Niemal do współczesnych czasów ziołolecznictwo pozostawało bardzo ważną gałęzią

medycyny. Wobec braku leków syntetycznych i niepewnych wyników operacji chirur-
gicznych (brak aseptyki) leczenie ziołami bądź substancjami z nich pozyskiwanymi było
niewątpliwie filarem postępowania lekarskiego zarówno w medycynie „ludzkiej”, jak
i weterynaryjnej.

46

IOŁOLECZNICTWO

Z

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

LIPIEC-SIERPIEŃ • 4/2005

Obecnie ziołolecznictwo ma o wiele

mniejsze znaczenie, ponieważ współ-
czesna farmakologia dostarcza lekarzom
ogromnej ilości znakomitych leków
otrzymanych drogą sztuczną. Tym nie-
mniej ogólnie w medycynie daje się za-
uważyć pewien trend dotyczący powrotu
do „naturalnych” metod leczenia. Zdarza
się, że właściciele zwierząt próbują leczyć
swoich ulubieńców lekami ziołowymi,
które wcześniej sami stosowali bądź które
poleciły im osoby nie mające odpowied-
niego wykształcenia. Aby móc ocenić, na
ile stosowana przez właściciela terapia
ziołami może pomóc (lub zaszkodzić),
warto znać pewne podstawy dotyczące
wiedzy o roślinach leczniczych.

Warunkiem skutecznego stosowania

ziół jest poznanie ich praktycznych
właściwości. Rośliny lecznicze, w prze-
ciwieństwie do leków syntetycznych,
zawierają „koktajl” rozmaitych substancji
chemicznych mających działanie leczni-
cze, obojętnych dla organizmu, a także
szkodliwych. Do substancji leczniczych
obecnych w roślinach należą:

Alkaloidy. Bardzo ważna, liczna

(dotychczas opisano ponad 3 tys.), (2)
gr upa związków biosyntet yzowana
z aminokwasów lub ich pochodnych,
zawierająca w swej cząsteczce jeden lub
więcej atomów azotu (2, 3, 6). Sam proces
biosyntezy może przebiegać w różnych
częściach roślin: w korzeniu (np. niko-
tyna), w pędzie (alkaloid łubinu), w soku
mlecznym (alkaloid opium), (2). Szcze-
gólnie bogate w alkaloidy są rośliny z ta-
kich rodzin, jak: jaskrowate, makowate,
motylkowate, psiankowate, marzanowate
oraz złożone (2, 3, 5, 6, 7, 8, 9).

Wspomniane substancje mają różno-

rodne działanie – alkaloidy tropanowe
działają m.in. rozkurczająco na mięśnie
gładkie. Należą do nich atropina, hy-

i innych gatunkach naparstnic, miłku
wiosennym, konwalii majowej. Z uwagi
na bardzo silne działanie i bardzo zmien-
ną dawkę substancji czynnej zawartej
w surowcu roślinnym nie powinno się
samodzielnie stosować tych roślin w lecz-
nictwie (6, 7, 8, 9). Inną grupą glikozydów
są glikozydy antrachinonowe. Występują
one w niektórych roślinach z rodziny
szakłakowatych, rdestowatych oraz ma-
rzanowatych. Mają działanie przeczysz-
czające. Duże dawki tych substancji mogą
powodować zatrucie (3, 7, 8, 9). Grupa
glikozydów gorczycznych występująca
w niektórych gatunkach z rodziny krzy-
żowych (gorczyca czarna), nasturcjowych
(nasturcja wielka) i rezedowatych ma
działanie dezynfekujące i powoduje lep-
sze ukrwienie skóry. Stosując je należy
zachować ostrożność, ponieważ przy
dłuższym stosowaniu mogą nastąpić
ciężkie uszkodzenia skóry (3, 8, 9). Ko-
lejna grupa – glikozydy fenolowe mają
działanie dezynfekujące, przeciwzapalne
i moczopędne, a zawarte są w wielu ga-
tunkach roślin z rodzaju wrzosowatych,
w roślinach takich jak mącznica lekarska
i pierwiosnka lekarska (8, 9).

