kolekcjonerzy, którzy za taki przedmiot
gotowi są zapłacić dziesiątki tysięcy dolarów. Zapewne złodzieje będą próbowali przemycić to za
granicę.

- Używa pan liczby mnogiej..
- Tego nie robi się w pojedynkę.
- Rozumiem. No, to będziemy w kontakcie, panie Pawle. Jak by pan coś nowego wykrył,

proszę o sygnał - policjant uścisnął moją dłoń na pożegnanie. - Zrobimy wszystko co możliwe, żeby
wykryć sprawców. Gdyby potrzebował pan pomocy, proszę nas zawiadomić.

Wizyta w komisariacie policji nie przyniosła żadnych rewelacji. Ale trudno było się takowych

spodziewać. Pewne nadzieje wiązałem jedynie z owym biletem do muzeum.

Następny ranek miał być inauguracją, przepraszam, właściwie kontynuacją, mojej „kariery”

trenerskiej. Jak już wspomniałem, kiedyś na Dolnym Śląsku, przy okazji jednej z akcji
poszukiwawczych, przyszło mi pełnić rolę coacha młodzieżowej drużyny piłkarskiej „Tornado”
Jagódka. Ale, nic nie ujmując tamtej sympatycznej młodzieży, ich zespół był jedynie drużyną
amatorską, uczestniczącą w sportowych rozgrywkach pomiędzy kilkoma tamtejszymi
miejscowościami. Tu natomiast miałem się zająć drużyną trampkarzy młodszych, biorących udział
w oficjalnych rozgrywkach międzyszkolnych, zarejestrowanych w podlaskim oddziale PZPN.
Pocieszałem się jedynie tym, że trener drużyny powróci szybko do zdrowia, czego mu zresztą
szczerze życzyłem.

Wstałem wcześnie rano i wskoczywszy przed śniadaniem w dres, wybiegłem z domu.

Pomimo wczesnej pory, słońce wisiało już wysoko nad horyzontem. Na powitanie dnia w gałęziach
drzew wesoło świergotały ptaki. Choć niebo było bezchmurne, upał, na szczęście, nie dawał się
jeszcze we znaki.

Za furtką skręciłem w prawo, w kierunku podmiejskich błoni. Zacząłem biec chodnikiem,

wzdłuż ulicy. Najpierw spokojnie, powolnym tempem, w miarę upływu czasu przyspieszając coraz
bardziej. Czułem, jak krew zaczyna pulsować w skroniach, oddech robi się coraz szybszy, a w
mięśniach powoli zaczyna narastać zmęczenie. Biegnąc wzdłuż płotów kolejnych posesji, w paru
miejscach spostrzegłem zdziwione moim widokiem miny mieszkańców pracujących w
przydomowych ogródkach.

„Poczekajcie, moi drodzy. Niedługo zobaczycie więcej takich widoków” - pomyślałem w

duchu.

Po kilkuset metrach asfaltowa ulica przemieniła się w utwardzony trakt, a zabudowania

miejskie ustąpiły miejsca łakom. Po obydwu stronach drogi stał rząd drzew, a pomiędzy nimi rosły

32

rzadkie zarośla. Osłonięty przed wzrokiem ciekawskich, rozpocząłem cykl ćwiczeń rozluźniających
mięśnie. Po kilkunastu minutach zrobiłem krótką przerwę, poświęconą na podziwianie uroków
rozpościerającego się dokoła krajobrazu. Następnie pobiegłem z powrotem na stancję, żeby z
animuszem rzucić się na stojące na kuchennym stole śniadanie.

Do rozpoczęcia treningu było jeszcze trochę czasu. Wykorzystałem go na odbycie dwóch

rozmów telefonicznych i krótką lekturę przywiezionych ze sobą przewodników turystycznych i
map. Za dziesięć dziewiąta wyszedłem z domu w kierunku stadionu. Po pięciu minutach byłem na
miejscu. Przechodząc przez bramę, na płycie boiska zobaczyłem kilkunastu chłopców w wieku
dziesięciu - dwunastu lat. Była w śród nich również jedna dziewczyna.

Zajęci grą, nie zauważyli mojego przybycia. Grali na bocznym boisku, które miało mniejsze

rozmiary, bardziej przystosowane do ich fizycznych możliwości. Podszedłem do linii bocznej i
przez kilka minut oglądałem ich wyczyny. Mieli na sobie zielone kostiumy piłkarskie. Na ich
koszulkach, na piersiach, widniały emblematy klubu i herb miasta Knyszyna. Widać było, że
wkładają w grę dużo serca i zaangażowania. Jak to młodzi, grając żywiołowo, trochę za mało
przywiązywali wagi do taktyki, idąc zbyt dużą liczbą graczy do przodu i odsłaniając w ten sposób
tyły. Ten błąd popełniały obydwa zespoły, na które byli podzieleni. Ale w tym wieku to rzecz
naturalna. Gdy się ma dziesięć lat, każdy chce być napastnikiem i strzelać gole.

Co chwila więc, pod każdą z bramek, kłębiła się grupka krótko ostrzyżonych chłopięcych

głów, a żywe okrzyki i gestykulacje albo nagradzały, albo ganiły poszczególne zagrania kolegów.
Ku memu zaskoczeniu, jedyna przedstawicielka płci pięknej, blondynka z długimi, spiętymi z tyłu
włosami, radziła sobie nie gorzej od swoich partnerów. Grając na obronie, pokrzykiwała głośno na
pomocników i napastników ze swojej drużyny, a oni, o dziwo, wykonywali jej polecenia. W
pewnym momencie, wybijając piłkę spod nóg szarżującego na ich bramkę przeciwnika, niechcący
podcięła mu nogi i chłopak poleciał do przodu, przez chwilę orząc nosem murawę. Gdy
zdenerwowany rzucił się w jej kierunku, wymachując żywiołowo rękami, pomiędzy nim a
dziewczyną wyrósł błyskawicznie ostrzyżony najeża brunecik i zahamował swym ciałem zapędy
poszkodowanego.

- Wiewióra! Uspokój się! - krzyknął ostrzegawczo.
- No co?! Faul! Podcięła mi nogi! - nie dawał za wygraną bojowo nastawiony napastnik.
- Faul może i był, ale trzymaj ręce przy sobie!
Ale Wiewióra, który swoje miano zawdzięczał, bez wątpienia, płomiennorudej fryzurze,

najwyraźniej nie należał do posłusznych, bo mimo wyraźnej fizycznej przewagi brunecika, rzucił
się na niego z pięściami. Zanosiło się na bijatykę, więc uznałem, że dłużej nie mogę tylko się
przyglądać.

- Spokojnie, panowie! Faul był, ale nie umyślny! - wkroczyłem do akcji, przytrzymując

obydwu za ramiona.

Dopiero teraz zauważyli moją obecność. Zaskoczeni, nieco ochłonęli w swoich zapędach.

Widząc mój dres, musieli się domyślić, kim jestem, bo po chwili bojowy zapał Wiewióry znacznie
osłabł.

- Dzień dobry. Nazywam się Paweł i mam przeprowadzić z wami trening kondycyjny.

Ustawcie się w szeregu, żebym mógł się z wami zapoznać. Jak masz na imię? - zwróciłem się do
„obrońcy kobiet”. Postawa chłopaka mi się spodobała. Postanowiłem ją wykorzystać.

- Rafał, panie trenerze.
- Dobrze. Ustaw kolegów i koleżankę i przedstaw ich po imieniu.
Pomimo swej widocznej żywiołowości, młodzież okazała się posłuszną, bo już po

33

kilkudziesięciu sekundach stał przede mną równy szereg. Na zaczerwienionych od gry twarzach
widać było ich zaciekawienie moją osobą. I tylko roześmiane oczy nastolatków zdradzały
oczekiwanie na wesołą zabawę. Z Rafałem, idącym przodem, przeszedłem przed frontem. Chłopiec
przedstawiał każdego z osobna, podając oprócz imienia, także funkcję na boisku.

Byli zmęczeni grą, więc zacząłem od ćwiczeń relaksujących. Po dwóch kwadransach,

poświęconych na różnego rodzaju skłony, przysiady i innego rodzaju czynnością zarządziłem
krótką przerwę na odpoczynek. Usiadłem na trawie, a młodzież obsiadła mnie wokoło.

- Przyjechał pan do nas na stałe? - jako pierwszy odważył się zadać pytanie Adam, wysoki

blondynek w niebieskim stroju bramkarza.

- Jeszcze nie wiem. Na razie zostałem przyjęty w waszej szkole na próbę.
- A co to za znaczek? - zapytała Aśka, bo tak miała na imię energiczna obrończyni. Jej

niebieskie, bystre oczy wypatrzyły bowiem metalową odznakę wiszącą na łańcuszku na mojej szyi.

- To pamiątkowa odznaka ze służby wojskowej.
- A w jakiej formacji pan służył?
- W „czerwonych beretach”.
- Był pan komandosem? - piegowaty blondynek, z nieco potarganą fryzurą, przypominającą

spłowiała na słońcu kopę siana, wykazał się wiedzą wojskową.

- Tak.
To skakał pan na spadochronie i zna pan sztuki wschodnich walk?! - zapytał z przejęciem. Na

te słowa w oczach pozostałej czeredy zauważyłem nieukrywany podziw.

- Zdarzało się - odpowiedziałem skromnie. - A co do tych wschodnich walk, to mogę was

nauczyć paru umiejętności, ale pod warunkiem, że będziecie się przykładać do zajęć.

- Hura! - wykrzyknęli chórem z radości.
- Koniec przerwy! - oznajmiłem gromko.
W tej części treningu ćwiczyliśmy biegi. Podzieliłem grupę na trzy zespoły. W trzech

rzędach, wzdłuż boiska, wbiliśmy w murawę, w odstępach, drewniane tyczki. Zarządziłem biegi
slalomem. Potem robiliśmy w biegu tak zwane interwały. A na koniec zrobiliśmy pięć okrążeń
dookoła boiska.

Dochodziło południe. Słońce stało już w zenicie, wiatru nie było ani na lekarstwo. Z nieba lał

się coraz większy żar, a z naszych ciał cienkie strumienie potu. Ale dzieciaki dzielnie znosiły trudy

ć

wiczeń. Widać było, że im się to zaczyna podobać.

- Na dzisiaj dosyć - zawołałem, gdy zakończyli ostatnie okrążenie. - Następny trening w

poniedziałek o dziewiątej. Przyjdziecie?

- No pewnie! - odrzekł za wszystkich Rafał. - Fajny trening. I to, że ćwiczy pan razem z nami.

Nasza poprzednia pani od wf-u zawsze tylko stała z boku i dmuchała w gwizdek.

- No to się cieszę. Następnym razem pokażę wam kilka chwytów aikido - obiecałem.
Zadowoleni z obietnicy, przebrali się i pozbierawszy sprzęt, porozchodzili się do domów.

34

ROZDZIAŁ SZÓSTY

BIAŁOSTOCKIE ZABYTKI • OPOWIEŚĆ JUBILERA • TAJEMNICZY MŁODZIENIEC •

ZNOWU CARAGLIO • ZAPROSZENIE • KRYPNO KOŚCIELNE • SARKOFAG •

WYJAZD DO TYKOCINA

Po obiedzie znalazłem w moich rzeczach plan Białegostoku i z kluczykami w dłoni

poszedłem na podwórko, gdzie pod drewnianym zadaszeniem stał mój trabant. Silnik zapalił już za
pierwszym razem i z cichym szumem pojazd wytoczył się na ulicę. Po dojechaniu do rynku,
skręciłem w lewo na Tykocin, a po dotarciu do szosy 669, ponownie w lewo, w stronę stolicy
Podlasia.

Trasa była dość urozmaicona. Początkowo płaski, nizinny teren przerodził się w pofalowane

morenowe wzgórza, porośnięte lasami nieodległej Puszczy Knyszyńskiej. Pół godziny później
dotarłem do przedmieść Białegostoku. Skręciłem w drogę prowadzącą do centrum.

Sklep jubilerski, którego adres podał mi pan Tomasz, znajdował się na jednej z bocznic

odchodzących od Lipowej, głównej ulicy centrum miasta. Sklep mieścił się na parterze dużej, szarej
kamienicy. Niestety, miałem pecha. Był zamknięty, a na drzwiach wejściowych wisiała kartka
informująca, że właściciel wróci za godzinę. Nie zmartwiło mnie to specjalnie. Wolny czas
postanowiłem przeznaczyć na spacer po centrum.

Wróciłem na Lipową i skręciwszy w lewo, podążyłem w kierunku rynku Kościuszki, przy

którym, w ładnym budynku dawnego ratusza, ma swoją siedzibę Muzeum Podlaskie. Ratusz
zbudowano w latach 1745-1768. Obiekt składa się z korpusu głównego, zwieńczonego wieżą
nakrytą barokowym hełmem, oraz czterech alkierzy położonych w narożach budynku. W muzeum
znajduje się między innymi galeria malarstwa polskiego, zbiory archeologiczne i etnograficzne.

Miałem zbyt mało czasu na zwiedzenie tamtejszych ekspozycji. Poszedłem więc dalej Lipową

w kierunku widocznej z daleka, wyniosłej bryły neogotyckiej katedry białostockiej. Na jej tle
widniały białe mury starego kościoła farnego. Zbudowano go w latach 1617-1626. Do środka
wszedłem przez ozdobny portal. W barokowym ołtarzu obejrzałem obraz „Wniebowzięcie
Najświętszej Maryi Panny”. Po bokach ołtarza widniały marmurowe nagrobki Stefana Mikołaja
Branickiego i jego żony Katarzyny, oraz Jana Klemensa Branickiego, fundatorów świątyni, którzy
są pochowani w kryptach pod posadzką kościoła. Kościół farny jest niewielki. Z tego powodu, w
połowie XIX wieku, mieszkańcy miasta rozpoczęli starania o wzniesienie nowej, większej świątyni.
Na zgodę władz carskich czekali długo. Zezwolenie dostali dopiero w 1899 roku, jednak jedynie na
wzniesienie „dobudówki” do starego kościoła. Wówczas rozebrano w nim prezbiterium i
rozpoczęto budowę neogotyckiego kościoła. W taki sprytny sposób ominięto carski „ukaz”.
Konsekracji świątyni dokonano w 1905 roku. Kościół zbudowano na planie krzyża łacińskiego,
wnętrze jest trójnawowe z poprzeczną nawą. Od strony wejścia wznoszą się dwie strzeliste wieże.
Drewniany neogotycki ołtarz główny został wykonany przez Wincentego Barańczaka w 1915 roku.

Z chłodnego wnętrza świątyni wyszedłem prosto na zalany słońcem plac, rozgrzany

sierpniowym upałem.

Będąc tak blisko, nie mogłem odmówić sobie, choćby krótkiej, wizyty w parku otaczającym

Pałac Branickich, zwany, z uwagi na swą urodę, „podlaskim Wersalem”. Wchodząc przez dawną
bramę wjazdową, ujrzałem przed sobą barokową bryłę tej majestatycznej, pięknej budowli.

Już w XV wieku w Białymstoku istniał dwór ówczesnego właściciela tutejszych włości

Raczki, Tabutowicza. W połowie XVII wieku kolejni dziedzice Białegostoku, Wiesiołowscy,

35

wznieśli obronny zamek. Jego mury do dziś tkwią w ścianach głównego korpusu pałacowego.
Początek obecnego założenia rezydencjonalnego jest związany z kolejnymi panami na
Białymstoku, Branickimi herbu Gryf. W latach dziewięćdziesiątych XVI wieku na zlecenie
wojewody podlaskiego, Stefana Mikołaja, znany architekt Tylman z Gameren przekształcił dawny
zamek w okazały barokowy pałac. Powstał wtedy paradny dziedziniec z dwiema oficynami po
bokach, na miejscu dawnego zamkowego majdanu urządzono geometryczny ogród, a do starego
gmachu dobudowano cztery narożne pawilony. Swój reprezentacyjny wygląd budowla zawdzięcza
kolejnemu właścicielowi, senatorowi Rzeczypospolitej, kasztelanowi krakowskiemu i hetmanowi
wielkiemu koronnemu, Janowi Klemensowi Branickiemu.

Założony za jego czasów ogród był urządzony w stylu francuskim. Zdobiły go tarasy z

balustradami, strzyżone grabowe i lipowe szpalery oraz liczne ogrodowe rzeźby, piękne altany,
kanały, kaskady i fontanny. Na osi pałacu, za mostem, stał teatr. Goście hetmana mogli podziwiać
tam pokazy baletowe i zachwycać się śpiewem największych ówczesnych sław operowych,
sprowadzanych z Rzymu, Wenecji i Wiednia.

Obszedłem budynek boczną alejką i przez następne pół godziny cieszyłem oczy widokami

zielonych, strzyżonych trawników, żywopłotowych szpalerów i kwiatowych klombów ogrodu
pałacowego, wśród których stały obeliski z kamiennymi figurami antycznych bóstw.

Czas przeznaczony na kontakt z zabytkami miasta upłynął niestety szybko. Należało wracać.

Dwadzieścia minut później znalazłem się przed witryną jubilera. Tym razem przez sklepowe okno
ujrzałem starszego mężczyznę stojącego za kontuarem. Zgarbiony, pochylał się nad blatem,
oglądając przez lupę jakiś przedmiot. Na dźwięk dzwonka u drzwi spojrzał na mnie zza grubych
szkieł. Rozejrzałem się po sklepie. W gablotach wystawienniczych, oprócz współczesnej biżuterii,
zobaczyłem sporo starych przedmiotów, oddanych zapewne w komis. Stojąca na kontuarze waga
laboratoryjna wskazywała, że jest tu prowadzony skup metali szlachetnych.

- Czym mogę panu służyć? - usłyszałem pytanie.
- Nazywam się Daniec i jestem pracownikiem Ministerstwa Kultury i Sztuki - powiedziałem

okazując legitymację - Mój przełożony, pan Tomasz N.N., dowiedział się od znajomego o dziwnej
wizycie, jaką miał pan przed kilkoma dniami. Jeśli można, chciałbym poznać szczegóły tego
zdarzenia.

- Ma pan zapewne na myśli tego młodzieńca, który chciał sprzedać kawałek złotego

łańcucha? - domyślił się stary jubiler.

- Tak.
- No cóż, niestety, nie mam zbyt dużo do powiedzenia, bo zdarzenie to było krótkie i z

zaskakującym finałem. To było w zeszły poniedziałek. Jakieś pół godziny przed zamknięciem do
sklepu wszedł młody człowiek. Wyglądał dziwnie, był jakiś spięty, jakby czymś wystraszony.
Rozejrzał się i zapytał, czy skupuję złotą biżuterię. Zapytałem, co ma. Na to wyciągnął z kieszeni
bibułkę, w którą był zawinięty złoty łańcuszek długości około czterdziestu centymetrów. Był
rozerwany. Moją uwagę przyciągnął piękny wykrój jego ogniw. Już na pierwszy rzut oka można
było poznać, że jest stary, bardzo stary. Obejrzałem go dokładnie i zapytałem o cenę. Wymienił
kwotę. Widać było, że się na tym nie zna, bo była za niska, przynajmniej o połowę. Wydało mi się
to podejrzane, więc zapytałem go, skąd ma ten przedmiot, dodając, że jeżeli chce go sprzedać,
muszę spisać jego personalia. I wtedy gość złapał łańcuszek z lady i trzaskając za sobą drzwiami,
wybiegł ze sklepu.

- Jak wyglądał?
- Przeciętnie. Blondyn, szczupły, ze sto siedemdziesiąt centymetrów wzrostu. Twarz pociągła,

36

wąsy okolone parodniowym zarostem - wyliczał jubiler. - W dżinsach i pasiastej koszuli.

- Jakieś znaki szczególne?
- Wie pan, to wszystko trwało może pięć minut. Nie przyjrzałem mu się zbyt dobrze. Chociaż,

chwileczkę, na jego lewym przedramieniu, spod mankiem koszuli widać było nieduży tatuaż. Ale
nie przyjrzałem się dokładnie, co przedstawiał. Jakąś kotwicę czy coś w tym rodzaju...

- A ten przedmiot? - usiłowałem dowiedzieć się czegoś bardziej konkretnego.
- No właśnie, miałem panu dopowiedzieć. Na jednym końcu łańcuszka był fragment zapięcia.

Na jego płaskiej powierzchni, przez jubilerską lupę, zobaczyłem wybity gmerk. Widziałem go tylko
przez chwilę, ale zapamiętałem szczegóły. Zaintrygowało mnie to i po tym zdarzeniu
przewertowałem posiadane katalogi. Zaraz panu pokażę, co znalazłem.

Jubiler podszedł do przeszklonej szafy i wziął z półki jakiś stary katalog. Otworzył go w

miejscu zaznaczonym papierową zakładką.

- To był ten znak - z tonu jego głosu można było wyczuć, że jest pewny tego, co mówi.
Podziękowałem za uzyskane informacje i opuściłem sklep. Podekscytowany, wyjąłem z

kieszeni telefon komórkowy i nacisnąłem klawisz, pod którym był zaprogramowany numer telefonu
pana Tomasza.

- Słucham cię pilnie, Pawle - usłyszałem jego głos.
- Dzień dobry, szefie. Dzwonię z Białegostoku. Przed chwilą rozmawiałem z tym jubilerem.
Pokrótce zreferowałem to, czego dowiedziałem się o całym zdarzeniu.
- No dobrze, ale z twego głosu wy czytuję, że to nie wszystko - szef wyczuł moje

podniecenie.

- Na koniec bomba. Na tym łańcuszku był gmerk jubilerski. Niech pan zgadnie czyj.
- Mów od razu, nie jestem jasnowidzem.
- Ten łańcuch został wykonany w pracowni Caraglia.
Cisza w słuchawce była dowodem, że wiadomość zaskoczyła i pana Tomasza.
- Może to czysty zbieg okoliczności - powiedział po chwili zastanowienia. - Za wcześnie na

wyciąganie wniosków. Jakie masz plany?

- Muszę się lepiej rozejrzeć w terenie. Odezwę się za parę dni - dodałem na zakończenie.
W drodze powrotnej na obrzeżach miasta zajechałem na stację benzynową. Było piątkowe

popołudnie, zwiększony ruch na drodze był powodem krótkiej kolejki do dystrybutorów. Nalałem
benzyny i poszedłem do środka stacyjnego budynku, aby zapłacić za paliwo. Po powrocie, za
wycieraczką samochodu, znalazłem małą kartkę. Widniał na niej krótki tekst napisany nieco
koślawymi, drukowanymi literami: „I tak nic nie znajdziesz, no, chyba że szukasz guza”. Kartka
została wyrwana z jakiegoś kieszonkowego notesu. Wyglądało na to, że ktoś śledzi moje
poczynania i niedwuznacznie mi grozi.

Nazajutrz była sobota. Dałem sobie trochę wolnego i zamiast o szóstej, wstałem godzinę

później. Nie spiesząc się, zjadłem śniadanie i po wyjściu z domu, poszedłem na stancję
archeologów. Na parterze, w dość przestronnej kuchni, zobaczyłem siedzącego przy stole doktora
Jaroszka w towarzystwie dwójki studentów. Zajadali na śniadanie zupę mleczną, której zapach
unosił się w powietrzu.

- Dzień dobry. Smacznego - powiedziałem, stając w progu. - Czy zastałem pannę Barbarę?
- Zastał pan - odparł wesoło naukowiec, a siedząca naprzeciwko niego rudowłosa dziewczyna

cicho zachichotała. Natomiast jej sąsiad, ostrzyżony najeża blondyn, spojrzał na mnie spod oka
ponurym wzrokiem, przerywając na chwilę wyławianie mlecznych kożuchów. - Ale jest w trakcie

37

porannej toalety, a jak pan zapewne wie, lepiej nie przeszkadzać kobietom przy tej czynności -
doktor dodał, robiąc do mnie oko. - Niech pan siada, bo to pewnie trochę potrwa. Może zje pan z
nami śniadanie?

Podziękowałem, pozostając przy drzwiach. Obawy doktora nie spełniły się, bo w chwilę

później usłyszałem za sobą ciche kroki. Do moich nozdrzy doleciała delikatna woń perfum o
odcieniu nieznanych mi, orientalnych roślin. Odwróciłem się i na tle rozświetlonego słońcem okna,
zobaczyłem twarz Barbary okoloną złocistą falą włosów. Wyglądała pięknie, jej smukłą sylwetkę
podkreślała elegancka, letnia, biała sukienka w drobne, czerwone groszki.

- Ja do ciebie. Wybieram się na wycieczkę po okolicy. Pojechałabyś ze mną?
Nieco zaskoczona moją wizytą i propozycją, zgodziła się z lekkim uśmiechem.
- Przepraszam, nie zapytałem pana o pozwolenie - zwróciłem się do doktora Jaroszka.
- Panna Barbara skończyła już osiemnasty rok życia, poza tym dzisiaj mamy wolne. Niech ją

pan porywa, skoro wyraziła na to zgodę - odparł naukowiec, uśmiechając się pod nosem.

Studentka parsknęła głośno z łyżką zupy w ustach, opryskując mlekiem swego kolegę.

Zobaczyłem, że mina studenta zrobiła się jeszcze bardziej ponura.

- To świetnie. Jesteś gotowa? - zwróciłem się do dziewczyny.
- Wezmę tylko z góry torebkę - odparła, pokazując, że jest prawdziwą damą.
Kilka minut później weszliśmy na podwórko, na którym stał mój trabancik.
- Jaki oryginalny pojazd! Twój?
- Nie, to samochód szefa. Nasz służbowy jest niestety w remoncie.
- Taki błękitny, istny „Błękitek”. Pan Tomasz musi mieć romantyczną duszę.
- Coś w tym jest - przyznałem z lekkim rozbawieniem.
W chwilę potem jechaliśmy już trasą prowadzącą do Tykocina. Za zakrętem, przy przejeździe

przez tory kolejowe, wyjechałem na szosę wiodącą wśród pastwisk, na których umęczone
wielodniowym upałem krowy sennie skubały kępki pożółkłej trawy. Jadąc powoli, podziwialiśmy
roztaczające się dokoła widoki. Przez otwarte na oścież okna wpadały do wnętrza samochodu ptasie

ś

piewy, dobiegające z koron mijanych drzew. Ciepły wschodni wiatr i błękitne niebo, po którym

leniwie wędrowały pierzaste obłoki, wypełniały serce błogością.

Po kilkuminutowej jeździe dotarliśmy do Krypna Kościelnego. To dość długa miejscowość,

tykocińska szosa przecinają na dwoje, a domostwa ustawione są wzdłuż drogi. Po prawej ręce
pojawiła się biała sylwetka kościoła.

- Zatrzymajmy się tu na chwilę - poprosiła Barbara. - Chcę ci coś pokazać.
- Dobrze - zgodziłem się chemie.
- Z czym kojarzy ci się nazwa tej miejscowości? - zapytała, gdy stanęliśmy przed drzwiami

ś

wiątyni.

- Z jakimś świętym obrazem. Zdaje się, że była wymieniona w przewodniku turystycznym.
- Tak, stoimy przed sanktuarium Matki Boskiej Krypnieńskiej, obiektem licznych

pielgrzymek Podlasian. W ołtarzu tego kościoła jest umieszczony święty obraz Matki Boskiej. Jest
on repliką słynnego obrazu z rzymskiej bazyliki Santa Maria Maggiore, który był obnoszony po
ulicach Rzymu po zwycięstwie w bitwie morskiej nad Turkami pod Lepanto w 1571 roku. Kopia
sprowadzona została z Włoch przez starostę knyszyńskiego, hetmana i kanclerza wielkiego
koronnego Jana Zamojskiego. Początkowo obraz wisiał w kaplicy dworu królewskiego w
Knyszynie. W 1620 roku Katarzyna z Ostrogskich, żona Tomasza Zamojskiego, podkanclerzego
koronnego, kolejnego starosty, ufundowała w Krypnie kaplicę. Stanęła na miejscu wcześniejszej,
wybudowanej jeszcze po roku 1520 przez biskupa Mikołaja Radziwiłła. Uważa się, że obraz Matki

38

Boskiej trafił do Krypna przed 1635 rokiem, bo wiadomo, że w tym czasie knyszyńska kaplica już
nie istniała. Obchodzony od tamtych czasów w święto Narodzenia Matki Boskiej tutejszy odpust
gromadzi wiernych z całej diecezji białostockiej.

Po wyjściu ze świątyni Barbara pociągnęła mnie za sobą, prowadząc do narożnika

kamiennego muru okalającego kościół.

- A to jest druga rzecz, warta ta obejrzenia. Opowiedział mi o niej doktor Jaroszek. On jest z

wykształcenia historykiem i posiada dużą wiedzę o dziejach tych terenów.

Mur kościelny był zbudowany z obrobionych głazów, spojonych zaprawą cementową.

Większość z nich była nieregularnych kształtów, jedynie ich frontowe powierzchnie były
pościnane, tworząc dość nierówną ścianę. Natomiast w samym narożniku wprawne oko wyławiało
w nim wmurowaną płaską, granitową płytę. Widniał na niej jakiś stary, mocno zamazany napis.

- Drugi element znajduje się po drugiej stronie muru - dodała Barbara, ciągnąc mnie za rękę.
Rzeczywiście, tkwiły tam ułomki granitowej płyty, w tym kawałek z wypukłym

wybrzuszeniem kolistego kształtu.

- Ale cóż to takiego?
- Miejscowi twierdzą, że są to szczątki sarkofagu, w którym, po śmierci króla Zygmunta

Augusta, umieszczono urnę z jego sercem i wnętrznościami. Sarkofag do XIX wieku stał na
knyszyńskim rynku w znajdującym się tam najstarszym kościele. Podczas przebudowy centrum
miasta sarkofag usunięto, a urna zaginęła w niewyjaśnionych okolicznościach. I do dziś nie
wiadomo, gdzie się znajduje.

- Czyli jeszcze jedna knyszyńska zagadka.
- I to bardzo frapująca, ze względu na swą tajemniczość. Więcej na ten temat będziesz mógł

usłyszeć od doktora Jaroszka.

Jeszcze przez kilka minut uważnie przyglądałem się tajemniczym płytom. Czułem, że

natrafiłem na kolejną ciekawą zagadkę.

- Opowiedz mi o swojej pracy - poprosiła Barbara, kiedy w kilka minut później ruszyliśmy

dalej, do celu naszej wycieczki.

- Trochę już wiesz, czym się zajmujemy. Jak każda praca i ta ma swoje dwie strony.

Wspaniałe uczucie, gdy stajesz w obliczu rozwiązania zagadki i bierzesz do ręki odnaleziony,
często wielkiej wartości, przedmiot. Ale żeby do tego doszło, trzeba czasami długich miesięcy

ż

mudnej pracy poszukiwawczej. Większość czasu spędza się w bibliotekach, w sieci, na giełdach

staroci i innych miejscach, gdzie można znaleźć jakieś ciekawe informacje. Każda nasza wyprawa
w teren jest poprzedzona wieloma godzinami przygotowań. Ale praca w terenie to także kontakt z
naturą i poprawa kondycji fizycznej. Laicy zadają pytanie, co właściwie można odkryć w Polsce,
leżącej z dala od szlaków hiszpańskich galeonów wypełnionych po burty prekolumbijskim złotem.
Ale i tu jest kilka rzeczy, które rozpalają wyobraźnię każdego, kto zetknął się z tymi sprawami. Jak
choćby sprawa Bursztynowej Komnaty, którą kiedyś, na razie bezskutecznie, zajmowaliśmy się z
panem Tomaszem. Wracając do twojego pytania, no cóż, praca jak wiele innych. Ale bardzo ją
lubię i nie zamieniłbym na żadną inną.

Dojeżdżając do Tykocina zatrzymaliśmy się przy zamku królewskim. Barbara chciała go

obejrzeć, bo nie była jeszcze w tej miejscowości. Potem, z racji bliskości, obejrzeliśmy jeszcze
miejsce, w którym został pochowany Łukasz Górnicki, renesansowy poeta, autor „Dworzanina”,
sekretarz Zygmunta Augusta i przez pewien czas starosta tykociński.

39

ROZDZIAŁ SIÓDMY

TYKOCIN • NIEZWYKŁA śYDÓWKA • STARA LEGENDA • SYNAGOGA •

PODSŁUCHANA ROZMOWA • NIEUDANY POŚCIG • ANONIMOWA PRZESYŁKA

Tykocin, nazywany przez niektórych „perłą baroku”, to największy zespół zabytków w tej

części Podlasia. Na terenie jaćwieskiej osady plemienia Zlińców książęta mazowieccy zbudowali tu
w XI wieku gród warowny, w pobliżu przeprawy przez Narew. Do dziś w pobliżu wsi Sierki
znajduje się grodzisko, zwane Zamczyskiem. Do XIV wieku był to gród kasztelański z
podgrodziem. Później w tym miejscu wzniesiono dwór Gasztołdów, starostów tykocińskich.
Tykocin otrzymał prawa miejskie od księcia mazowieckiego, Janusza Starszego, w 1425 roku. W
1522 roku Olbracht Gasztołd sprowadził do miasta śydów, którzy ożywili rozwój gospodarczy
miasta. Po wygaśnięciu rodu Gasztołdów Tykocin przeszedł w 1543 roku w ręce Zygmunta
Augusta. W ciągu ponad pięciu wieków wiele tu się działo, zważywszy na fakt, że zbudowany tu
zamek był jedną z najważniejszych nizinnych twierdz Rzeczpospolitej. W czasach Zygmunta
Augusta Tykocin pełnił rolę królewskiej rezydencji, mieszcząc na zamku arsenał koronny,
bibliotekę i skarbiec. Dzięki dogodnemu położeniu na skrzyżowaniu szlaków handlowych,
obdarowany królewskimi przywilejami, Tykocin rozwijał się jako ośrodek handlu i rzemiosła. Na
Narwi powstał port, z którego spływało do Gdańska zboże, towary leśne oraz sprzęt wojskowy.
Miejscowa gmina żydowska należała do najbogatszych w Koronie. Kahał miejscowy był, co do
znaczenia, drugim w Polsce, po krakowskim. Od 1569 roku miasto należało do Korony i było
miejscem pobytu królów: Zygmunta III i Władysława IV. Od 1661 roku Tykocin stał się własnością
Stefana Czarnieckiego, jako nagroda za rozgromienie Szwedów w czasie potopu. Później miasto
zostało własnością Branickich. W połowie XVIII wieku ostami potomek tego rodu, Jan Klemens,
poczynił tu wielkie inwestycje budowlane, ozdabiając miasto w duchu barokowej urbanistyki i
architektury.

Najbardziej znany epizod historii miasta został opisany na stronach „Potopu” Henryka

Sienkiewicza, kiedy to wojska litewsko-polskie pod wodzą hetmana Sapiehy oblegały zamek, w
którym bronił się Janusz Radziwiłł. Co było dalej, wszyscy wiedzą, ale niewielu pamięta, że zamek
poddano ponad rok po śmierci Radziwiłła.

