Do ap

ROZDZIAŁ 2

MODEL RODZINY WSPÓŁCZESNEJ

2.1. Style wychowania w rodzinie

Rodzina jest podstawową komórką społeczną, który wpływa na dziecko najdłużej, często przez całe życie. Jej wpływ wychowawczy jest jednak najistotniejszy w okresie dzieciństwa, gdy człowiek nie podlega jeszcze lub podlega w ograniczonej mierze wpływom innych środowisk, a za opiekę nad nim i jego wychowanie odpowiedzialni są w głównej mierze rodzice. Rodzina jest dla dziecka podstawową instytucją, w której członkowie pozostają ze sobą w bliskich stosunkach i wzajemnie ze sobą współpracują. 

Rodzina jest dla pierwszym i naturalnym środowiskiem wychowawczym. Stanowi ona podstawową formę opieki nad dzieckiem od jego urodzin aż do osiągnięcia przez nie samodzielności. To właśnie tu młody obywatel zdobywa swoje pierwsze doświadczenia w życiu społecznym, uczy się form współżycia, norm postępowania. Rozwija swoją osobowość i dojrzałość psychiczną. Rodzice są pierwszymi opiekunami i wychowawcami, stąd ich tak znaczący wpływ na późniejsze zachowanie dziecka. To rodzina ponosi za nie odpowiedzialność i zaspokaja jego potrzeby. Chodzi głównie o potrzeby psychiczne. emocjonalne i materialne. Rodzinę tworzą w głównej mierze i ich potomstwo. Każda rodzina ma swój indywidualny, wypracowany przez doświadczenia sposób życia rodzinnego, okazywania uczuć, wzajemnej tolerancji i zaufania oraz stosunku do innych członków społeczeństwa.

Rodzice są pierwszymi wychowawcami dziecka, uczą je podstawowych zasad moralnych obowiązujących w życiu, pokazują różnice między dobrym a złym postępowaniem. Dziecko w kontaktach z rodzicami przyswaja sobie wartości, normy i zwyczaje panujące w rodzinie, uczy się współżycia z innymi ludźmi i zaspokajania własnych potrzeb.

Jednym z głównych zadań rodziny przede jest kształtowanie osobowości jej członków, dążenie, aby każdy z nich spełniał określone zadania: np. męża, żony, matki, ojca, syna, córki, brata czy siostry i wywiązywał się z obowiązków do tych ról przypisanych.

W rodzinie funkcjonują uczucia, co tworzy określoną atmosferę. Atmosfera panująca w rodzinie ma decydujący wpływ na rozwój psychiki dziecka. Podstawowym zadaniem rodziny jest zaspokajanie potrzeb jej członków, tak materialnych jak i psychicznych, w szczególnym zaś stopniu potrzebę miłości, bezpieczeństwa i wspólnoty rodzinnej. Rodzina oddziałuje na dziecko przez sam fakt że jest ono jej członkiem. Wychowanie odbywa się w czasie codziennych zajęć, w trakcie pracy, zabawy, odpoczynku, oraz podczas udziału w życiu towarzyskim. Obowiązkiem i najważniejszym zadaniem rodziców jest przygotowanie swojego dziecka do pełnienia roli członka swojej rodziny w przyszłości oraz ról społecznych w dorosłym życiu.

Rodzina jest podstawową komórką społeczną i wypełnia istotne role, realizując w ten sposób potrzeby materialne, emocjonalne i społeczne swoich członków.

Funkcje wychowawcze wypełniane przez rodzinę realizowane są na różne sposoby, w zależności od stosowanego przez rodzinę stylu wychowania, decydującego o ilości i rodzaju oddziaływań na psychikę dziecka.