Saponiny. Tworzą grupę substancji

zbliżonych pod względem chemicznym
do glikozydów. W połączeniu z wodą
mają właściwości pieniące, w zetknię-
ciu z krwią powodują silną hemolizę.
Wszystkie saponiny wykazują działanie
drażniące na błony śluzowe, niektóre
działają trująco (np. zawarte w czworo-
liście pospolitym czy w kąkolu polnym),
(6, 7, 8, 9). Saponiny nie wchłaniają
się w przewodzie pokarmowym. Jeżeli
zetkną się z uszkodzonymi naczynia-
mi włosowatymi, przedostają się do
krwioobiegu i wywołują zatrucie (6).
Saponiny występują w różnych gatun-
kach naparstnic, w większości gatunków

oscyjamina i skopolamina (2, 7, 8, 9).
Występują głównie w takich roślinach,
jak: lulek czarny, bieluń dziędzierzawa
i pokrzyk wilcza jagoda. Liczne alkalo-
idy izochinolowe (6) zawarte są w maku
lekarskim (morfina, narkotyna, papawe-
ryna, kodeina i co najmniej dwadzieścia
innych). Jedne z nich mają działanie
przeciwbólowe, inne przeciwkaszlowe
lub rozkurczowe (3, 5, 6, 7, 8).

Silnie działające alkaloidy indolowe

zawiera sporysz – (sklerocjum) organ
przetrwalnikowy Claviceps purpurea (2).
Powodują one skurcze większych naczyń
krwionośnych oraz macicy (2). Do tej
grupy alkaloidów należą: rezerpina,
ajmalina, winblastyna, winkrystyna (6).
Duże znaczenie w lecznictwie odgrywają
alkaloidy purynowe (kofeina, teobora-
mina), alkaloidy pirydynowe i pipery-
dynowe (nikotyna, lobelina), alkaloidy
steroidowe (7, 8) (solamina), alkaloidy
chinolinowe (chinina, chinidyzyna),
alkaloidy pirolizydynowe (laziokarpina),
(7, 8, 9). Alkaloidy występują także w ta-
kich roślinach, jak: tojad mordownik,
ciemięrzyca biała, zimowit jesienny, glist-
nik jaskółcze ziele (2, 7, 8, 9). Z uwagi na
silne działanie alkaloidów raczej nie po-
leca się stosowania roślin zawierających
wspomniane związki. Lepiej stosować
gotowe leki zawierające identyczne lub
podobnie działające substancje czynne,
które pozbawione są szkodliwych sub-
stancji dodatkowych i można dokładnie
określić ich ilość wprowadzoną do
organizmu.

Glikozydy. Stanowią połączenie

cukrów prostych ze związkami niecukro-
wymi. Glikozydy są substancjami silnie
działającymi i niekiedy mają działanie
trujące. Największe zastosowanie mają
glikozydy nasercowe, wzmacniające akcję
serca. Zawarte są w naparstnicy wełnistej

ABC

ziołolecznictwa

Jerzy Ziętek, Monika Potyrała, Piotr Biegała

Zakład Mikrobiologii Weterynaryjnej Instytutu Chorób Zakaźnych i Inwazyjnych, WMW AR w Lublinie

47

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

LIPIEC-SIERPIEŃ • 4/2005

ZIOŁOLECZNICTWO

pierwiosnków, w wielu gatunkach goź-
dzikowatych, w owocach kasztanowca
zwyczajnego (2, 6, 8, 9). Saponiny są
stosowane w medycynie głównie jako
środki wykrztuśne (9).