W czasie zaborów miasto znalazło się początkowo pod władzą Prus, po traktacie w Tylży z

1807 roku wchodziło w skład Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Polskiego. Po
drugiej wojnie światowej Tykocin, poważnie zniszczony, pozbawiony zgładzonej przez
hitlerowców ludności żydowskiej, która stanowiła przed wojną większą część jego mieszkańców,
utracił w 1950 roku prawa miejskie. Odzyskał je w 1993 roku.

Dzisiejszy Tykocin to niewielkie urokliwe miasteczko. Pomimo dużego nagromadzenia

zabytków, bogactwa otaczającej przyrody i pięknego usytuowania nad Narwią, wciąż pozostaje
nieco z dala od utartych szlaków turystycznych. Pomimo tego rokrocznie Tykocin odwiedza ponad
100 tysięcy gości z całego świata. Głównie są to wycieczki z Izraela, dla których Tykocin jest
jednym z punktów szlaku martyrologii narodu żydowskiego. W pobliskim lesie, niedaleko wsi
Łopuchowo, znajduje się zbiorowa mogiła ponad trzech tysięcy tykocińskich śydów
zamordowanych przez Niemców w 1941 roku.

Zaparkowałem samochód w bocznej, odchodzącej od rynku uliczce i teraz ja ująłem drobną

dłoń Barbary, zapraszając ją na zwiedzanie tykocińskich perełek architektonicznych. O zabytkach i
historii Tykocina można by napisać opasłą księgę.

40

Być może słoneczna pogoda i pora dnia miały wpływ na życie miasta, bo panowała w nim

wyjątkowo senna atmosfera. Zwiedzanie rozpoczęliśmy od rynku Czarnieckiego, gdzie zbiegają się
wszystkie drogi wjazdowe i wokół którego skupia się życie całego miasteczka. Ma nieco
trapezowaty kształt, wrażenie jego rozległości pogłębia dookolna, niska zabudowa. Na jego środku,
na postumencie, stoi naturalnej wielkości figura sławnego hetmana, pogromcy Szwedów. Figura
rycerza ze złotą buławą z 1762 roku to jeden z najstarszych, świeckich pomników w Polsce.
Upamiętnia okres rządów starościńskich Stefana Czarnieckiego w tym mieście. Od strony
północnej, czyli od strony Narwi, wzdłuż rynku stoi szereg zabytkowych drewnianych domów.

Nad rynkiem góruje monumentalna barokowa budowla osiemnastowiecznego kościoła

Ś

więtej Trójcy, wybudowanego w latach 1740-1750. Jego fasadę obramowują dwie wieże,

połączone arkadami z bryłą kościoła. Świątynia została wybudowana z inicjatywy dziedzica
tutejszych dóbr, Jana Klemensa Branickiego. Jest dobitnym świadectwem dawnej świetności
miasta. Kościół jest budowlą typu bazylikowego. Rozległa bryła świątyni niemalże przytłacza
swoją wielkością i dostojeństwem. Trójnawowe jej wnętrze zdobią polichromie ścienne z 1749 roku
wykonane przez Sebastiana Ecksteina. Polichromie sklepień nawy głównej i naw bocznych,
charakteryzujące się wysokim poziomem artystycznym i harmonijne powiązane z malarstwem
osiemnastowiecznym, są dziełem Władysława Drapiewskiego i pochodzą z lat 1910-1912. W
ołtarzach znajdują się obrazy Szymona Czechowicza. Naszą szczególną uwagę zwróciły wiszące na

ś

cianach portrety fundatora świątyni i jego małżonki, Izabeli z Poniatowskich.

Ulicą 11 Listopada doszliśmy do kolejnego tykocińskiego zabytku. Otóż u zbiegu tej ulicy i

ulicy Poświętnej stoi tam, na kamiennym postumencie, nasz skrzydlaty symbol narodowy. Pomnik
Orła Białego, ustawiony w 1982 roku, upamiętnia ustanowienie w 1705 roku, na zamku w
Tykocinie przez króla Augusta II Mocnego, Orderu Orła Białego, który jest naszym najwyższym
odznaczeniem państwowym. Urokliwą uliczką Poświętną przeszliśmy z powrotem na rynek. W
jego pobliżu, nad Narwią, tuż przy moście, znajduje się zespół zabudowań o bardzo interesującym
kształcie. Jest to dawny alumnat wojskowy, dom dla weteranów. Unikat na skalę krajową,
wybudowany w połowie XVII wieku przez starostę Krzysztofa Wiesiołowskiego. Jego pomalowane
na biało i przykryte czerwonym dachem budynki należą teraz do Kościoła.

- Czy wiesz, że w Tykocinie działała nawet mennica koronna? - zapytałem Barbarę.
- Gdzie?
- Dokładnie nie wiadomo. Znawcy tematu wskazują na południową pierzeję rynku, ulicę

Jordyka - wskazałem ręką kierunek. - Działała za czasów Zygmunta Augusta od roku 1564. Grosze
i półgrosze tykocińskie z herbem Jastrzębiec bito tu prawdopodobnie do śmierci króla. Ulokowanie
jej w tym mieście wynikało z faktu, że na tutejszym zamku mieścił się skarbiec koronny, skąd
brano kruszec na monety.

Spojrzałem na zegarek, dochodziła jedenasta. Cel mojej wizyty w Tykocinie znajdował się

niedaleko, dlatego zdecydowałem się zaprowadzić Barbarę jeszcze na ulicę Klasztorną, gdzie
znajduje się dawny klasztor Bernardynów, wybudowany w latach 1771-1790. A potem zrobiliśmy
jeszcze spacer ulicą Holendry, aż do skrzyżowania z Zachodnią, przy której jest położony stary
cmentarz żydowski. Na sporym placu stało wiele nieczytelnych już nagrobków, świadczących o
bogatej historii tykocińskich śydów. Chodząc wśród zniszczonych, w większości przewróconych,
kamiennych macew, dla przerwania smutnej, nostalgicznej atmosfery, zapytałem Barbarę, czy
słyszała o Rebece Tiktiner.

- Nie słyszałam o niej - przyznała się.
- Riwka Tiktiner, zwana też Rebeką Tykocińską, żyła tu w pierwszej połowie XVI wieku.

41

Była jedną z nielicznych kobiet, jakie znalazły uznanie wśród śydów jako autorytety religijne
judaizmu. Była córką tutejszego rabina, Majera. Znała hebrajski i odbyła studia nad Torą. Była
autorką dzieła „Meneket Riwka”, po polsku „Karmicielka Rebeka”, traktującego o wychowaniu
dzieci i obowiązkach kobiet oraz o roli kobiety w ówczesnym świecie. Książka została wydana w
1609 roku w Pradze i w 1618 roku w Krakowie. Ze względu na płeć autorki, było to na owe czasy
wydarzenie wyjątkowe. Rebeka napisała swą książkę w języku jidysz, aby dotrzeć do jak
największej liczby niewykształconych czytelniczek.

- Zważywszy, że zrobiła to ponad czterysta pięćdziesiąt lat temu, musiała być nietuzinkową

kobietą - zauważyła Barbara.

- Z pewnością. Jej niezwykła na owe czasy postać budziła zainteresowanie w Europie. W

1719 roku wydano w Niemczech monografię „De Rebecca Polona eruditarum in gente Judaica
Foeminarum rariori exemplo”, czyli, mówiąc po polsku, „O Rebece Polskiej, najrzadszym
uczonych niewiast z narodu żydowskiego przykładzie”.

Ale do tego pięknego grodu nie przyjechaliśmy jedynie dla podziwiania śladów dawnej

ś

wietności, chociaż wędrówka szlakiem miejscowych zabytków była zajęciem wielce

pociągającym. Idąc ulicą Piłsudskiego, doszliśmy do Koziej, przy której stoją najsławniejsze

ż

ydowskie zabytki Podlasia: siedemnastowieczna synagoga i dom talmudyczny. Barokową

synagogę zbudowano w 1642 roku na rzucie prostokąta. Jest masywna, murowana, z wysokim,
łamanym dachem z czerwonej dachówki i okrągłą wieżą w narożniku. Otaczają ją z trzech stron
niskie przybudówki - niegdyś sklepiki, bejt midrasze, czyli domy nauki, babińce, gdzie modliły się
kobiety - i przedsionki. Tykocińska bożnica ustępowała w Polsce wielkością tylko krakowskiej.
Niegdyś ją i dom talmudyczny okalał arkadowy mur z bramą, nie zostały one jeszcze odbudowane.
W domu talmudycznym mieści się muzeum miejskie, prezentujące między innymi piękny Gabinet
Glogerowski i malarstwo Zygmunta Bujnowskiego, który utrwalił na płótnie widoki
dziewiętnastowiecznego Tykocina.

Chciałem się pojawić w synagodze dokładnie o pierwszej po południu. Była dwunasta, więc

skorzystałem z okazji, żeby zaprosić Barbarę do małej restauracji „Tejsza”, znajdującej się w
podziemiach domu talmudycznego.

- Obiad o dwunastej w południe? - zdziwiła się dziewczyna.
- Serwują tu specjały kuchni żydowskiej, nie będziesz żałować - zapewniłem ją, gdy

przekraczaliśmy próg restauracji.

Jej dwie, nieduże sale były ozdobione przedmiotami pochodzącymi z nieistniejącego już

ś

wiata przedwojennych tykocińskich śydów: jakimiś ocalałymi elementami z żydowskiego sklepu,

wiszącymi na ścianach starymi, pożółkłymi fotografiami. Wszystko to tworzyło nieuchwytną, pełną
nostalgii atmosferę, poczucie ulotności przemijającego czasu.

- Co oznacza nazwa waszej restauracji? - zapytała Barbara kelnerkę, gdy ta podeszła do

naszego stolika, by przyjąć zamówienie.

- „Tejsza” w języku jidysz oznacza kozę. Zwierzę to, w tradycji śydów podlaskich, uważane

było za symbol szczęścia i dobrobytu.

Lista potraw była długa i wyglądała doprawdy smakowicie. Barbara wybrała cymes

ś

wiąteczny, czyli gulasz z młodej wołowiny na słodko, z warzywami, a ja kugel, czyli żydowską

odmianę babki ziemniaczanej.

- Czy wiesz jak, według legendy, powstała nazwa tego miasta? - zapytałem przełykając

kolejny kęs potrawy.

- Nie, opowiedz.

42

- Na tych terenach, w grodzisku, którego pozostałości znajdują się na południe od obecnego

miasta, żyło słowiańskie plemię. Jego władcą był Boguchwał. Miał piękną córkę imieniem
Boginka. Po drugiej stronie Narwi, wśród dzikich puszcz i kniei, żył Joc, władca Jaćwingów.
Plemiona te toczyły między sobą zaciekłą wojnę. Joc często najeżdżał na statecznych Słowian,
niszcząc ich domostwa i porywając dobytek. Miał syna, zwanego Jurem. Był on postawnym,
odważnym młodzieńcem. Pewnego pięknego poranka, na polowaniu, ścigając dorodną łanię, tak się
zapędził, że dotarł w okolice słowiańskiego grodu. Nad rzeką ujrzał piękną Boginkę. Zakochał się
w dziewczynie od pierwszego wejrzenia i postanowił ją porwać. Ale straż Boginki przegoniła go
gradem strzał. Jur musiał ratować się ucieczką. Jednak myśl o dziewczynie nie dawała mu spokoju.
Widząc rozpacz młodzieńca, jego ojciec postanowił słać swaty do Boguchwała. Posłańcy Jura
przybyli do grodu Boguchwała z bogatymi darami. Lecz Boguchwał nie zgodził się oddać córki
młodemu Jaćwingowi. Jur, usłyszawszy odmowę, wpadł w gniew. Zawołał, że Boginkę weźmie
siłą, a z grodziska „tyko-cin” zostanie, co w języku jego ludu, oznaczało „tylko cień”. Rozpoczął
przygotowania do wielkiej wyprawy. Gdy Boguchwał dowiedział się o tym, wzmocnił swój gród
oraz przygotował zasadzkę na rzece, W chwili gdy wojska jaćwieskie stanęły nad brodem
wiodącym przez Narew, Jur rozkazał zasypać bród. Kiedy jeden z wojów zameldował, że rzeka już
„nie ciece”, Jur ruszył na drugą stronę. I wpadł w zasadzkę. Krwawy bój trwał cały dzień, ale
ostateczne zwycięstwo przypadło Boguchwałowi. Dla jego uczczenia, Boguchwał nazwał swój gród
Tykocinem, a Joca i Jura kazał pochować na szczycie niedalekiego wzgórza. W miejscu, w którym
znajdował się ów bród, powstała wieś Nieciece, a jej mieszkańcy nazywają wzgórze znajdujące się
opodal Tykocina Jocą Górą.

- Piękna legenda, może jak w każdej jest i w niej ziarnko prawdy - rozmarzyła się Barbara.
- Jej akcja rozgrywa się między wiekiem XI a XIV, gdy tereny na północ od Narwi

zamieszkiwali Jaćwingowie, a tykociński gród był warownią strzegącą północnych terenów
Mazowsza. Przekop Jocą Górę, jesteś przecież archeologiem, a dowiesz się prawdy - zażartowałem.

- Może kiedyś... - usłyszałem w odpowiedzi.
- No, ale na nas już czas - powiedziałem, spojrzawszy na zegarek. Dałem znak kelnerce, że

chcemy zapłacić rachunek.

Na parkingu znajdującym się na tyłach świątyni stał wycieczkowy autokar i kilka eleganckich

aut. Byłem pewny, że jedno z nich już gdzieś widziałem. Kupiliśmy bilety w kasie i weszliśmy do

ś

rodka bożnicy. Na początek obejrzeliśmy w wieży synagogi pokój rabina i salę z przedstawieniem

seder pesach, czyli wieczerzy paschalnej. Weszliśmy następnie do głównej, przestronnej sali
modlitwy. Podczas jej remontu w 1976 roku konserwatorzy z PKZ odkryli na ścianach starą
polichromię - głównie hebrajskie i aramejskie teksty modlitw.

- Wygląda tu, jakby za chwilę miało się odbyć nabożeństwo - powiedziała Barbara,

rozglądając się po wnętrzu. - Co to za podest na środku?

- To bima, coś jakby ambona. Tutaj czyta się Torę. Trzy razy do roku przyjeżdżają tu śydzi,

aby obchodzić swoje główne święta religijne.

Wokół bimy stało kilkanaście osób z izraelskiej wycieczki. Słuchając objaśnień przewodnika,

oglądali zawartość przeszklonych gablot z ocalałymi naczyniami liturgicznymi, stare srebrne

ś

wieczniki i odtworzone inskrypcje naścienne. Większość turystów widocznie znała polski, więc

mogliśmy z Barbarą wysłuchać opowieści przewodnika.

- Wielka Synagoga, zwana Ha-Godol Bejt ha-Kneset, została wzniesiona w miejscu swej

drewnianej poprzedniczki. Było to centrum żydowskiej dzielnicy Kaczorowo, bożnica stanęła na
istniejącej tu wówczas wyspie. Jej budowa była podyktowana chęcią wzniesienia domu modlitwy

43

godnego miejscowego kahału okręgowego. Kahał tykociński doszedł do wielkiego znaczenia,
obejmował starozakonnych w promieniu 150 kilometrów i odgrywał ważną rolę w Sejmie śydów
Litewskich. Wielka Synagoga jest wzorowana na warownej synagodze z Pińska. Zbudowano ją na
planie kwadratu o bokach 18 na 18 metrów. W narożniku północno-wschodnim znajduje się wieża.
Bóżnica pełniła wiele ról, była między innymi siedzibą kahału i sądu, a wieża służyła jako
więzienie. Synagoga stanowiła w XVII i XVIII wieku ważny ośrodek intelektualny, miejsce, w
którym działało wielu znanych talmudystów, jak Menachem Dawid ben Icchak - uczeń Mojżesza
Isserlesa (Remu) z Krakowa i Szmuel Eliezer ben Jehuda ha-Lewi Edels. Wyremontowana w latach
czterdziestych XIX wieku była znana z bogatego wyposażenia, które zagrabili Niemcy podczas
drugiej wojny światowej. Splądrowaną synagogę odrestaurowano w latach siedemdziesiątych XX
wieku przeznaczając ją na muzeum.

Sklepienie synagogi jest dziewięciopolowe, charakterystyczne dla ziem polskich. Uwagę

przykuwają inskrypcje naścienne oraz dekoracja malarska w formie wici roślinnych i przedstawień
zwierząt. W budowli tej wciąż dokonuje się nowych odkryć. Spod odkuwanych warstw ukazują się
elementy najstarsze i najbardziej oryginalne...

Przysłuchując się słowom przewodnika, zbliżyliśmy się do jednej ze ścian, przy której stały

gabloty wystawiennicze. Podziwialiśmy wystawione w nich srebrne besaminki i ośmiopłomienne
lampki chanukowe. W pewnym momencie zza zakratowanego okna, widniejącego w ścianie
oddzielającej wnętrze bożnicy od bocznej galerii, dobiegł mnie kobiecy głos, który przykuł moją
uwagę. Był na tyle wysoki, że nie miałem specjalnych trudności w zrozumieniu prowadzonego
dialogu. Kobieta musiała czuć się bezpiecznie, bo nawet nie starała się mówić cicho.

- Mój szef chciałby obejrzeć ten przedmiot. Ma pan go ze sobą?
- Pani żartuje - usłyszałem zza ściany słowa jakiegoś mężczyzny.
- To kiedy go zobaczę?
- Najpierw zapłata, potem przyjemność.
- Ile?
- Jeszcze nie wiem. Czekam na decyzję mojego szefa - odpowiedział, akcentując

przedostatnie słowo.

- Wątpię, czy mój mocodawca będzie zadowolony z efektów waszej pracy - ton głosu

nieznajomej był bardzo chłodny.

- Trudno. Ja muszę słuchać się przede wszystkim mojego.
- Spotkamy się za dwa dni. Zadzwonię gdzie. Ma pan mieć to wtedy ze sobą!
Musiała być wściekła, bo zza ściany rozległ się szybki stukot jej pantofli. Nie chciałem, żeby

nas widziała, więc złapałem za rękaw niczego nieświadomą Barbarę i mocno pociągnąłem w
kierunku Izraelczyków, zgromadzonych wokół przewodnika. Widząc jej zdumioną i zaskoczoną
twarz, gestem nakazałem milczenie. Schowałem się za stojącą pośrodku bimę i wychylając się zza
niej, ostrożnie obserwowałem, jak kobieta wychodzi z bocznej galerii i kieruje się ku wyjściu. Po
chwili wyszedł stamtąd około trzydziestoletni, średniego wzrostu mężczyzna, w letnim, jasnym
garniturze. Górną część jego twarzy zakrywało opadające rondo płóciennego kapelusza. Jedynym
widocznym, ba, rzucającym się w oczy, elementem była obfita, kruczoczarna broda. Zbyt obfita,

ż

eby być prawdziwą.

„Cóż to za maskarada?” - pomyślałem z rozbawieniem.
Ale nie było czasu na śmiechy. Za chwilę „Brodacz” mógł nam zniknąć z oczu, więc

ponownie pociągnąłem za sobą Barbarę, kierując się do wyjścia.

- Pawle, co ty robisz? - zapytała kompletnie zaskoczona.

44

- Nie czas na wyjaśnienia. Idź prędko za kobietą, która przed chwilą stąd wyszła i obserwuj

dokąd pójdzie. Tylko ostrożnie! Spotkamy się za pół godziny przy pomniku Czarnieckiego.
Szybko! - ponagliłem.

Wybiegliśmy na placyk przed bożnicą. Zobaczyłem, że Brodacz idzie ulicą Złotą, w kierunku

rynku Czarnieckiego. Kobieta poszła w przeciwną stronę.

Poszedłem za nieznajomym. Na rogu Starego Rynku, odchodzącego w prawo od Złotej,

nieznajomy rozejrzał się dokoła, a potem skręcił właśnie w prawo. Szybkim krokiem podążyłem za
nim. Wychyliwszy się zza rogu narożnego sklepu, zobaczyłem, że facet stoi przy otwartych
drzwiach terenowego mitsubishi Pajero Dakar i rozmawia z kimś przez telefon komórkowy.
Wykorzystałem to i ostrym kłusem pobiegłem w kierunku miejsca, gdzie pozostawiłem mojego
trabanta.

W trzy minuty później byłem z powrotem. Na szczęście w perspektywie rynku zobaczyłem,

ż

e terenowy samochód nadal tam stoi. Szanse, niestety, nie były równe. Mitsubishi Brodacza,

według mojej wiedzy, mogło rozwinąć szybkość około stu osiemdziesięciu kilometrów na godzinę,
podczas gdy mój trabant ledwie sto dwadzieścia.

Po chwili mitsubishi ruszyło z miejsca, kierując się w stronę ulicy Sokołowskiej. Zachowując

odpowiedni dystans, ruszyłem w ślad za nim. Brodacz skręcił w prawo, w Klasztorną. Wyglądało
na to, że albo pojedzie w lewo na Jeżewo, do szosy białostockiej, albo prosto na Kiermusy. Zrobił
to pierwsze. Niestety, facet miał żyłkę rajdowca. Wyjechawszy na prosty odcinek szosy, dodał
nagle gazu i zaczął się coraz bardziej oddalać. Próbowałem przyspieszyć, ale w tym miejscu droga
biegła nieco pod górę i pomimo naciskania na pedał gazu, dystans pomiędzy mną a mitsubishi
powiększał się z minuty na minutę i w końcu samochód Brodacza znikł w perspektywie szosy.

- Ach, żebym miał teraz wehikuł! - sarknąłem ze złości.
Zrezygnowany powróciłem na rynek Czarnieckiego. Barbara czekała na mnie, siedząc na

kamiennym cokoliku ogrodzenia hetmańskiego pomnika.

- Niestety, nie dałem rady go śledzić. Pojechał w kierunku trasy warszawsko-białostockiej.
- Ta kobieta doszła do zaparkowanego eleganckiego samochodu terenowego, po czym do

niego wsiadła. Samochód odjechał ulicą Piłsudskiego.

- Ona prowadziła?
- Chyba nie, bo wsiadła od strony pasażera.
- Chyba?
- Nie widziałam dokładnie, bo samochód miał przyciemniane szyby.
- Jakiej był marki?
- Nie znam się na samochodach. Duży, koloru grafitowego, metalizowany lakier. Miał

warszawskie numery rejestracyjne. Wyjaśnij mi wreszcie, dlaczego ich śledzimy.

- Podejrzewam, że mogą mieć coś wspólnego z włamaniem do waszej stancji. No trudno,

wracamy.

Odwiozłem Barbarę na jej stancję i wróciłem do siebie. Zadzwoniłem do pana Tomasza i

opowiedziałem mu o nieudanej wyprawie.

- Nie wiem kto, ale czuję, że kręcą się dookoła nas ludzie, którzy przybyli tu w tym samym

celu co ja. Gdybym miał nasz wehikuł, ten facet by mi nie umknął - dodałem nieco zawiedzionym
głosem.

- Nie doceniasz mojego pojazdu. Przed następną taką przygodą przeczytaj uważnie instrukcję,

która leży w schowku obok kierowcy.

- Szefie, nie mógł pan mi tego wcześniej powiedzieć? - jęknąłem.

45

- A zainteresowałeś się tym? No dobrze, złapiesz ich następnym razem. Jakie masz plany?
W kilku słowach przedstawiłem swoje zamiary.
Było słoneczne, sobotnie popołudnie. Do Knyszyna zabrałem ze sobą tylko kilka

tematycznych książek. Postanowiłem więc sprawdzić zasobność zbioru tutejszej gminnej biblioteki.
Mieści się ona w tym samym budynku co urząd miasta. Na szczęście okazało się, że była jeszcze
otwarta. Uprzejma pani bibliotekarka, usłyszawszy kim jestem, zwolniła mnie z obowiązku
korzystania z czytelni i wypożyczyła mi kilka potrzebnych pozycji. Wróciłem do siebie i do późna
w nocy pogłębiałem swoją wiedzę o ostatnim Jagiellonie na tronie polskim. Gdy na koniec lektury
podszedłem do okna, żeby wpuścić do środka więcej świeżego powietrza, wraz z nim z dworu
dobiegło mnie cykanie świerszczy, pomieszane z rechotem żab dobiegającym z nieodległych
knyszyńskich stawów. Wyciągnąłem się na łóżku i powoli zacząłem zapadać w sen. Nastała cisza i
tylko dwie brunatne ćmy wcale nie zamierzały iść spać, niestrudzenie krążąc wokół palącej się na
stole lampy.

Był środek nocy, gdy ze snu wyrwał mnie głośny stukot w ramę okienną. Na szczęście okno

było uchylone, inaczej szyba rozprysłaby się z pewnością w kawałki. Zerwałem się na równe nogi i
zbliżywszy się do okna, ostrożnie wyjrzałem zza firanki. Na uśpionej ulicy słychać było tylko
cichy, oddalający się tupot nóg. śeby nie zbudzić gospodyni, wymknąłem się przez okno. Na
rabatce, pod nim, leżał średniej wielkości kamień, owinięty w papier. Nie było sensu gonić nocnego
posłańca. Wróciłem do pokoju i przy zapalonym świetle rozwinąłem kartkę. Widniał na niej krótki
tekst, nagryzmolony niewprawną ręką: „Jeśli interesują cię starożytne, złote antyki, bondź jutro o
pułnocy w starym browarze w Jeżewie”.

46

ROZDZIAŁ ÓSMY

KNYSZYŃSKI KOŚCIÓŁ • TAJEMNICA KRÓLEWSKIEGO SARKOFAGU •

KOLEKCJA ZYGMUNTA AUGUSTA • RABUNEK • GRABIEśCZE TRIO •

ZNALEZISKO NA KIRKUCIE

W niedzielę, po śniadaniu, poszedłem do knyszyńskiego kościoła parafialnego. Położony jest

zaraz obok rynku. Gdy przekraczałem niskie przejście w białym, kościelnym murze, zobaczyłem
parafian wychodzących właśnie z zakończonej mszy. śeby nie przeszkadzać, cofnąłem się i
przeszedłszy wzdłuż muru, dotarłem do bramy prowadzącej do przykościelnych zabudowań.
Najciekawszym tamtejszym obiektem był dziewiętnastowieczny, drewniany lamus, czyli schowek
na różne cenniejsze przedmioty gospodarskie. Jego ściemniałe ze starości, sosnowe ściany pięknie
kontrastowały ze stojącym naprzeciwko, jasnym budynkiem plebanii. Widząc, że przykościelny
plac pustoszeje, ruszyłem w kierunku świątyni. Obszedłem kościół dokoła, oglądając uważnie jego
białą, późnorenesansową bryłę. Przy murze, od strony wschodniej, znajduje się grób księdza
Edwarda Junga, który jako młody wikary został zamordowany przez wycofujące się stąd w czerwcu
1941 roku wojska sowieckie.

Przed frontonem świątyni obejrzałem pomnik z figurą papieża Piusa XII oraz mały budynek,

stojący przy murze kościoła, który według przewodnika służył kiedyś za przykościelną kostnicę, a
potem starą szesnastowieczną, granitową misę chrzcielną. Właśnie oglądałem umieszczony nad
drzwiami kościoła kamienny kartusz przedstawiający herby rodów Radziwiłłów i Krasińskich, gdy
za plecami usłyszałem ciche kroki.

- Witam przybysza w naszych progach - odwróciwszy się, zobaczyłem księdza zmierzającego

w kierunku budynku plebanii. - Zainteresował pana nasz kościół?

- Mam prośbę, proszę księdza - postanowiłem skorzystać z nadarzającej się okazji. - Pewnie

przeszkadzam, ale chciałbym usłyszeć o jego historii. Kto mógłby mi o niej opowiedzieć?

- Niech pan tu chwilę zaczeka. Zaraz wrócę.
Po paru minutach był z powrotem. Okazało się, że jest tutejszym proboszczem.
- Pan turysta? - zapytał.
- Niezupełnie, będę mieszkał w waszym mieście przez pewien czas. Zostałem zatrudniony w

tutejszej szkole.

- A to pięknie. No cóż, nasza parafia szczyci się długim rodowodem. Są nawet wzmianki, że

już w XIII wieku była tutaj placówka duszpasterska. Tak zapisał tutejszy dziekan śamejć w
inwentarzu kościelnym w roku 1937. Ale nie wiadomo, skąd wziął tę wiadomość. Z
udokumentowanych źródeł wynika, że parafia knyszyńska została utworzona w 1520 roku.
Rozpoczęto wtedy budowę drewnianego kościoła, który stał na środku tynku. Był pod wezwaniem
Narodzenia Matki Boskiej, św. Jana Ewangelisty, św. Andrzeja i Św. Apolonii. Tamta świątynia
przetrwała do 1623 roku, kiedy ją rozebrano i przystąpiono do budowy kolejnej, też drewnianej. Ta
najprawdopodobniej uległa zniszczeniu w czasie potopu szwedzkiego. Zapraszam do środka

ś

wiątyni.

Weszliśmy do wnętrza.
- Świątynia, w której się znajdujemy, jest trzecim w kolejności kościołem knyszyńskim. Jej

budowa została rozpoczęta przez starostę Jana Zamojskiego około 1576 roku. Początkowo miał to
być kościół szpitalny. Dnia 21 marca 1601 roku biskup Benedykt Wojno konsekrował kościół pod
wezwaniem Wszystkich Świętych, św. Melchiadesa, papieża i męczennika, oraz św. Jacka

47

Wyznawcy. W 1710 roku pożar strawił budowlę. Została odbudowana w 1772 roku z polecenia
biskupa Macieja Ancuty. W latach 1899-1902 budowlę przedłużono o jedno przęsło, dobudowano
wieżę, a nowej fasadzie nadano cechy stylu neoromańskiego.

W prezbiteriom zobaczyłem sklepienie gwiaździste pozostałe z pierwotnej, gotyckiej

ś

wiątyni, a w nawie kasetonowy strop drewniany z 1900 roku. Wyposażenie było klasycystyczne z

XVIII i XIX wieku. W bocznym ołtarzu widniały siedemnastowieczne rzeźby barokowe.

- Nasz kościół szczyci się obecnością w jego murach wielu głów królewskich i pierwszych

rodów Rzeczypospolitej szlacheckiej - kontynuował proboszcz. - Knyszyn był własnością rodu
Krasińskich, a nasz wieszcz narodowy, Zygmunt Krasiński, jako właściciel tych włości, był tu
częstym bywalcem. Widział pan zapewne herby rodowe Radziwiłłów i Krasińskich nad głównym
wejściem. Obecnie kościół jest pod wezwaniem św. Jana Apostoła i św. Jana Ewangelisty.

We wnętrzu kościoła proboszcz pokazał mi zgromadzone w nim najcenniejsze zabytki: cenne

figury Matki Boskiej i św. Jana z około 1600 roku umieszczone w przedsionku, figurę Archanioła
Gabriela z 1731 roku, jeszcze starsze figury świętych Franciszka, Dominika, Jacka i Jana Kantego,
a w ołtarzu głównym - obraz św. Jana Apostoła z początku XVIII wieku. W zakrystii zobaczyłem
obrazy czterech Ewangelistów z 1731 roku.

- W kruchcie kościelnej, na tablicy, wyczytałem o przypuszczeniu, że w kryptach pod

kościołem może się znajdować urna z sercem króla Zygmunta Augusta. W Krypnie widziałem
kamienne fragmenty, identyfikowane jako pozostałości po królewskim sarkofagu.

- Interesuje pana również ten temat? No cóż, to są jedynie domysły. Po śmierci króla w lipcu

1572 roku jego ciało jeszcze do 24 sierpnia przebywało w Knyszynie. Potem zostało przewiezione
do podziemi tykocińskiego zamku, gdzie leżało przez kilka miesięcy. Skomplikowana sytuacja
polityczna nie pozwalała na szybki pogrzeb. Ciało króla zabalsamowano. Królewskie serce i
wnętrzności umieszczono w odrębnym sarkofagu, a ten ustawiono w kościele, na dawnym rynku.
Jak już wspomniałem, tamten kościół rozebrano, ale królewski sarkofag pozostał na placu. W
wizytacji parafii z 1731 roku jest on wymieniony obok stojących na rynku dwóch drewnianych
krzyży. Stał tam na pewno do 1824 roku, kiedy 13 października białostocki komisarz ziemski
nakazał zlikwidować pozostałości kościelnego cmentarza, wraz ze stojącą tam drewnianą
dzwonnicą. Najprawdopodobniej usunięto wtedy stamtąd i królewski sarkofag. Źródła milczą,
dokąd go przeniesiono. Może do romantycznego parku, który na terenie starościńskiego folwarku
założyli Krasińscy. Jednym słowem, sarkofag gdzieś zniknął. W latach trzydziestych ubiegłego
wieku ksiądz Walentynowicz z Krypna znalazł gdzieś granitowe kawałki jakiejś konstrukcji i
umieścił je w tamtejszym murze kościelnym, twierdząc, że to fragmenty królewskiego sarkofagu.
Ale tajemnicę ich znalezienia zabrał ze sobą do grobu.

- Czyli nie ma szans na odnalezienie urny z królewskim sercem? - zapytałem.
- No cóż, istnieją pewne poszlaki, że zamierzano umieścić sarkofag we wnętrzu

knyszyńskiego kościoła. W latach osiemdziesiątych XX wieku przeprowadzono tu remont W
północnej niszy, o tam, po zdemontowaniu bocznego ołtarza, na ścianie robotnicy odkryli jakieś
rokokowe freski. Z podanego później opisu wynikało, że były podobne do zdobień kaplic
mauzoleów rodowych z tamtego okresu. Podobno malowidła wyobrażały orła i mitrę książęcą.
Niestety, robotnicy, działając w niefachowy sposób, bezpowrotnie te malowidła zniszczyli. Niech
pan tylko spojrzy na te przeciwległe ściany. Te symetryczne wnęki, tworzące coś na kształt
transeptu, sprawiają wrażenie wtórnych przekształceń pierwotnej bryły kościoła. Niektórzy
przypuszczają, że w tym miejscu, w północnej ścianie, mogło być planowane mauzoleum, kryjące
szczątki ostatniego Jagiellona.

48

Podeszliśmy z księdzem do ściany w prezbiterium. Wmurowano tam bogato zdobioną tablicę

wykonaną z ciemnobrązowego marmuru. Pod kartuszem z herbem Jagiellonów była umieszczona
płaskorzeźba króla w koronie, z insygniami koronacyjnymi. „Nie jestem królem waszych sumień” -
przeczytałem sławne słowa Zygmunta Augusta.

- Nasi parafianie ufundowali tę tablicę w 1992 roku, w 420. rocznicę śmierci króla. A w 1997

roku postawiliśmy Zygmuntowi Augustowi pomnik na rynku.

