ZNACZENIE EPIZOOTIOLOGICZNE I EKONOMICZNE MUCH W HODOWLI

BYDŁA ORAZ ICH ZWALCZANIE

Dr Andrzej Połozowski

Zakład Parazytologii, Katedra Chorób Wewnętrznych z Kliniką Koni, Psów i Kotów, UP

Wrocław

Muchy

(Muscidae),

bąki

(Tabanidae),

komary

(Culicidae),

kuczmany

(Ceratopogonidae) i meszki (Simuliidae) to rodziny owadów należące do muchówek

(Diptera), które mają największe znaczenie ekonomiczne, epidemiologiczne i

epizootiologiczne dla człowieka i zwierząt. Przeważająca większość gatunków należących

do tych rodzin prowadzi pasożytniczy tryb życia. W swoim cyklu rozwojowym przechodzą

przeobrażenie zupełne, a ich formami rozwojowymi są: jajo, larwa (co najmniej 3 stadia),

poczwarka i owad dojrzały (imago). Zwykle pasożytują samice tych owadów, atakując

zwierzęta i ludzi w celu pobrania pokarmu (krwi), który jest im potrzebny do wytworzenia i

złożenia jaj. Natomiast ich stadia larwalne najczęściej wykorzystują do rozwoju różne

substancje natury organicznej, dzięki czemu w optymalnych warunkach środowiskowych są

w stanie liczebnie całkowicie zdominować występującą na danym terenie populację

owadów.

Wśród much (Muscidae) występują zarówno gatunki, których imago posiada narząd

gębowy typu kłująco-ssącego (kłujka), jak i typu liżącego. Do pierwszych zalicza się np.

muchy tse-tse (Glossina morsitans, G. palpalis), Haematobia stimulans, H. irritans oraz

bolimuszkę (Stomoxys calcitrans), natomiast do drugich muchę domową (Musca

domestica), Musca autumnalis czy Hydrotaea irritans. Muchy tse-tse mimo iż mają duże

znaczenie epidemiologiczne i epizootiologiczne dla człowieka i bydła (przenoszą śpiączkę

afrykańską i naganę) nie występują w Polsce i na terenie Europy. Pozostałe, wymienione

gatunki much mają natomiast zasadnicze znaczenie dla hodowli bydła w naszym kraju.

Oczywiście najbardziej uciążliwe są gatunki krwiopijne, inne natomiast niepokoją

zwierzęta zlizując ich naturalne wydzieliny np. w okolicy oczu i nozdrzy, a także

wynaczynioną krew w miejscach, gdzie doszło do mechanicznych urazów skóry.

Wzajemne podobieństwo dojrzałych postaci muchy domowej i bolimuszki jest tak duże, że

trudno je od siebie odróżnić. Stąd bierze się potoczny i błędny pogląd, że „mucha domowa

może kłuć i to bardzo boleśnie”. Zasadniczo różnią się jednak obecnością kłujki u

bolimuszki.

Musca domestica (mucha domowa) – imago długości 6-7 mm, samica składa

jednorazowo około 100 jaj w kale, gnijących szczątkach organicznych, pryzmach obornika,

psującej się kiszonce, brudnej ściółce, a nawet źle przechowywanej karmie. Cykl

rozwojowy trwa od 10 do 21 dni. W sprzyjających warunkach, jednego lata może powstać

nawet 9 pokoleń tego owada. Dojrzałe osobniki żyją około 30 dni i najczęściej są w stanie

migrować na odległość do 1 km.

Musca autumnalis – imago długości 5,5-7,5 mm, samica składa podobną ilość jaj jak

mucha domowa, jednak wyłącznie na świeżym kale bydlęcym. Cykl rozwojowy trwa od 12

do 20 dni. W sprzyjających warunkach powstaje 4-5 pokoleń tej muchy w sezonie letnim.

Dorosłe owady żyją od 2 do 4 tygodni. Migruje na odległość do kilku kilometrów.