Olejki eteryczne. Są to płynne mie-

szaniny, które liczą nawet do 150 różno-
rodnych związków. Te lotne substancje
nie rozpuszczają się w wodzie i mają
określony zapach (6, 7, 8, 9). Przecho-
dzą w postać gazową w temperaturze
pokojowej (9). Zawierają w swojej bu-
dowie terpeny lub ich związki (9). Mają
różnorodne działanie, większość z nich
działa silniej lub słabiej odkażająco (6, 9).
Olejki eteryczne zawarte w tymianku
pospolitym, macierzance piaskowej,
czosnku i cebuli mają silne działanie
odkażające. W większych ilościach
wykazują jednak działanie drażniące (9).
Olejki zawarte np. w biedrzeńcu anyżu
odstraszają swym zapachem egzopa-
sożyty (9). Natomiast olejki zawarte
w rumianku pospolitym, krwawniku
pospolitym i mięcie pieprzowej wykazują
działanie przeciwzapalne (8, 9). Niektóre
składniki olejków eterycznych, takie
jak eugenol, mentol i kamfora działają
lokalnie przeciwbólowo (9). Olejki
zawarte w kozłku lekarskim i melisie
lekarskiej działają na ośrodkowy układ
nerwowy (8, 9). W zwykłych dawkach
działają uspokajająco. Należy pamiętać,
że wyciąg z korzenia kozłka lekarskiego
(popularna waleriana) działa silnie pobu-
dzająco na koty. Niektóre olejki eteryczne
wykazują działanie na mięśnie gładkie.
Olejki zawarte w mięcie pieprzowej,
w anyżu i kminku pospolitym regulują
motor ykę przewodu pokarmowego
i działają żółciopędnie (6, 7, 10). Niektóre
rośliny z rodziny baldaszkowatych (seler,
pietruszka) i wargowych (majeranek)
zawierają olejki eteryczne, które przy-
swojone w większych ilościach powo-
dują przekrwienie macicy. W przypadku
ciąży może prowadzić to do poronienia
(9). Należy o tym pamiętać w kontekście
częstego stosowania tych roślin w kuch-
ni. Olejki eteryczne zawarte w wilżynie
cienistej i pietruszce działają moczopęd-
nie i odkażająco na drogi moczowe, zaś
olejki zawarte w tymianku pospolitym
i macierzance piaskowej znajdują zasto-
sowanie w leczeniu schorzeń górnych
dróg oddechowych (4, 6, 8, 9, 10).

Garbniki. Są to rozpuszczalne w wo-

dzie, bezazotowe substancje organiczne
o działaniu ściągającym. Pod wpły-
wem działania powietrza utleniają się
(ciemnieją) i tracą swoje właściwości
(9). Stosunkowo bogate w garbniki są
rośliny należące do rodziny różowatych,
bodziszkowatych i motylkowatych (6, 7,
8, 9). Garbniki, dzięki wspomnianemu

działaniu ściągającemu, powodują
szybsze gojenie się skóry i błony ślu-
zowej. Do popularnych roślin zawiera-
jących garbniki należy dąb (zawarte są
w korze), borówka czarna, pięciornik
(kłącze), (1, 8, 9, 10). Garbniki stosuje
się zewnętrznie do przemywania ran,
do sporządzania okładów, na mniejszą
skalę przy owrzodzeniu dziąseł. We-
wnętrznie są stosowane w biegunce
i nieżycie jelit (1, 4, 8, 9, 10).

Gorycze. Są to bezazotowe substancje

chemiczne o różnym składzie chemicz-
nym, odznaczające się gorzkim sma-
kiem (1, 2, 4, 8, 9). Występują u roślin
z rodziny goryczkowatych, wargowych
i złożonych. W niewielkich ilościach
stosowane są w celu pobudzenia wydzie-
lania soków żołądkowych (6, 8, 9). Jest to
ich główne działanie. Gorycze zawierają
takie zioła jak drapacz lekarski, bobrek
trójlistny, rozmaite gatunki goryczki,
centuria pospolita (6, 7, 8, 9).

Śluzy. Pod względem chemicznym

należą do polisacharydów. Znajdują
zastosowanie głównie w leczeniu po-
drażnień i stanów zapalnych błon śluzo-
wych, głównie przewodu pokarmowego.
Powlekając chore miejsca, chronią je
przed mechanicznym podrażnieniem
bądź przed substancjami drażniącymi.
Działają lekko przeciwzapalnie, regulują
procesy fermentacyjne w jelitach i ich
perystaltykę. Mają łagodne działanie
przeczyszczające (4, 6, 8, 9). Zawarte są
m.in. w prawoślazie, w kwiatach ślazu,
siemieniu lnianym i nasionach babki
(6, 8, 9). Do ich częściowego rozpuszcza-
nia nie można stosować wrzącej wody,
gdyż wysoka temperatura pozbawia śluzy
ich właściwości (9).