- Czy do podziemnych krypt można wejść?
- Niestety, nie. Krypty pod kościołem są ułożone w kształcie krzyża. Z tego co wiem, jedna z

piwnic znajdująca się od strony północnej, miała wejście pod stopniami ołtarza bocznego. Jest tam
krypta o wymiarach cztery na dwa i pół metra. Od strony zachodniej jest nieregularna krypta, w
której leży gruba warstwa kości. Do pozostałych krypt nie ma dostępu. Jest to powodem
powstawania różnych legend. Podobno w środkowej piwnicy są zamurowane drzwi, na których
widnieje napis: „Kto mnie zamknął, ten mnie otworzy”. Wejście do podziemi zostało zamurowane
podczas remontu kościoła w 1900 roku. A w 1992 roku położono nową posadzkę, zalewając
podłogę kościoła grubą warstwą betonu - ksiądz dodał, wskazując na ciemne, ceramiczne płytki
podłogowe.

Gościnny proboszcz zaprosił mnie na plebanię na obiad. Jeszcze przez parę godzin ciekawymi

opowieściami wzbogacał moją wiedzę o historii miasta i okolic. Kolejne dni miały wykazać, że nie
był to czas stracony.

Wracając z wizyty w kościele, zajrzałem na stancję archeologów. Ku mej radości, Barbara

była u siebie i zgodziła się na popołudniowy spacer. Wybrana przeze mnie droga prowadziła zrazu
między rzedniejącą miejską zabudową, aż do mostu na rzece Jaskrance, po czym zaczęła powoli
wznosić się po łagodnej pochyłości rzecznej doliny. Po kilkudziesięciu metrach główna droga
odbiła w lewo do podknyszyńskich wiosek Grądy, Wodziłówka i Poniklica. My poszliśmy prosto
pod górę dawnym białostockim, piaszczystym gościńcem. Nadchodził wieczór, dzienny skwar już
nieco zelżał i od pól, wraz z chłodniejszymi powiewami wiatru, nadlatywała woń rozgrzanych
słońcem traw. Lekki wiatr bawił się złocistymi włosami Barbary. Z wysokich drzew rosnących po
obu stronach żwirowej drogi dobiegały jakieś ptasie dyskusje, a z błękitnego nieba dolatywało
srebrzyste dzwonienie skowronków.

- Masz coś nowego? - zapytała Barbara po chwili milczenia.
Opowiedziałem jej o wizycie w kościele i rozmowie z tutejszym proboszczem.
- A więc mamy nową knyszyńską zagadkę - odezwała się, mając na myśli zaginiony sarkofag.
- Tak, to bardzo interesująca historia, ale najpilniejszą jest dla mnie sprawa kradzieży i

tajemnica związana z odkrytą przez was studnią. Wczoraj poczytałem sporo o skarbach Zygmunta
Augusta, to znaczy o jego bogatej kolekcji, która była przechowywana w skarbcu tykocińskiego
zamku, a po części, również tu, w knyszyńskim dworze.

- Opowiedz o tym.
- Musisz wiedzieć, że król Zygmunt był już od młodości zamiłowanym kolekcjonerem

klejnotów i innych przedmiotów sztuki zdobniczej. To zamiłowanie odziedziczył zapewne po matce
i pradziadku Galeazzo Marii Sforzy, księciu Mediolanu, który w swym zamku posiadał skarbiec,
zwany domem drogich kamieni. Otoczenie młodego króla znało dobrze jego pasję. Jego ochmistrz
Piotr Opaliński zapisał mu w testamencie przedmioty ze złota i srebra. Matka, królowa Bona,
podarowała synowi w 1543 roku 40 srebrnych pucharów oraz wiele złotych łańcuchów i innych
kosztowności. Z rachunków królewskich wiemy na przykład, że w 1545 roku Zygmunt kupił u
krakowskich i wileńskich złotników 15 pierścieni zdobionych drogimi kamieniami. Król lubił

49

przepych, bogato zdobione zbroje, klejnoty i inne drogocenne przedmioty. W 1552 roku nadworny
złotnik Marcin Sibenburger wykonał dla niego złocony szyszak z 12 grzywien złota. Inny złotnik,
Wincenty Palumbo, wykonał złoty łańcuch z 6 różami i krzyżykiem. Znany nam już Giacopo
Caraglio za ozdobienie królewskiej tarczy wziął niebagatelną sumę 1271 złotych. Z biegiem czasu
kolekcja rozrastała się coraz bardziej. Osiągnęła taką wartość i rozmiary, że w opinii tych, którzy ją
widzieli, dorównywała najsławniejszym europejskim zbiorom, a nawet przewyższała niektóre z
nich. Według nuncjusza papieskiego Bernarda Bongiovanniego, który widział ją w 1560 roku,
wartość zbiorów polskiego króla przewyższała zbiory weneckie i papieskie.

- Rzeczywiście królewski skarbiec był aż tak bogaty?
- Prywatny skarbiec króla był naprawdę imponujący. Nuncjusz Bongiovanni tak opisywał

swoje wrażenia: „Ma w swoim pokoju stół tak wielki jak pokój, a na nim stoi 16 kaset, długich na
dwie piędzi, a szerokich na półtora, wypełnionych klejnotami. Wśród nich spilella Karola V, warta
30000 szkudów złotych i jego medalion diamentowy, wielki jak Agnus Dei, mający z jednej strony
orła z herbem Hiszpanii, z drugiej dwie kolumny z napisem »Plus Ultra«. Prócz tego mnóstwo
rubinów, szmaragdów i diamentów, wartości 300000 szkudów w złocie.” W ramach spadku po
siostrzeńcu, Janie Zygmuncie Zapolyi, otrzymał Zygmunt August, żeby wymienić tylko
najcenniejsze przedmioty: koronę, berło, złote jabłko, miecz sułtański oceniany na 16 tysięcy
dukatów, patery, urny, wazy, amfory, pierścienie, medale, puginały i różne kosztowne ozdoby. Król
miał w swoich zbiorach przechowywanych w Wilnie, a później w skarbcu w Tykocinie, 20
kompletów wspaniałych, zdobionych srebrem i złotem zbroi, misternie zdobione wanny, fontanny,
zegary wielkości człowieka, modele świata, tace i wazy z wyobrażeniami smoków i zwierząt.
Posiadał wielką ilość złotych pucharów, 30 pięknie wykonanych końskich rzędów pokrytych
srebrem i złotem, a ponadto 20 ubiorów dla paziów, ze złotymi łańcuchami, których wartość
oceniano na 800 dukatów za sztukę. O rozmiarach kolekcji królewskich daje pewne wyobrażenie
testament króla z 1572 roku oraz lustracja klejnotów, pochodząca z roku 1599, sporządzona w dwa
lata po śmierci Anny Jagiellonki. Pewna część kolekcji, pomimo jej rozgrabienia, znalazła się w
Skarbcu Koronnym. Były to między innymi pasy z ogniw składających się z na przemian
ułożonych liter „S” i „K” (to skróty imion Sigismundus i Katharina - imię trzeciej żony Zygmunta
Augusta), zawieszenia z inicjałami „SA” (Sigismundus Augustus) oraz duża liczba klejnotów o
tematyce mitologicznej, które wykonywał dla króla nadworny złotnik, znany nam już Giovanni
Giacopo Caraglio. Nawet nie wspomnę tu szerzej o najpiękniejszej w skali europejskiej kolekcji
arrasów. Zakupił je Zygmunt August w Brukseli. Oprócz Wawelu, zdobiły one inne jego
rezydencje, w Niepołomicach, Wilnie, Warszawie, Grodnie, no i oczywiście w Knyszynie i
Tykocinie.

- Skarby jak z bajki - przyznała Barbara. - A gdzie to wszystko było przechowywane?
- Większość zbiorów trzymano w skarbcu na zamku w Tykocinie. Część znajdowała się w

pieczy niejakiego śalińskiego w rezydencji knyszyńskiej. Przy królu znajdowały się, przede
wszystkim, ruchomości, w tym klejnoty.

- I co się z tym wszystkim stało?
- Rok przed śmiercią król sporządził testament. Cały swój majątek prywatny, w tym kolekcje

ze skarbca, zapisał swym siostrom Katarzynie, Elżbiecie i Annie. Wyjątkiem miały być zbiory
biblioteczne, które przeznaczył dla kolegium jezuickiego w Wilnie, oraz srebra kościelne - dla
katedry wileńskiej. W przypadku bezpotomnej śmierci sióstr, dobra miały zostać przekazane do
Skarbca Koronnego. To było coś nowego, bo do tej pory polscy monarchowie traktowali majątki
własne jako dobra przynależne jedynie im. I jeśli chodzi o część majątku, która przypadła

50

najmłodszej siostrze, Annie Jagiellonce, tak się faktycznie stało. Ta część klejnotów królewskich
trafiła do skarbca wawelskiego i niestety, w ciągu następnych stuleci, została przez kolejnych
władców rozprzedana albo uległa rozproszeniu. Rzecz jednak w tym, że rozproszenie królewskich
zbiorów rozpoczęło się już w chwili śmierci monarchy.

- Co masz na myśli?
- Z porównania wspomnianego przeze mnie testamentu króla oraz rejestru klejnotów

sporządzonego po śmierci Anny Jagiellonki z rejestrami Skarbca Koronnego wynika, że niektóre
klejnoty królewskie zaginęły w Knyszynie bezpośrednio po albo nawet i przed śmiercią monarchy.

- Jak do tego doszło?
- W marcu 1572 roku w Warszawie, gdzie Zygmunt August przebywał, zaczynało szaleć

morowe powietrze. Król był już wtedy poważnie chory. Gdy poczuł się nieco lepiej, postanowił
schronić się w Knyszynie. Dotarł do Tykocina, gdzie zjechała Barbara Giżanka, ostami królewski
„sokół”. Stąd wraz z nią ruszył do Knyszyna. Niestety, za królem podążyła także zaraza. Zygmunt
August zmarł w swej rezydencji 7 lipca 1572 roku. Nim nadeszła agonia, rozpoczął się ostatni,

ż

enujący akt dramatu. Otaczający monarchę intryganci, na czele z kamarylą Mniszchów, rzucili się

do rabunku. Dziejopisarz Świętosław Orzelski zanotował: „Po skonaniu króla taki okropny widok
opuszczenia przedstawiał nieboszczyk, że już nie było czym przykryć nagi trup jego”.

- Rabowano królewskie zbiory? - Barbara zapytała z niedowierzaniem.
- Niestety, chyba tak było. Mówię: chyba, bo sprawa nie jest jednoznaczna. Źródła

historyczne podają, że w chwili śmierci przy królu pozostało jedynie szczupłe grono
najwierniejszych dworzan i nie wspominają o rabunku. Natomiast w aktach komisji sejmowej,
powołanej dla zbadania okoliczności tych wydarzeń, jest zeznanie dowódcy straży zamku
tykocińskiego. Zeznał, że Mniszchowie, sześć dni przed zgonem Zygmunta Augusta, zwrócili się
do niego o przechowanie im skrzyni, którą ledwo sześć ludzi mogło udźwignąć. Z zeznań dworzan
wiernych królowi wynika, że słudzy Mniszchów wynosili naładowane wory z sypialni królewskiej.
Z dworu wyjeżdżały wozy naładowane sprzętami. W posiadaniu dworaków z koterii Mniszchów
pojawiły się nadania królewskie, podpisane ręką „na wpół umarłego” króla. Dzięki zagarniętym
skarbom Mniszchowie mogli rozpocząć budowę swojej magnackiej fortuny. Mogli zorganizować
awanturniczą „dymitriadę”, czyli wyprawę na Moskwę w celu osadzenia na tronie cesarskim
posłusznego im Dymitra Samozwańca, ożenionego z córką Jerzego Mniszcha, sławną Maryną.
Znaczne bogactwo, oprócz legalnych podarunków i nadań królewskich, zdobyła Giżanka. I tu
dochodzimy do sedna naszej sprawy. Otóż legenda głosi, że zagarniętych skarbów nie zdążyła
wywieźć z knyszyńskiego dworca. Ukryła je, wrzucając do dworskiej studni.

- Może to jedynie legenda?
- Może. Chociaż wasze odkrycie stawia ją w nowym świetle. Ale relacje wspomnianych

dworzan królewskich, którzy na sejmie konwokacyjnym w 1573 roku oskarżyli Jerzego i Mikołaja
Mniszchów oraz Giżankę o zabór królewskiego mienia, wskazują, że w momencie zgonu monarchy
coś się tam wydarzyło. Sprawa nie jest, jak już wspomniałem, całkiem jasna. W Watykanie jest list
Fogelwedera, osobistego sekretarza króla, mówiący, że żadnych rabunków nie było. Ale, pośrednim
dowodem, że jednak były, jest sprawa kupna przez agentów królowej angielskiej Elżbiety I
sławnych pereł Barbary Radziwiłłówny. Te perły sprzedał im ktoś, kto prawdopodobnie brał udział
w owych grabieżach.

- Ale kto?
- Świadkowie, zgodnym chórem, oskarżali Mniszchów i Giżankę. Ta trójka była bowiem

uosobieniem nieprawidłowości i nadużyć władzy, jakie miały miejsce na dworze w ostatnich latach

51

ż

ycia króla. Z tego względu byli powszechnie znienawidzeni. Tak zgodny atak nie mógł być

jedynie wymierzonym w nich spiskiem. Musiało być w tym przysłowiowe ziarno prawdy. Zresztą
całej sprawie rychło „ukręcono łeb”, jakby w nadziei, że dyskrecja bardziej przysłuży się pamięci o

ś

wietności rodu Jagiellonów, niż ujawnienie całej prawdy i przykładne ukaranie winnych - dodałem

na koniec.

Kilometr za miasteczkiem, równocześnie z wałem stromych wzgórz morenowych, rozpoczęła

się zielona ściana puszczy. Pierwszym wzniesieniem na prawo od drogi była Góra Królowej Bony.
U podnóża wzgórza, po przeciwnej stronie drogi, ujrzeliśmy w zaroślach pozostałości wykopanych
w XVI wieku królewskich sadzawek, które były częścią imponującego renesansowego ogrodu,
towarzyszącego królewskiej rezydencji. Podzielone ziemnymi groblami przez stulecia skutecznie
opierały się parcelacjom i unikały rozorywania, a stało się to dzięki osobliwej symbiozie. Otóż od
połowy XVII wieku owe groble stały się miejscem pochówku knyszyńskich śydów. Początkowo w
sposób nielegalny, w ciągu bez mała dwustu lat groble obrosły lasem kamiennych macew.
Spacerując pod rękę z Barbarą, podziwialiśmy ów niesamowity efekt krajobrazowy. Dziewczyna
przez kilka minut milczała, zapewne kontemplując atmosferę niezwykłego kirkutu.

- Sądzisz zatem, że ten klejnot, odkryty przez nas w dworskiej studni, to pośredni dowód

prawdziwości oskarżeń, złożonych przez królewskich dworzan? - zapytała, jakby podsumowując
usłyszane ode mnie informacje.

- Według źródeł historycznych, Giżanki wtedy w Knyszynie nie było. Ale to nie zaprzecza

możliwości takiego zdarzenia. Ona mogła wrzucić ten klejnot lub klejnoty do studni przeczuwając
zbliżającą się śmierć króla. Może zrobił to ktoś inny z jej otoczenia? A może odwrotnie, to któryś z
lojalnych monarsze dworzan, widząc co się święci, postanowił uratować choć część królewskich
skarbów? Na to pytanie już nie znajdziemy odpowiedzi. Pewne jest tylko to, że w zwykłej studni
znaleźliście klejnot, którego chyba nikt będąc przy zdrowych zmysłach, bez powodu, nie pozbyłby
się w taki sposób.

- No i ten ludzki szkielet... Brr... - Barbara wzdrygnęła się na wspomnienie swoistego

znaleziska.

Szliśmy szeroką na parę metrów starą, ledwie już widoczną groblą. W pewnym momencie, na

trawie porastającej nasyp, spostrzegłem dziwne, brunatne plamy.

- Co to takiego? - zapytała Barbara, ściskając mocniej moją dłoń.
- Wygląda na zakrzepłą krew - odpowiedziałem.
Plamy tworzyły dość wyraźny ślad, wiodący w stronę kępy rosnących z prawej strony

leszczynowych zarośli. Gdy rozsunąłem gęstą, zieloną zasłonę, naszym oczom ukazał się smutny
widok. Na trawie leżała martwa sarna. Z rany, widniejącej w przestrzelonej szyi, ściekały na ziemię
sople skrzepłej krwi. W jej martwych, szklanych oczach zastygł wyraz bólu.

- To straszne! - szepnęła przerażona Barbara.
- Kłusownicy - odrzekłem ze wzburzeniem. - Zranili ją, a tej biedaczce udało się uciec i

dotrzeć w to miejsce. Chodź, jej już nie pomożemy. Jutro pójdę na komisariat policji, żeby to
zgłosić.

Przykryliśmy sarnę gałęziami i w smutnym nastroju udaliśmy się w drogę powrotną.

52

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY

WIZYTA W STARYM BROWARZE • WSCHODNIE SZTUKI WALKI • HARCERZE-

EKOLODZY • W KOMISARIACIE • EKOLOGICZNE TEMATY • NA TROPIE

ZŁOCZYŃCY

Cały czas intrygowała mnie owa nocna „przesyłka”. Z anonimowego listu można było

wywnioskować, że jego autor dawno już zakończył swe kontakty ze szkołą, a ortografia nigdy nie
była jego mocną stroną. Ale najważniejszym było to, że pojawia się ktoś, kto ma do zaoferowania
jakieś cenne, stare przedmioty. Przedmioty, a nie przedmiot. Należało więc raczej wykluczyć, że to
złodziej starej broszy oferuje mi jej odkupienie.

Kwadrans po dwudziestej trzeciej wyjechałem z zabudowań stancji. Dystans do pokonania

nie był wielki, ale chciałem być na miejscu przed czasem. Tak, żebym pierwszy zobaczył tego
tajemniczego „ktosia”, a nie on mnie. O tak późnej porze droga była prawie pusta. Bez
nadużywania prędkości przemknąłem przez uśpione Krypno, potem Tykocin i dotarłem do trasy
warszawsko-białostockiej. Przed samym skrzyżowaniem lokalna droga wiodła w prawo, w stronę
niewysokiego wzgórza. Za jakimiś zabudowaniami, na tle nocnego nieba, majaczyły kontury ruin
starego browaru. Do spotkania pozostawało jeszcze prawie pół godziny. Samochód ukryłem wśród
drzew i chyłkiem przedostałem się do ciemnych ruin. Nie używając latarki, bo ta mogłaby zdradzić
moją obecność, ukryłem się w krzakach, przy ścieżce prowadzącej do wnętrza zrujnowanego
browaru. Czas mijał powoli. W pewnej chwili usłyszałem nad sobą głuchy łomot. Z czarnego
oczodołu okna na pierwszym piętrze wyleciała, jak z procy, jakaś skrzydlata kula. Zrobiła duże
koło nad koronami okolicznych drzew i z powrotem wpadła w to samo okno. Po chwili, wydobył
się stamtąd szatański chichot, a potem seria głuchych, ponurych pohukiwań. Puszczyk, uspokoiłem
rozłomotane nieco serce. Spojrzałem na fosforyzujące wskazówki zegarka. Był już kwadrans po
północy. Ten ktoś albo był niepunktualny, albo coś przeszkodziło mu w spotkaniu ze mną. A może
był tu przede mną i spłoszyłem go swym wczesnym przybyciem? Odczekałem jeszcze pół godziny,
ale nikt się nie pojawił. Zrezygnowany wyruszyłem w drogę powrotną.

- A teraz dwa okrążenia dookoła stadionu! Wiewióra, wyciągaj nogi! Jak tak będziesz biegał,

nawet najwolniejszy obrońca cię dopędzi - pokrzykiwałem na moich podopiecznych, gęsto
używając gwizdka.

Był pogodny ranek. Słońce wisiało już wysoko nad horyzontem, coraz bardziej dając się nam

we znaki. Już od ponad godziny przebywaliśmy na stadionie, robiąc różne ćwiczenia
wytrzymałościowe. śeby zmobilizować podopiecznych, sam wyruszyłem za nimi w pościg.
Początkowo byli ode mnie oddaleni o pół stadionu, ale dogoniłem ich, gdy kończyli pierwsze
okrążenie. Siły były nierówne, w końcu między mną a nimi była duża różnica wieku, nie mówiąc
już o długości nóg, ale chciałem wzbudzić w nich ducha rywalizacji. Mijając kolejnych, słyszałem
ich ciężkie oddechy.

- To było niesprawiedliwe, panie trenerze! - wycharczał Wiewióra, który jako drugi, za

Rafałem, dobiegł do mety.

- Wiem, ale ja biegłem poza konkursem - odpowiedziałem ze śmiechem. - Widzę, że mamy

braki kondycyjne! Musimy nad tym popracować. Następnym razem będziemy trenować interwały.

- Inter... co? Interwały? Nie słyszałem o takich zwierzętach - pomimo zmęczenia Wiewióra

błysnął humorem.

53

- Interwały, panie dowcipnisiu. To wykonywanie ćwiczeń z różnicowaniem stopnia natężenia

- wyjaśniłem.

- A miał pan nauczyć nas paru chwytów... - przypomniała Aśka.
- Widzę, że najbardziej bojowe są u was dziewczyny - zażartowałem.
- Nie jest tak źle - uspokoił Wiewióra. - Wszyscy pamiętamy o tej obietnicy.
- No dobrze, słowo się rzekło. Ale musicie mi coś obiecać, bo inaczej nici ze szkolenia! -

spojrzałem na nich z udaną powagą.

- Co?
- Ze nigdy nie użyjecie tych umiejętności wobec słabszych.
- Przyrzekamy! - obiecali zgodnym chórem.
I przeszliśmy do innego rodzaju ćwiczeń. Jako „materiał” do zajęć wybrałem Rafała, który

był najwyższej postury. Dzieciaki przyniosły z pobliskiej łąki trochę skoszonej trawy, która
posłużyła nam za matę. I w parę minut później, uważając, żeby nie zrobić krzywdy chłopakowi,
zademonstrowałem kilka podstawowych chwytów. Podzieliłem ich na dwójki i poleciłem
powtarzać to, co zobaczyli. Obserwując z boku ich poczynania, pilnowałem bezpieczeństwa.
Pomimo upału, harowali z podwójnym zapałem. Nie byłem pewny, czy ten rodzaj ćwiczeń spodoba
się moim szkolnym przełożonym, ale czego się nie robi, aby zadowolić podopiecznych.

- Całkiem nieźle im to idzie.
Słysząc te słowa, odwróciłem się za siebie. Parę metrów ode mnie stało trzech harcerzy.

Zaabsorbowany obserwowaniem ćwiczeń, nie zauważyłem, kiedy się pojawili. Mieli jakieś
trzynaście-czternaście lat. Najwyższy z trójki, kędzierzawy brunecik, stał oparty na długim kiju, na
końcu którego był umocowany niewielki drużynowy proporczyk.

- Witam gości - odezwałem się przyjaźnie. - Co tu porabiacie?
- Idziemy do puszczy - odezwał się drugi, chudy blondynek z nieco pałąkowatymi nogami,

wystającymi z harcerskich, krótkich spodenek.

- Na grzyby?
- Na badania! - trzeci, nieco tłustawy blondynek, w okrągłych okularach na nosie,

odpowiedział nadymając dumnie policzki.

- Badania? Czego? - zapytałem rozbawiony jego reakcją.
- Przyrody, proszę pana. Jesteśmy drużyną ekologów. W ramach tutejszego pobytu

prowadzimy badania w puszczy.

Dzieciaki ćwiczyły zgodnie z moimi wskazówkami, więc mogłem kontynuować rozmowę z

tą sympatyczną trójką.

- A jak nazywa się wasza drużyna?
- Właśnie „Ekolodzy” - powiedział ten z proporcem. Na naramiennikach miał oznaki

drużynowego. - Pochodzimy z Ciechanowa. W naszej szkole działa koło ekologiczne, do którego
należymy. Nasze zainteresowania przenieśliśmy na działalność w harcerstwie. Ja jestem Michał, ten
chudy to Piotrek, a to Barnaba.

- A ja jestem Paweł. Paweł Daniec - dodałem ściskając ich prawice.
- Paweł Daniec?! - zawołał Barnaba i z zaaferowania aż zdjął z nosa okulary. - To pan jest

prawą ręką Pana Samochodziku?

- No, mam nadzieję, że nie lewą - odpowiedziałem skromnie. - Ale nie krzycz tak głośno.

Jestem tu incognito.

- Inko... co? - zapytał Piotrek, robiąc zdziwioną minę.
- Incognito. Pusta czaszko! To znaczy, że pan Paweł występuje tu pod zmienionym

54

nazwiskiem - Barnaba wyjaśnił koledze.

- Ale byczo! - odpowiedział właściciel pałąkowatych nóg, zniżając konspiracyjnie głos. -

Pewnie prowadzi pan tu jakąś nową akcję? Opowie nam pan o niej?

- Może opowiem. Ale teraz muszę wracać do zajęć. Jestem tu drugim trenerem.
- To tak dla niepoznaki. Prawda? - domyślił się Barnaba robiąc do mnie „oko”. - Niech się

pan nie obawia. Nikomu nie powiemy.

- Ale wtajemniczy pan nas w sprawę? Na pewno się panu przydamy - odezwał się Michał.
Widać było, że chłopakom spodobała się zaistniała sytuacja.
- A gdzie mieszkacie? - zapytałem, żeby zmienić temat.
- Na polu namiotowym, nad Jaskranką - Michał wskazał ręką oddalone o kilkaset metrów

miejsce nad brzegiem rzeki.

Widziałem je już wcześniej, ale dotąd nie zwróciłem na nie większej uwagi.
- Dzisiaj wieczorem organizujemy ognisko. Przyjdzie pan? Opowiemy o naszych zajęciach w

puszczy. Może wtedy pan ujawni nam choć rąbek tajemnicy - dodał Piotrek z nutą nadziei.

- Przyjdę. No, ale teraz muszę wracać do pracy. Patrzcie, już się biją!
- To do wieczora, druhu Pawle - zawołali jednym głosem.
- Cześć! Czuwaj! - zawołałem za nimi.
„Fajne chłopaki. Może warto się z nimi bliżej zaznajomić. Teren znają pewnie lepiej ode

mnie. To może być mi pomocne”. Moje przemyślenia przerwał pisk Aśki.

- Aaa... Nie tak mocno! Złamiesz mi rękę!
- Wiewióra! Co robisz?! To dziewczyna! - zawołałem, widząc jak chłopak z całej siły wygina

Aśce rękę, chcąc przerzucić ją przez bark. - Przede wszystkim używaj głowy, a nie siły mięśni.
Musisz wykorzystać ruch przeciwnika i siłę bezwładności. Gdy dobrze to zrobisz, nie będziesz
musiał się wysilać, a przeciwnik i tak zwali się na ziemię.

Jeszcze raz zademonstrowałem im chwyt.
- Używajcie, przede wszystkim, umysłu. To podstawa sukcesu. Macie pokonać przeciwnika

rozumem i sprytem. Kości łamią tylko bezmyślni brutale.

Pokazałem im jeszcze parę chwytów obezwładniających. Po kilkunastu minutach ćwiczeń

praktycznych podałem im termin kolejnego spotkania i rozpuściłem bractwo do domu.

Po obiedzie wybrałem się na rynek do komisariatu policji. Siedział tam tylko posterunkowy

Buła z nieco znudzoną miną.

- Komendanta nie ma - powiedział, zanim jeszcze przekroczyłem próg.
- A kiedy będzie?
- Jak wróci.
- To znaczy?
- Pan zaczeka, to się dowie.
- Widząc, że dużo nie wskóram, postanowiłem złożyć jedynie meldunek.
- Nie będę czekać. Ale proszę przyjąć ode mnie zawiadomienie o przestępstwie.
- A co się konkretnie wydarzyło? - policjant okazał zaciekawienie.
- W lesie, na starych groblach, tam, gdzie jest ten stary żydowski cmentarz, znalazłem martwą

sarnę.

- Może to robota bezpańskich psów?
- Miała przestrzeloną szyję.
- To co innego. Kłusownicy. Pan zaczeka chwilę.
Posterunkowy Buła zasiadł za maszyną do pisania. Był typowym przykładem służbisty. Przez

55

następne dwadzieścia minut musiałem mu szczegółowo opisać miejsce zdarzenia. Zapisał wszystko
skrupulatnie i obiecał, że wyśle tam kolegę, gdy ten wróci z obchodu.

Popołudnie spędziłem na lekturach w miejskiej bibliotece. Wychodząc z niej, czułem w

krzyżu skutki długotrwałego siedzenia w jednej pozycji. Postanowiłem więc skorzystać z
zaproszenia złożonego mi przez nowych znajomych.

Harcerskie obozowisko znajdowało się na rozległej łące nad Jaskranką, która na tym odcinku

jest właściwie nie tyle naturalną rzeką, co kanałem o uregulowanych brzegach. Harcerskie namioty
były ustawione w podkowę, z małym placykiem pomiędzy jej bokami. Teren był ogrodzony
kilkoma sosnowymi palami, połączonymi liną. U wejścia stała tablica informująca o ścisłych
wymaganiach ekologicznych stawianych przybyszom przez mieszkańców obozu. Między innymi
nie wolno było tam śmiecić, hałasować, zakłócać ciszy nocnej. Zbliżając się do namiotów,
zobaczyłem około dwudziestu harcerzy i harcerek, siedzących wokół niewielkiego ogniska. Jego
krąg, zgodnie z ekologicznymi i przeciwpożarowymi wymaganiami, był należycie zabezpieczony
polnymi kamieniami i darnią. Jeden z siedzących grał na gitarze, a reszta półgłosem śpiewała znaną
obozową piosenkę. Zapadał powoli zmierzch i blaski ognia odbijały się jasnymi refleksami na
powierzchni płynącej rzeki.

Na mój widok z kręgu wyszedł Michał. Przedstawił mnie jako szkolnego trenera i po chwili, z

kubkiem herbaty w ręku, zostałem posadzony przy ognisku. Po kilku piosenkach, przyszedł czas na
rozmowy.

- Opowiedzcie mi, co tu robicie - zwróciłem się do druhów.
- Przyjechaliśmy tu na zaproszenie władz miejskich - wyjaśnił Michał. - W Knyszynie

przywiązują dużą wagę do działań proekologicznych. Miasto jest skanalizowane, ma nawet własną
oczyszczalnię ścieków. Przedstawiciele naszego koła szkolnego zajęli trzecie miejsce w
ogólnopolskiej edycji olimpiady wiedzy ekologicznej. Za pieniądze ze zdobytej nagrody mogliśmy
więc zorganizować ten obóz.

- Chwalebna działalność - pochwaliłem. - A czym zajmuje się wasze koło?
- Mądrala, wytłumacz wszystko panu trenerowi - rzucił wesoło któryś z druhów.
Okazało się, że przydomek ten należał do Barnaby. Widać przywykł do niego, bo tylko nadął

policzki nabierając oddechu i rozpoczął swój wykład.

- Nasze koło skupia młodzież szczególnie zainteresowaną środowiskiem, zachodzącymi w

nim procesami oraz problemami, jakie niesie ze sobą cywilizacja. Najważniejszym naszym celem
jest szerzenie wśród młodzieży zachowań proekologicznych, wiedzy o prawach rządzących
przyrodą oraz kształtowanie poczucia odpowiedzialności za stan środowiska. Mamy w naszej
szkole gabloty tematyczne, które systematycznie aktualizujemy, przygotowujemy akcje z okazji
Dnia Ziemi i Światowego Dnia Ochrony Środowiska. Mamy pracownię ochrony środowiska, w
której prowadzimy hodowle roślin i zwierząt. Gromadzimy w niej ciekawe okazy, zielniki, filmy o
tematyce przyrodniczej, czasopisma zajmujące się ochroną środowiska, książki. Posiadamy również
sprzęt do badania jakości wody. Bierzemy udział w różnorodnych olimpiadach i konkursach. Sami
również organizujemy konkursy dla dzieci i młodzieży, wspólnie z samorządem uczniowskim
naszej szkoły. Bierzemy udział w ogólnopolskich akcjach i programach badawczych „Sprzątanie

ś

wiata”, „Woda w Twojej rzece”. Organizujemy wycieczki w teren. Przygotowujemy folder

naszego koła... - Barnaba trajkotał z szybkością karabinu maszynowego.

- Dobra, starczy, bo zanudzisz pana trenera - przerwał mu ten sam harcerz-wesołek.
- Bynajmniej. Taką działalność trzeba propagować. A tutaj czym konkretnie się zajmujecie?
Barnaba ponownie chciał „włączyć płytę”, ale Michał przerwał mu ruchem ręki.

56

- Jesteśmy podzieleni na grupy tematyczne. Jedna zajmuje się badaniem czystości lokalnych

zbiorników wodnych. Druga bada stan zanieczyszczenia powietrza, a trzecia kontroluje okoliczne
wysypiska śmieci. Wyszukuje dzikie wysypiska na terenie otuliny puszczy, które choć rzadko, ale i
tu się zdarzają.

- Co do tego powietrza, to chyba w tej okolicy nie jest tak źle - uśmiechnąłem się wdychając z

lubością wspaniałe, już nieco schłodzone, wieczorne powietrze.

- Tak, na szczęście nie ma tu w okolicy dużego przemysłu. Jak już mówiłem, tutejsze władze

przywiązują dużą wagę do ekologii. Wyniki naszych badań, po syntetycznym opracowaniu,
przekażemy panu burmistrzowi. Mają być podobno wykorzystane w sporządzaniu opinii
ekologicznych, w ramach prognoz wpływu „Via Baltica” na tutejsze środowisko - dodał Michał z
nieskrywaną dumą w głosie.

- Via Baltica? A co to takiego?
- Via Baltica to droga ekspresowa północ-południe, która ma połączyć Helsinki z Warszawą -

przemądrzały Barnaba znowu dał znać o sobie. - Chcą ją przeprowadzić przez Polskę niektóre
państwa Unii Europejskiej, oferując nam za to jej dofinansowanie. W białostockim wariancie jej
przebiegu trasa przetnie tak cenne tereny, jak Puszcza Augustowska i Biebrzański Park Narodowy.
A te tereny zostały zaproponowane do europejskiej sieci obszarów chronionych „Natura 2000”, na
powierzchni wykraczającej poza granice parków narodowych i krajobrazowych. Zostały również
uznane przez organizację BirdLife International za bardzo ważne ostoje ptaków. Takie usytuowanie
tej drogi przyniesie tutejszej przyrodzie katastrofalne skutki!

Musiałem przyznać, że mentalność tych młodych ludzi i prowadzona przez nich działalność

bardzo mi się podobały.

- Widzę, że zależy wam na dobru tutejszej przyrody. Zdradzę wam więc informację o

smutnym odkryciu, jakiego wczoraj dokonałem w trakcie spaceru po okolicy. Niedaleko stąd, na
starym żydowskim cmentarzu.

- Na tych dawnych groblach? - zapytał jeden z druhów.
- Właśnie. Otóż w krzakach znalazłem tam martwą sarnę. Padła z upływu krwi, bo ktoś

przestrzelił jej szyję. O ile wiem, teraz jest okres ochronny, więc to nie mogła być robota
myśliwego.