Hydrotaea irritans – imago długości 5,5-7,0 mm. Samica składa jaja na gnijącej

roślinności lub kale. Wyląg i rozwój larw następuje jesienią. Zimą natomiast larwy

zapadają w diapauzę, przepoczwarzając się i kończąc swój rozwój na wiosnę. W roku

występuje tylko jedno pokolenie much.

Stomoxys calcitrans (bolimuszka) – imago długości około 6 mm. Samica składa jaja

w pakietach po 25-50 sztuk na mokrej słomie, w nawozie organicznym, w kiszonce, na

gnijącej roślinności lub w źle składowanej paszy. Cykl rozwojowy trwa 3 tygodnie.

Dorosłe owady żyją od 20 do 30 dni, mogąc przemieszczać się na odległość ponad 30 km.

Haematobia stimulans – imago długości 5-7 mm, H. irritans – imago długości 3-5 mm.

Samice tych gatunków składają jaja w świeżym kale bydlęcym. Cykl rozwojowy trwa 12-

20 dni. W roku obserwuje się od 4-5 pokoleń tych owadów. Dorosłe muchy żyją około 30

dni, migrują na odległość nie większą niż 8 km.

Biorąc pod uwagę miejsca kontaktowania się much z bydłem, można owady te

podzielić na 3 grupy. Pierwsza grupa to gatunki atakujące bydło tylko na pastwiskach:

Musca autumnalis,

Hydrotaea irritans,

Haematobia stimulans, H. irritans, druga grupa to

muchy atakujące bydło tylko w oborach, np. Musca domestica. Gatunki atakujące

zarówno na pastwiskach, jak i w pomieszczeniach, np. Stomoxys calcitrans, stanowią

trzecią grupę. Żerowanie much (szczególnie gatunków krwiopijnych) na bydle powoduje

obniżenie efektywności hodowli poprzez zmniejszenie przyrostów masy ciała i znaczny

spadek produkcji mleka. Masowe ataki Haematobia irritans doprowadzają do spadku

mleczności o 14%, Stomoxys calcitrans może ją obniżyć o 9,2%, a nawet Musca domestica

— o 3,3%. Zaobserwowano także, że około 100 dorosłych osobników Stomoxys calcitrans

atakujących jedną krowę przez okres 3 miesięcy może obniżyć przyrost masy ciała o

prawie 24 kg. Powyższe dane dotyczą umiarkowanej strefy klimatycznej (obszar Polski),

natomiast w cieplejszym klimacie spadek mleczności spowodowany przez Stomoxys

calcitrans może wahać się od 15 do 30%, a przez Haematobia irritans – 10 do 20%. Oprócz

tego, poszczególne gatunki much mogą przenosić chorobotwórcze drobnoustroje i pasożyty

niebezpieczne dla zwierząt i człowieka.

Mucha domowa jest wektorem pasożytniczych pierwotniaków: Sarcocystis spp.,

Toxoplasma gondii, Isospora spp., Giardia spp., Entamoeba coli, Entamoeba histolytica,

Endolimax nana, Trichomonas spp., Hammondia spp. i Cryptosporidium spp. Oprócz tego

przenosi bakterie: Shigella spp., Vibrio spp., Escherichia coli, Bacillus anthracis, Moraxella

bovis, Staphylococcus aureus, Helicobacter pylori, Campylobacter spp., Yersinia

enterocolitica, Pseudomonas spp., Chlamydia spp., Klebsiella spp., Enterobacter spp.,

Enterococcus spp., Proteus spp., Acinetobacter spp. oraz wirusy: IBR, BVD, Polio,

Coxackievirus i szereg enterowirusów.

Musca autumnalis przenosi Moraxella bovis wywołującą zakaźne zapalenie rogówki i

spojówki bydła („pink eye”), Corynebacterium pyogenes wywołujące letnie mastitis, jest

żywicielem pośrednim dla nicieni Parafilaria bovicola oraz Thelazia spp. Te ostatnie

lokalizują się w worku spojówkowym i kanale łzowym oka, powodując silne łzawienie,

zapalenie spojówek i zmiany w rogówce („choroba płaczących krów”).