Kwasy organiczne (cytrynowy, wi-

nowy, jabłkowy, szczawiowy). Występują
w wielu roślinach – głównie w ich owo-
cach (np. dzikiej róży, rokitnika, papryki,
porzeczki) (7). W małych dawkach mają
działanie lekko przeczyszczające, w więk-
szych działają drażniąco na śluzówkę
przewodu pokarmowego (6, 8, 9).

Flawonoidy. Pochodne

g-pironu.

Część z nich związana jest z cukrami pro-
stymi tworząc grupę glikozydów flawono-
wych. Właściwości lecznicze oraz zasto-
sowanie terapeutyczne tych związków są
bardzo zróżnicowane (7). Do najbardziej
znanych należą: rutyna, kwercytyna
(wykazuje właściwości wit. P, zwiększa
elastyczność oraz zmniejsza łamliwość
naczyń krwionośnych), diosmina (działa
przeciwobrzękowo) i witeksyna (3).

Występują m.in.: w owocach cytruso-

wych, rucie, fiołku trójbarwnym, gryce
(6). Flawonoidy mają ogromne znaczenie
w utrzymywaniu w organizmie równowa-
gi chemicznej i fizjologicznej (6, 8).

Antocyjany. Należą do grupy flawono-

idów. Nadają barwę kwiatom i owocom
– od ciemnoniebieskiej i fioletowej do
czerwonej i różowej (6).

Najczęściej spotykane są w buraku

ćwikłowym, bzie czarnym, borówce
czernicy, malinie i wiśni (6, 9).

Kumaryny. Tworzą grupę zbliżoną

strukturalnie do flawonoidów, ale wiele
z nich występuje jako glikozydy. Spotyka-
ne są w rumianku, kasztanowcu, jesionie.
Działają rozkurczowo na mięśnie gład-
kie, uspokajająco na ośrodkowy układ
nerwowy i słabo moczopędnie. Stosuje
się w leczeniu łuszczycy i bielactwa. Ku-
maryny uszczelniają i wzmacniają ściany
naczyń włosowatych i wykazują właści-
wości przeciwzakrzepowe (6, 8).

W roślinach leczniczych znajduje się

wiele

witamin i soli mineralnych

m.in. żelazo (np. w pokrzywie), jod
(np. w morszczynie pęcherzykowatym),
cynk (np. w nasionach dyni), krzem
(np. w zielu skrzypu) (6, 8, 9).

Wszystkie nadziemne części rośliny

nazywane są zielem (5, 6). Zbiera się je
najczęściej na krótko przed początkiem
kwitnienia (5, 7). Czasem pożądana
substancja czynna znajduje się w okre-
ślonej części rośliny, np. w kwiatach,
korze, korzeniach. Ważny jest też okres,
w jakim pozyskuje się surowiec. Liście
pozyskuje się stopniowo w ciągu całego
okresu wegetacji, najlepiej w czasie ich
pełnego rozwoju. Kwiaty i kwiatostany
należy zrywać na początku lub w pełni
kwitnienia, nigdy przekwitające (5, 9).
Pączki liściowe (brzozowe, topolowe,
sosnowe) są zbierane pod koniec zimy
lub wczesną wiosną (7, 5, 9). Owoce
i nasiona zbiera się dojrzałe (5). Korę
pozyskuje się z młodych, 2-4-letnich
gałązek na wiosnę, gdy roślina zaczyna
rozwijać pączki lub jesienią, po opadnię-
ciu liści (7, 5, 9).

Zbiór części podziemnych roślin (ko-

rzenie, kłącza, bulwy, cebule) odbywa się
późną jesienią i wczesną wiosną (7, 5, 9).
Zbioru korzeni dokonuje się raczej jesie-
nią lub czasem wczesną wiosną. Bulwy
wykopuje się w okresie kwitnienia roślin,
natomiast cebule po przekwitnięciu (5).
Warto przypomnieć nazwy łacińskie po-
szczególnych części roślin: species (spec.)
– zioła, herba (herb.) ziele, radix (rad.)
– korzeń, rhizoma (rhiz.) – kłącze, bulbus
(bulb.) – cebula, cortex (cort.) – kora,
folium (fol.) – liść, flos (fl.) – kwiat, inflo-
rescentia (inflor.) – kwiatostan, anthodium
(anth.) – koszyczek kwiatowy, fructus (fr.)
– owoc, pericarpium (peric.) – owocnia,
exocarpium (exoc.) – naowocnia, semen
(sem.) – nasienie, gemmae (gemm.)
– pączki, resina (res.) – żywica (5).