- Kłusownicy! - z przejęciem wysapał Barnaba.
Na chwilę zapadła przygnębiająca cisza.
- Tak podejrzewam. I w związku z tym mam do was prośbę. Zdarzenie zgłosiłem policji i

pewnie zajmą się tą sprawą. Ale z przeszłości wiem, że jest to rodzaj przestępstwa, w którym
wykrycie sprawców jest wyjątkowo trudne. Im więcej osób zajmie się śledzeniem takich zdarzeń,
tym większa szansa, że sprawca zostanie ujęty. Proszę więc, żebyście, podczas pobytów w lesie,
wyostrzyli w tym względzie swoją czujność. Ale uwaga, kłusownicy są niebezpieczni. Gdy więc
zauważycie coś podejrzanego, zawiadomcie koniecznie dorosłych.

- Niech pan się nie obawia. Spiszemy się na medal! - zawołał buńczucznie Piotrek, a wśród

harcerzy rozległ się szmer potwierdzenia.

- Cieszę się. Ale powtarzam, uważajcie, z kłusownikami nie ma żartów. Wiem o tym dobrze,

bo kiedyś pracowałem jako leśnik.

Po tym, nieco smutnym temacie, przeszliśmy do rzeczy weselszych. Zapadł już zmrok, gdy

pożegnałem się z harcerzami. Musiałem im obiecać, że za parę dni znowu ich odwiedzę.

Ruszyłem na kwaterę. Przeszedłszy przez nadrzeczną łąkę, dotarłem do Białostockiej. Ulica

tonęła w mroku. Widocznie nastąpiła jakaś awaria w sieci, bo nie paliły się latarnie. Szedłem

57

powoli chodnikiem, napawając się wieczorną ciszą. Ciszą oczywiście niezupełną, bo w
ogródkowych zaroślach cykały cicho świerszcze, a z oddali dolatywało szczekanie podwórkowych
psów. Dochodziłem właśnie do granicy posesji sąsiadującej z moją kwaterą, gdy w ciemności
dojrzałem w oddali rubinowy ognik. Ktoś stał na chodniku na wysokości okien mojego pokoju.
Nieco zaskoczony, zwolniłem kroku i przypomniawszy sobie owego tajemniczego obserwatora
sprzed paru dni, uskoczyłem za pień drzewa rosnącego przy ulicy. Miałem nadzieję, że uda mi się
złapać ciekawskiego.

58

ROZDZIAŁ DZIESIĄTY

ŚWIATŁO W „TRUPIARNI” • W PUŁAPCE • PODZIEMNE PRZEJŚCIE • ZOSTAJĘ

GÓRNIKIEM • KRÓLEWSKA URNA • DIABEŁ • ZAPROSZENIE NA WYCIECZKĘ

Kryjąc się w cieniu, zacząłem zbliżać się do miejsca, w którym stał nieznajomy. Gdy dzieliło

nas jakieś dwadzieścia metrów, świecący punkcik poruszył się i zacząć się oddalać w stronę rynku.
Właściciel papierosa nikł w cieniu rzucanym przez ogródkowe zarośla, tak że nie mogłem dostrzec
jego postaci. Sunąc śladem ognika, wykorzystywałem ciemne plamy cienia, ażeby również
pozostawać niewidocznym. W pewnym momencie ognik upadł na ziemię i znikł przygnieciony
stopą nieznajomego. Odtąd byłem zdany jedynie na mój wzrok, który w tak gęstych ciemnościach
niestety nie zdawał się na wiele. Liczyłem jedynie na to, że na szerszym odcinku Białostockiej
będzie widniej i w końcu zobaczę nieznajomego.

I rzeczywiście, na wysokości szkoły ulicę oświetlała intensywniej księżycowa poświata,

wypływająca z przerwy w chmurach skrywających księżyc. W końcu zobaczyłem jego postać.
Chyba nie zauważył mnie do tej pory, bo spokojnym, równomiernym krokiem zmierzał w kierunku
rynku. Po paru minutach dotarliśmy do jego wschodniej pierzei. Nieznajomy przekroczył biegnącą
w poprzek ulicę Grodzieńską i wszedł pomiędzy kasztanowce małego parku, znajdującego się na

ś

rodku rynku. Kiedy przeskakiwałem na drugą stronę ulicy, rozbłysły, z powrotem, światła latarni.

Uskoczyłem w cień rzucany przez drzewa. Nieznajomy szedł w kierunku Kościelnej. Przeskakując,
od pnia do pnia i chowając się za nimi, podążałem za nim. Zobaczyłem, że przechodzi na drugą
stronę ulicy i zmierza do bramki w kościelnym murze. Zaskrzypiały jej nie naoliwione zawiasy i
nieznajomy zniknął z moich oczu.

„A może mnie zauważył i czai się za murem” - przemknęło mi przez myśl. Musiałem

zaryzykować. Ostrożnie nacisnąłem klamkę i powoli uchyliłem wrota, żeby nie narobić hałasu.
Wyjrzałem zza narożnika. Za murem nie było nikogo. Przede mną bielała w mroku biała bryła
kościoła, z ciemnymi oczodołami okien. Rozejrzałem się na wszystkie strony. Ani żywego ducha.
W prawo, wokół kościoła prowadziła ścieżka, wiodąca do głównego wejścia i dalej, w kierunku
starej plebanii. Skradając się powoli w tamtym kierunku, z prawej strony dostrzegłem kątem oka
słaby blask światła. W tamtym miejscu znajdowała się, zbudowana około 1825 roku, „trupiarnia”.
Był to niewielki, murowany budynek, w którym za dawnych czasów pozostawiano na noc ciała
zmarłych, aby je następnego dnia, po mszy, pochować na cmentarzu.

Podszedłem ostrożnie do frontowej ściany budynku. Ze zdziwieniem spostrzegłem, że

ciężkie, żelazne drzwi „trupiarni” były lekko uchylone, a ze środka padała na ziemię strużka
bladego światła. „Uważaj! On tam może się czaić za drzwiami” - przeleciało mi przez głowę.
Powoli, żeby nie narobić hałasu, zacząłem otwierać drzwi. W nocnej ciszy stare zawiasy wydały z
siebie złowrogi zgrzyt. W środku zobaczyłem niewielkie pomieszczenie. Było puste. Tylko w
jednym rogu stały dwa uszkodzone, wysokie lichtarze. W jednym z nich, tkwił zapalony mały
ogarek świecy.

W przeciwległym, mrocznym kącie stało kilka chorągwi na drążkach. Podszedłem w tamtym

kierunku sprawdzić, czy nikogo za nimi nie ma. I wtedy wydarzyło się coś, czego zupełnie nie
przewidziałem. Drzwi skrzypiąc przeraźliwie, zamknęły się z hukiem, a po chwili ktoś po drugiej
stronie przesunął zasuwę blokując drzwi.

- Otworzyć! Natychmiast otworzyć! Bez wygłupów! - krzyknąłem, waląc w okute żelazem

deski.

59

Ale jedynym odzewem, po drugiej stronie, był przytłumiony, szatański śmiech. Ucichł po

chwili i wokół mnie zapadła głucha, złowroga cisza.

Znalazłem się w pułapce. Drzwi były solidne, dębowe. Porządna dziewiętnastowieczna

robota. Ściany „trupiarni” były grube, a jedynym otworem w nich było malutkie okienko, a
właściwie coś na kształt wąskiej, średniowiecznej strzelnicy. Tylko przysłowiowa mysz mogłaby
się tamtędy wydostać. A ja, niestety, byłem „trochę” większy od myszy. Miałem świadomość, że
krzyki o pomoc i walenie w drzwi nie mają sensu. Plebania i najbliższe domy były oddalone o co
najmniej kilkadziesiąt metrów i w środku nocy takich odgłosów nikt by nie usłyszał.

Pozostawało czekać do rana. Wskazówki zegarka pokazywały, że za pięć minut wybije

dwudziesta trzecia. Niestety, ogarek świecy miał już zaledwie parę centymetrów długości, a jego
knot, skwiercząc coraz bardziej, wypuszczał z siebie czarną smugę kopcia. Czas ciekł powolną
strużką. Przede mną było co najmniej siedem godzin oczekiwania, zanim ksiądz albo kościelny
zjawi się w pobliżu miejsca mojego uwięzienia.

Dla zabicia czasu zacząłem oglądać pomieszczenie. Widać było, że już od wielu lat

składowano tu stare sprzęty liturgiczne. Gruba warstwa pyłu zmieszanego z naniesioną tu ziemią
pokrywała posadzkę z kamiennych płyt. Teren wokół kościoła był najwyraźniej podmokły, bo
otaczające mnie ściany i podłoga były mocno zawilgocone. Ale nie wszędzie. W migotliwym
blasku świecy zauważyłem, że w jednym rogu, na ciemnym tle podłogi, widnieje jaśniejsza,
prostokątna plama. Zaintrygowany, wyjąłem świecę z lichtarza i skierowałem jej blask w to
miejsce. Było bardziej suche niż reszta podłogi. Końcem buta rozgarnąłem pokrywający ją pył i
drobny gruz. Zamiast kamiennej płyty, zobaczyłem rozeschnięte, stare deski drewnianej klapy.
Oczyściłem ją z ziemi i pociągnąłem silnie za przymocowane do niej zardzewiałe, żelazne kółko.
Moim oczom ukazał się ciemny otwór. Wsunąwszy tam świecę, ujrzałem wąski, obudowany
cegłami szyb. Niestety, na głębokości około półtora metra, był zawalony ziemią przemieszaną z
ceglanym gruzem. Zniechęcony, już miałem się cofnąć i zamknąć klapę, gdy mój wzrok padł na
płomień świecy. Migotał i chwiał się na boki, zdradzając zauważalny ruch powietrza zstępującego
w głąb zagłębienia. Zaintrygowany wskoczyłem do środka. Przesuwając świecę wzdłuż ścianek
szybiku, obserwowałem jej zachowanie. U spodu jednej z nich płomień silnie przygasał. Dokładnie
obejrzałem ten fragment muru. Stara zaprawa spajająca cegły wykruszyła się do tego stopnia, że
między nimi widniały cienkie szczeliny, przez które leciało chłodne powietrze.

Wygramoliłem się na powierzchnię w poszukiwaniu odpowiednich narzędzi. Po chwili byłem

z powrotem na dole. „Tutejszy konserwator zabytków wsadzi cię do więzienia” - przeleciało mi
przez głowę. Ale nie zamierzałem czekać; postanowiłem, że sam uwolnię się z tej pułapki.

Najpierw znalezionym kawałkiem starej blachy pogłębiłem szybik w odkrytym przed chwilą

miejscu. Potem ostrym szpikulcem lichtarza zacząłem wydłubywać zaprawę wokół zmurszałych
cegieł. Po półgodzinie oczyściłem kawałek ściany o wymiarach około pół na pół metra. Następnie,
używając odwrotnej, cięższej strony lichtarza, przystąpiłem do wybijania cegieł ze ściany. Nim
upłynęło dwadzieścia minut, w ścianie ział chłodnym, stęchłym powietrzem ciemny otwór. Z
ledwością się w niego wcisnąłem. Znalazłem się w niskim i wąskim korytarzu. Biegł w kierunku
kościoła. Wymurowany z cegieł, był w bardzo kiepskim stanie. Dolne jego fragmenty były silnie
zawilgocone. Cztery metry dalej przejście blokował ziemny zawał. Sięgał pod sam sufit Co dziwne,
strop w tym miejscu był w całości. Widocznie podmyta, boczna ściana, runęła i ziemia wypełniła
korytarz. Płomień świecy trzymanej pod samym sklepieniem nadal zdradzał obecność powietrznej
cyrkulacji. Wróciłem zatem po pozostawioną blachę i tym lichym narzędziem zacząłem rozgarniać
zawał u samego szczytu. Niestety, tym razem sprawa nie była już taka prosta. Zawał miał parę

60

metrów długości. Zanim zdołałem rozgarnąć wąski prześwit przechodzący na drugą stronę,
musiałem odwalić za siebie kilkaset kilogramów ziemi. Wyrobienie wąskiego przesmyku zajęło mi
parę godzin. Robota była szalenie niebezpieczna, bo w każdej chwili strop mógł zawalić mi się na
głowę i pogrzebać pod zwałami ziemi.

Z trudnością przeczołgałem się na drugą stronę. Z rozciętej blachą dłoni sączyła się cienka

strużka krwi, a rana piekła boleśnie. Ale to nie było najgorsze. Problemem była coraz bardziej
dogasająca świeca. Popełznąłem na czworakach dalej. Korytarz skończył się po mniej więcej pięciu
metrach wejściem do sporej katakumby. Pomieszczenie było zastawione kilkoma rozpadającymi się
trumnami. Światło przygasającej świecy rzucało chybotliwe blaski na czaszki leżących w nich
nieboszczyków. Drgające na nich cienie przydawały im upiornej animacji. Wydawało mi się, że
przybierają ironiczny wyraz, jakby drwiły z mojego niewesołego położenia. Rozejrzałem się
dokoła. W ścianie, po lewej ręce, widniała dość głęboka nisza. Zajrzałem do niej. Wewnątrz stała
marmurowa urna walcowatego kształtu. Przetarłem ręką, z wiekowego kurzu, wykuty na niej napis.
„Sigismundus Augustus, Rex Poloniae...” zdołałem odcyfrować jego początek. Z wrażenia ugięły
się pode mną nogi. Miałem przed sobą zaginione szczątki ostatniego Jagiellona.

Gasnący blask świecy szybko stłumił we mnie wybuch nieopisanej radości. Zacząłem dalej

rozglądać się po pomieszczeniu. Nie było tu innego wyjścia, oprócz tego, którym tu wszedłem.
Jedynie w przeciwległej ścianie widniał prostokątny obręb jakiegoś zamurowanego, niskiego
przejścia. Użyto do tego miękkich kawałków wapienia, ale zaprawa trzymała się jednak
stosunkowo mocno. Przywleczonym ze sobą lichtarzem zacząłem rozbijać mur. Czas mijał,
poranione ręce już omdlewały. I wtedy stało się to najgorsze. Odprysk wapienia trafił w dopalający
się ogarek świecy i zgasił płomień. Zapadły ciemności. Zacząłem nerwowo przeszukiwać kieszenie.
Z przerażeniem stwierdziłem, że moja kieszonkowa latarka pozostała w innym ubraniu. Jako
niepalący nie miałem zapałek. Pozostała mi walka z opornym wapieniem, prowadzona w zupełnych
ciemnościach. Trwała bardzo długo. Uświadamiały mi to jedynie fosforyzujące wskazówki zegarka.
Pryskające na boki okruchy wapienia boleśnie uderzały mnie w twarz i wpadały do oczu. Gdy
przebiłem się na drugą stronę, zegarek wskazywał czwartą. A gdy przez poszerzony otwór z trudem
przecisnąłem się na drugą stronę, dochodziła już piąta. Byłem tak zmęczony tym fedrowaniem, że
postanowiłem trochę odpocząć. Usiadłem pod ścianą, zapadając w półświadome odrętwienie.

Gdy się z niego wyrwałem, mój wzrok, przebijając się przez prawdziwie „egipskie”

ciemności, spoczął na bladziutkim prostokącie widniejącym na sklepieniu pomieszczenia, w którym
się obecnie znajdowałem. Gdy podpełzłem w tamto miejsce, moja radość była trudna do opisania.
Okazało się, że ten prostokąt to szpara otaczająca drewnianą klapę. Na szczęście pomieszczenie
było niskie i powstawszy na nogi, rękami dotykałem jej z łatwością. Z całej siły naparłem na klapę.
Była ciężka, a ponadto jedna jej połowa była czymś przykryta. Ale udało mi się ją częściowo
podnieść. W moje zmęczone oczy uderzyło silne światło. Po kilku sekundach, gdy mój wzrok
przyzwyczaił się do jasności, zobaczyłem podstawy kościelnych ławek. Na jednej z nich, kilka
metrów ode mnie, siedziała jakaś rozmodlona kobieta. Na mój widok zerwała się z przerażeniem w
oczach. Z głośnym okrzykiem: „Ratunku! Diabeł!”, ostrym sprintem wybiegła z kościoła.

W wyniku mojego usilnego namawiania, zarówno ksiądz proboszcz, jak i komendant

komisariatu, zgodzili się na ogłoszenie sensacyjnej wiadomości o odnalezieniu urny z sercem króla
dopiero po zakończeniu mojej misji w Knyszynie. Wytłumaczyłem im, że taka informacja mogłaby
zdemaskować moją prawdziwą rolę.

Zmordowany nocnymi przeżyciami, obudziłem się dopiero o jedenastej. Jedząc

61

ś

niadanioobiad, rozmyślałem o dotychczasowych rezultatach moich działań. Nie były niestety

rewelacyjne. Odkrycia królewskiej urny nie brałem pod uwagę ze względu na jego przypadkowość.
Chociaż w duchu radowałem się, że to mnie przypadł zaszczyt odnalezienia tak cennej pamiątki
narodowej. Nie wpadłem jednak dotąd na trop zagadki starej studni, białostocki ślad pozostawał
bezowocnym, a co najgorsze, klejnot znaleziony przez archeologów skradziono w trakcie mojej
bytności w Knyszynie. A ja nie miałem zielonego pojęcia, kto to mógł zrobić.

Markotny, postanowiłem odwiedzić gospodarza posesji, na której odkryto dworską studnię.

Znalazłem go za domem, w sadzie sąsiadującym z polem, na którym pracowali archeolodzy. Przez
sztachety ogrodzenia widziałem Barbarę siedzącą na krawędzi jednego z wykopów i robiącą jakiś
szkic. Na moje zawołanie pomachała mi dłonią.

- Pyta pan, czy na tej łące były robione jakieś roboty ziemne przed pierwszą wojną? -

właściciel posesji spojrzał na mnie z drabiny, zrywając z wiśni dorodne, krwistoczerwone owoce. -
Panie, a kto to mógłby pamiętać. W zeszłym roku stuknęła mi sześćdziesiątka. A w tamtym czasie
moi rodzice chodzili dopiero do szkoły.

- A może pańscy dziadkowie? - podsunąłem myśl.
- Nie żyją już od kilkunastu lat, Panie świeć nad ich duszami.
- Więc nie ma tu nikogo, kto pamiętałby tamte czasy? - zapytałem rozczarowany.
- Ano, nikogo. Ze starej generacji wszyscy tu już wymarli.
Zasmucony poszedłem w kierunku mojej stancji. Po drodze spotkałem trójkę nowo

poznanych harcerzy.

- Świetnie, że pana widzimy, panie Pawle - ucieszył się Michał. - Jutro wybieramy się na

wypad do Rezerwatu Krzemianka. Pojedzie pan z nami?

- Krzemianka? Skąd ta nazwa? - zapytałem.
- Są tam pozostałości po neolitycznych kopalniach krzemienia - poinformował mnie Barnaba

z miną człowieka, który zjadł wszystkie rozumy.

Propozycja była interesująca. Pomyślałem, że taka wycieczka dobrze zrobi moim szarym

komórkom.

- To ciekawe. Mam pomysł. Chodźcie ze mną, przedstawię was komuś. Zaprowadziłem ich

na teren badań archeologicznych. Przedstawiłem chłopców doktorowi Jaroszkowi i Barbarze.

- Może wybrałabyś się jutro z nami? - zaproponowałem dziewczynie, mówiąc jej o celu

naszej wyprawy.

- Jutro? Nie wiem, czy szef mnie zwolni... - powiedziała z uśmiechem, patrząc pytająco na

doktora.

- Bardzo pana prosimy! - zawołali harcerze.
- Pod warunkiem, że opowie pani wszystko młodzieży, co wiemy o Krzemiance - naukowiec

zgodził się dobrodusznie.

- Super! - chłopcy wydali z siebie okrzyk zadowolenia.
- A teraz proszę nam opowiedzieć, co tu znaleźliście - poprosił archeologów dociekliwy

Barnaba.

Znając już ten temat, umówiłem się na jutrzejsze spotkanie i poszedłem do miejskiej

biblioteki, zgłębiać wiedzę o zygmuntowskich czasach.

62

ROZDZIAŁ JEDENASTY

PUSZCZA KNYSZYŃSKA • REZERWAT KRZEMIANKA • NEOLITYCZNE KOPALNIE

• ARBORETUM • LEŚNY POMNIK • GŁUPI ZAKŁAD • ARCHIWALNE

POSZUKIWANIA • PRZESTROGA GOSPODYNI • PRZYGOTOWANIA DO AKCJI

Następnego dnia, po śniadaniu, odpaliłem silnik mojego trabanta i zajechałem pod stancję

archeologów. Cała ekipa czekała już tam na mnie.

- Dzień dobry. Panie z przodu, panowie z tyłu - krzyknąłem wesoło, zatrzymując samochód.
- Nie wiedzieliśmy, że ma pan taki odlotowy samochód - powiedział Piotrek ku memu

zadowoleniu.

Pojechaliśmy w kierunku szosy białostockiej. Przez pootwierane okna wpadał bardzo ciepły

wiatr, przynosząc zapachy z mijanych pól.

- Wiecie, że jedna duża sosna produkuje w ciągu doby tyle tlenu, ile wynosi dobowe

zapotrzebowanie na niego trzech osób, a w jednym metrze sześciennym powietrza leśnego jest 46-
70 razy mniej organizmów chorobotwórczych niż w powietrzu miejskim? Bo drzewa wydzielają do
atmosfery substancje bakteriobójcze, fitoncydy... - Barnaba próbował zagaić dyskusję na tematy
ekologiczne.

- Dobra, dobra, nie mądrzyj się. Lepiej powiedz, co wiesz o Puszczy Knyszyńskiej i

rezerwacie, do którego jedziemy - Michał przywołał go do porządku.

- Całkiem sporo. Lubię poczytać o miejscach, w których mam się znaleźć. A więc

słuchajcie... - Barnaba rozpoczął swój wykład. - Puszcza Knyszyńska jest pozostałością po
ogromnym kompleksie puszczańskim na pograniczu Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. W
jego skład wchodziły Puszcze Grodzieńska, Knyszyńska i Błędowska. W celu ochrony Puszczy
Knyszyńskiej w 1988 roku utworzono na jej terenie Park Krajobrazowy imienia profesora Witolda
Sławińskiego. Zajmuje powierzchnię 74447 hektarów. Park obejmuje porośnięte lasami,
pagórkowate tereny w dorzeczu Supraśli i Sokołdy. Ochronie podlegają w nim drzewostany, leśne
doliny rzeczne, liczne źródliska oraz różne formy geomorfologiczne, charakterystyczne dla jego
polodowcowego krajobrazu. W rosnących tu lasach dominują drzewostany sosnowe i sosnowo-

ś

wierkowe. W północnej i południowej części Puszczy występują grądy, a wzdłuż dolin rzek i

strumieni łęgi jesionowo-olszowe i olsy. Są tu również rzadkie zbiorowiska boru bagiennego.
Wśród roślinności nieleśnej cenne są śródleśne zbiorowiska źródliskowe i torfowiskowe. W
Puszczy zbiorowość roślin naczyniowych liczy sobie około 850 gatunków, w tym wiele z nich
podlega ochronie prawnej lub stanowi rzadkość w skali krajowej, jak na przykład pióropusznik
strusi i widłak wroniec. Duże zróżnicowanie wykazuje także flora porostów, grzybów i mszaków,
często o charakterze reliktowym. Lasy Parku Krajobrazowego zamieszkują jelenie, łosie, sarny,
borsuki, bobry i jenoty oraz rzadko spotykane orzesznice i koszarki. Knyszyńskie mateczniki, jak
przed wiekami, dają schronienie wilkom, rysiom, żubrom, puchaczom. W okolicznych lasach
wybija ponad 400 źródeł, wokół których życie kipi jak w prawdziwej dżungli. Od 1972 roku są tu
również żubry. śyją tutaj rzadkie gatunki ptaków, jak bocian czarny, orlik krzykliwy, dzięcioł
trójpalczasty, kania ruda i czarna, głuszec, cietrzew i jarząbek. Szczególnie cenne przyrodniczo
obszary są objęto rezerwatami: Budzisk, Tabory, Krzemianka, Jesionowe Góry i Karczmisko.
Puszcza była świadkiem wielu bitew podczas wojen szwedzkich, kampanii napoleońskiej i
powstania styczniowego. W czasie drugiej wojny światowej działali tu partyzanci.

Po przejechaniu kilku kilometrów z szosy białostockiej skręciliśmy w lewo, w drogę

prowadzącą do miejscowości Kopisk. Zaraz za wsią wjechaliśmy w zieloną gęstwinę Puszczy. Po

63

obu stronach drogi wyrosły ściany wysokopiennych „supraskich”, śmigłych sosen, przetykanych
zielonymi świerkami i różnorodnymi przedstawicielami drzew liściastych. I taki przepiękny widok
miał nam towarzyszyć przez kilkanaście kilometrów.

- Rezerwat Krzemianka powstał w 1988 roku - Barnaba kontynuował prelekcję - Jest

położony w zachodniej części Puszczy Knyszyńskiej, kilometr na północ od wsi Rybniki. Obejmuje
fragment Puszczy z zespołem obfitych źródlisk zasilających strumień o nazwie Krzemianka.
Rezerwat rozciąga się na terenie rozległej, zabagnionej doliny otoczonej od północy i południa
wyniesieniami morenowymi. Jednym z głównych zespołów jest tu łęg jesionowo-olszowy. Zajmuje
duże powierzchnie w środkowej i południowej części rezerwatu. Jego drzewostan składa się z olszy
i świerka, z niewielką domieszką brzozy. W bujnie rozwiniętym runie dominuje pokrzywa
zwyczajna Urtica dioica...

- Starczy, starczy!- zamachał rękami Michał. - Dojeżdżamy na miejsce.
Po prawej stronie szosy, wśród drzew zobaczyliśmy tablicę z dużym napisem: „Nadleśnictwo

Knyszyn w Mońkach”. Był na niej plan nadleśnictwa z zaznaczonymi rezerwatami przyrody.
Zostawiliśmy samochód i dalej udaliśmy się pieszo. Kawałek dalej stała tablica: „Leśna ścieżka
turystyczno-dydaktyczna w Rezerwacie Krzemianka”. Miejsce było bardzo atrakcyjne. Mogliśmy
obejrzeć prawdziwą puszczę, w którą od wielu lat nie ingerował człowiek. Niesamowicie wyglądały
liczne wykroty po olbrzymich puszczańskich drzewach. Walory przyrodnicze ścieżki podkreślały
występujące tam rośliny chronione. Obejrzeliśmy prawdziwy bór czernicowo-świerkowy.
Dominowały w nim świerk i sosna, z domieszką brzozy brodawkowej. Szlak nie był oznaczony, ale
nie sposób było zabłądzić. Co jakiś czas przy ścieżce stały tablice informujące o otoczeniu, w
którym się znajdowaliśmy. W niektórych miejscach, z uwagi na podmokły teren, były ułożone
kładki z drewnianych dyli.

- To może opowiem o neolitycznych kopalniach - Barbara przerwała kontemplowanie

otaczających nas widoków.

- Zamieniamy się w słuch, pani Barbaro - zachęcił ją Michał.
- Puszcza Knyszyńska to nie tylko wspaniała przyroda, to także niezwykle interesujące

zabytki przeszłości. Przez tysiąclecia starannie je ukrywała. Przypadek sprawił, że na jednym ze
wzgórz, nad strumieniem Krzemianka, leśnik Roman Pruski natrafił na leżące na ziemi skupiska
krzemiennych ułomków. Jego uwagę zwróciła duża ich ilość. Powiadomieni o tym archeolodzy
stwierdzili, że są to ślady po prehistorycznych kopalniach tego minerału. Od wiosny 1992 roku moi
koledzy z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie przystąpili do badań. W ich
rezultacie odsłonięto jeden z neolitycznych szybów. Umożliwiło to poznanie metod górniczych
stosowanych przez naszych przodków.

- Krzemień był im potrzebny do wyrobu narzędzi?
- Tak, był wówczas podstawowym surowcem, z którego ludzie wykonywali narzędzia. Z

wydobytych brył wyrabiano siekiery, sierpy, groty strzał i inne przedmioty, które następnie stawały
się przedmiotem wymiany handlowej.

- A kiedy te kopalnie powstały? - zapytał Piotrek.
- Około trzech tysięcy lat temu. A oto i ich teren - Barbara zatoczyła ręką łuk, wskazując na

niewielkie wzniesienie porośnięte drzewami i przykryte gęstą warstwą starych liści.

- Niezbyt dużo z nich zostało - Piotrek wyraził swe rozczarowanie.
- Weź pod uwagę to, jak dawno powstały. Zachowały się w dobrym stanie i stanowią jeden z

najcenniejszych zabytków, związanych z pradziejowym górnictwem. Na powierzchni widać ślady
co najmniej kilkudziesięciu kopalnianych szybów.

64

- Krzemienie w tych kopalniach były wydobywane dwoma sposobami - kontynuowała nasza

miss archeologii. - Z całą pewnością podstawowym sposobem wydobycia było drążenie dość
głębokich szybów jamowych. Były to duże, owalne doły mające ponad 4 metry głębokości. Po
wcięciu się w zbocze górnicy rozszerzali jamę na boki. Cały urobek wyrzucano za siebie, w
kierunku spadku stoku. W miarę zagłębiania się szybu, hałda zsypywała się do jego środka, tworząc
rodzaj pochylni. Ułatwiało to wchodzenie i wychodzenie z kopalni, lecz zarazem ograniczało
możliwość prowadzenia prac. Główny kierunek kopania był zatem skierowany w stronę szczytu
wzgórza. Eksploatowana ściana stawała się więc coraz wyższa. Gdy jej wysokość groziła
zawaleniem, przerywano wydobywanie krzemieni w tym miejscu i rozpoczynano drążenie nowego
szybu. W jednym szybie pracowało trzech-czterech górników.

Innym sposobem wydobywano krzemień od strony wschodniej wzniesienia w Rybnikach-

Krzemiance. Tu ślady eksploatacji układają się w wyraźne tarasy. Na początku odsłaniano długą

ś

cianę, rodzaj kamieniołomu. Pozwalało to na równoczesną pracę kilkunastu górników. Podbierali

ś

cianę, wyrzucając urobek za siebie. Gdy stawała się za wysoka i groziła zawaleniem, pracę

przenoszono wyżej. W ten sposób powstała kolejna półka. Tarasowy układ wzgórza pozostał do
dziś. Na tym terenie funkcjonowało około 300 kopalni. Przy szosie, na parkingu znajduje się
ekspozycja poglądowa. Będziecie mogli tam zobaczyć, jak wyglądała praca górników, o której
wam opowiedziałam.

Posługiwano się narzędziami drewnianymi i rogowymi. Zostały znalezione fragmenty łopaty

wykonanej z rogów łosia. Wydobyte bryły krzemienia trafiały do rąk wyspecjalizowanych w
obróbce krzemieniarzy. Doskonalone przez pokolenia techniki umożliwiały uzyskiwanie z
krzemiennych brył narzędzi pożądanego kształtu. Półwyroby transportowano do pobliskich
obozowisk, które znajdowały się przy źródełkach. Przy pomocy narzędzi rogowych uzyskiwano
ostateczny kształt sierpa, grota czy siekiery. Gotowe narzędzia były przeznaczane głównie do
wymiany towarowej.

- Czy kopalniane szyby były tylko w tym miejscu? - dociekał Barnaba.
- Nie tylko tu. Innym znanym i wstępnie przebadanym miejscem jest pole wydobywcze w

okolicy Nowin Kasjerskich, położonych niedaleko Knyszyna.

Doszliśmy do niewielkiego wzniesienia, dalej ścieżka wiodła w prawo. Po kilku minutach

dotarliśmy do szosy. Poszliśmy na przydrożny parking, aby obejrzeć ekspozycję, o której
wspomniała Barbara. Naturalnej wielkości figury pradawnych górników imitowały tam proces
eksploatacji krzemienia.

Było wczesne przedpołudnie. Postanowiłem zrobić niespodziankę mojej załodze i pomimo

sporej odległości do przebycia pokazać inne, niezwykłe miejsce w Puszczy Knyszyńskiej.
Używając dla skrócenia dystansu bocznych dróg, dotarliśmy do miejscowości Kopna Góra.
Zostawiliśmy samochód na parkingu graniczącym z leśnym obszarem otoczonym drewnianym
ogrodzeniem. Przy wejściu na jego teren leżał głaz z tablicą pamiątkową. Na niej był wizerunek
powstańczej pieczęci przedstawiającej godła trzech narodów dawnej Rzeczypospolitej, walczących
z zaborcą: Polaków, Litwinów i Rusinów.

- Pawle, gdzie my jesteśmy? - zapytała mnie zaciekawiona Barbara.
- W Arboretum imienia Powstańców 1863 roku - wyjaśniłem.
Za wysoką, drewnianą bramą rozpościerał się leśny teren, na którym mogliśmy zobaczyć i

podziwiać bogactwo różnorodnych gatunków drzew i krzewów.

Arboretum w Kopnej Górze jest atrakcją przyrodniczą szczególnego rodzaju. Jest to miejsce

bardzo malownicze, pachnące i nad wyraz oryginalne. Znajduje się nad rzeką Sokołdą. Zajmuje 26

65

hektarów terenu zróżnicowanego pod względem wysokościowym i siedliskowym. Jest to obszerny
park leśny, w którym zgromadzono ponad 500 gatunków i odmian drzew i krzewów. Jego
położenie stwarza możliwość obserwacji wzrostu i rozwoju obcych gatunków drzew i krzewów w
surowych warunkach klimatu kontynentalnego. Są tu kolekcje jałowców, cisów, sosen,

ż

ywotników, cyprysików, klonów, świerków, jodeł, różaneczników i wielu innych. Spośród

gatunków liściastych koniecznie trzeba wymienić tulipanowca amerykańskiego, a także kilka
gatunków i odmian magnolii. Zaprezentowano tu też wiele rodzajów siedlisk leśnych. Obiekt ten
pełni przede wszystkim ważną rolę dydaktyczną. Dla mieszkańców Białegostoku, i nie tylko, stał
się również popularnym miejscem rekreacji i wypoczynku. Arboretum jest też ważnym miejscem
historycznym. Pobliskie nadrzeczne łąki to miejsce bitwy z czasów powstania styczniowego.
Rosnące na terenie parku pomnikowe dęby są miejscem straceń powstańców. Obok nich wznoszą
się krzyże upamiętniające te wydarzenia, a także poświęcony powstańcom pomnik postawiony
jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym.

Z Kopnej Góry pojechaliśmy w kierunku Białegostoku. Przejeżdżając przez Supraśl nie

mogliśmy odmówić sobie zwiedzenia znanego zespołu klasztornego Bazylianów. Na początek
zwiedziliśmy przepiękną, murowaną cerkiew pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny,
wzniesioną w latach 1503-1511. W 1944 roku wycofujące się wojska niemieckie z formacji SS-
Galizien wysadziły ją w powietrze. Ze zrujnowanego obiektu udało się uratować kilkanaście
fresków, które obecnie można oglądać w sąsiadującym z cerkwią Pałacu Opatów. Cerkiew była
rekonstruowana od 1985 roku. Odbudowę niedawno zakończono i teraz jej bajecznego kształtu
bryła widnieje na szerokim klasztornym placu. Obecnie jest rekonstruowane wnętrze świątyni,
planuje się odtworzenie przebogatego przedwojennego ikonostasu. Cerkiew jest otoczona z trzech
stron budynkami klasztornymi w stylu barokowym, pochodzącymi z XVII i XVIII wieku. Wjazdu
do zespołu klasztornego strzeże barokowa brama-dzwonnica, zbudowana w roku 1752. Pierzeję
wschodnią stanowi wspomniany już Pałac Opatów, wzniesiony w latach 1635-1655.