Letnie zapalenie wymienia u krów jest związane nie tylko z pojawieniem się Musca

autumnalis, ale przede wszystkim z żerowaniem na wymieniu Hydrotaea irritans, która

przenosi zarówno Corynebacterium pyogenes, jak i Streptococcus dysgalactiae oraz

Peptococcus indolicus.

Bolimuszka, oprócz tego, że niezwykle boleśnie kłuje, co wiąże się ze specyficzną

budową jej kłujki, przenosi wirusa pęcherzykowego zapalenia jamy ustnej u bydła, wirusa

EIA, bakterie z rodzaju Salmonella i Brucella, Bacillus anthracis oraz jest żywicielem

pośrednim nicienia Habronema majus. W krajach tropikalnych mechanicznie przenosi

świdrowca Trypanosoma evansi.

Haematobia irritans i H. stimulans mimo, iż podobnie jak Stomoxys calcitrans są

uciążliwymi, krwiopijnymi gatunkami much, w strefie klimatu umiarkowanego nie mają

znaczenia epizootiologicznego. W ciepłej strefie klimatycznej są żywicielem nicieni z

rodzaju Stephanofilaria.

Ważne jest aby przystępując do zabiegów profilaktycznych uświadomić sobie, że

rozwój omawianych tu much uzależniony jest nie tylko od obecności bydła, ale również

od odchodów i nawozu bydlęcego, które stanowią źródło pokarmu i miejsce rozwoju

stadiów larwalnych. Nawóz zwierzęcy w przeciwieństwie do odchodów występuje

zawsze w dużych ilościach, co daje nieograniczone możliwości wzrostu populacji

niektórych gatunków, np. Musca domestica. Na pastwisku odchody bydła tracą

atrakcyjność dla wielu gatunków much wraz z upływem czasu od momentu ich

wydalenia. Obecność, skład gatunkowy i aktywność much są zdeterminowane przez

czynniki środowiskowe (naturalne i stworzone przez człowieka) oraz od miejsc

przebywania bydła. Czynniki naturalne, takie jak temperatura, wilgotność powietrza,

światło słoneczne, opady i ruch powietrza, wywierają wyraźny wpływ na ich zachowanie.

Temperatura powietrza jest najważniejszym czynnikiem wpływającym na aktywność much.

Z temperaturą powietrza ściśle związana jest jego wilgotność. Temperatura determinuje

obecność much, natomiast wilgotność powietrza — ich liczebność. Ponieważ muchy są

owadami światłolubnymi, o dziennym trybie życia, długotrwale utrzymujące się

zachmurzenie powoduje znaczne obniżenie ich liczby. Przelotne opady deszczu o małym

nasileniu wywołują niewielki spadek liczby much, natomiast opady ciągłe hamują ich

aktywność całkowicie. Jednak po 2-3 dniach od ich ustania liczba much powraca do stanu

poprzedniego. Wietrzna pogoda bezwzględnie hamuje lot owadów. Bydło znajdujące

się w miejscach osłoniętych jest atakowane przez 2-, 3-krotnie większą liczbę much niż

na terenach otwartych. Czynniki technologiczne, takie jak typ hodowli, rodzaje

pastwisk, zabiegi agrotechniczne, sposób wypasu, konstrukcja budynków inwentarskich

i ich lokalizacja, typ wentylacji i oświetlenia, sposób zadawania i magazynowania paszy

oraz jej rodzaj, wymiana ściółki, wywóz obornika i dalsze z nim postępowanie, pozwalają

w wielu przypadkach uniknąć tworzenia korzystnych warunków dla rozwoju much.

Zabiegi agrotechniczne, takie jak deszczowanie terenu pastwisk doprowadza do

rozmycia odchodów i tym samym uniemożliwia rozwój takich gatunków much, jak Musca

autumnalis czy Haematobia stimulans. Pozbawia także dorosłych much możliwości

odpoczynku i schronienia się wśród roślin. W pomieszczeniach hodowlanych, zamuszeniu

sprzyja obecność cieląt. Ponieważ szereg gatunków much rozwija się w kiszonce (m.in.