48

IOŁOLECZNICTWO

Z

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

LIPIEC-SIERPIEŃ • 4/2005

Zebrany materiał roślinny przed uży-

ciem ulega dalszej obróbce. Najczęściej
poddaje się go procesowi suszenia.
Proces ten jest niezmiernie istotny, gdyż
służy utrwaleniu surowca, zapobiega
utracie substancji czynnych i rozwojowi
mikroorganizmów (5). Suszenie powinno
być przeprowadzane jak najszybciej po
zbiorze. Materiał roślinny rozkłada się
cienką warstwą w miejscu zacienionym
i przewiewnym. Elementy roślinne trud-
no schnące, takie jak kłącza, korzenie,
owoce można podsuszać w podwyższo-
nej temperaturze. Surowce roślinne po
wysuszeniu winny zachowywać właściwy
sobie kolor, smak i zapach. W zależności
od gatunku rośliny i substancji czynnej
można je przechowywać w słojach,
papierowych torebkach, workach płó-
ciennych, jutowych, pudełkach itp., bez
dostępu światła (5).

Z otrzymanych w ten sposób ziół su-

szonych przygotowuje się różne formy
leków. W domowej praktyce najłatwiejsze
w przygotowaniu są tzw. wyciągi wodne:
– napary (infusa) – przyrządza się je

najczęściej z ziela, liści lub kwiatów
zalewając odpowiednią ilość surowca
wrzącą wodą i odstawiając na 20-30
minut. Po tym czasie lek jest mieszany
i cedzony. Powinien być zużyty w ciągu
12 godzin (5),

– odwary (decocta) – przyrządza się je

najczęściej z korzeni, kłączy, drewna
i kory. Surowiec zalewa się wodą
o temperaturze pokojowej, przykrywa
i w zależności od składników zawar-
tych w mieszance ziołowej ogrzewa
w temperaturze wrzenia lub bliskiej
wrzenia. Po ostudzeniu, wymieszaniu
i przefiltrowaniu lek jest gotowy i na-
leży go zużyć w ciągu 12 godzin (5, 3),

– maceraty (macerationes) – do ich wy-

konania najczęściej używa się surow-
ców zawierających śluzy lub związki
ulegające rozkładowi w podwyższonej
temperaturze. Zalewa się je chłodną,
przegotowaną wodą, a następnie
pozostawia w temperaturze poko-
jowej na 6-12 godzin. Po usunięciu
elementów stałych lek jest gotowy do
podania (5),

– soki (succi) – przygotowuje się je

ze świeżego materiału roślinnego.
Po echanicznym zmiażdżeniu (np. mik-
serem) odciska się miazgę przez płótno.
Otrzymany sok należy podawać zaraz
po przygotowaniu (5, 8).
Wyciągi wodne są bardzo nietrwałe,

dłużej można przechowywać następujące
formy leków:
– wyciągi alkoholowe – do ich sporzą-

dzenia najczęściej używa się rozdrob-
nionego, suchego surowca roślinnego.
Zalewa się go alkoholem etylowym

70% (w proporcji 5 części alkoholu
na 1 część ziół). Następnie odstawia
się uzyskaną mieszaninę na tydzień,
przez ten czas wstrząsając ją kilka
razy dziennie. Po przefiltrowaniu lek
można zlewać i użytkować w miarę
potrzeb (5, 8).

– wyciągi olejowe – rozdrobniony su-

rowiec roślinny jest zalewany olejem
roślinnym. Naczynie z uzyskaną mie-
szaniną odstawia się na 2 tygodnie
i codziennie wstrząsa. Po tym czasie
przecedzony lek przelewa się do bute-
lek z ciemnego szkła i użytkuje w miarę
potrzeb (5, 8).

– lizawki solne – sporządza się je z go-

towego naparu lub odwaru z ziół, do
którego, ciągle mieszając, wsypuje się
sól kuchenną. W tym czasie całość
jest podgrzewana do temperatury
wrzenia. Po uzyskaniu roztworu na-
syconego do płynu dodaje się pewną
ilość suchego surowca i całość roz-
lewa do rynienek. Po odparowaniu
lizawki są gotowe (5, 8).