Planując dalszą marszrutę, postanowiłem, że zrobimy „na mapie” naszej wycieczki duże koło.

Ominąwszy centrum miasta od północy, wróciliśmy na szosę nr 19 prowadzącą do Augustowa.
Przy niej tuż za granicami miasta znajduje się kolejne turystycznie atrakcyjne miejsce. Jest nim
Muzeum Wsi Białostockiej.

Zaparkowałem samochód i następne pół godziny spędziliśmy, zwiedzając i spacerując wśród

starych, wiejskich chat. Budynki skansenu są rozmieszczone na terasach rzeki Supraśl i zostały
wkomponowane w krajobraz o parkowym charakterze. Obejrzeliśmy tam wiatrak „koźlak” z XIX
wieku, starą kuźnię, zespół budynków leśnych, leśniczówkę i gajówkę. Nasze szczególne
zainteresowanie wzbudził drewniany dwór szlachecki, przeniesiony do skansenu z miejscowości
Bobra Wielka. W skansenie odtworzono układ przestrzenny przysiółka drobnoszlacheckiego,
charakterystyczny dla osadnictwa szlacheckiego z pogranicza Mazowsza i Podlasia. Obok
przysiółka obejrzeliśmy starą remizę strażacką, młyn wodny oraz niewielki wiatrak.

Było już popołudnie, skwar lał się z nieba intensywnie, więc należało odpocząć po długiej

trasie. Niedaleko za skansenem był most przez rzekę Supraśl, a obok niego mała plaża. Przydały się
więc przezornie zabrane kostiumy kąpielowe i mogliśmy ochłodzić znużone ciała w rzecznych
nurtach. A potem na przydrożnym parkingu w puszczy, na drewnianym stole rozłożyliśmy
zakupione po drodze wiktuały. Harcerze rozpalili ognisko w wyznaczonym do tego miejscu i
upiekliśmy na ogniu kiełbaski.

Wracając, postanowiliśmy obejrzeć pokopalniane ślady w okolicach Nowin Kasjerskich i

przy okazji obejrzeć rezerwat Wielki Las. Gdy jechaliśmy przez jego teren, Piotrek zwrócił się do

66

mnie.

- Panie Pawle, niech pan się zatrzyma na chwilę.
Przy drodze widniał nietypowy pomnik. Zrobiliśmy chwilę przerwy, żeby go obejrzeć. Z

daleka przypominał przydrożną kapliczkę. Stał przy pięknej, starej brzozie. Granitowy postument
otoczony zwykłym, drewnianym płotem, był zwieńczony metalowym krzyżem, u podnóża którego
stała malutka kapliczka. Napis na granicie informował, że w tym miejscu w czerwcu 1933 roku
zginął gajowy Leśnictwa Nowiny.

Gdy po całodniowej wycieczce wróciliśmy do Knyszyna, była już dwudziesta. Ale na nieco

zmęczonych twarzach chłopaków widać było wyraz zadowolenia. Na twarzy Barbary też.

Minęło kilka niestety bezowocnych dni. W piątek, około południa, w trakcie kolejnego

treningu z młodymi piłkarskimi nadziejami „Podlasiaka”, doszło do zdarzenia, które pośrednio
przyczyniło się do przestąpienia mojego śledztwa na nowe tory. W czasie jednego z ćwiczeń
zapalczywy jak zwykle Wiewióra pobił się z jednym z kolegów. Akurat demonstrowałem coś innej
parze ćwiczących, gdy do moich uszu dobiegły odgłosy szamotaniny.

- Ty niedołęgo! Ćwiczyć nie umiesz?! - usłyszałem piskliwy głos rudzielca.
- No, no! Uważaj! Bo zaraz zobaczysz, kto tu jest niedołęgą! - zawołał urażony partner.
Ten drugi nazywał się Tadek, był nieco niższy, ale z jego ruchów biła energia, a bystry,

rozbiegany wzrok zdradzał jego żywe usposobienie.

- Myślisz, że się przestraszę? - Wiewióra odrzekł buńczucznie. - No, zaczynaj! Czy

stchórzysz, tak jak na cmentarzu?!

Rozdzieliłem ich i kazałem obydwu zostać po treningu.
- Jak wam nie wstyd? Chcecie być piłkarzami czy łobuzami? - zwróciłem się do nich, gdy

reszta drużyny rozeszła się już do domów.

- To on zaczął! - Tadek wycelował wskazujący palec w kolegę.
- Bo nie umiesz wykonywać poleceń trenera! - Wiewióra nie pozostał dłużny.
- Ale to ja jestem od zwracania wam uwagi - spojrzałem groźnie na rudego zapalczywca. -

Dlaczego wyzywasz kolegę od tchórzy?

- Bo stchórzył! - Wiewióra aż poczerwieniał na twarzy.
- O co chodzi? Opowiedz - zwróciłem się do Tadka.
- No... bo... - chłopak zaczął się jąkać.
- Mów składniej.
- No... założyliśmy się z paroma kolegami, który jest odważniejszy. śeby to sprawdzić,

wymknęliśmy się w nocy z domów i uważając, żeby nas nikt nie widział, przekradliśmy się na
cmentarz. Zakład polegał na tym, żeby wejść na teren i przynieść gałązkę z rosnących tam drzew.
Pociągnęliśmy losy i wypadło na mnie jako pierwszego. Pietra trochę miałem, ale przeskoczyłem
przez mur i zacząłem się skradać między grobami. Było strasznie ciemno, bo księżyc zaszedł za
chmury. Parę razy boleśnie obiłem sobie nogi o krawędzie grobów. Byłem już niedaleko
upragnionych drzew, gdy nagle, od strony miasta, spostrzegłem pomiędzy grobami słaby blask.
Wystraszyłem się, przyznaję, i pognałem z powrotem. Chłopaki mało nie poumierali ze śmiechu,
jak mnie zobaczyli. A mnie do śmiechu wcale nie było. Zakład przegrałem, a na domiar złego
Wiewióra wszystkim o tym rozgadał i koledzy robią sobie ze mnie kpiny...

To mówiąc, Tadek z poszarzałą ze smutku miną nerwowo zastrzygł uszami.
- Zakład nie był zbyt mądry - powiedziałem, starając się nie wybuchnąć śmiechem.
Udzieliłem chłopakom reprymendy i pożegnawszy się, poszedłem na obiad. W jego trakcie

67

zacząłem rozważać bieżącą sytuację.

Tajemnica dworskiej studni nie dawała mi spokoju. Czułem, że ten odkryty szkielet ludzki

jest kluczem do tajemnicy. Wiedziałem, że pochodzi sprzed zaledwie kilkudziesięciu lat. „Ale jak
się znalazł na dnie studni?” - zadałem sobie pytanie. „Ktoś go do niej wrzucił”- przypomniałem
sobie słowa Barbary. „Ale, żeby tak mogło się stać, studnia musiała być odkopaną. A tego nie
zrobili właściciele posesji, bo to zajęcie nader niebezpieczne. Takimi rzeczami zajmują się
fachowcy, studniarze”. Pomyślałem, że to mógł być dla mnie jakiś punkt zaczepienia. Ale
jednocześnie i problem, bo jak znaleźć kogoś, kto zajmował się taką działalnością dziewięćdziesiąt
lat temu. Z niedawnej rozmowy odbytej z właścicielem posesji wiedziałem już, że tu nikt nie
pamięta tamtych czasów.

Postanowiłem pójść do urzędu miejskiego, a potem na plebanię z nadzieją, że może uda mi

się coś znaleźć w archiwum miejskim albo w księgach parafialnych. A że miałem jeszcze jedno
pytanie do księdza proboszcza, zacząłem od plebanii.

Najpierw zaszedłem do Barbary i powiedziałem jej, co zamierzam zrobić. Bez słowa zgodziła

się mi towarzyszyć.

- Ja do księdza proboszcza - powiedziałem na widok kapłana, wychodzącego z wnętrza

ś

wiątyni.

- Witam dobrodzieja - powitał mnie staropolskim zwrotem, wyrażając, jak się domyślałem,

swoje uznanie dla mojego niedawnego cennego odkrycia. Okazało się, że nie muszę przedstawiać
mu mojej towarzyszki.

- A, pani archeolog - uśmiechnął się do Barbary jak do starej znajomej. - Zapraszam w nasze

skromne progi.

Proboszcz zaprowadził nas na starą plebanię i posadził za stołem w jadalni. Na jego

zawołanie w drzwiach pojawiła się korpulentna gospodyni, a po paru minutach na stole stanął duży
dzbanek z wiśniowym kompotem.

- W czasie tych upałów mieszkam tutaj. Chłodniej tu, a poza tym drewno jest dużo zdrowsze

od betonu - powiedział, mając na myśli murowany budynek nowej plebanii.

- Proszę księdza, przybyłem tutaj w ważnej misji poszukiwawczej - zacząłem tłumaczyć, z

czym przychodzę. - Sprawa jest poufna, ale przed osobą duchowną nie będę robił tajemnic. Jestem
w rzeczywistości pracownikiem Ministerstwa Kultury i Sztuki. Ja i mój przełożony przypuszczamy,

ż

e na początku XX wieku gdzieś na tym terenie zostały ukryte bardzo cenne przedmioty; określenie

„skarby narodowe” jest tu całkiem na miejscu. Szukam osób, które w tamtym okresie zajmowały
się w tych stronach specjalistycznymi robotami ziemnymi, takimi, jak na przykład kopanie studni. Z
tego względu, proszę księdza, o umożliwienie mi wglądu do ksiąg parafialnych.

- Chyba się domyślam, jakich skarbów pan poszukuje. Ale skoro to poufne, nie będę się

dopytywać. Co do poszukiwań takich osób to chyba lepszym źródłem będzie archiwum miejskie,
ale w księgach parafialnych podawane były również zawody. Może więc uda się panu trafić w nich
na jakiś ślad. Są do waszej dyspozycji. Zaprowadzę was do kancelarii, a jak skończycie, zapraszam
na obiad. Moja gospodyni jest świetną kucharką - te ostatnie słowa proboszcz wypowiedział o ton
wyżej, tak, aby zostały dobrze usłyszane przez właściwą osobę.

Przez ponad dwie godziny wertowaliśmy kilkanaście opasłych tomów ksiąg parafialnych,

pełnych zapisów o narodzinach, ślubach i zgonach okolicznych parafian. Kichając od wiekowego
kurzu, powoli, karta za kartą, przeglądaliśmy zapisy. Była prawie trzynasta, gdy zrezygnowany
zamknąłem okładkę ostatniej z nich.

- Masz coś?

68

- Znalazłam dwóch, ale oni umarli pod koniec XIX wieku - Barbara również dojechała do

końca swojej części.

Gdy kilka minut później weszliśmy do jadalni, na stole dymiła już waza z gorącą zupą.
- Proszę szybko siadać, bo wszystko wystygnie - ponaglała nas gospodyni, wnosząc półmiski

z drugim daniem.

- Moi kochani, nie martwcie się. Może uda się wam coś znaleźć w urzędzie miejskim. Kto

szuka, ten znajdzie, jak mówi Pismo Święte - ksiądz usiłował nas pocieszyć.

Obiad poprawił nasze kiepskie humory. Był naprawdę wyborny, ksiądz nie przesadził ani na

jotę. Podziękowaliśmy za poczęstunek i poszliśmy do nieodległego urzędu miejskiego. śeby
uniknąć tłumaczeń, po co chcę zajrzeć do archiwum miejskiego, poprosiłem o rozmowę z
burmistrzem. Był wtajemniczony w moją misję. Tu efekt poszukiwań był nieco lepszy. W starych,
pożółkłych fakturach znaleźliśmy nazwiska dwóch studniarzy, którzy na początku ubiegłego wieku
prowadzili usługi na terenie ówczesnego powiatu. Kłopot polegał na tym, że owe dokumenty były
niekompletne i poznaliśmy jedynie nazwiska tych ludzi, bez pozostałych danych, umożliwiających
ich identyfikację.

- Wracamy na plebanię, może po nazwiskach znajdziemy ich w księgach - zadecydowałem.
Ale ponowne ich przewertowanie nie dało rezultatów. Takich nazwisk w interesującym nas

okresie po prostu nie było.

- To pewnie byli przyjezdni - zasugerował ksiądz. - A i w księgach mogą być luki.
- Poszukajmy tych nazwisk na okolicznych cmentarzach - zaproponowała Barbara.
- Trochę to jak szukać igły w stogu siana - odrzekłem. - Ale trzeba spróbować. Zaczniemy od

tutejszego.

- Tylko nie zostawajcie tam późną porą!
Te ostatnie słowa zostały wypowiedziane przez stojącą w drzwiach gospodynię.

Odwróciliśmy się w jej kierunku.

- A to z jakiego powodu? - zapytał proboszcz ze zdziwieniem.
- Bo tam straszy, proszę księdza dobrodzieja! - kobieta odparła ze zgrozą w oczach.
- Co też Ignasiowa plecie! U nas na cmentarzu?!
- Jak mi Bóg miły, że straszy!
- Nie wzywajcie imienia Pana Boga nadaremnie! śe też Ignasiowa opowiada takie głupstwa! -

zgromił ją proboszcz.

- Mówię najprawdziwszą prawdę! Niech skonam! - zarzekała się kobieta. - Stara Zarębina, ta

która mieszka przy cmentarzu, na własne oczy widziała jakieś światła! O północy!

- Eee tam! Przewidziało się starej babie i tyle! - proboszcz machnął z lekceważeniem ręką.
Pożegnaliśmy się z księdzem i poszliśmy do domów.
Zauważyłam, że proboszcz darzy cię dużą estymą. Z jakiego powodu? Znacie się dopiero od

kilku dni - Barbara zapytała patrząc na mnie z uwagą.

- No cóż, sam nie wiem....
Musiała zauważyć, że powiedziałem to niepewnym głosem. Kobiety potrafią to wyczuć

bezbłędnie.

- Coś przede mną ukrywasz, Pawle.
- No... tak. Ale przyrzekłem, że na razie nikomu o tym nie powiem - odpowiedziałem

niepewnie, jak uczeń przyłapany na ściąganiu. Widząc, że twarz dziewczyny posmutniała, dodałem
szybko: - Zaręczam ci, że ty pierwsza dowiesz się o tej sprawie.

Odprowadziwszy Barbarę, poszedłem do obozu harcerzy.

69

- Czuwaj! Widzę, że nie tracicie czasu - zażartowałem, widząc, jak trójka moich

współpracowników ze znudzonymi minami obiera stos ziemniaków.

- Czuwaj, druhu Pawle. To na kolację, będą placki ziemniaczane - wyjaśnił Barnaba, przy

ostatnich słowach, robiąc minę rozmarzonego smakosza.

- To dajcie mi nóż, pomogę wam przy tym odpowiedzialnym zajęciu - zaoferowałem swoje

usługi. -A co słychać w sprawie kłusowników?

- Uczuliłem na tą sprawę cały zastęp. Rozstawiłem posterunki w najbliższej okolicy, a patrole

mają mieć oczy i uszy otwarte - zameldował Michał.

- Świetnie - pochwaliłem.
Wrzucając obrany kartofel do kotła z wodą, zacząłem wyłuszczać cel mojego przyjścia.
- Chcę was zabrać na małą akcję...
- Hurra!! - zerwali się na nogi, jak do pożaru.
- Spokojnie! Nie teraz. W nocy.
- Ale bombowo! - Piotrkowi z przejęcia aż nóż wpadł do kotła.
- Nie zapytacie nawet dokąd?
- No właśnie. Dokąd? - Michał oprzytomniał jako pierwszy.
- Na cmentarz. Mam informacje, że dzieją się tam jakieś dziwne rzeczy. Chcę sprawdzić, co

to takiego - dodałem z tajemniczym uśmiechem. - Ale jest jeden warunek. Muszę mieć na to zgodę
waszego komendanta.

- Załatwimy. Piotrek leć po druha Andrzeja - polecił szybko Michał.
Przełożony zgodził się i umówiłem się z chłopakami, że od zmierzchu Piotrek i Barnaba będą

czatować za cmentarnym murem. Jakby coś się działo, jeden z nich miał przybiec z meldunkiem.
My z Michałem mieliśmy pojawić się przy cmentarzu przed dwudziestą trzecią.

70

ROZDZIAŁ DWUNASTY

NOCNA AKCJA • HIENY CMENTARNE • POŚCIG • TAJEMNICZY SYMBOL •

BARBARELLA • WIZYTA W MOŃKACH • DURENTUS • HISTORIA

TWARDOWSKIEGO • KŁUSOWNICY • LEŚNA KRYJÓWKA • TOBOŁEK • ZEZNANIA

• KLEJNOTY

Kwadrans przed dwudziestą trzecią przez odsłonięte okno mojego pokoju wpadł pojedynczy

błysk latarki. To Michał dał mi sygnał o swoim przybyciu.

Do miejskiej nekropolii było nie więcej niż pół kilometra. Leży przy szosie Augustów-

Białystok. Po minięciu terenu kościelnego, aby nie zwracać na siebie uwagi, przekradliśmy się
chyłkiem przez leżące za nim pole i po przekroczeniu szosy, okrężną drogą dotarliśmy do
cmentarnego muru. Na nocnym niebie widać było obłoki. Jeden z nich przysłonił księżyc, tamując
drogę jego światłu. Na cichy gwizd Michała z ciemności wychynęła chuda sylwetka Piotrka.

- Na razie spokój - zameldował konspiracyjnym szeptem.
- Cmentarz ma kształt zbliżony do prostokąta, więc każdy z nas będzie obserwował teren przy

jednym z jego boków. Po zauważeniu czegoś wzywamy się, imitując głos puszczyka. Jasne?

- Jasne, druhu Pawle - Michał potwierdził za kolegów.
Udali się w wyznaczone strony. Mnie przypadł bok od południa. Przyczajony, wyjrzałem

ostrożnie zza muru. Na cmentarzu panowała grobowa cisza. Mąciło ją jedynie ujadanie psa w
pobliskim gospodarstwie. Pośród plątaniny grobów, w kilku miejscach, rosły stare drzewa i kępy
krzaków. Ich liściaste gałęzie rzucały wokół czarne cienie jeszcze bardziej pogłębiając nocne
ciemności.

Czas mijał powoli. Popatrzyłem na zegarek. Dochodziła północ. Na niebie pojawiało się

więcej chmur i noc robiła się czarna jak atrament. Ale w pewnym momencie chmury rozstąpiły się i
księżyc wychynął nieco zza nich, oświetlając bryłę dziewiętnastowiecznej bramy wejściowej.
Usłyszałem przytłumiony, ponury chichot puszczyka. Ostrożnie wychyliłem głowę zza muru. Ale
nic nie było widać. Pohukiwanie dobiegało z przeciwnej strony, więc niewiele myśląc, szybko
przesadziłem ogrodzenie i zacząłem się skradać pomiędzy grobami. Po kilkunastu metrach takiego
slalomu, w niewielkiej odległości, pomiędzy krzakami, zauważyłem, pobłyskujące w ciemnościach
jakieś słabe światełko. W chwilę potem usłyszałem za sobą cichy szelest. Odwróciłem się i
ujrzałem przyczajoną sylwetkę Michała. Zaczęliśmy się skradać w tamtym kierunku. W miarę
zbliżania światło stawało się coraz wyraźniejsze. Gdy od tamtego miejsca dzieliło nas dziesięć
metrów, w mdłej poświacie ręcznej latarni zobaczyliśmy dwie ciemne postacie kopiące dół.
Wyciągnąłem z kabury pistolet gazowy.

- Nie ma na co czekać - szepnąłem do chłopaka. - Postaram się ich zatrzymać. Jeżeli są

uzbrojeni, uciekajcie i walcie na posterunek po pomoc.

Michał skinął głową na znak, że rozumie.
- Stać! Nie ruszać się! Policja! - krzyknąłem wyskakując zza pomnika.
W świetle latarek zobaczyliśmy, jak spanikowane „hieny cmentarne” porzucają sprzęt i

pryskają na boki. Rzuciliśmy się w pogoń. Ale okazało się, że ścigani dobrze znają teren. Zarośla w
tej części cmentarza dobrze ich kryły, a gęsto poustawiane pomniki nie pozwalały na szybki bieg w
ciemnościach. Już po kilkunastu metrach sylwetka ściganego przeze mnie draba znikła mi z oczu.
Przez długi czas oświetlałem otaczające mnie kamienne nagrobki. Światło latarki tworzyło na
nagrobkach i krzakach cienie, które imitując ruch, sprawiały upiorne wrażenie. Facet przepadł na

71

dobre. Dalsze poszukiwania nie miały sensu. W drodze powrotnej natrafiłem na Michała i Piotrka.

- Nasz też uciekł. Widzieliśmy tylko, jak przeskakiwał przez mur - powiedział zadyszany

Michał.

Wróciliśmy do cmentarnej bramy, za którą czuwał Barnaba.
- Trudno. Idziemy spać - zakomenderowałem. - Jutro tu wrócimy, żeby zobaczyć, co oni

knuli.

Nazajutrz rano, razem z księdzem proboszczem i komendantem Miętusem, stanęliśmy na

cmentarzu, w miejscu, w którym zaskoczyliśmy nocnych złoczyńców. W ziemi widniał płytki
wykop. Miał wymiary metr na dwa i głębokość około czterdziestu centymetrów. Był zrobiony na
małym skrawku wolnej, niezabudowanej grobami powierzchni, znajdującej się przy wysokich
drzewach rosnących w tej części cmentarza.

- To chyba nie były cmentarne hieny. Je interesują raczej świeże pochówki - zastanawiał się

policjant.

Komendant spisał dokładny raport, obiecując, że policjanci zajmą się sprawą, a teren

cmentarza obejmą szczególną obserwacją. Po odejściu Miętusa zwróciłem się do kapłana.

- Proszę księdza, chciałbym pogłębić ten wykop, żeby sprawdzić, czego oni tu szukali.
- Przypuszczam, że znajdował się tu jakiś stary grób. No cóż, jako proboszcz mogę wydać

zezwolenie, ale potem wszystko musi tu być doprowadzone do porządku.

Pół godziny później, razem z paroma miejscowymi robotnikami, rozpocząłem pogłębianie

ziemnego wykopu. Miękka, piaszczysta gleba łatwo ulegała naszym łopatom. Po wybraniu około
metrowej warstwy, natrafiliśmy na pęknięty na dwoje kamienny krzyż. Kilka minut później z ziemi
wyłoniło się wieko drewnianej trumny. Była w kiepskim stanie. Zbutwiałe deski przełamały się
ukazując wnętrze.

W trumnie leżał szkielet ubrany w resztki staromodnego, czarnego garnituru. Zauważyłem, że

spod zetlałej koszuli wystaje jakiś metalowy krążek. Nachyliłem się nad nieboszczykiem i
wyciągnąłem przedmiot spod koszuli. Była to stara, zaśniedziała, srebrna moneta, zawieszona na
cienkim rzemyku. Skóra skruszyła się i po chwili trzymałem w dłoni cienką blaszkę. Na nieco
zatartym awersie był wizerunek litewskiej Pogoni. Na rewersie widniał jagielloński orzeł. Otaczał
go niewyraźny napis: „Sigismund. Aug. Rex P. Mag. Dux L.”

- Zygmunt August, Król Polski, Wielki Książę Litewski - odczytałem na głos. - Skąd ten

srebrny szesnastowieczny półgrosz w trumnie tego człowieka?

- Tego pewnie już się nie dowiemy - odparł ksiądz.
Ale najciekawszym był znak wybity na monecie. Ktoś niszcząc ten dość rzadki, jak się

orientowałem, numizmat, wytłoczył na nim trzy skrzyżowane strzały.

- Chodźmy do mnie. Może w księgach cmentarnych zachował się jakiś zapis, kogo tu

pochowano - zaproponował ksiądz i zwracając się do robotników polecił: - Zakopcie z powrotem
tego nieboraka.

- Niech pan chwilę zaczeka - zwrócił się do mnie, gdy znaleźliśmy się w jadalni na plebanii.
Wrócił po kilku minutach trzymając w rękach jakąś księgę.
- To plany naszego cmentarza, wraz z rejestrem grobów. Prowadzony jest począwszy od lat

osiemdziesiątych XIX wieku, a więc powinien zawierać informację o pochówku tego człowieka.

Zaczął wertować rejestr. Zapisy nie były prowadzone według kwater, z tego względu

przegląd trwał kilkanaście minut. Czekałem z zapartym tchem.

- Jest! - na twarzy proboszcza pojawił się uśmiech triumfu. - W tym miejscu 13 marca 1925

roku został pochowany Józef Skorupa, syn Jana.

72

- Nie ma nic więcej? - zapytałem nieco rozczarowany tak lakoniczną informacją.
- Niestety.
- Trudno, trzeba będzie porządnie poszperać w archiwach - powiedziałem, żegnając się z

księdzem.

Przechodząc w drodze powrotnej przez rynek, na parkingu przed urzędem miasta zobaczyłem

znajomego mi terenowego mercedesa.

- Hello, jak się pan miewa? - usłyszałem pozdrowienie wypowiedziane po angielsku.
Odwróciwszy się zobaczyłem rozpromienioną twarz... Barbarelli.
- Dzień dobry - odwzajemniłem pozdrowienie. - Co pani tu robi?
- Wczoraj wróciłam z wycieczki po Litwie, a że zostało mi parę dni do powrotu, wykorzystuję

czas na zwiedzanie tych pięknych okolic. A pan co tu porabia?

- Pracuję w tutejszej szkole.
- Piękne zajęcie. Ale młodzież ma chyba jeszcze wakacje?
- Tak i dlatego mam trochę wolnego czasu.
- To może mógłby mi pan pokazać to miasto - zapytała z uwodzicielskim uśmiechem.
- No cóż, niestety, zbyt dużo tu zabytków nie przetrwało, ale mogę pani pokazać tutejszy

kościół, stary lamus i izbę regionalną w osiemnastowiecznej chacie - zaproponowałem.

Barbarella okazała się być osobą bardzo dociekliwą. Wypytała mnie dokładnie o historię

ś

wiątyni. Interesowała ją też historia miasta. Szczególnie dokładnie wypytała mnie o okoliczności

ś

mierci Zygmunta Augusta.

Wychodząc z kościoła, natknęliśmy się w drzwiach na proboszcza.
- Dobrze, że pana widzę, panie Pawle. Przyszło mi do głowy, że o tym znalezionym Skorupie

może by coś było w papierach urzędu powiatowego. W tamtejszym archiwum mają podobno stare
spisy ludności.

Odruchowo chciałem poprosić księdza, żeby nie mówił tego przy obcej, ale uświadomiłem

sobie, że przecież to Włoszka, nie znająca polskiego. Po wizycie w izbie regionalnej na ulicy
Kościelnej wróciliśmy z Barbarellą na rynek.

- Słyszałam, że są tu prowadzone wykopaliska archeologiczne. Nie wie pan przypadkiem, czy

można je obejrzeć? - zapytała patrząc mi głęboko w oczy.

Trochę mnie zdziwiło zainteresowanie archeologią u tak pięknej, młodej kobiety. Ale

skuszony kolejnym, promiennym uśmiechem zaoferowałem jej wskazanie miejsca prac
archeologicznych.

Akurat trafiliśmy tam na początek przerwy obiadowej. Ekipa naukowców właśnie szykowała

się do pójścia na kwaterę, ale doktor Jaroszek będąc dżentelmenem chętnie zgodził się pokazać
wykopaliska pięknej cudzoziemce. I tylko w oczach Barbary spostrzegłem błysk zazdrości, gdy
stojąc obok Barbarelli, przysłuchiwałem się objaśnieniom doktora. Włoszka zadawała wiele pytań i
co wydało mi się nieco dziwnym, nie omieszkała również wypytać naukowca o odkrycie starej
studni.

Gdy po godzinie spędzonej wśród archeologów żegnałem ją na rynku, nie mogłem ulec

pokusie zapytania jej o powód takiego zainteresowania.

- Z zawodu jestem historykiem sztuki. Dziękuję za oprowadzanie i do zobaczenia -

odpowiedziała z tajemniczym uśmiechem.

Następnego dnia wybrałem się samochodem do nieodległych Moniek. W zasobach

archiwalnych tamtejszego starostwa powiatowego udało mi się dotrzeć do akt dawnego

73

białostockiego urzędu powiatowego z pierwszych dziesięcioleci XX stulecia. Niestety, żmudne,
parogodzinne poszukiwania dały mierne rezultaty. Odnalazłem jedynie skąpe dane dotyczące
owych studniarzy, których nazwiska znaleźliśmy w knyszyńskim urzędzie. Jeden z tych ludzi
nazywał się Tuderek i w owym czasie mieszkał w okolicy Kalinówki Kościelnej. Drugi miał zakład
w Tykocinie.

Gdy w markotnym nastroju wracałem do Knyszyna, za wsią o uroczej nazwie Moniuszeczki

spostrzegłem w perspektywie drogi jakaś osobliwą postać machającą ręką, żebym się zatrzymał.
Gdy podjechałem bliżej, zobaczyłem mężczyznę średniego wzrostu, ubranego, pomimo panującego
upału, w czarny frak i takiego koloru spodnie. Ale najdziwniejszym elementem jego ubioru był
czarny cylinder tkwiący, nieco na bakier, na głowie tego dziwaka. W rękach trzymał drewnianą
laskę i duży, staroświecki sakwojaż. Gdy jego głowa pojawiła się w oknie mojego samochodu,
zobaczyłem pociągłą twarz z parą brązowych, przenikliwych oczu. Widniejące nad nimi ciemne,
zrośnięte brwi oraz mały, czarny wąsik i bródka, nadawały jego twarzy nieco diaboliczny wygląd.

- Dzień dobry, szlachetny człowieku - pozdrowił mnie, ocierając wierzchem dłoni zroszone

potem czoło. - Czy mógłby pan zabrać mnie ze sobą? Jadę do Knyszyna, a cysterna z mlekiem,
która dowiozła mnie do tego miejsca, musiała niestety zawrócić.

Zaprosiłem go do środka. Położył walizkę na tylnym siedzeniu, a sam wygodnie rozparł się

obok mnie.

- Pan pozwoli, że się przedstawię. Durentus, mistrz czarnej i białej magii, do usług -

powiedział, ściskając moją dłoń.

- Miło mi, Paweł Daniec - odwzajemniłem uprzejmość. - Co pana sprowadza w te strony?
- Od znajomych dowiedziałem się, że za parę dni w knyszyńskim ośrodku kultury tamtejszy

teatr amatorski będzie wystawiał sztukę o Twardowskim. Więc jako mistrz sztuk tajemnych mam
dla nich w związku z tym atrakcyjną ofertę widowiskową. Słyszał pan zapewne o związkach
mistrza Twardowskiego z Knyszynem?

- Słabo znam historię Twardowskiego - przyznałem ze wstydem.
- Pozwoli pan zatem, że ją przedstawię - zaoferował. - Twardowski to postać wielce

tajemnicza. Niektórzy twierdzą, że w ogóle nie istniał. Inni przyrównują go do niemieckiego
doktora Johanna Fausta. Legenda głosi, że to on wywołał ducha Barbary Radziwiłłówny na prośbę
stęsknionego małżonka. Ponoć oczom królewskim ukazała się piękna zjawa zmarłej ukochanej.
Miało to miejsce zapewne na zamku warszawskim, ale że zdarzenie to jest słabo udokumentowane,
są i tacy, którzy twierdzą, że Twardowski uczynił to w knyszyńskiej rezydencji królewskiej.

- Co o nim wiadomo?
- Historyk Roman Bugaj dowodzi, że człowiek ten naprawdę był Niemcem i nazywał się

Lorentz Dhur. Po łacinie, nazwisko to brzmiało Durus, a to znaczy twardy. Stąd prawdopodobnie
wziął się polski Twardowski. Był astrologiem i alchemikiem, jakich wielu kręciło się po
ówczesnych dworach królewskich. Historycy twierdzą, że Twardowski żył w latach 1515-1573 i na
dworze Zygmunta Augusta był królewskim podkoniuszym. Wiadomo, że studiował na
uniwersytecie w Wittenberdze i we Włoszech. Wspomniane stanowisko objął na krótko przed

ś

miercią króla. Zginął w nie wyjaśnionych okolicznościach około 1573 roku. Zna pan z pewnością

legendę, według której porwali go diabli w karczmie „Rzym” i porzucili na Księżycu. Przypuszcza
się, że Twardowski zginął w podróży do Rzymu, padając ofiarą intrygi rodu Mniszchów, którzy
wynajęli zbirów, by zabili maga. Jak to się odbyło i gdzie - nie wiadomo. Może za dużo wiedział o
ich ciemnych machinacjach? Niestety, dzieła Twardowskiego „Opus magicum”, poświęcone magii,
i drugie „Encyklopedia nauk” zaginęły. Jedyną pamiątką po nim jest magiczne lustro, wiszące w

74

zakrystii kościoła farnego w Węgrowie. Jest to tajemnicza płyta, ujęta w ramy, na której widnieje
łaciński napis: „Bawił się tym zwierciadłem Twardowski, wykonując magiczne sztuki, teraz
narzędzie zabawy zostało przeznaczone na służbę Bogu”. Nigdy nie zostało zbadane przez
naukowców, a pobieżne oględziny były podstawą stwierdzenia, że do stopu, z którego wykonana
jest tafla, użyto srebra, cyny i cynku. Być może zwierciadło posłużyło magowi do wywołania ducha
Barbary. Twardowski parał się alchemią i krystalomancją, więc potrafił wykorzystać tajemne
właściwości luster.

- Bez obrazy, ale nie bardzo wierzę w takie magiczne sztuki - przyznałem. - Wydaje mi się, że

po prostu Twardowski z Mniszchami zakpili z cierpiącego króla.

- Nie zna pan zatem mocy sztuk magicznych. A jest ona wielka. Zapraszam na mój pokaz i

dziękuję za podwiezienie - powiedział z tajemniczym uśmiechem, wysiadając na knyszyńskim
rynku.

- Dziwny człowiek - mruknąłem do siebie, obserwując we wstecznym lusterku oddalającą się

sylwetkę magika.

Kiedy jadłem obiad, do moich uszu dobiegły z podwórka jakieś podniecone głosy. W chwilę

później do kuchni wpadł zziajany Piotrek.

- Panie Pawle, alarm! Trafiliśmy na kłusowników!
- Już lecę - odpowiedziałem, dopijając w biegu kompot.
Pobiegliśmy kłusem do stojącego na podwórku trabanta.
- Chłopaki natrafili na nich na patrolu, w lesie koło Nowin. Prędko, panie Pawle, może

jeszcze tam są.