M. domestica i S. calcitrans) sposób magazynowania paszy w gospodarstwie nabiera

istotnego znaczenia. Oczywiście zasadniczym problemem w zapobieganiu inwazji much

jest usuwanie i odpowiednie składowanie odchodów zwierząt.

Do kompleksowego zapobiegania i zwalczania inwazji much w pomieszczeniach

gospodarskich i u bydła wypasanego na pastwiskach używa się obecnie wielu preparatów.

Repelenty mają za zadanie odstraszyć owady, adultycydy zabić dorosłe postacie i wreszcie

larwicydy – zabić postacie larwalne. Najczęściej stosowane w Polsce preparaty wraz z krótką

charakterystyką przedstawiono w tabeli.

Nazwa preparatu

Substancja czynna

Sposób działania

Charakterystyka

Byofly Pour On

cyflutryna

adultycyd

karencja: tkanki jadalne
0 dni, mleko 0 dni,
przy masowej inwazji
much powtórnie
zastosować po 4-6
tygodniach

Butox 7,5 Pour-On

deltametryna

adultycyd

karencja: tkanki jadalne
3 dni, mleko 10 godzin,
czas działania 10-12
tygodni

Quick-Bayt

imidakloprid

adultycyd

granulki do sypania lub
sporządzenia wodnej
zawiesiny do malowania
powierzchni

Solfac WP 10

cyflutryna

adultycyd

proszek do sporządzenia
roztworu do oprysku
ścian, sufitów i podłóg
(co 4 tygodnie,
możliwość łączenia z
Baycidalem)

Baycidal WP 25

triflumuron

larwicyd

proszek do sporządzenia
zawiesiny do oprysku
pomieszczeń, stosowanie
początkowo co 2 tyg.
(pierwsze 3 razy), potem
co 3-4 tygodnie

Alfacron 10 WP

azamethifos

adultycyd

proszek do sporządzenia
roztworu do oprysku lub
malowania powierzchni

Neporex 2 WSG

cyromazyna

larwicyd

granulat do posypywania
lub sporządzenia
roztworu do oprysku lub
polewania

AGITA 10 WG

tiametoksam +
trikozen

adultycyd

granulat do sporządzania
roztworu do oprysku lub
malowania, czas
działania: oprysk - 4-6
tygodni, malowanie - 6-8
tygodni

Fendona 5 WP

alfa-cypermetryna

adultycyd

zawiesina do oprysku lub
malowania

Flectron

cypermetryna

adultycyd

owadobójczy kolczyk
dla bydła, karencja: nie
dotyczy, czas działania
3-5 miesięcy

Repelwet

Insect Repellent 3535,
olejek cedrowy

repelent

czas działania 5-7 godzin

Oprócz tego stosuje się lepy (kartony, kurtyny), pułapki o specjalnej konstrukcji, w

których używa się substancji wabiących (w tym feromonów) oraz siatki w oknach o oczkach

odpowiedniej wielkości. Coraz większego znaczenia nabierają naturalne metody walki z

muchami, do których wykorzystuje się gatunki owadów, będące ich parazytoidami lub

drapieżnikami. Parazytoidy składają najczęściej swoje jaja do wnętrza poczwarek lub

wstrzykują je do larw much. Z jaj wykluwają się larwy, które wyjadając tkanki wewnętrzne

powoli uśmiercają swojego żywiciela. To odróżnia je od pasożytów i drapieżników.

Parazytoidami muchy domowej są owady z gatunków Muscidifurax raptor, Nasonia

vitripennis, Spalangia cameroni. Chrząszcz z gatunku Carcinops pumilio, roztocz

Macrocheles muscadomesticae, a także liczne gatunki pająków są drapieżnikami much,

zjadając ich jaja, postacie larwalne i dojrzałe.