Z ziół można sporządzać także okłady

(kataplazmy). Wykonuje się je w następu-
jący sposób: z wrzącej wody i surowca zie-
larskiego należy przygotować gęstą papkę.
Po ostudzeniu do bezpiecznej temperatury
należy ją nałożyć na gazę i umieścić całość
na zmienionym chorobowo miejscu. Po
przykryciu ceratką należy okład pozosta-
wić na co najmniej 30 minut (5, 8). Nieco
podobnie wykonuje się kompresy i przy-
moczki. W tym wypadku watę lub gazę
moczy się w gotowym wyciągu ziołowym,
a następnie umieszcza się na pożądanym
miejscu. Przykrywa się ceratką lub folią
i pozostawia na 30 minut (5, 8). Wodne
wyciągi mogą posłużyć do przygotowy-
wania ziołowych kąpieli leczniczych.
Przeprowadza się je w temperaturze ok.
40°C przez 15-20 minut (8). Zamiesz-
czone powyżej wskazówki dotyczące
przygotowywania różnych form leków
roślinnych są uproszczone na potrzeby
osób nie posiadających odpowiedniego
zaplecza. Istnieje znacznie większa różno-
rodność form i postaci leków ziołowych,
jednakże są one z reguły za trudne do przy-

gotowania przez osobę niedoświadczoną
lub do ich sporządzenia wymagana jest
specjalistyczna aparatura.

Sprawą istotną jest odpowiednie daw-

kowanie ziół. Problem ten nie jest jeszcze
do końca jednoznacznie rozwiązany. Do
stosowania wewnętrznego przeciętnie
powinno się stosować 2-3 gramy surowca
suchego na 1 kg masy ciała zwierzęcia.
Odpowiada to 4-6 gramom surowca świe-
żego. Podane dane są orientacyjne i nie
można ich odnosić do wszystkich ziół. Do
sporządzenia wyciągu wodnego stosuje
się przeciętnie proporcje 100 gramów
ziół na 1 litr wody. Wyciągi przeznaczone
do sporządzania przymoczek lub kąpieli
powinny zawierać podwójną ilość skład-
nika roślinnego w stosunku do powyżej
podanej (8). Na uwagę zasługuje fakt, że
mieszanki ziołowe stosowane w cho-
robach i uszkodzeniach skóry u ludzi
można z reguły bez ryzyka stosować
u zwierząt (8). Dawkowanie ziół mogą
ułatwić podane poniżej orientacyjne dane
dotyczące wag i objętości (5, 8):

Warto zaznajomić się z roślinami,

które ze względu na swoje silne lub na-
wet trujące działanie raczej nie powinny
być stosowane w lecznictwie przez
osobę niedoświadczoną. Są to m.in.:
naparstnica purpurowa (Digitalis purpu-
rea L.) i inne gatunki naparstnic, miłek
wiosenny (Adonis vernalis L.), konwalia
majowa (Convallaria maialis L.), glistnik
jaskółcze ziele (Chelidonium maius L.),
ciemiężyca biała (Veratum album L.),
narecznica samcza (Dryopteris filix-mas
L. [Scott]), bylica piołun (Artemisia
absinthum L.), kopytnik pospolity (Asa-
rum europaeum L.), karbieniec pospolity
(Lycopus europaeus L.), kalina koralowa
(Viburnum opulus L.) – owoce, bagno
zwyczajne (Ledum palustre L.), barwinek
pospolity (Vinca minor L.), berberys
zwyczajny (Berberis vulgaris L.), bluszcz
pospolity (Hedera helix L.), bukszpan
zwyczajny (Buxus sempervirens L.), je-
mioła pospolita (Viscum album L.), knieć
błotna (Caltha palustris L.), lnica pospo-
lita (Linaria vulgaris L. [Mill]), mak le-
karski (Papaver somniferum L.), nostrzyk