ś

eby skrócić drogę, pojechaliśmy starym traktem białostockim. Skręciwszy w lewo na

Wodziłówkę, a za tą miejscowością na Zofiówkę, dotarliśmy po kilkunastu minutach do Nowin. Na
zakręcie przed wsią był skręt w polną drogę prowadzącą do lasu. Była mocno wyboista i resory
trabanta jęczały niemiłosiernie. Po dotarciu do linii lasu zostawiliśmy samochód w zaroślach i leśną

ś

cieżką pobiegliśmy w kierunku rzeczki Hatki, płynącej przez Puszczę Knyszyńską. Dystans do

przebycia był niedługi, ale suche, upalne powietrze przytykało płuca. Gałęzie młodych sosen
chłostały nas po twarzach. Staraliśmy się nie robić hałasu. Było to jednakże trudne, bo wysuszona
na pieprz ściółka trzaskała pod stopami. W pewnym momencie usłyszeliśmy krótki gwizd.
Biegnący z przodu Piotrek zatrzymał mnie dając znak podniesieniem ręki. Z gęstych zarośli
bezszelestnie, jak leśny duch, wychynął Michał.

- Niestety, uciekli - powiadomił nas zmartwionym głosem.
- Ilu ich było?
- Dwóch. Jeden z naszych patroli natknął się na nich, kiedy zakładali wnyki. Naszych było za

mało, żeby ich zatrzymać, więc posłali po posiłki. Ale przybyliśmy za późno, bo tymczasem
czmychnęli.

W tym momencie z krzaków wyłonił się jeden z podkomendnych Michała i kładąc palec na

ustach dał nam znak, żebyśmy zamilkli. Konfidencjonalnym szeptem zameldował:

- Druhu drużynowy, cii.... Tam jest trzeci.
- Jaki trzeci? - zapytał Michał, marszcząc brwi - Coś ci się przywidziało, Pałka. Przecież było

ich dwóch.

- Ale ten pojawił się dopiero teraz.
- Prowadź.
Druh Pałka poprowadził nas w gęste zarośla, ciągnące się nad leśną rzeczką. Teren był tu

podmokły. Miejscami pod nogami kląskało bagienne błoto. Potem Pałka skręcił w lewo i

75

dotarliśmy do bardziej suchego kawałka terenu, na którym pośród leszczynowych zarośli rosły
stare, wysokopienne sosny. Na nasz widok z krzaków wysunęło się dwóch harcerzy.

- I gdzie on jest? - zapytał Michał.
- Poszedł tam - jeden z harcerzy, wskazał ręką kierunek.
- Przegapiliście go, fajtłapy - złościł się Michał. - Najpierw miało być dwóch, teraz pojawił

się trzeci...

- Bo ten zjawił się dopiero teraz. Ni stąd, ni zowąd. Jakby wyrósł spod ziemi.
- Pewnie się zagapiliście.
- My?! Ależ skąd! - obaj zwiadowcy zaprotestowali oburzonym szeptem i zrobili nadęte

miny.

- Poza tym ten był jakiś inny - dodał jeden z nich.
- Jak to: inny? - zapytał Michał.
- No inny, bo był ubrany w skórzaną kurtkę i dżinsowe spodnie. Jakby wybrał się na

wycieczkę, a nie na kłusowanie.

- A gdzie on się wam pojawił? - włączyłem się do rozmowy.
- Tam. Przy tej starej sośnie - drugi ze zwiadowców wyciągnął przed siebie powalany ziemią

palec.

- Nikogo nie widzę - syknął Michał wychylając się ostrożnie z zarośli.
We wskazanym miejscu, na skraju nadrzecznych bagien, znajdowała się dość wysoka,

piaszczysta wydma. Na jej szczycie rosła samotna, wiekowa, wielka sosna. Poszliśmy ostrożnie w
tamtym kierunku. Pośród igliwia, na nieco wilgotniejszym piasku, widać było ślady męskich
pantofli. Jeden z odcisków był wyjątkowo wyraźny. Na wzorze podeszwy było widać ślad
fabrycznej niedolewki. Taki sam, jak na śladzie buta znalezionym pod oknem stancji archeologów.

- Kiedy widzieliście tego faceta? - - zapytałem, poruszony swym odkryciem.
- Jakieś dziesięć minut temu - odparł jeden ze zwiadowców.
- Michale, wyślij ich w ślad za nim - poprosiłem. - Może go jeszcze dogonią. Muszę

wiedzieć, dokąd pójdzie.

Zwiadowcy znikli w gąszczu, a ja z Michałem dalej badałem ślady. A te były co najmniej

zastanawiające. Odciski stóp prowadziły bowiem do owej sosny i... od niej wracały.

- Panie Pawle, tu są jeszcze, nieco starsze, ślady stóp jakiegoś innego mężczyzny - Michał

wskazał na piachu kolejny trop. - Dziwne, one prowadzą tylko w jednym kierunku.

Ś

lady wiodły wokół drzewa. Po przeciwnej stronie gruby na przeszło metr pień był całkiem

wypróchniały, a powstały wskutek tego otwór był tak duży, że w dziupli mógł się pomieścić nawet
dorosły człowiek.

- Ale dziura! - Michał aż zagwizdał z podziwu.
W tym momencie, wydarzyła się rzecz zupełnie niespodziewana. W leśnej ciszy z wnętrza

dziupli dobiegły do naszych uszu jakieś potępieńcze jęki i głuche walenie.

- Co to może być? - zapytał zaskoczony Michał.
- Nie mam pojęcia - odparłem. - Te odgłosy dobiegają jakby spod ziemi.
- Tu jest jakieś wejście - Michał zaczął odgrzebywać na bok próchno i stare liście leżące na

dnie dziupli.

Po chwili zobaczyliśmy w tym miejscu małą, drewnianą klapę. Wyjąłem z kieszeni spodni

pistolet gazowy i pociągnąłem za tkwiące w klapie żelazne, zardzewiałe kółko. Z odsłoniętego
otworu buchnęło zatęchłe powietrze. Świecąc w głąb latarką, zobaczyliśmy wnętrze niewielkiej
ziemianki. Jej ściany były obudowane sosnowymi okrąglakami. W jednym z kątów, na przegniłej

76

słomie, leżał skrępowany i zakneblowany mężczyzna.

- Potrzymaj - zwróciłem się do Michała, podając mu pistolet i podparłszy się na rękach,

zeskoczyłem w głąb.

Wyciągnąłem knebel z ust nieznajomego.
- Kim pan jest i kto pana tu zamknął?
W oczach mężczyzny zmrużonych od mocnego światła latarki widać było strach.
- Nazywam się Tobołek i mieszkam tu w okolicy. Nie mam pojęcia, kto mnie tu uwięził. Dwa

dni temu napadli mnie w domu jacyś dwaj zamaskowani bandyci i zawlekli tutaj.

- Czego chcieli?
- Zażądali pieniędzy. To był napad rabunkowy.
Facet był mocno przerażony, ale w jego głosie wyczuwało się, że nie mówi prawdy.

Rozwiązałem mu więzy i pomogłem wygramolić się z ziemianki. Po chwili szliśmy przez las

ś

cieżką w kierunku Nowin.

- Pojedziemy na posterunek, musi pan zgłosić tę napaść - powiedziałem, gdy dotarliśmy do

zaparkowanego samochodu.

- Czy to konieczne? Byli dobrze zamaskowani, więc nie będę nawet potrafił ich opisać.
Jego dziwne zachowanie wzmocniło moje podejrzenia. Kilkanaście minut później

zatrzymałem trabanta przed knyszyńską komendą.

- Czegoś tu nie rozumiem, panie Tobołek - to powiedziawszy aspirant Miętoś wbił swój

przenikliwy wzrok w składającego doniesienie mężczyznę. - Skoro to był napad rabunkowy, to po
co zamknęli pana w tym starym schronie? I dlaczego torturowali pana, skoro oddał im pan
posiadane w domu oszczędności?

- Nie mam pojęcia, panie komendancie.... - Tobołek odparł niepewnym głosem.
- Lepiej niech pan powie całą prawdę, dla własnego dobra.
- Przecież już mówiłem....
- Policji nie warto oszukiwać... - w głosie aspiranta zabrzmiała groźna nuta.
Już od kwadransa siedziałem w gabinecie Miętusa, przysłuchując się jak uwolniony

mężczyzna plącze się w zeznaniach.

- No dobrze, ma pan tu blankiet i długopis. Niech pan to wszystko dokładnie opisze - polecił

policjant i wyszedł z pokoju.

Wrócił po dziesięciu minutach i zaglądając przez ramię piszącemu Tobołkowi, zamachał mu

czymś przed oczami.

- A może to tego szukali u pana ci tajemniczy bandyci? Co, panie Tobołek?!
Siedziałem pod przeciwległą ścianą. śeby zobaczyć, co policjant trzyma w dłoni, wstałem i

podszedłem bliżej. Z dłoni komendanta, zwisał dość długi, złoty łańcuch o ciekawym kroju ogniw.
Już na pierwszy rzut oka wyglądał na bardzo stary. Zaskoczony kompletnie Tobołek tylko spuścił
nisko głowę.

- śeby sprawdzić, czy wszystko w porządku w pańskim gospodarstwie, wysłałem tam patrol.

Policjanci zastali u pana straszny bałagan. Cały dom ktoś przewrócił do góry nogami, szukając
czegoś, ale na tyle pobieżnie, że moi ludzie znaleźli w kredensie mały słoiczek z cukrem,
przeoczony najwyraźniej przez pańskich prześladowców. A w nim to cacko - Miętus podszedł do
okna i w słonecznym świetle podziwiał trzymany przedmiot. - Skąd pan to ma?

- Znalazłem....
- Panie Tobołek, pan chce mieć poważne kłopoty....
- Jak pragnę zdrowia! Panie komendancie, przysięgam, że mówię prawdę. Miesiąc temu w

77

Borku, w dziupli starej sosny, znalazłem kilka złotych przedmiotów.

- I ci dwaj chcieli je panu zabrać?
- Tak. Nie mam pojęcia, jak się o mnie dowiedzieli. Próbowali torturami wydobyć ode mnie

informację, gdzie je trzymam. Ale nic im nie powiedziałem - to mówiąc odwinął rękaw i pokazał
widniejące na przedramionach ślady przypalania.

- I nie zgłosił pan swego odkrycia władzom, tylko usiłował pan samemu sprzedać te

przedmioty. Między innymi w Białymstoku - odezwałem się spod ściany.

Trzymany przez policjanta łańcuch odpowiadał opisowi podanemu mi przez właściciela

zakładu jubilerskiego.

- Kiedyś w telewizji usłyszałem, że państwo daje tylko marne grosze za takie znaleziska... -

Tobołek wymamrotał niewyraźnym głosem.

- A gdzie są pozostałe przedmioty? - zapytałem.
- W schowanku, pod podłogą stodoły - wydukał opuszczając ze zrezygnowaniem głowę.
- Wszystkie? - zapytał groźnie aspirant.
- Jeden udało mi się sprzedać...
- Komu?
- Jakiemuś warszawskiemu kolekcjonerowi.
- Panie Tobołek, my teraz tam pojedziemy sprawdzić, czy mówi pan prawdę. A pan

tymczasem wszystko opisze. Całą prawdę, z detalami. Jeśli okaże się, że znowu pan kręci, to
ziemiankę zamieni pan na tutejszy areszt! Buła! Szykuj samochód! - aspirant zawołał do
podwładnego przez uchylone drzwi.

W kącie stodoły Tobołka, pod starą młockarnią, była ruchoma deska podłogowa. Gdy ją

podnieśliśmy, naszym oczom ukazał się litrowy słój po ogórkach. Słoneczne promienie, wpadające
przez przezroczyste ścianki, zalśniły na złocie i drogich kamieniach, z których były wykonane trzy
drogocenne pierścienie, dwa bogato zdobione krzyże pektoralne i pięknej roboty łańcuch z
grubymi, masywnymi ogniwami.

78

ROZDZIAŁ TRZYNASTY

ODKRYCIE W STAREJ BARCI • ZASADZKA • WYPRAWA DO KALINÓWKI •

LEGENDA • BARBARA RADZIWIŁŁÓWNA • KRÓLEWSKI ROMANS • STARY

POMNIK • W BORKU • ROZMOWA ZE STARCEM

W drodze powrotnej w policyjnym wozie patrolowym panowała wesoła atmosfera.

Zadowolony aspirant pogwizdywał pod nosem jakąś skoczną melodię.

- No, panie Pawle, odwaliliśmy kawałek dobrej roboty.
- Zgadza się, komendancie - pozwoliłem sobie na poufałość. - Ale to nie koniec. Jest jeszcze

sprawa kłusowników i ci dwaj gangsterzy, pozostający na wolności.

- Co do kłusowników, to rzecz może być trudna. To nadal zmora naszych lasów - policjant

zmarkotniał na twarzy. - Prawdziwa wojna z wiatrakami. Znają teren jak własną kieszeń, mają tu
pełno kryjówek. Złapać ich na gorącym uczynku prawie nie sposób, a nawet jeśli tak się stanie, to
sądy orzekają niskie kary. W okolicznych wioskach jest paru takich, których podejrzewamy o ten
proceder, ale trudno to udowodnić.

- Niech pan zatrzyma na chwilę - poprosiłem prowadzącego samochód posterunkowego Bułę,

widząc w perspektywie drogi idącego poboczem Michała.

- Właśnie szedłem szukać pana - powiedział harcerz po wejściu do samochodu. - Ten facet w

skórze miał czarnego opla ukrytego w zaroślach koło Nowin. Tu są zapisane numery rejestracyjne.

- Podejrzewam, że mogą być fałszywe - powiedziałem spoglądając na podaną mi kartkę. -

Czy nic nowego się nie działo?

- Nic, ale cały czas teren wokół tej starej sosny jest pod obserwacją.
- Panie komendancie, chcemy zaczaić się tam dziś wieczorem - zwróciłem się do Miętusa. -

Ten facet nie wie, że uwolniliśmy Tobołka i zapewne wróci, żeby go dalej przesłuchiwać.

- Zgoda, ale mam za mało ludzi i nie dam rady wam kogoś podesłać do pomocy.
- Jak tamten się zjawi, zadzwonimy do was na posterunek.
Po dotarciu na komisariat umieściliśmy znalezisko w szafie pancernej. Poprosiłem Miętusa o

pozwolenie na krótką rozmowę z panem Tobołkiem.

- To pan mi przysłał to zaproszenie na spotkanie w Jeżewie?
- Ja, chciałem zaproponować sprzedaż tych błyskotek. Ale te draby porwały mnie na kilka

godzin przed spotkaniem.

- Komu jeszcze oferował pan ich sprzedaż?
- Mój kuzyn usiłował sprzedać parę rzeczy w Białymstoku, w jednym zakładzie jubilerskim i

dwóch lombardach, ale nic z tego nie wyszło. A w Warszawie oferowałem je pewnemu
kolekcjonerowi, który powiedział, że zna kogoś we Włoszech, kto byłby zainteresowany kupnem.
Ale jak się okazało, że to ktoś z Sycylii, to się przestraszyłem i zerwałem ten kontakt.

- Gdzie dokładnie jest ta sosna, w której znalazł pan skarb.
- Mówiłem już, że w lesie w Borku. W starej barci. Wybrałem się do lasu na grzyby i coś

mnie podkusiło, żeby sprawdzić, czy nie ma w niej dzikiego roju, bo lubię leśny miód. Ale zamiast
miodu było tam coś znacznie cenniejszego.

- Niech mi pan wskaże to miejsce - podałem Tobołkowi dokładną mapę topograficzną.
- To, mniej więcej, w tym miejscu - pokazał palcem punkt na mapie. - Rozpozna ją pan po

takim znaku, który jest wyrzeźbiony u nasady pnia.

Na marginesie mapy Tobołek narysował ołówkiem symbol w kształcie półksiężyca.

79

Około dwudziestej, najdyskretniej jak tylko się dało, dotarłem ponownie do Nowin. Powoli

zapadał już zmierzch. Drzewa w puszczy rzucały długie cienie. Kryjąc się w nich, znajomą już trasą
dotarłem na miejsce, w którym Michał, Piotrek i Barnaba czatowali, obserwując teren wokół starej
sosny.

- Na razie spokój - szepnął mi do ucha Michał.
Takim samym szeptem opowiedziałem im w paru zdaniach o efekcie wizyty w gospodarstwie

Tobołka. W końcu to dzięki nim wpadliśmy na ten trop.

Czekaliśmy cierpliwie. Czas mijał powoli. Las udawał się na spoczynek. Ostatnie promienie

słońca gasły na wierzchołkach najwyższych drzew. Zarośla, w których się ukryliśmy, spowijał już
gęsty mrok. Spojrzałem na zegarek. Dochodziła dwudziesta druga. Powoli zaczynaliśmy wątpić w
to, że ktokolwiek się pojawi.

W pewnym momencie leżący metr dalej Michał trącił mnie w bok. Od strony wsi ktoś

przekradał się przez zarośla. Nie zwracał uwagi na zachowanie ciszy, więc słychać go było już z
daleka. Po chwili ciemna postać zamajaczyła na nieco jaśniejszym tle piaszczystej wydmy.
Nieznajomy wchodził na jej wierzchołek i zbliżał się do samotnej sosny.

- Co robimy? - szepnął Michał.
- Cii... Czekamy, aż wejdzie do środka.
Mężczyzna był już przy drzewie, gdy nagle, po drugiej stronie wydmy, rozległ się dość

głośny trzask. Nieznajomy wyjął coś z kieszeni i po chwili okoliczne zarośla zaczął omiatać ostry
promień latarki.

- Chowajcie się, bo nas zobaczy - syknąłem do chłopaków. Ale było to zbyteczne. Promień

zmienił kierunek i zaczął przemieszczać się w kierunku, w którym leżała wieś.

- Idziemy za nim - zakomenderowałem.
Starając się robić jak najmniej hałasu, zaczęliśmy go śledzić. Mieliśmy ze sobą latarki, ale

oczywiście nie było mowy o ich użyciu. W lesie panowały już egipskie ciemności i podążając za
oddalającym się gangsterem, potykaliśmy się co chwila na nierównościach terenu. Jedynym
punktem orientacyjnym było dla nas światełko latarki przebłyskujące z przodu pomiędzy krzakami.
Po kilku minutach tej wędrówki po omacku zaczęło się nieco rozjaśniać, dotarliśmy bowiem do
rzadszych zarośli na skraju puszczy. Mężczyzna szybkim krokiem szedł ścieżką przez łąki, w
kierunku szosy. Skradając się nadal, podążaliśmy za nim. Gdy dotarliśmy do pasma zarośli
porastających brzegi drogi, z krzaków znajdujących się jakieś czterdzieści metrów przed nami
wyskoczył jak strzała ciemny samochód, przecinając czarną perspektywę szosy dwoma sztyletami
reflektorów.

- Opel - usłyszałem, za plecami, głos Michała - Poznałem po tylnych światłach. Gońmy go,

panie Pawle.

- Ale czym? - zapytał Piotrek i cicho zachichotał. - Przecież trabantem go nie dogonisz.
- Nie bądź taki pewny. Pozory czasami mylą, Ale tym razem jeszcze wam tego nie

udowodnię. Załatwimy go inaczej.

Domyślałem się, że facet pojechał drogą wiodącą przez Knyszyn. Wyjąłem telefon

komórkowy i wystukałem numer tamtejszego komisariatu. Dłuższą chwilę zajęło mi tłumaczenie
zaspanemu dyżurnemu, o co chodzi. Dopiero powołanie się na komendanta Miętusa otrzeźwiło go.
Obiecał, że zaraz urządzą blokadę drogi.

Gdy następnego dnia rano, po zakończonym treningu, zjawiłem się na posterunku, przywitał

mnie sam komendant Miętus.

80

- Ptaszek jest już w klatce, panie Pawle. Był tak zaskoczony, że nawet nie stawiał oporu. To

niejaki Jacek W. Dobrze znany białostockiej policji. Dawniej złodziej samochodowy, oszust i w
ogóle typek spod ciemnej gwiazdy. Na razie idzie w zaparte. Ale zmięknie, gwarantuję.

- Niech pan obejrzy jego obuwie. Na lewej podeszwie ma taki sam ślad, jaki widnieje na tym

gipsowym odlewie, który panu przekazałem.

- No, to się nieborak nie wywinie - ucieszył się policjant.
Pożegnałem komendanta i poszedłem na obiad. W jego trakcie zadzwoniłem do pana

Tomasza.

- Widzę, że odnosisz coraz większe sukcesy. Najpierw królewska urna, teraz cenne jubilerskie

precjoza... - usłyszałem pochwałę. - Brawo. Nauka nie poszła w las. To co, niedługo koniec twojej
knyszyńskiej misji?

- Coś mi mówi szefie, że to jeszcze nie koniec. Domyślam się, że to ten zatrzymany gangster i

jego wspólnik chcieli rozkopać grób tego Skorupy. Jeśli tak, to po co to zrobili, skoro mieli już
Tobołka w swoich rękach? Ten złapany gość to płotka wynajęta do czarnej roboty. Przez kogoś, kto
wie coś, czego ja jeszcze nie wiem.

- To rozglądaj się dalej. Jak będziesz miał coś nowego, zadzwoń - zakończył pan Tomasz.
- Idąc do siebie, po drodze, spotkałem Barbarę wracającą z wykopalisk.
- Jadę do Kalinówki Kościelnej. Wybierzesz się ze mną?
- Kolejna wyprawa turystyczna? - zapytała nieco naburmuszona.
- Niezupełnie. Jadę tam służbowo.
Droga z Knyszyna do Kalinówki nie jest długa. To w sumie kilkanaście kilometrów. Wiedzie

wśród pól. Zaraz za zabudowaniami miasta, po lewej stronie drogi, stoi ładna, słupowa kapliczka.
Pod blaszanym daszkiem, opartym na czterech smukłych kolumienkach, stoi w niej figura św. Jana
Nepomucena. Jest kopią dwustupięćdziesięcioletniej poprzedniczki, która trafiła do knyszyńskiej
izby regionalnej. Ta izba, jak już wspomniałem, znajduje się w pięknym osiemnastowiecznym,
drewnianym domu Piaseckich, przy ulicy Kościelnej. W jego wnętrzu, do którego wchodzi się
przez malowniczy ganek, obrośnięty starym winem, znajduje się ekspozycja etnograficzna,
prezentująca kulturę ludową okolicznej ludności.

Po drodze skręciliśmy w lewo, w boczną polną drogę prowadzącą nad Jezioro Króla

Zygmunta Augusta. Jezioro zwane jest również Czechowizną, ponieważ podobno przy jego
utworzeniu pracowali Czesi. Powstało w XVI wieku w wyniku spiętrzenia wód rzeczki Nereśli i
jest najstarszym sztucznym zbiornikiem w Polsce. Już od wieków służy jako zbiornik hodowlany
karpia królewskiego.

Pospacerowaliśmy trochę wzdłuż zarośniętego trzcinami brzegu jeziora. Zauważyłem, że

Barbara jest na mnie z jakiegoś nieznanego mi powodu nadąsana.

- Jeśli chcesz, opowiem ci miejscową legendę. O tym, jak Knyszyn miał zostać stolicą

Rzeczpospolitej - zaproponowałem, żeby poprawić dziewczynie humor.

- Opowiedz.
- Zdarzyło się to dawno temu, w letni poranek. Gościńcem biegnącym z Krakowa do Wilna

pędziła czarna kareta, zaprzężona w cztery pary siwych koni. Na jej drzwiach błyszczał herb rodu
Sforzów. Wewnątrz siedziała dostojna, dumna niewiasta. Do jej szat tulił się kilkuletni chłopiec.
Gromadka jeźdźców eskortowała karetę zapewniając bezpieczeństwo podróżującym.

Kiedy kareta przejeżdżała skrajem puszczy, z krytej słomą chaty wyszła piękna dziewczyna.

Jej złociste, rozpuszczone włosy sięgały kolan. Stanęła zaskoczona widokiem nadjeżdżającego
pojazdu. W jednej ręce trzymała „knysz” - rodzaj prażonego pieroga z cebulą, a w drugiej

81

„knyszkę” - kubek z kory brzozowej, pełen złocistego miodu. Pojazd zatrzymał się przed chatą, a
dziewczyna kłaniając się raz po raz, zaczęła mówić: „Witam Waszą Wysokość, królową Bonę, i
królewicza Zygmunta Augusta darami tej ziemi, od których zwie się nasze miasto Knyszyn.
Królewiczu, twoi przodkowie, król Władysław i książę Witold, często przyjeżdżali tu na łowy. Oby
Knyszyn oczarował cię pięknem okalających go puszcz. Jeśli zechcesz być naprawdę szczęśliwy i
wielki, to tu, w tym najpiękniejszym miejscu na ziemi...”.

Dziewczyna nie dokończyła zdania, upadła na ziemię, potrącona przez drzwiczki karety

ruszającej na dany przez królową Bonę znak.

Cóżeś najlepszego uczyniła, królowo Bono? Obyś tego jednego nierozważnego ruchu ręki nie

ż

ałowała przez całe życie.

Przewracając się, dziewczyna upuściła na ziemię trzymane w rękach dary. Rozlewający się

miód oblepił jej twarz i włosy. Tuman kurzu, wzniecony przez karetę, pokrył jej postać. Kiedy
opadł, nie było już pięknej dziewczyny, na ziemi siedziała straszna, umorusana młoda wiedźma. Z
jej piersi wydobył się złowieszczy, ochrypły z nienawiści głos: „A żeby tobą rodzony syn wzgardził
i żadnej pociechy, a tylko kłopoty ty z niego miała. śebyś ty z niego potomka i dziedzica nigdy nie
miała. A on, żeby wiecznie chorował, w miłości szczęścia nie zaznał i przedwcześnie umarł. A
ciebie żeby oczerniono, przepędzono i otruto”.

Królowa Bona nie wiedziała, że u Słowian nie było większej zniewagi i poniżenia, jak

wzgardzenie wynikającą z serca gościnnością. Z czasem owa odtrącona dziewczyna została
prawdziwą wiedźmą. Dobrze pamiętała swą klątwę, rzuconą za królewską karetą. Minęło kilka lat.
Czary i związki z nieczystymi duchami pozwoliły jej na zmianę własnej postaci i wejście na stałe w
skład królewskiego dworu. Sama królowa Bona korzystała z usług wiedźmy, zwanej Trepietuchą.
Ta fałszywa kobieta, za plecami królowej, rzucała na nią oszczerstwa, roznosiła plotki i podjudzała
despotyczną królową do podejmowania pochopnych decyzji. Udało się jej nawet skłócić matkę z
synem. To przez nią Zygmunt August nie chciał słuchać rad matki zarządzając królestwem czy też
wybierając żony. I królewskie wybory małżonek nie były trafione. Każda z nich była chora. Każda
przedwcześnie umarła nie dając mu potomka.

Największy konflikt w kraju wywołał król Zygmunt August, kiedy to pod wpływem czarów

wiedźm litewskich, którym przewodziła Trepietucha, ożenił się potajemnie z Barbarą
Radziwiłłówną - wdową po wojewodzie wileńskim, Stanisławie Gasztołdzie. Miłość do kobiety
przedłożył ponad interes państwa. Królowa Bona, poniżona i wzgardzona, w wielkim gniewie
opuściła Wawel.

Na Wawelu rozgościła się młoda królowa Barbara. Ale szczęście królewskiej pary nie trwało

długo. Nie lubiana przez poddanych, pozbawiona przyjaciół i rodziny, Barbara niczym kwiat bez
wody, powoli zaczęła tracić swą urodę. Niestety, przedwczesna śmierć odebrała królowi ukochaną

ż

onę. Pogrążony w wielkim bólu po stracie miłości swojego życia król Zygmunt August

odprowadził Barbarę w jej ostatnią drogę z Krakowa do Wilna, przez prawie miesiąc jadąc konno
za jej trumną w okazałym kondukcie pogrzebowym, a niektóre odcinki pokonując pieszo.

Aby wiedźma królowej Bony, Trepietucha, nie zakłóciła uroczystości pogrzebowych,

najpierw uwięziono ją w Brześciu, a następnie spalono na stosie w Wilnie. Niestety, straszna klątwa
wypełniła się do cna. W roku 1556 królowa Bona, w atmosferze skandalu, opuściła Polskę i
wyruszyła do swojego księstwa Bari, we Włoszech. Zabrała cały swój posag i zgromadzony
majątek, stanowiący zawartość 24 wozów, ponoć pełnych złota. Zmarła niedługo potem, otruta
przez swych dworzan. Zygmunt August ożenił się po raz trzeci, lecz znowu nie miał potomka i
pocieszenia szukać począł w ramionach faworyt, podsuwanych mu przez dworaków. Barbara

82

Giżanka, Anna Zajączkowska, Zuzanna Orłowska, żartobliwie zwane przez króla „sokołami”, wraz
ze swymi protektorami drogo kosztowały podupadającego na zdrowiu króla. Monarcha,
poświęcając im wiele czasu, zaniedbywał sprawy kraju. Osamotniony, otoczony przez chciwych
dworaków, zmarł w wieku 52 lat, nie doczekawszy się tak bardzo upragnionego dziedzica.
Przedwczesna śmierć króla przekreśliła jego plany przeniesienia stolicy do Knyszyna.

- To smutna legenda.
- Tak, jedynym jej pogodnym elementem jest wielka i burzliwa miłość Zygmunta i Barbary,

jeden z najbardziej znanych i najbardziej romantycznych romansów w naszej historii.

- Ze znanych mi paru portretów Radziwiłłówny wiem, że Barbara była bardzo piękna.
- Równie piękna jak ty - zaryzykowałem komplement.
- I jak Barbarella? - dziewczyna nieświadomie wyjawiła powód swego złego humoru.
- Chyba nie jesteś zazdrosna?
- Nie, skądże - Barbara odpowiedziała jak prawdziwa dama, na szczęście już pogodniejszym

tonem.

- Otóż, Barbara Radziwiłłówna była smukła, bardzo zgrabna, proporcje jej ciała były

doskonałe. Twarz miała owalną, bardzo kształtną, nos dość długi, z niewielkim garbkiem,
ciemnobursztynowe, otoczone gęstymi rzęsami oczy. Wąskie, lecz wyraźne, lekko łukowate brwi.
Wysokie, nieco wypukłe czoło i niewielkie, wyraźnie wykrojone usta. Była blondynką o jasnej
cerze. Uchodziła za ówczesny kanon kobiecej piękności.

- Opisujesz, jakbyś ją widział.
- Bo siedzi obok mnie. Jesteś do niej bardzo podobna.
- Opowiedz o niej więcej.
- Po śmierci pierwszej żony, Elżbiety Habsburżanki, która zmarła chora na epilepsję w dwa

lata po ślubie, król wziął za żonę córkę Jerzego Radziwiłła. Barbara jest niewątpliwie postacią
kontrowersyjną i stanowi fenomen polskiej kultury. Pomimo przedwczesnej śmierci w wieku 31 lat
i znikomej działalności politycznej, ta piękna Litwinka wpisała się w grono najsławniejszych i
najbardziej znanych postaci historycznych. Często była natchnieniem dla malarzy, którzy za
pomocą pędzla uwiecznili jej wdzięki na płótnie.

Barbara była piękną kobietą. Niestety, nie stroniła od mężczyzn. Ta skłonność, powód wielu

konfliktów i pomówień, wynikała z wychowania wyniesionego z rodzinnego domu. Również z
tego, że na początku XVI wieku obyczaje litewskie nadal były znacznie swobodniejsze niż w
Polsce. Na Litwie takie zachowanie nikogo nie dziwiło. I pewnie nie byłoby przeszkodą, gdyby nie
to, że Barbara ośmieliła się sięgnąć po koronę, a królowa, wiadomo, powinna uchodzić za świętą.
Dlatego też, wszyscy mający coś do powiedzenia w państwie, na czele z Boną, byli przeciwni temu
małżeństwu. Ale na nic się zdały różne paszkwile i tłumaczenia najbliższych. Król Zygmunt August
nie ustąpił. Nie ma wątpliwości, że pokochał Barbarę z wzajemnością, skoro dla niej popełnił
szaleństwo, poślubiając ją potajemnie. Historycy co do jednego są zgodni. Radziwiłłowie nie
ośmieliliby się żądać od króla poślubienia ich siostry, w końcu mieli do czynienia z królem. A
potem była walka wyniesienie Barbary na tron. Barbara została koronowana w 1550 roku. Niestety,
już w kilka miesięcy po tym zachorowała, najprawdopodobniej na raka. Choroba nowotworowa
królowej Barbary nie odstraszyła od niej Augusta. O ile nie mógł znieść widoku Elżbiety w czasie
ataków epilepsji, to przy Barbarze był do samego końca. On kochał Barbarę miłością prawdziwą.
Królowa umarła 8 maja 1551 roku. Po stracie ukochanej król załamał się i nie mógł otrząsnąć się
właściwie aż do końca życia. Ale trzeba było zabezpieczyć dynastyczne interesy. W parę lat później
pojął więc za żonę Katarzynę Habsburżankę, rodzoną siostrę swej pierwszej małżonki. Na początku

83

września 1553 roku para królewska przyjechała do Knyszyna, gdzie przebywała do lutego 1554
roku. Wkrótce okazało się jednak, ze także Katarzyna cierpi na epilepsję. Małżeństwo przestało
praktycznie istnieć, a królowa wyjechała do rodzinnej Austrii, gdzie zmarła. Upływający czas i brak
następcy tronu spowodowały, że po wyjeździe Katarzyny król wdawał się w amory z licznymi
faworytami.

- Pamiętam obraz „Śmierć Barbary Radziwiłłówny” autorstwa Józefa Simmlera. Widziałam

go w Muzeum Narodowym. Przejmująco smutny, ale bardzo piękny.

Dojeżdżaliśmy do celu. Na skraju wsi obejrzeliśmy drewniany wiatrak z 1924 roku. Nazwa

Kalinówka jest rdzennie polską i pochodzi od drzew kalinowych, które porastały gęsto bagienne
brzegi licznych tu rzeczek i strug wodnych. Źródła historyczne podają, że pierwsze osady ludności
bałto-protosłowiańskiej były na tym terenie już w okresie wczesnej epoki żelaza, czyli około 2600
lat temu. Za podstawę takiego ustalenia posłużyło wielkie znalezisko monet z tego okresu, odkryte
nad górną Nereślą. Za panowania Aleksandra Jagiellończyka na obszarze ówczesnej Puszczy
Grodzieńskiej powstał klucz dóbr kalinowskich. W 1504 król nadał te dobra wojewodzie
wileńskiemu, Mikołajowi II Radziwiłłowi. W 1511 roku Radziwiłł ufundował w Kalinówce kościół
pod wezwaniem Niepokalanie Poczętej Najświętszej Maryi Panny i św. Anny. Do 1585 roku

ś

wiątynia była filią kościoła parafialnego w Knyszynie. Pierwszy kościół, wraz z plebanią, spłonął

w 1761 roku w czasie pożaru całej osady. Drugi, który przetrwał do naszych czasów, konsekrowano
w 1777 roku. Niemym świadkiem minionych wieków jest okrągły kamień z otworem na wodę

ś

więconą, stojący w kruchcie kościelnej. Z pewnością pamięta czasy pierwszej świątyni

kalinowskiej.

Wizytę rozpoczęliśmy od obejrzenia kościoła. Samochód zostawiłem na małym placyku,

przed jego frontem. W murowane ogrodzenie, okalające świątynię, wkomponowano
dziewiętnastowieczną dzwonnicę. Po obu jej bokach znajdują się dwa łukowato sklepione wejścia
na kościelny dziedziniec. Modrzewiowy kościół pod wezwaniem św. Anny posiada wyposażenie
renesansowo-manierystyczne z XVII wieku. W ołtarzu głównym są umieszczone obrazy
Najświętszej Maryi Panny i św. Anny. Niewielki kościół jest cennym zabytkiem sztuki sakralnej.

Po wyjściu ze środka obejrzeliśmy świątynię z zewnątrz. Szliśmy właśnie w stronę

północnego boku ogrodzenia, gdy Barbara wskazała mi coś dłonią.

- Spójrz, Pawle, jaki ładny krzyż.
Popatrzyłem we wskazanym kierunku. Przy murze stał w tamtym miejscu granitowy

postument zwieńczony starym, ręcznie kutym, żelaznym krzyżem. Był naprawdę ładny. Jego
ramiona, zakończone motywem lilii, otaczał falisty, delikatny ornament. U jego podnóża, była
przytwierdzona niewielka, metalowa tablica z wypukło wytłoczonym napisem.

„Za ocalenie życia w kopalni wdzięczni Panu Bogu...” w tym miejscu wymienione były

inicjały kilku osób, a dalej słowa „ten krzyż ofiarują”. Napis kończył się datą: „1911”.

- Czy tu jest jakaś kopalnia? - zdziwiła się Barbara.
- Nie wiem...
Z jakąś jeszcze nieokreśloną, kiełkującą myślą w głowie, poszedłem z Barbarą w kierunku

widniejącego za ogrodzeniem pięknego, starego lamusa. Tamtejszy drewniany lamus plebański z
1782 roku ma konstrukcję wieńcową i jest pokryty gontem. Ma dwie kondygnacje. Górna ma od
frontu ganek z podcieniem słupowym. W środku jest malutkie muzeum regionalne.

- Pawle, nie słuchasz, co do ciebie mówię - przez moje skłębione myśli przebił się głos

Barbary.

- Przepraszam, zamyśliłem się. Jakaś myśl nie daje mi spokoju.

84

- A o czym tak dumasz? Znowu o Barbarelli?
- Kopalnia! Tak kopalnia! Przecież ci ludzie, którzy odkryli waszą studnię, musieli mieć

przygotowanie do prowadzenia robót ziemnych. To może być ślad, którego szukamy! - dodałem
podekscytowany.

Barbara spojrzała na mnie ze zdumieniem.
- Od tamtego zdarzenia minęło już prawie sto lat. Jak się dowiesz, czy masz rację?
- Poszukajmy miejscowego proboszcza. Może będzie wiedział o tym wypadku.
Księdza znaleźliśmy na plebanii. Nieco zaskoczony wysłuchał mojego pytania.
- Niestety, jestem tu zaledwie od kilku lat. Nie znam dokładnie tej historii. Ale może

kościelny będzie coś o niej wiedział.

Po chwili wrócił do nas ze starszym, siwym mężczyzną.
- Mnie jeszcze wtedy na świecie nie było. Mało co wiem na ten temat, ale opowiadał mi

kiedyś ojciec, że ten wypadek wydarzył się w okolicznej kopalni piachu. Podczas wydobycia
zawaliła się ściana i przysypała tych nieszczęśników. Ledwo ich odratowano.

- Czy to byli miejscowi? - zapytałem.
- Trzech z nich tak. Jeden mieszkał w Kalinówce, ale dawno już umarł. A rodzina wyniosła

się gdzieś w Polskę. A dwaj pozostali mieszkali gdzieś pod Knyszynem, ale gdzie, to nie wiem -
odparł staruszek.

Wyglądało na to, że więcej się od moich rozmówców nie dowiem. Pożegnaliśmy się z nimi i

wyruszyliśmy w drogę powrotną.

Dojeżdżając do rozjazdu na Knyszyn, skręciłem w drogę do wsi Jaskra, a za nią do Zofiówki i

przez Kaczorowo dotarłem do Wodziłówki.

- A wiesz, że dworzec królewski w Knyszynie miał swojego poprzednika? - zapytała Barbara,

gdy dojeżdżaliśmy do tej miejscowości.

- Gdzie?
- No właśnie, trudno to definitywnie określić. Niektórzy twierdzą, że był to dwór myśliwski,

w postaci łowieckiej curioli, zwanej Wodziłówka. Wielki książę litewski Witold zbudował tam w
latach 1402-1430 swój myśliwski dworzec. Polowania były wykorzystywane do prowadzenia
poufnych rozmów międzynarodowych. O litewskim dworcu dowiadujemy się z dokumentów
procesowych sporu, który toczył się między królową Boną a Janem Radziwiłłem z Goniądza o
rozgraniczenie dóbr goniądzkich z majętnością młodego króla Zygmunta Augusta.

- Czyli gdzieś tu?
- Właśnie chyba nie, kilka lat temu przeprowadziliśmy w tej miejscowości badania

archeologiczne na obiekcie określanym jako grodzisko. Ale okazało się, że tam są tylko
pozostałości dziewiętnastowiecznej wieży telegraficznej dawnej poczty carskiej. Właściwego
położenia tego dworca nie udało się dotąd ustalić.

Minąwszy Wodziłówkę, skręciłem w lewo i przez Poniklicę dotarłem do skraju puszczy.

Kilkaset metrów dalej był teren zwany Borkiem.

- To tu nasz pan Tobołek natrafił na barć w starej sośnie, w której był ukryty skarb -

wyjaśniłem Barbarze.

Wysiedliśmy z samochodu i zagłębiliśmy się w gąszcz drzew.
- Jak ty ją zamierzasz odnaleźć? - dziewczyna podśmiewała się ze mnie.
- Ta sosna stoi przy ścieżce, którą Tobołek zaznaczył na mojej mapie. To będzie gdzieś w

tamtym kierunku - pokazałem ręką. - Na pniu ma być znak w kształcie półksiężyca.

Przeszliśmy kawałek wśród starego boru, na który składały się głównie strzeliste sosny.

85

Spojrzałem na mapę.

- W tym miejscu powinna być przecinka przez las.
- Jest tam - Barbara podbiegła w tamtą stronę, po chwili usłyszałem jej wołanie. - To chyba

ta, jest na niej znak wyrzeźbiony na korze.

Spojrzałem przed siebie. Barbara stała przy starej, ponad stupięćdziesięcioletniej sośnie. Parę

metrów nad ziemią był w niej podłużny otwór po starej barci. Zerknąłem na miejsce na pniu, które
wskazywała dłoń Barbary. Widniał tam symbol podany mi przez Tobołka. Z bibliotecznych lektur
wiedziałem, że był to stary znak bartny. Takimi znakami w dawnych czasach pszczelarze, zwani
bartnikami, oznaczali swoje barcie.

Gdy dotarliśmy z powrotem do drogi prowadzącej przez las, zobaczyłem w jej perspektywie

jadący w naszą stronę chłopski wóz, ciągniony przez starą, wychudłą szkapę. Na wozie siedział
jakiś starzec. Miał, na oko, co najmniej siedemdziesiąt lat.

- Dzień dobry panu - pozdrowiłem go, gdy zrównał się z nami. -Chciałbym prosić o chwilę

rozmowy.

Siwy mężczyzna zatrzymał konia. Na powitanie zdjął na chwilę z głowy wymiętą ze starości

czapkę maciejówkę.

- A o co się rozchodzi? - odezwał się nieco chrypliwym głosem.
- Czy pan się orientuje, do kogo należał przed wojną ten las?
- Co takiego? - mężczyzna nachylił się w moją stronę, ruchem ręki przytkniętej do ucha

zdradzając starczą głuchotę.

Powtórzyłem głośniej pytanie.
- A na co panu ta wiedza? - okazał nieufność. - Chce pan go kupić? A może pan jesteś

spadkobiercą Wijaty.

- Ależ nie, przygotowuję artykuł do gazety o dawnym bartnictwie. A w tym lesie widziałem

znaki bartne na starych sosnach. Jestem dziennikarzem - zełgałem na poczekaniu. - A ten Wijata
jeszcze żyje?

Mężczyzna wyjął z kieszeni starej, poprzecieranej marynarki bibułkę i szczyptę tytoniu.

Skręcił powoli papierosa, zapalił go i wypuścił nosem chmurę machorkowego dymu.

- A skąd, panie kochany. Umarł jeszcze przed wojną. Ja go nie pamiętam, otrok wtedy jeszcze

byłem. Ojciec mi opowiadał, że Wijata miał w Borku kawałek lasu z barciami.

- Jak on miał na imię?
- Bodajże Antoni. Dziwny to był człowiek, panie. Zrazu hodował pszczoły, potem najmował

się u studniarza, u meliorantów i jakby go nie pociągnęło do złego, to by z tego spokojnie wyżył.
Ale ciężka robota nie w smak mu była. Wpływowy był przy tym, miał takiego kompana, nicponia
jak i on. Obaj lubili gorzałkę. W końcu za łatwiejszy chleb się jęli.

- Nie rozumiem.
- No...do lasu zaczęli chodzić...
- A... zaczęli kłusować - domyśliłem się.
- Ano... tak - chłop przyznał z ociąganiem.
- I co, ten Wijata umarł z przepicia?
- A skąd... do kozy poszedł.
- Do więzienia? - domyśliłem się.
- Ano... Tato opowiadał, że to ten drugi go wydał. Wijata dostał kilka lat odsiadki i wzięli go

do Białegostoku. Umarł w więzieniu.

- A ten drugi? - dopytywałem się czując, że jestem na właściwym tropie.

86

Pan Bóg sprawiedliwy. W kilka miesięcy później wpadł w Wielkim Lesie w ręce leśniczych,

jak brał zwierzynę. W czasie strzelaniny zabił jednego leśniczego, ale i sam zginął.

- Tam jest taki pomnik z krzyżem...
- Ano właśnie tam. Ojciec opowiadał, jak na krótko przed śmiercią przechwalał się w

karczmie, przy gorzałce, że jakby zechciał, to by całą wieś kupił. I że święty go strzeże. Widać na
koniec pomieszało mu się od picia we łbie.

- A jak się ten drugi nazywał? - zapytałem.
- Na imię mu było Józef... ale nazwiska nie wspomnę. Ojciec mówił, że mieszkał w starej

chałupie, na skraju puszczy, koło Jelenia. Ale tam już nie ma po niej ani śladu.

87

ROZDZIAŁ CZTERNASTY

JÓZEF SKORUPA • ZAPROSZENIE • PRZEDSTAWIENIE W DOMU KULTURY •

WYWOŁYWANIE DUCHA • KŁUSOWNICY • WALKA W LESIE • ROZMOWA Z

HARCERZAMI • OLŚNIENIE

- Ciepło, coraz cieplej - powiedziałem do Barbary, gdy pożegnawszy się ze starym rolnikiem,

ruszyliśmy w drogę powrotną.

- Sądzisz, że człowiek, o którym on opowiedział, miał jakiś związek z naszą sprawą? -

zapytała.

- Naszą?
- Przecież jesteśmy partnerami, mój Don Kichocie skarbowych szlaków - mówiąc to, Barbara

położyła mi dłoń na ramieniu.

Gdy to usłyszałem, zrobiło mi się błogo na sercu.
- Czuję, moja piękna Dulcyneo, że trafiliśmy na właściwy ślad. Czy zwróciłaś uwagę na te

inicjały z kalinowskiego pomnika?

- Było ich tam kilka.
- A wśród nich „A.W.”
- Antoni Wijata?
- Właśnie.
- A ten Józef?
- Tam były dwa inicjały, rozpoczynające się na „J”, mianowicie „J.W.” i „J.S.”. Chyba już

wiem, kto był tym wspólnikiem Wijaty, ale żeby mieć pewność, muszę przeprowadzić jeszcze
jedną rozmowę.

Po powrocie do miasta odwiozłem Barbarę, zaparkowałem samochód i poszedłem na

komisariat policji. Miałem szczęście. Aspirant Miętus był na miejscu. Poprosiłem o rozmowę.

- Czy macie tu akta starych spraw sprzed drugiej wojny światowej? - zapytałem, przekazując

mu, w skrócie, informacje usłyszane od rolnika w Borku.

- Zależy jak starych - odparł Miętus.
- Interesuje mnie jedna, z międzywojnia.
- Nasz komisariat powstał w 2001 roku. Akta starych spraw są w komendzie powiatowej w

Mońkach. Ale czy tam są również akta sprzed wojny? Musiałbym to dopiero sprawdzić. Ale o którą
sprawę konkretnie chodzi?

- O to zabójstwo leśnika na terenie rezerwatu Wielki Las. Chcę ustalić personalia sprawcy.

Podejrzewam, że mógł mieć coś wspólnego z interesującym mnie tematem.

- O tych zdarzeniach wiem bardzo mało. Jestem tu dopiero parę lat - Miętus zrobił

zafrasowaną minę. - Trzeba by rzeczywiście poszperać w papierach. Ale moment...

Aspirant wychylił się przez drzwi i wezwał do siebie Bułę.
- Wiecie coś o tej przedwojennej sprawie z Wielkiego Lasu? - zapytał podwładnego.
- Prawie nic. Ale śórawka może coś będzie wiedział. Jego ojciec był tu przed wojną

policjantem.

- A kiedy wraca?
- Powinien być lada chwila.
Czekając na podwładnego, Miętus poruszył temat zatrzymanego gangstera.
- Znamy, na razie, personalia tego gagatka. Siedzi teraz w areszcie śledczym w Białymstoku.

88

Dotąd nie wyśpiewał, dla kogo pracuje, ale to kwestia czasu. Powoli mięknie.

Rozległo się pukanie do drzwi gabinetu.
- Wejść.
Zobaczyłem starszego policjanta, z lekko już przyprószonymi siwizną włosami.
- Panie komendancie, starszy posterunkowy śórawka...
- Dobrze, dobrze... siadajcie. Nasz nowy znajomy ma do was parę pytań.
- Pan komendant powiedział mi, że zna pan dobrze historie kryminalne z tego terenu -

zwróciłem się do posterunkowego.

- Może nie wszystkie, ale sporo się o nich słyszało, a z wieloma zetknąłem się osobiście.
- A czy słyszał pan o tej strzelaninie, w której przed wojną zginął leśniczy w rezerwacie

Wielki Las?

- Leśniczy Kamiński? Nie w szczegółach, ale ojciec opowiedział mi kiedyś trochę o tym.
- Jak to było?
- Paru leśników natrafiło w trakcie obchodu na kłusowników. Byli uzbrojeni. Doszło do

strzelaniny. Tamtych było trzech. Zastrzelili Kamińskiego, ale jeden z kłusowników też dostał. A
dwaj pozostali uciekli. Nigdy ich nie znaleziono.

- Chodzi mi właśnie o tego zabitego. Czy pan wie, jak on miał na nazwisko? Na imię miał

podobno Józef.

- Czekaj pan, niech sobie przypomnę - policjant potarł ze skupieniem czoło. - Jakoś na „S”...

Ojciec mówił, że tamten mieszkał...

- Gdzieś koło Jelenia - podpowiedziałem.
- Zgadza się. Już wiem. On się nazywał Skorupa.
Na dźwięk tego nazwiska przez głowę przeleciała mi pewna, jeszcze nie do końca

ukształtowana myśl.

- Niestety, to wszystko, co wiem o tej sprawie.
- Dziękuję panu - uścisnąłem rękę starego policjanta. - I tak bardzo mi pan pomógł.
Pożegnałem się z Miętusem i poszedłem na stancję, na zasłużony wieczorny posiłek. Czekała

tam na mnie biała koperta. W środku był niewielki kartonik, na którym jakaś uzdolniona ręka,
kaligraficznym pismem, wypisała następujący tekst:

Zespół Teatru Amatorskiego „Knysz” ma zaszczyt zaprosić Pana Pawła Dańca, na

przedstawienie teatralne zatytułowane „Barbara Radziwiłłówna”, które odbędzie się w sali
miejscowego Domu Kultury w dniu...

Przedstawienie miało się odbyć następnego dnia, po południu.
- Kto przyniósł to zaproszenie, pani Heleno? - zapytałem gospodynię.
- Aśka od Fornalików, no ta, co ją pan uczy futbolu - dodała, widząc moją nieco zaskoczoną

minę. - Jakaś dobra nowina?

- Bardzo przyjemna - odpowiedziałem - Dostałem zaproszenie na widowisko teatralne w

ośrodku kultury.

- A... z „Knysza” - domyśliła się. - Nasz ośrodek aktywnie działa. Są tam różne koła

zainteresowań. I co jakiś czas wystawiają różnorakie przedstawienia.

- Nie wie pani, czy można tam pójść z osobą towarzyszącą.
- Na pewno. Sala jest spora. Przyjść może każdy. A z kim pan chce się wybrać? - pani Helena

okazała kobiecą ciekawość.

89

- Z panną Barbarą. Wie pani, z tą młodą panią archeolog.
- A, z tą panią od naukowców... - domyśliła się gospodyni.
- No właśnie.
- Widziałam ją z panem, jak wsiadaliście parę dni temu do samochodu. Ale chudzieńka ona,

ptaszyna. A dla pana potrzebna niewiasta bardziej „przy kości”... - dodała, patrząc na moją
rozbudowaną sylwetkę.

- O czym pani mówi, pani Heleno?! - udałem zakłopotanie. - To tylko znajoma, zresztą

bardzo miła.

- To tylko się tak mówi... Od razu widać, że wpadła panu w oko, panie Pawle - powiedziała

ś

miejąc się.

W sobotę, po obiedzie, wyjąłem z szafy odświętne ubranie i ogolony oraz wyperfumowany,

poszedłem do Barbary, żeby zabrać ją na przedstawienie. Czekała już na mnie w przydomowym
ogródku. W zielonym, dopasowanym kostiumie, z rozpuszczonymi włosami prezentowała się
oszałamiająco.

W budynku ośrodka kultury, przed wejściem do sali widowiskowej, stało dwóch chłopców

przebranych za szesnastowiecznych strażników z halabardami. Pomimo sztucznych bród i wąsów,
w niższym rozpoznałem jednego z moich młodych piłkarzy. Okazaliśmy zaproszenie i
przestąpiliśmy próg sali. Ujrzeliśmy niedużą scenę, poprzedzoną szeregiem krzeseł, na których
siedziało już kilkanaście osób w oczekiwaniu na rozpoczęcie przedstawienia. W drugim rzędzie,
spostrzegłem dyrektora szkoły i w jego kierunku pociągnąłem za sobą Barbarę. Widownia
zapełniała się szybko.

Parę minut później zasłony w oknach zostały przysłonięte i na oświetloną scenę wyszedł

herold-narrator. W krótkim wprowadzeniu opisał dzieciństwo Barbary Radziwiłłówny i jej życie,
do momentu pierwszego spotkania z młodym Zygmuntem Augustem. Kotara się rozsunęła i jako
pierwszą zobaczyliśmy scenę na zamku w Wilnie, w trakcie której młody król poznaje piękną
Litwinkę. W przebranej w piękną, renesansową suknię młodej damie rozpoznałem Aśkę. Króla grał
Rafał, natomiast braci Barbary, Mikołaja Czarnego jakiś nieznany mi chłopak, a Mikołaja Rudego
oczywiście rudzielec Wiewióra. Potem akcja przedstawienia przeniosła się do Krakowa.
Obejrzeliśmy podniosłą koronację Barbary w katedrze wawelskiej, a po niej, jakże smutną, scenę

ś

mierci królowej w ramionach oniemiałego z bólu męża. Muszę przyznać, że młodzi aktorzy

wykazywali się niemałym talentem.

Po krótkiej przerwie zobaczyliśmy ponownie narratora, który kolejny akt rozpoczął tymi

słowami:

- Była styczniowa noc 1569 roku. W niedużej komnacie knyszyńskiego dworu królewskiego

odbywała się niesamowita scena. Od śmierci Barbary minęło już kilkanaście lat, ale żal i nieutulony
smutek króla Zygmunta po stracie ukochanej żony trwał niezmiennie. Namówiony przez
nadwornych magów i czarnoksiężników, zapragnął ujrzeć ponownie jej oblicze, nawet za cenę
postradania swej duszy.

Za rozsuniętą kotarą, na oświetlonej samotną świecą scenie, stał brodaty czarnoksiężnik.

Mamrotał coś pod nosem, wykonując niezrozumiałe gesty nad naczyniem, z którego wydobywał się
biały dym. W głębi komnaty siedział król Zygmunt August. Naprzeciwko niego, na ścianie wisiało
duże lustro. Było tak ustawione, że widzieliśmy w nim odbicie króla. W pewnym momencie z
naczynia trysnął gejzer ognia. Gdy zgasł, na mgnienie oka w lustrze, za plecami króla, pojawiła się
postać przechodzącej kobiety. Król poderwał się oszołomiony, jakby zobaczył ducha. Jego palce

90

kurczowo wpiły się w oparcia krzesła, na którym siedział. Bo też polski władca był przekonany, że
zobaczył ducha swojej zmarłej żony. Rzucił się w kierunku magicznego lustra, lecz wstrząśnięte do
granic wytrzymałości zmysły odmówiły posłuszeństwa i król zemdlony upadł na ziemię.

Był to już ostami akt przedstawienia. Kurtyna opadła, a rzęsiste brawa wywiodły zza niej

młodych aktorów. Ażeby nieco rozweselić publiczność, narrator zapowiedział pokaz białej magii.
Na scenę wyszedł mężczyzna otulony czarną peleryną. Gdy zdjął z głowy wysoki, czarny cylinder,
pomimo charakteryzacji rozpoznałem w nim mego niedawnego pasażera.

- Durentus... - powiedziałem bezwiednie do siebie.
- Ciii... - syknął ktoś z tyłu.
Durentus zademonstrował kilkanaście magicznych sztuk. Pokazał nam nawet, jak niektóre z

nich wykonać. Najbardziej podobały mi się te z ukrywaniem przedmiotów.

Gdy wychodziliśmy z przedstawienia, zapadał już powoli zmierzch. Wieczorny chłód dawał

wytchnienie po całodziennej spiekocie. Pod granatowiejącym niebem zwinne jaskółki wywijały
swe harce. Z przydomowych ogródków dolatywał zapach maciejki. Szliśmy powoli chodnikiem,
trzymając się za ręce.

- Ładne przedstawienie. To dobrze, że tutejsza młodzież aktywizuje się w taki sposób.
- Tak, w obecnych, skomercjalizowanych czasach taka działalność bardzo cieszy. A wiesz,

jak to podobno było z wywołaniem ducha Radziwiłłówny? - zapytałem.

- Opowiedz.
- Co stało się w tej tajemniczej komnacie, dokładnie nie wiadomo. Jedni twierdzą, że król

złamał bezwzględny zakaz ruszania się z miejsca i dlatego zjawa rozpłynęła się w powietrzu. Inni,

ż

e to nie był żaden duch, tylko odbicie w magicznym lustrze. A czarnoksiężnikiem, który podjął się

sprowadzenia zmarłej królowej z zaświatów, był mistrz Twardowski. Ten sam, którego legenda
umieściła na Księżycu i którego czarodziejskie lustro wisi do dnia dzisiejszego w zakrystii kościoła
parafialnego w Węgrowie. Z kolei historycy uważają, że była to zręczna mistyfikacja. I że rolę
rzekomego ducha odegrała, znana ci już, Barbara Giżanka. Była bowiem uderzająco podobna do
zmarłej Barbary. Na dwór królewski została sprowadzona przez królewskiego pokojowca, Jerzego
Mniszcha.

- Znów ta Giżanka - skomentowała Barbara. - Ona musiała chyba być złym duchem

królewskiego dworu.

- Jest w tym sporo prawdy. Barbara Giżanka była córką mieszczanina warszawskiego,

Aleksandra Gizy. Mężczyźni wywierali na niej tak silne wrażenie, że aby oszczędzić Barbarze
pokus, ulokowano ją w klasztorze Bernardynek. Klasztor ów znajdował się niedaleko zamku
królewskiego i pewnego dnia ujrzał ją królewski pokojowiec, Mikołaj Mniszech. Zapałał do niej
afektem i przy pomocy dostawcy klasztornej żywności, śyda Idzima, w przebraniu zakonnicy,
dostawał się do klasztoru. Młoda mniszka została jego kochanką. Mikołaj od razu spostrzegł
podobieństwo Giżanki do zmarłej królowej Barbary i postanowił to wykorzystać. Król Zygmunt był
człowiekiem nieco zabobonnym. Korzystał z porad astrologów i czarownic. Za namową
Mniszchów astrolog królewski, Proboszczowicz, wraz z czarownicą, zwaną „Wielkim Ożogiem”,
wmówili królowi, że możliwym jest przywołanie Radziwiłłówny z zaświatów. W seansie
spirytystycznym mistrz Twardowski do wywołania ducha królowej posłużył się swym magicznym
lustrem. W półmroku płonącej świecy pokazano królowi, z daleka, ucharakteryzowaną Giżankę.
Wrażenie było tak silne, że Zygmunt omdlał i trzeba było wzywać lekarza. A potem król darował
Mniszchowi ten niegodny seans, a Giżanka trafiła na królewski dwór. Wkrótce wpływy królewskiej
faworyty stały się tam tak duże, że od jej protekcji zależały nominacje na marszałka wielkiego

91

koronnego i biskupa krakowskiego. Na dworze szarogęsili się także jej matka, szwagier
Szawłowski oraz śyd Idzim. Sytuacja stała się do tego stopnia skandaliczna, że kilku koronnych i
litewskich wielmożów postanowiło porwać Giżankę i zatrzymać ją pod kluczem, aż do decyzji
sejmu. Ostrzeżony o tym monarcha, wyprawił ją jednak na Podlasie. Planował ją podobno pojąć za

ż

onę. Kilka miesięcy przed swą śmiercią nawet ją uszlachcił, nadał jej parę wsi na Podlasiu i

nakazał wypłacić ze swego skarbca trzynaście tysięcy czerwonych złotych. Giżanka była kobietą

żą

dną władzy i bogactw. A jak się to wszystko skończyło, już wiesz.

Dochodziliśmy właśnie do stancji archeologów, gdy zadzwonił mój telefon komórkowy.
- Panie Pawle! Mamy ich! - w słuchawce usłyszałem podniecony głos Michała.
- Kogo? Mów jaśniej.
- No, kłusowników. Jest ich dwóch. Upolowali sarnę i taszczą ją przez las.
- Gdzie jesteście?
- W Podcisówce.
- Obserwujcie ich z daleka. Biegnę na posterunek. Przełącz telefon na wibrację, żeby nie

usłyszeli dzwonka.

Zostawiłem Barbarę przed bramą i pobiegłem zawiadomić policjantów. Komendanta nie było.

Za barierką siedział Buła.

- Panie posterunkowy! Kłusownicy! - zawołałem od progu.
- Co? Jacy kłusownicy? - w pierwszym momencie nie pojął, o co chodzi.
- Przecież mówię! Harcerze natknęli się na dwóch kłusowników w Podcisówce. Prędko, bo

nam uciekną.

Posterunkowy wreszcie oprzytomniał.
- Klimuszko! - ryknął przez uchylone okno. - Szykuj radiowóz! Migiem!
Parę minut później pędziliśmy Białostocką w kierunku Chraboł. Przy Górze Królowej Bony

musieliśmy trochę zwolnić z powodu wertepów. Wyjąłem telefon i połączyłem się z Michałem. W
kilku słowach wytłumaczył, jak mamy jechać.

Z prawej strony drogi ciągnęła się nieprzerwana ściana lasu. Z lewej rozpostarła się duża

połać łąk.

- Musimy skręcić w lewo, w pierwszą leśną ścieżkę. Ale z tego co wiem, nie wolno wjeżdżać

samochodem do lasu...

- Nam wolno - mruknął Buła.
Piaszczysta ścieżka wiodła leśną przecinką wśród wysokich sosen. Po dwustu metrach

zobaczyliśmy Barnabę, machającego do nas ręką.

- Są tam - poinformował, ręką wskazując kierunek. - Jakieś dwieście metrów stąd. Obdzierają

ze skóry upolowaną sarnę.

- Prowadź, chłopcze - polecił Buła z marsową miną.
Chyłkiem skradaliśmy się przez gęste, leśne zarośla. Po jakichś stu pięćdziesięciu metrach

zaczęły rzednąć i w perspektywie widać było niewielką polanę.

- Są czterdzieści metrów stąd - szepnął do nas Michał, który wyrósł jak spod ziemi. - O tam,

na skraju polany, przy tych wysokich sosnach.

Podpełzliśmy z Bułą w tamtym kierunku. We wskazanym miejscu dwóch facetów w

zielonych drelichach oprawiało upolowane zwierzę. Buła nie zastanawiał się długo.

- Bierzemy ich z trzech stron. - zakomenderował, zwracając się do podwładnego i do mnie. -

Harcerze tu zostają. To zbyt niebezpieczne.

Mówiąc to, wyjął pistolet z kabury. Podniósł się i gromko krzyknął:

92

- Policja! Nie ruszać się! Bo będziemy strzelać!
Na krzyk policjanta mężczyźni skoczyli na równe nogi jak oparzeni. Porzucili sarnę i rzucili

się do ucieczki, rozbiegając się w przeciwne strony. Ruszyliśmy w pogoń. Policjanci pobiegli za
tym, który uciekł w prawo, ja za biegnącym w lewą stronę. Był ode mnie młodszy i szybkimi
susami biegł slalomem między sosnami zagajnika, rosnącego na skraju polany. Ostrym biegiem
podążałem za nim. Gałęzie sosen kłując o chlastały mnie po twarzy. Facet miał na sobie grube
ubranie, a na nogach gumiaki, więc odległość między nami szybko malała. W pewnym momencie
potknął się o wystający korzeń i stracił rytm biegu. Przystanął. Wyszarpnął zza pazuchy jakiś
podłużny przedmiot. Spostrzegłem, że trzyma wycelowany we mnie obrzyn, karabin z obciętą lufą
Odruchowo rzuciłem się w bok. Usłyszałem huk strzału i świst kuli przelatującej nie dalej niż pół
metra od mojej głowy. Facet zaczął repetować broń, ale ja byłem szybszy. Rozpędzony jak
trójskoczek odbiłem się od ziemi i z całej siły runąłem na niego, waląc głową w jego pierś.
Uderzony, poleciał do tylu, upuszczając broń. Sczepiliśmy się niczym dwa wściekłe psy.
Spostrzegłem, że gość sięga dłonią do tyłu. W sekundę potem zalśnił w niej myśliwski nóż. Dźgnął
nim na oślep i rozorał mi skórę na lewym barku. Odskoczyliśmy od siebie, czając się do
ponownego zwarcia. Kątem oka zobaczyłem leżący na ziemi brzozowy kołek. Złapałem go.
Kłusownik przerzucał nóż z ręki do ręki, usiłując mnie zmylić. Złapał go w prawą dłoń i rzucił się
do przodu, próbując mnie dźgnąć w brzuch. Ale ja byłem szybszy. Odbiłem mu rękę z nożem w
bok i prawie w tym samym momencie, wyrżnąłem faceta kołkiem w kark. Zwalił się na ziemię z
głuchym jękiem.

Kilkanaście sekund później rozległ się tupot nóg. Posterunkowy Buła, czerwony z wysiłku,

spojrzał z uznaniem na moją robotę.

- Zranił pana? - zapytał, widząc plamę krwi czerwieniejącą na mojej jasnej koszuli.
- Drobiazg, do wesela się zagoi - zbagatelizowałem sprawę.
- Złapaliśmy tego drugiego - wysapał, zakładając kajdanki na przeguby rąk ogłuszonego

mężczyzny.

Potrząsnął leżącym silnie, dając mu dodatkowo kuksańca w bok.
- Wstawać! Poleżysz pan w areszcie!
Mężczyzna ocknął się i po chwili spojrzał na mnie ponurym wzrokiem. Gdyby mógł, z

pewnością by mnie zabił. Buła poderwał go za ramiona i popchnął w kierunku, z którego nadbiegł.
Zabraliśmy leżącą na ziemi broń.

- Ruski mosin. Pewnie jeszcze z ostatniej wojny - Buła ocenił, spoglądając na obrzyna. - W

okolicznych wsiach paru jeszcze takie żelastwo trzyma w ukryciu.

Po kilkudziesięciu metrach napotkaliśmy drugiego policjanta, pędzącego przed sobą

schwytanego złoczyńcę. Harcerze, zobaczywszy naszą zdobycz, aż pobledli z wrażenia. Dotarliśmy
do radiowozu.

- Wszyscy się nie pomieścimy. Tych gagatków trzeba bezzwłocznie wpakować do aresztu -

odezwał się do mnie Buła.

- Nie ma sprawy. Przejdziemy się. Prawda, chłopaki? - oświadczył Michał za siebie i swoich

podkomendnych.

Policjanci posadzili mnie na przednim siedzeniu. Z tyłu usiadł Buła z aresztantami. Zawieźli

mnie do szpitala miejskiego, gdzie zrobiono mi opatrunek i zastrzyk przeciwtężcowy. Rana nie była
groźna, ot, kilkucentymetrowa szrama na skórze, ale nie czułem się najlepiej, więc poszedłem do
domu trochę poleżeć. Poza tym, po tych wszystkich wydarzeniach, chciałem spokojnie pomyśleć,
co mam robić dalej.

93

Powoli łamigłówka, składająca się z pozornie różnorodnych fragmentów, zaczęła składać się

w logiczną całość. Połowa sukcesu była już osiągnięta: skarb, przypadkowo znaleziony przez
Tobołka, leżał bezpieczny w policyjnym sejfie. Informacje usłyszane od starego rolnika w Borku
pozwoliły mi na częściową rekonstrukcję zdarzeń sprzed dziewięćdziesięciu lat. Domyślałem się
już, że Wijata, Skorupa i jeszcze jeden, nieznany facet, prowadząc prace ziemne przy ulicy
Białostockiej, przypadkowo odkryli szczątki starej studni. A na jej dnie wspaniały skarb, złożony z
klejnotów z królewskiej kolekcji. Niestety, chciwość zwyciężyła i po sprzeczce przy podziale
znaleziska, ten trzeci, ze strzaskaną czaszką, zakończył żywot na dnie studni. Zabójcy podzielili łup
między siebie. Wijata ukrył swoją połowę w starej barci w Borku i tam ją odkrył Tobołek. A
Skorupa? Ta część zagadki czekała nadal na rozwiązanie. Obaj nie nacieszyli się posiadanym
bogactwem. Wijata zmarł w więzieniu, zdradzony przez kompana, a Skorupa zginął od
sprawiedliwej kuli. O tym drugim wiedziałem niewiele, prawie nic. Tylko tyle, że mieszkał gdzieś
koło miejsca, zwanego Jeleniem. Ale chyba nie trzymał znalezionego bogactwa w domu. To było
zbyt ryzykowne. A więc gdzie? Natężałem umysł, ale nic nie przychodziło mi do głowy.