Składnik leku

Objętość

Waga (w gramach)

ziele

łyżka stołowa

8

kwiaty i liście

łyżka stołowa

5

korzenie, nasiona, owoce

łyżka stołowa

10-12

zioła ogólnie

łyżeczka

1,5-2

zioła ogólnie

garść

45

zioła ogólnie

szczypta

3

woda

łyżka

15

woda

łyżeczka

5

woda

kieliszek

30

woda

szklanka

200-250

50

IOŁOLECZNICTWO

Z

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

LIPIEC-SIERPIEŃ • 4/2005

żółty (Melilotus officinalis L.), ostróżeczka
polna (Consolida regalis [Gray S.F.]),
żywotnik zachodni (Thuja occidentalis
L.), złotokap zwyczajny (Laburnum ana-
gyroides Med.), żywokost lekarski (Sym-
pythum officinale L.), trędownik lekarski
(Scrophularia nodosa L.), arnika górska
(Arnica montana L.), (1, 2, 4, 5, 6, 7, 8,
9, 10). Należy pamiętać, że większość
ziół podana w zbyt dużej ilości lub po
dłuższym stosowaniu może powodować
zatrucia, działać drażniąco czy też dawać
efekty odwrotne od zamierzonych (6).

Poniższe krótkie zestawienie właści-

wości niektórych, bardzo znanych roślin
leczniczych pomoże zorientować się, na
jakim polu leki ziołowe mogą być przy-
datne (8, 10).

Niniejsze opracowanie ma na celu

zapoznanie lekarzy praktyków z ogólny-
mi podstawami ziołolecznictwa. Dane
na temat szczegółowych recept na leki
ziołowe można znaleźć w odpowiedniej
literaturze. Wiele surowców do wytwa-
rzania wspomnianych preparatów można
stosunkowo łatwo zakupić w aptekach
w postaci konfekcjonowanej. Jednakże
należy zawsze pamiętać, że ziołolecznic-
two może stanowić jedyną pomoc w ru-
tynowej terapii. Pomimo stwierdzonej
skuteczności leków ziołowych ich nie-
właściwe stosowanie może powodować
efekty wręcz odwrotne od zamierzonych.
Do rutynowego stosowania własnoręcz-
nie sporządzonych preparatów ziołowych
konieczna jest pewna praktyka i spora
wiedza w tym zakresie. Na zakończenie
warto sobie uświadomić, że ziołolecz-
nictwo jest sporą dziedziną częściowo
zapomnianej wiedzy, którą być może
warto ostrożnie „odkurzyć”, by jeszcze
lepiej służyć naszym pacjentom.

‰

Piśmiennictwo
1. Anioł-Kwiatkowska J., Kwiatkowski S., Berdow-

ski W.: Rośliny lecznicze. Atlas, Praca zbiorowa.

2. Czerwieński

W.:

Fizjologia roślin.

3. Janicki K., Rewersji W.: Medycyna naturalna.
4. Kuźnicka B., Dziak M.: Zioła i ich stosowanie.

Historia i współczesność.

5. Ożarowski

A.:

Ziołolecznictwo – poradnik dla leka-

rzy, Praca zbiorowa.

6. Ożarowski A., Jaroniewski W.: Rośliny lecznicze

i ich praktyczne zastosowanie.

7. Rumuńska A., Ożarowski A.: Leksykon roślin

leczniczych, w: Rewersji W., Janicki K.: Medycyna
naturalna.

8. Sadowska

A.:

Rośliny lecznicze w weterynarii i zoo-

technice, Praca zbiorowa.

9. Stary F., Jirasek V.: Rośliny lecznicze.
10. Tyszyńska-Kownacka D., Starek T.: Zioła w pol-

skim domu.

lek. wet. Jerzy Ziętek

doktorant w Zakładzie Mikrobiologii

Instytutu Chorób Zakaźnych i Inwazyjnych,

WMW AR

20-950 Lublin, ul. Akademicka 12

Nazwa rośliny

leczniczej

Zastosowanie w weterynarii

Babka lancetowata

(Plantago

lanceolata L.)

Nasiona babki zawierają dużą ilość tłuszczu i białka,

dlatego są dobrym dodatkiem dla ptactwa hodowlanego

(kanarki) i dzikiego (zięby).

Świeże, zmiażdżone lub drobno posiekane liście lub napar w formie

okładów lub wcierań w skórę mają zastosowanie w leczeniu ran,

wyprysków skórnych i ukąszeń owadów. Kuracja kończyn u zwierząt

polega na okładaniu ich świeżymi, roztartymi liśćmi.

Dziki bez czarny

(Sambucus

nigra L.)

Owoce zjada dzikie ptactwo. Świeże owoce działają trująco na

kury. Suszone zaś mogą być dodawane do karmy ptactwa

w niewielkiej ilości w okresie jesieni lub zimy, co wpływa na

zdrowotność drobiu oraz na jakość jaj.

Liście i kwiaty mają zastosowanie jako środek napotny i moczo-

pędny. Owoce i kora w większych dawkach działają rozwalniająco

i wymiotnie. Przy zaparciach stosuje się napar w postaci lewatywy.

U koni używa się bzu w postaci okładów przy otarciach skóry

i zapaleniach ścięgien kończyn. Przy opuchnięciach kończyn

– jako środek odwadniający – podawany jest odwar z kory.

Kwiaty wykorzystywane są w formie kompresów, płukanek

i maści przy wypryskach, czyrakach, oparzeniach, zapaleniu

ścięgien, zapaleniu spojówek lub błony śluzowej jamy gębowej.

Przyspieszają gojenie się zmian na kopytach (szczeliny, szpary).

Soki odwar z tej rośliny chronią zwierzęta przed ukąszeniami

gzów końskich i much. Zapach tej rośliny nie jest lubiany

przez myszy i szczury.

Dziurawiec

zwyczajny

(Hipericum

perforatum L.)

Stosowany jako środek ściągający i antyseptyczny przy zaburze-

niach trawienia, nieżytach żołądka i jelit oraz przy chronicznym

zapaleniu jelita grubego (napary).

Odwar, napar lub nalewkę poleca się przy leczeniu ran i ropni

u zwierząt. Jest podawany równolegle z antybiotykiem, szczegól-

nie przy biegunkach u prosiąt. Zwiększa apetyty, przez co daje

lepszy przyrost wagi. Zewnętrznie na oparzenia u zwierząt stosuje

się okłady ze zgniecionych kwiatów lub z naparu z dziurawca.

Krwawnik pospolity

(Achillea

millefolium L.)

Stosowany przy zaburzeniach fermentacyjnych fermentacyjnych

jelitach, przy wzdęciach, biegunkach i bębnicy. Przy krwotokach

podaje się napar z krawnika. Na rany i wypryski na wymieniu

można przykładać sok wyciśnięty ze świeżej rośliny. Przy uszko-

dzeniach skóry przez pasożyty dobrze jest używać odwaru.

Krwawnik wchodzi w skład mieszanki ziołowej używanej przy

zasuszaniu i w pierwszym okresie laktacji.

Podawany w zbyt dużych ilościach jako pasza może wpływać

na pogorszenie smaku i wartości mleka.

Pokrzywa

zwyczajna

(Urtica dioica L.)

Jest stosowana jako pasza i podnosi mleczność krów. Dodatek

świeżych lub suszonych posiekanych liści wpływa na wzrost

wagi, nieśność, twardość skorupek, a skorupek zwierząt

futerkowych na połysk i gładkość sierści. Stosowana bywa przy

leczeniu chorób pyska i racic u bydła (pryszczyca), a także

w zaburzeniach cyklu żółciowego lub przy braku objawów rui.

Rumianek pospolity

(Marticaria

chamomilla L.)

Rumianek jest stosowany najczęściej jako środek antyseptyczny

i poprawiający trawienie. Przy egzemach, stanach zapalnych

oczu napar z rumianku używany bywa w formie kompresów lub

przemywań. Przy robaczycy przewodu pokarmowego zwierząt

podawany bywa napar z rumianku bezpromieniowego.

Szałwia lekarska

(Salvia officinalis L.)

Szałwia bywa używana przy biegunkach, zapaleni gardła i krtani,

jako środek przeciwzapalny błon śluzowych, przy nieżytach

przewodu pokarmowego, dróg moczowych oraz w chorobach

płucnych. Podobne działanie posiada szałwia ogrodowa.

Odwar jest stosowany jako środek dezynfekcyjny

do przemywania ran, wrzodów i oparzeń.

Dobrze jest dodawać ją do pożywienia zwierzętom przekarmionym.

Kiedyś liście szałwi stosowane były jako środek przeciwmolowy.