Zmęczony zapadłem w płytki, niespokojny sen.
Nazajutrz rano miałem kolejny trening z młodymi piłkarzami „Podlasiaka”. Po jego

zakończeniu postanowiłem wstąpić do obozu harcerzy. Zastałem ich siedzących nad mapą okolicy.

- Nie przeszkadzam? - zapytałem, zbliżając się ukradkiem.
- Ależ skąd, proszę niech pan siada, panie Pawle - Michał wskazał mi miejsce na drewnianej

ławce. - Ustalamy trasy patroli na najbliższe dni.

- Przyszedłem podziękować wam za wczorajszą czujność. Komendant Miętus był bardzo

zadowolony z waszej postawy. Powiedział mi w zaufaniu, że wystąpi do burmistrza o ufundowanie
dla was nagrody.

- Nie ma o czym mówić. Nie zrobiliśmy nic nadzwyczajnego - skromnie odpowiedział za

siebie i kolegów Barnaba. Ale po ich minach widać było, że pochwała sprawiła im dużą radość.

- A co słychać w pańskich sprawach? - zwrócił się do mnie Michał.
- Dowiedziałem się paru nowych, bardzo ciekawych rzeczy.
Opowiedziałem im o rozmowie ze starym rolnikiem w Borku.
- Przyszedłem do was, żeby omówić te nowiny. Co cztery głowy, to nie jedna - dodałem.
- Czyli z tego, co pan powiedział, wynika, że ten Skorupa wszedł w posiadanie połowy skarbu

- powiedział Barnaba.

- Na to wygląda - przyznałem. - Problem polega na tym, że swoją połowę mógł ukryć

praktycznie wszędzie.

- Począwszy od schowka pod podłogą swojej chałupy, aż po zatopienie kosztowności w

Jeziorze Króla Zygmunta Augusta - Michał podsumował naszą rozmowę.

- I nie ma pan żadnej informacji, która mogłaby wskazać trop? - dociekał Barnaba.
- Niestety, nie. Chociaż, poczekaj! - przypomniałem sobie. - Ten rolnik z Borku powiedział,

ż

e Skorupa przed śmiercią chwalił się w miejscowej karczmie, że jest bardzo bogaty. I że nie boi

się, bo jego bogactwa strzeże święty.

- Może ukrył skarb na przykościelnym terenie.
- Tacy ludzie nie chodzą do kościoła.
- Czekajcie - jakaś myśl nagle przeleciała mi przez głowę. - Mam jeszcze coś... Kiedy na

cmentarzu otworzyliśmy trumnę tego Skorupy, miał na szyi zawieszoną rzadką monetę z czasów
Zygmunta Augusta, z wybitym na niej znakiem. O, takim...

Leżącym na stole ołówkiem, narysowałem na mapie symbol trzech skrzyżowanych strzał.

94

- Panie Pawle! - krzyknął Piotrek. - Ja widziałem tu taki znak!
- Gdzie?!!
- Niedaleko stąd. Na tylnej ścianie starej, murowanej kapliczki, stojącej przy drodze do

miejscowości Grądy. Byłem tam z chłopakami, wracając przedwczoraj z patrolu. Kapliczka stoi w
zaroślach, wśród których są jeżynowe krzaki z tysiącami słodziutkich owoców.

95

ROZDZIAŁ PIĘTNASTY

STARA KAPLICZKA • ODKRYCIE • NAPAD • PORWANIE BARBARY • MECHANICY •

KARCZMA RZYM • TRIO ZŁOCZYŃCÓW I ICH SZEF • POŚCIG • HOKUS-POKUS •

WŚCIEKŁOŚĆ BATURY

- No, to mamy naszego świętego - ucieszył się Michał.
- Biegnę po samochód! - zawołałem podekscytowany.
- Ale to niedaleko stąd - zauważył Piotrek. - Najwyżej półtora kilometra.
- Dobrze. Pójdziemy na piechotę. Ale jest jeszcze ktoś, kogo powinniśmy wziąć ze sobą.

Czekajcie tu na mnie. Zaraz wracam.

Ruszyłem „z kopyta”. Mało nie pogubiłem pantofli. Pobiegłem po Barbarę. Bo jeżeli tam

miała być druga część skarbu... Przecież była moim partnerem w poszukiwaniach. Parę minut
później byłem już na terenie wykopalisk.

- Zbieraj się! Mam bombową wiadomość! - krzyknąłem do dziewczyny siedzącej nad jakimś

profilem w kolejnym wykopie.

Musiałem sprawiać dziwne wrażenie, bo spojrzała na mnie kompletnie zaskoczona. Nie było

czasu na ceregiele. Wskoczyłem do dołu i pociągnąłem ją energicznie za łokieć.

- Puść mnie... już idę, wariacie!
Nie zważając na protesty, pociągnąłem ją za sobą. W kilku zdaniach wyjaśniłem jej, o co

chodzi. Pięć minut później byliśmy z powrotem w obozowisku harcerzy.

ś

wirówką doszliśmy do skrętu szosy wiodącej do Wodziłówki. „Doszliśmy”, to mało

powiedziane. Rosnąca z każdym kolejnym metrem ekscytacja sprawiała, że poruszaliśmy się
szybkim marszobiegiem niczym mistrz Korzeniowski. Po obu stronach drogi rozpościerały się łąki.
Po prawej, za nimi, widniał skraj puszczy. Po jakichś dziewięciuset metrach w perspektywie drogi
pojawił się niewielki lasek, a jeszcze przed nim, z prawej strony, skupisko dzikich chaszczy i
zarośli. Wśród nich, mniej więcej trzydzieści metrów od drogi, widniał szary prostopadłościan
murowanej kapliczki. W jej frontowej ścianie widać było pusty oczodół niszy, w której niegdyś
stała figura świętego.

Z trudem przedarliśmy się przez zarośla. Kolczaste pnącza jeżyn boleśnie drapały skórę i

wczepiały się w ubrania. Kapliczka była stara, na oko miała ponad sto lat Blaszany daszek był na
wpół przerdzewiały i cały dziurawy, a na brudnoszarych ścianach widniały rude liszaje zacieków.
Obszedłem ją dokoła. Na tylnej ścianie, nad linią zarośli, widać było znak, wydrapany w miękkim,
zmurszałym wapnie. Przedstawiał trzy skrzyżowane strzały.

- Taki sam widziałem na tamtej monecie - zawołałem z radością. Czułem, że jesteśmy tuż,

tuż... śe zasłona tajemnicy zaczyna podnosić się w górę.

- Ale, jeżeli tu coś jest, trudno będzie to coś znaleźć - Barbara rozglądała się po otaczających

nas chaszczach.

- W życiu często najtrafniejsze okazują się najprostsze rozwiązania - odpowiedziałem.

Wziąłem do ręki leżący na ziemi kamień i zabrałem się do opukiwania ściany.

Zacząłem od góry. Tam stary mur dawał jednolity odgłos litej ściany. Dojechałem do

wysokości, na której znajdował się rysunek strzał. Nadal nic. Rozgarnąłem na boki jeżynowe
pnącza. Zacząłem stukać dalej. I jakieś czterdzieści centymetrów nad ziemią uderzenia kamieniem
wydobyły ze ściany głuchy odgłos pustej przestrzeni.

- Michale, pożycz mi swoją finkę - poprosiłem.

96

Opukałem jeszcze raz ścianę trzonkiem noża. Pustka miała kształt kwadratu o boku mniej

więcej trzydziestu centymetrów.

- Sprawdzamy - mruknąłem do siebie. - Najwyżej będę musiał się tłumaczyć przed

konserwatorem zabytków.

Wbiłem ostrze finki w wapienną zaprawę. Porządna stal weszła w głąb, na pół centymetra.

Zacząłem dłubać coraz głębiej. Kawałki zaprawy osypywały się z szelestem na ziemię. Pod spodem
była ścianka z murowanych na sztorc cegieł. Zaprawa między nimi była tak zmurszała, że gdy
pchnąłem je, jedna wpadła w głąb pustej przestrzeni. W jej miejscu pojawił się w ścianie czarny
otwór. Włożyłem do środka rękę.

- Jakieś naczynie - mruknąłem do zebranych.
Silnymi uderzeniami dłoni wyrwałem dodatkowo dwie cegły. Zagłębiłem ponownie rękę w

poszerzonym otworze. Pół minuty później światło słoneczne oświetliło w moich rękach wąskie,
gliniane naczynie. Jego otwór był zakryty nawoskowanym płótnem i okręcony grubym, konopnym
sznurkiem. Pod wpływem czasu, zamknięcie to całkiem zmurszało, a wbita przeze mnie do środka
skrytki cegła rozerwała płótno. Z przechylonego naczynia zaczęły wypadać na ziemię złote
klejnoty, zdobione szlachetnymi kamieniami.

- Ale skarby! - jęknął oczarowany tym widokiem Piotrek.
- Pawle, jesteś wspaniały - Barbara nachyliła się i pocałowała mnie mocno w policzek.
Schyliłem się i podniosłem z ziemi okrągły medalion. Był zrobiony z grubej złotej blachy. Z

jednej strony był na nim wytłoczony orzeł z godłem Hiszpanii, z drugiej dwie kolumny w otoczce z
dużych, szlifowanych diamentów.

- Plus Ultra - odczytałem, widniejący na nim napis. - To diamentowy medalion króla

Zygmunta Augusta. Wspaniały skarb...

I w tym momencie stała się rzecz zupełnie zaskakująca.
- Nie ruszać się! Bo będę strzelać! - usłyszeliśmy głośny krzyk. Gdy podniosłem wzrok,

zobaczyłem jakiegoś faceta, wychylającego się zza muru kapliczki. Pomimo upału, gość był w
czarnej skórze, a na głowę miał naciągniętą czarną pończochę. W prawej ręce trzymał pistolet
wycelowany w naszą stronę.

- Te, lala! Zbieraj te cacka do tego plecaka! Szybko! - ryknął do Barbary, rzucając go pod jej

nogi.

Przerażona dziewczyna spojrzała na mnie pytającym wzrokiem.
- Zrób co ci kazał - odezwałem się. Widziałem, że facet nie żartuje. Pomimo maski

skrywającej twarz, rozpoznałem w gangsterze „Brodacza” widzianego w tykocińskiej synagodze.

Gdy wszystkie precjoza były już zebrane, typ doskoczył do dziewczyny. Wyrwał jej plecak z

rąk.

- Opróżniać kieszenie! - ryknął do nas.
Wykonaliśmy polecenie. Podniósł z ziemi mój telefon komórkowy i ten, którego używał

Michał. Wyjął z nich karty i rzucił je daleko w krzaki. Doskoczył do Barbary i pociągając ją do
siebie, przystawił dziewczynie do skroni pistolet.

- A wy, gnojki, pod ścianę! Z rękami na karku! - warknął do nas. - Szybko! I nie ruszać się,

bo zrobię tej ślicznotce dziurę w głowie!

Nie mogłem narażać Barbary. Pierwszy podszedłem do ściany, pociągając za sobą harcerzy.

Odwrócony, z wzrokiem wbitym w chropowatą szarość, jedynie kątem oka widziałem, że bandzior
ciągnie Barbarę za sobą. Zniknęli za rogiem kapliczki. Minutę później, od strony drogi, dobiegł nas
odgłos ruszającego z piskiem opon samochodu.

97

Wyskoczyłem błyskawicznie zza muru. Ciemnozielony opel znikał w perspektywie drogi,

pędząc w stronę miasta.

- Dzwońmy na policję! - zawołał Barnaba. - Może go złapią.
Gorączkowo skoczył w stronę wyrzuconych w krzaki telefonów komórkowych.
- Szkoda czasu. W tych krzakach będziesz szukać ich pół godziny. A tymczasem ten drań

będzie już daleko stąd - zadecydowałem. - Biegniemy do mojego samochodu.

Półtorakilometrowy dystans, za dobrych czasów w „czerwonych beretach”, przebiegałem w

kilka minut. Minęło jednak kilka lat i kondycja była już nieco gorsza. Ale świadomość, że ten
bandzior może zrobić coś złego Barbarze, dodawała mi sił. Słońce prażyło prosto w nos, rozpalone
powietrze wysuszało płuca, strużki potu płynęły po twarzy i po plecach, ale ja biegłem twardo
przed siebie. Harcerze początkowo dzielnie mi towarzyszyli, ale z upływem czasu zaczęli zostawać
w tyle. Po kilku minutach wbiegłem zdyszany na podwórko, na którym stał mój trabant.

- Psia krew! - wyrwało mi się na widok dwóch „kapci” w przednich kołach wozu.
Musiałem przyznać, że moi przeciwnicy nieźle mnie rozpracowali. Minutę później na

podwórko wpadli zadyszani harcerze.

- Umiecie podnieść samochód lewarkiem?
- Mowa! - zawołał Michał.
- Narzędzia są w bagażniku! Łap kluczyki!
Zabrali się żwawo do roboty. Ze schowka obok kierownicy wyjąłem zapasowy telefon

komórkowy. Wybrałem numer posterunku.

- Z komendantem Miętusem! - rzuciłem do słuchawki. Gdy się zgłosił, szybko wyjaśniłem

mu, co się stało. - Uciekł ciemnozielonym oplem. Uprowadził pannę Barbarę jako zakładniczkę.
Podejrzewam, że pojechał w kierunku Tykocina.

- Zrozumiałem. Zawiadomię zaraz tamtejszy posterunek.
- Mam prośbę. Niech go obserwują, ale bez zatrzymywania. Ten drab doprowadzi nas do

swych mocodawców. Uwaga, jest uzbrojony!

Harcerze postawili już trabanta na podnośniku i odkręcili oba przebite koła. W bagażniku

miałem jedno, zapasowe.

- Panie Pawle, co się stało? - usłyszałem z tyłu zdumiony głos pani Heleny.
- No cóż... mieliśmy nieoczekiwaną wizytę... - odpowiedziałem z goryczą.
- Ale kto mógł to panu zrobić? - zapytała ze zgrozą. - U nas jest tak spokojnie... Na śmierć

bym zapomniała. Jakieś pół godziny temu była tu jakaś cudzoziemka. Bardzo słabo mówiła po
polsku. Pytała, kiedy pan wróci.

- Jak wyglądała? - zapytałem, tknięty niedobrym przeczuciem.
Podany przez gospodynię opis nie pozostawiał wątpliwości. To była Barbarella.
Zanim stąd poszła, kręciła się trochę po podwórku. Ale nie sądzi pan chyba, że to ona.

Przecież to kobieta. Sprawiała takie miłe wrażenie...

- Pozory niekiedy bardzo mylą, pani Heleno. Ale to już teraz nieważne. Niech mi pani powie,

czy któryś z pani sąsiadów ma może samochód? Potrzebuję natychmiast pożyczyć takie koło -
zapytałem pokazując na przebitą oponę trabanta.

- Gancarczyk jeździł kiedyś podobnym autem... - odpowiedziała.
- A gdzie on mieszka?
- Dwa siedliska dalej, na prawo, dom z czerwonym dachem.
- Panowie. Pobiegniecie tam? - zwróciłem się do harcerzy.
- Się robi, panie Pawle! - zawołał Michał.

98

Dokręcałem śruby zmienionego koła, gdy wrócili po paru minutach.
- Udało się - wysapał Michał, wskazując na koło toczone przez Piotrka i Barnabę.
- Super! Dawajcie je tu.
Trzy minuty później wóz był już sprawny. Wskoczyłem za kierownicę. Harcerze zajęli

szybko pozostałe miejsca.

Gdy przejeżdżałem przez rynek, zadzwonił mój telefon.
- Miętus. Dzwonił komendant z Tykocina. Ten facet przejechał przez miasto, ale nie skręcił

na Warszawę i Białystok. Pojechał prosto na Kiermusy i Niechcice. Jak pan dotrze do Tykocina,
proszę zajechać na posterunek. Uprzedziłem tamtejszych chłopaków, w czym rzecz. Udzielą panu
pomocy.

Wybrany przez bandziora kierunek mógł oznaczać dwie rzeczy. Albo facet wybrał okrężną

drogę, żeby zgubić ewentualną pogoń, albo... mieli w tym rejonie swoją kryjówkę. To drugie
wydawało się być bardziej prawdopodobnym. Przed wyjazdem z Warszawy dokładnie
przestudiowałem mapę okolic i wiedziałem, że w Kiermusach jest elegancki kompleks
wypoczynkowy, składający się z replik szlacheckiego dworku, karczmy, kamiennego kasztelu i
czworaków. W takim miejscu łatwo było założyć bazę wypadową, nie zwracając na siebie uwagi.

Czas nie był naszym sprzymierzeńcem. Miałem ciągle świadomość, że Barbarze grozi realne

niebezpieczeństwo. Jechałem szybko, na granicy przepisów. Droga na szczęście była pusta.
Jedenastokilometrową trasę przejechałem w dziesięć minut. Na rynku w Tykocinie skręciłem w
ulicę 11 Listopada, przy której znajduje się posterunek policji. Po krótkiej rozmowie wyruszyliśmy
do Kiermus w towarzystwie wozu patrolowego z dwoma policjantami. Za miastem trasa wiodła
początkowo wśród malowniczych łąk i pól. Potem wjechaliśmy w ładny, sosnowy las. Dalej, po
obu stronach asfaltowej drogi, pojawiły się polany, na których stały pierwsze zabudowania
turystycznego kompleksu. Ładne, drewniane domki kempingowe były zbudowane z ciemnych,
drewnianych bali. Kilkaset metrów dalej zajechaliśmy na podjazd przed malowniczą, staropolską
karczmą. Nad wejściem, strzeżonym przez dwóch drewnianych rycerzy, wiodącym przez wsparte
na słupach podcienie porośnięte dziką winoroślą, widniał piękny, ażurowy szyld.

- Rzym? Tutaj? - zapytał zdziwiony Piotrek.
- Bingo! - zawołałem, rozejrzawszy się dokoła. Na parkingu, znajdującym się po prawej

stronie, w towarzystwie kilku innych samochodów stał ciemnozielony opel.

- Czekajcie tutaj! - poleciłem harcerzom.
Poprosiłem policjantów, żeby pilnowali wejścia, a sam wszedłem do wnętrza. W przestronnej

izbie gościnnej, przy drewnianych stołach, siedziało kilka osób. W przeciwległym kącie, pod
oknem, spostrzegłem dwie znajome sylwetki. Podszedłem do nich.

- Witam, panie Twardowski. Bon dżiorno, siniorina Barbarella - roześmiałem się, widząc ich

zdumione twarze. - Cóż za miłe spotkanie. Durentus to po naszemu Twardowski. Nieprawdaż,
mistrzu?

- Widzę, że wie pan już wszystko... - wybąkał prestidigitator, czerwieniąc się.
- Myślę, że przynajmniej prawie wszystko - stwierdziłem nie bez satysfakcji. - A na pewno

wystarczająco dużo, żeby tu, w Karczmie Rzym, powtórzyła się scena z legendy o pańskim
sławnym poprzedniku. Tyle że w rolę diabłów wcielą się tym razem dwaj policjanci. Czekają już na
państwa na zewnątrz.

To mówiąc, wskazałem widok za oknem. Durentus spojrzał w tamtą stronę, a jego oblicze

zaczęło szarzeć, chyba ze strachu.

- Nie możecie mi nic zrobić! - odezwała się Barbarella. - Jestem cudzoziemką. Zaraz

99

skontaktuję się z moim adwokatem.

- Myślę, że i z tym sobie poradzimy. Wasz podwładny już zaczął sypać w białostockim

areszcie. Jestem przekonany, że włoska policja bardzo się ucieszy z prezentu w postaci pani osoby.
No, ale zanim poproszę tu stróżów prawa, domyślam się, że już za chwilę poznam resztę naszych
bohaterów.

W tym momencie skrzypnęły drzwi wejściowe i w progu sali stanął... Jerzy Batura w

towarzystwie Brodacza. Na mój widok Jerzy skrzywił się, jakby połknął cytrynę.

- Witaj, Jerzy. Widzę, że nie spodobały ci się włoskie widoki - powiedziałem z ironią.
- Jak zwykle, wchodzisz mi w drogę - powiedział z wściekłością. - Ale tym razem nie masz

szczęścia. Moi ludzie obserwowali cię od samego początku. Udało ci się przejąć przedmioty
znalezione przez Tobołka, ale teraz ja jestem górą. Nie rób głupstw! Wiesz przecież, kto jest w
naszych rękach.

Nachylił się nade mną, a jego wzrok upodobnił się do spojrzenia bazyliszka.
- A teraz uważaj. My stąd wyjdziemy, a ty nas grzecznie przepuścisz - wysyczał. - Bo jak nie,

to pewna piękna pani archeolog....

Nie musiał kończyć. Groźba była wystarczająco jasna. Odwrócił się na pięcie i skierował do

wyjścia. To samo zrobili Durentus i Barbarella. Stojący przy drzwiach kompan Batury wyjął z
kieszeni pistolet i znacząco pogroził mi palcem. Na widok broni stojąca za barem kelnerka zaczęła
piszczeć ze strachu. Otworzyłem okno i krzyknąłem do policjantów, prosząc, żeby przepuścili
czwórkę złoczyńców, wychodzącą przed karczmę.

Widziałem, jak idą szybko w kierunku samochodów. „Brodacz” wsiadł z Barbarellą do opla,

a Batura z Durentusem do granatowego bmw. Chwilę później oba wozy z piskiem opon ruszyły.

Wybiegłem przed karczmę.
- Panowie, zapinać pasy! Czeka nas ostra jazda! - zawołałem do harcerzy, wskakując za

kierownicę.

Włączyłem starter i, wciskając silnie pedał gazu, wystartowałem z brukowanego podjazdu. W

ś

lad za mną ruszyli policjanci w patrolowym polonezie.

- Obawiam się, panie Pawle, że nie mamy zbytnich szans na dogonienie tych ludzi. Mają

klasowe bryki, a pański trabant... - zmartwionym głosem ocenił sytuację Barnaba.

- Cierpliwości. Ten wóz nie powiedział jeszcze ostatniego słowa.

ś

eby to udowodnić, nacisnąłem mocno na gaz. Pusta na szczęście szosa zaczęła coraz

szybciej znikać pod kołami. Na tym odcinku droga była wąska. Nie mogłem więc zbytnio
szarżować. Po dojechaniu do szosy, prowadzącej do trasy warszawsko-białostockiej,
przyspieszyłem jeszcze bardziej. Policyjny polonez powoli zaczął maleć w moim wstecznym
lusterku.

- Sto, sto dziesięć, sto dwadzieścia,... sto trzydzieści - Piotrek ze zdumieniem obserwował

strzałkę szybkościomierza. - Co u licha? Według mojej wiedzy, to plastykowe pudełko... o,
przepraszam, ten pański samochód nie ma prawa jechać szybciej niż sto dwadzieścia kilometrów na
godzinę.

- A to jeszcze nie koniec - odpowiedziałem, przesuwając przy kierownicy małą dźwignię.

Trabant dostał w tym momencie jakby dodatkowego „kopa”. Na nierównej nawierzchni szosy
rzucało nim intensywnie, silnik pracował głośno, ale rozpędzony wóz wprost pożerał widniejącą
przed nami wstęgę szosy. Jechaliśmy przez teren porośnięty po obydwu stronach lasem. Mijane
drzewa zlewały się za oknami w jednolitą, zieloną masę.

- Sto czterdzieści! - wyjąkał Barnaba. - O rany! On jest wspaniały!

100

W perspektywie drogi ujrzeliśmy opla. Nie spodziewali się nas. Jechali szybko, ale bez

szarżowania. Nie zmniejszając prędkości, zacząłem go szybko doganiać. Brodacz zauważył nas we
wstecznym lusterku, bo również przyspieszył. Dojeżdżaliśmy właśnie do jakiejś miejscowości.
Opel grzał przez wieś, nie zmniejszając w ogóle prędkości. I nagle stała się rzecz całkiem
nieoczekiwana. Zza chałupy, stojącej przy samej jezdni, wyskoczył na środek duży pies. Brodacz
chciał go wyminąć, ale zbyt energicznie skręcił kierownicą. Opel wpadł w poślizg, zarzuciło go
silnie i zaczął obracać się dokoła własnej osi. Chwilę później wpadł na pobocze i najpierw wyrżnął
bokiem w słupek znaku drogowego, a następnie, wyłamując wyrwę w ogrodzeniu jakiejś posesji,
wylądował w przydomowym ogrodzie, przewracając się, na koniec, na bok.

- O rany! Ale go zarzuciło! - zawołał przejęty Piotrek.
- Policjanci się nimi zajmą! Trzeba gonić tamtych! - odezwałem się, przekrzykując ryk

silnika.

Za wsią docisnąłem gaz „do dechy”. Trabant jęczał, rzucało nami niemiłosiernie, ale

rwaliśmy ostro do przodu. Sam musiałem przyznać, że ten wóz jest wspaniały. Widziałem, jak
przechodnie dębieją z wrażenia na nasz widok. Kilka kilometrów dalej zobaczyliśmy w oddali mały
punkcik. Po paru minutach iście rajdowej jazdy przemienił się w bmw Batury. Jerzy chyba nie
zorientował się z początku, że to my, bo udało nam się zbliżyć do niego na jakieś pięćdziesiąt
metrów. Ale wtedy przyspieszył. Strzałka prędkościomierza przekroczyła liczbę sto czterdzieści.
Droga na tym odcinku była dość wąska i jazda z taką szybkością graniczyła z szaleństwem. Droga
wiła się zakrętami wśród sosnowego lasu. Była na szczęście pusta. Postanowiłem to wykorzystać.
Docisnąłem gaz jeszcze bardziej. Zbliżyłem się do uciekających na jakieś dziesięć metrów i na
zakręcie udałem, że chcę wyprzedzić bmw lewym pasem. Widząc to, Batura zjechał na lewo, żeby
zablokować mi drogę. W tym samym momencie maksymalnie przyspieszyłem, zrównując się z
bmw. I wtedy, jakieś trzysta metrów przed nami, pojawił się na szosie potężny TIR. Przy takiej
szybkości rósł w oczach w mgnieniu oka. Batura znalazł się w pułapce. Mógł jedynie albo zacząć z
całej siły hamować, albo rozkwasić się w czołowym zderzeniu na tym ciężarowym potworze.
Wybrał to pierwsze. Rozległ się gwałtowny pisk opon. Bmw zaczęło tańczyć w prawo i w lewo, w
końcu obróciło się o trzysta sześćdziesiąt stopni, a Batura i jego kompan wylądowali w
przydrożnym rowie. Widząc to, również zahamowałem z całej siły. TIR przeleciał koło nas,
przeraźliwie bucząc klaksonem, głośnym jak syrena okrętowa. Po zatrzymaniu się błyskawicznie
cofnąłem samochód, zatrzymując go w miejscu, w którym utknął Batura. Wyjąłem ze schowka
pistolet gazowy i wyskoczywszy na zewnątrz, podbiegłem do bmw. Batura i Durentus szarpali się z
zablokowanymi pasami bezpieczeństwa, usiłując wydostać się z wozu. Na wszelki wypadek, przez
rozbitą szybę kierowcy, strzeliłem do środka. Gaz łzawiący zrobił swoje. Po chwili obaj stali
opierając się o bok samochodu i oszołomieni tarli oczy, z których ciekły im strugi łez. Z oddali
zaczął dobiegać do nas przeciągły ryk syreny policyjnego radiowozu. Szybko podszedłem do
bagażnika bmw. Jednym szarpnięciem otworzyłem klapę. W środku, skulona z przerażenia, leżała
skrępowana Barbara. Gdy rozciąłem jej więzy, z westchnieniem ulgi rzuciła mi się w ramiona.
Przytuliła mokrą od łez twarz do mojego policzka i usłyszałem jej cichy szept:

- Dziękuję.
Niecałą godzinę później siedzieliśmy z nią w gabinecie komendanta Miętusa. Policjant

nerwowo chodził po pomieszczeniu. Pod przeciwległą ścianą, skuta kajdankami, siedziała czwórka
schwytanych gangsterów.

W uchylonych drzwiach ukazała się głowa posterunkowego Buły.
- Panie komendancie, przetrząsnęliśmy wszystkie ich bagaże. Czyści jak pupa niemowlaka -

101

zameldował szefowi.

Miętus spojrzał na mnie pytającym wzrokiem.
- I co ty na to, Pawle? - na twarzy Batury zagościł szyderczy uśmiech.
- Komendancie, proszę o przyniesienie tych bagaży tutaj.
Parę minut później wokół biurka komendanta stało kilka walizek i podróżnych toreb.
- Mistrzu Twardowski, proszę wskazać mi swoje bagaże - zwróciłem się do prestidigitatora.

Zauważyłem, że na dźwięk tych słów przez jego twarz przemknął cień niepokoju.

Otworzyłem największą ze wskazanych mi walizek. Zawierała „magiczne” sprzęty mistrza,

używane do pokazów iluzjonistycznych. Nie zastanawiając się zbytnio, wyjąłem ze środka
drewniane pudło średniej wielkości.

- Drodzy państwo - zwróciłem się do obecnych, jakbym rozpoczynał pokaz magicznych

sztuk. - Nie jestem mistrzem iluzji, jedynie skromnym urzędnikiem ministerialnym. Ale postaram
się pokazać państwu trik, który, mam nadzieję, poprawi nam humory... No, może nie wszystkim.

Ostatnie słowa wypowiedziałem, spoglądając na szarzejące z wściekłości twarze czwórki

siedzącej pod ścianą. Postawiłem pudło na biurku.

- Hokus-pokus! - zawołałem, wykonując błyskawicznie czynność, której nauczył nas mistrz

Durentus vel Twardowski w trakcie swego pokazu w knyszyńskim ośrodku kultury.

Rozległ się cichy trzask ukrytej zapadni. Tylna ścianka magicznego pudełka uchyliła się, a ze

ś

rodka zaczęły się wysypywać na blat biurka złote precjoza, odkryte przez nas w starej kapliczce.

Wśród nich była również złota zapinka, znaleziona w dworskiej studni.

- Twardziel, ty idioto! Mówiłem ci, że ten schowek się nie nadaje! - Batura z wściekłym

wyrazem twarzy rzucił się na kompana.

Wezwani przez komendanta policjanci powstrzymali rozgorączkowanego Baturę i

odprowadzili całą czwórkę do aresztu.

102

ZAKOŃCZENIE

Dwa dni później, w niedzielne przedpołudnie, siedzieliśmy razem z Barbarą w kościelnej

ławce. Ksiądz proboszcz, na koniec mszy, wygłosił do wiernych krótkie przemówienie.

- Moi drodzy. Na zakończenie dzisiejszej eucharystii chciałbym wyrazić, w imieniu obecnego

tu pana burmistrza i wszystkich zebranych, naszą niezmierną wdzięczność pewnemu
warszawiakowi, którego pobyt i działalność w naszym królewskim Knyszynie dały tak wspaniały
rezultat.

To mówiąc, ksiądz wskazał dłonią postument stojący u podnóża tablicy z wizerunkiem króla

Zygmunta Augusta. Widniała na nim marmurowa urna z prochami ostatniego Jagiellona. W tym
momencie poczułem, że ktoś siada z mojej lewej strony. Odwróciwszy wzrok w tym kierunku,
zobaczyłem uśmiechniętą twarz pana Tomasza.

- Moi kochani - kontynuował proboszcz. - Nie muszę chyba wspominać, że nie jest to jedyny

plon tego pobytu. Odnalezione złote klejnoty z kolekcji króla Zygmunta Augusta staną się po
konserwacji cenną ozdobą naszych muzeów. Panie Pawle, dziękujemy! Pańskie dokonania na
zawsze pozostaną w naszej pamięci!

Na te słowa zebrani w kościele wierni powstali z miejsc. Zwracając się w moim kierunku,

nagrodzili mnie rzęsistymi brawami. A pan Tomasz serdecznie uścisnął moją dłoń.

Po mszy, w towarzystwie pana Tomasza i Barbary, wziąłem udział w uroczystym obiedzie,

wydanym na moją cześć przez burmistrza. Oczywiście, nie zabrakło na nim moich trzech partnerów
w harcerskich mundurach.

Na koniec nadeszła smutna chwila rozstania. Staliśmy z Barbarą na parkingu przed urzędem

miasta. Kilka metrów dalej, siedząc za kierownicą swego ukochanego trabanta, Pan Samochodzik
odwracał dyskretnie twarz.

- Pawle, jesteś wspaniały. Nigdy wcześniej nie widziałam tak doskonałego pokazu iluzji -

powiedziała Barbara, całując mnie na pożegnanie w usta.

Wymogłem na niej, że odwiedzi mnie w Warszawie zaraz po zakończeniu knyszyńskich

wykopalisk.

- Skąd pan wytrzasnął takiego „szatana”? - zapytałem pana Tomasza, sadowiąc się obok

niego w trabancie.

- Mam go już od kilkunastu lat i jestem do niego bardzo przywiązany. Zawsze o niego

dbałem. Kilka lat temu, jeszcze przed poznaniem ciebie, ocaliłem pewnego kolekcjonera przed dużą
stratą przy zakupie starego obrazu, który okazał się falsyfikatem. Ten z wdzięczności zafundował
mi kapitalny remont mojej ukochanej „mydelniczki”. Zamieniono w niej wtedy stary, dwusuwowy
silnik na jakieś „odrzutowe” cacko, wymieniono zawieszenie. Jednym słowem, zrobili z niej
niemalże rajdowego bolida. Dobrze, że przynajmniej błękitną karoserię zostawili.

Gdy już mieliśmy odjeżdżać, zza budynku miejskiego urzędu, wysypała się wesoła gromada

młodych piłkarzy „Podlasiaka”. Podbiegli do naszego samochodu. Zostaliśmy otoczeni przez rząd
roześmianych twarzy.

- Chciał pan nas opuścić bez pożegnania, panie trenerze? - odezwał się do mnie Rafał. - Nic z

tego!

- Skądże znowu. Planowałem przyjechać do was na mecz inaugurujący nadchodzący sezon.
- Trzymamy pana za słowo. Przyrzeka pan?
- Przyrzekam.
- A to prezent od nas. Na pamiątkę naszych wspólnych treningów.

103

To mówiąc, chłopak wyjął zza pleców błyszczącą nowością futbolówkę, na której widniały

podpisy całej drużyny.

W chwilę później, wychylając się przez boczne okno, machałem dłonią na pożegnanie

stojącej na rynku grupie moich przyjaciół. Ich malejące sylwetki wkrótce znikły w perspektywie
drogi.

I tak zakończyła się historia trzech... przepraszam, czterech Barbar. Z których pierwsza była

królową, druga przebiegłą intrygantką, trzecia gangsterem w spódnicy, a czwarta... najpiękniejszym
ze znanych mi archeologów i moją... no właśnie... kim?