Styl wychowania prezentowany przez daną rodzinę jest jakby sumą sposobów i metod wpływania na dziecko wszystkich jej członków. W rodzinach składających się wyłącznie z rodziców i dzieci o stylu tym decydują głównie rodzice, gdyż to oni sprawują funkcje wychowawcze i są w głównej mierze odpowiedzialni za skutki wychowania. Na metody wychowawcze wpływają wówczas poglądy prezentowane i realizowane przez rodziców na to, w jaki sposób dziecko ma być wychowywane, jak powinno się kształtować jego osobowość w różnych okresach życia oraz jaki cel zamierzają osiągnąć, stosując różne formy i metody kierowania jego postępowaniem. Nie zawsze są one skrystalizowane i często opierają się na własnych doświadczeniach, wyniesionych z ich domów rodzinnych oraz na obserwacjach innych rodzin i stosowanych przez nie różnych metod rozwiązywania problemów wychowawczych.

Nie powinno być żadnych wątpliwości, że rodzina jest dla dziecka najlepszym naturalnym środowiskiem rozwojowym. Tu spotyka się również z wymaganiami społecznymi, dotyczącymi zachowania się i postępowania, z normami obowiązującymi w grupie rodzinnej oraz z normami ogólnospołecznymi. Tu uczy się przestrzegania tych norm oraz oceny postępowania innych ludzi. W rodzinie kształtują się dość wcześnie postawy dziecka.

F. Adamski scharakteryzował rodzinę jako grupę złożoną z osób połączonych jednym z dwóch typów stosunków społecznych: stosunkiem małżeństwa i stosunkiem rodzice – dzieci. Według autora oba typy tych stosunków muszą opierać się na stałych wzorach postępowania i normach wzajemnego oddziaływania członków grupy rodzinnej. Rodzina jest instytucją realizującą fundamentalne funkcje społeczne, bez których nie można sobie wyobrazić istnienia i funkcjonowania społeczeństwa1.

Rodzina jest potrzebna każdemu z nas, tak jak każdy pragnie życzliwości, zrozumienia i miłości. Każdy z nas rodziców pragnie by w jego rodzinie gościła zgoda i radość, by każdemu z członków żyło się w niej dobrze. To rodzice są odpowiedzialni za kształt życia jaki nadają swojej rodzinie. Nie wystarczą jednak tylko dobre chęci, nie gwarantuje tego intuicja. Nie wystarczy kochać, trzeba kochać i uczyć tego wszystkich członków rodziny.

B. Śliwerski uważa że „styl wychowania charakterystyczny dla danej rodziny jest wypadkową sposobów i metod oddziaływania na dziecko wszystkich członków rodziny”. Na wzorach i postawach jakie wy rodzice preferujecie w stosunku do własnych dzieci, a także sposobów w jaki spełniacie swoje funkcje, wasze dzieci budują własny obraz rodziny i postaw poszczególnych jej członków2.

W literaturze psychologicznej (M. Przetacznik – Gierowska, Z. Tyszka, M. Ziemska) spotykamy się z następującą klasyfikacją stylów wychowania:

  1. wychowanie demokratyczne

  2. wychowanie autokratyczne

  3. wychowanie liberalne

  4. wychowanie okazjonalne

  5. wychowanie niekonsekwentne

W wychowaniu demokratycznym uważanym za najbardziej korzystne dla osobowości dziecka, rodzice wspólnie z dziećmi wypracowują zakres praw i obowiązków poszczególnych członków rodziny. Dziecko uczy się liczyć ze zdaniem innych oraz współpracować z rodzicami i rodzeństwem. Dzieci uczą się postępować w określony sposób dzięki akceptacji wskazanego przez rodziców modelu zachowania. W rodzinach preferujących ten styl wychowania rodzice posługują się przede wszystkim perswazją oraz tłumaczeniem niewłaściwego postępowania. Odwołują się w przede wszystkim do uczuć i ambicji dziecka. Stosują system nagród i kar. Dążą do związania ze sobą dziecka uczuciem miłości. Dziecko stawia sobie za zadanie, by jak najlepiej sprostać temu czego od niego oczekują rodzice i co samo zaakceptowało. Na ogół w rodzinach opartych na takim wychowaniu rodzice i dzieci kochają się wzajemnie i mają do siebie zaufanie.

Styl autokratyczny cechuje przeświadczenie rodziców o konieczności dominowania nad dziećmi, podporządkowania ich wszelkim nakazom, zakazom i poleceniom rodziców a zwłaszcza ojca. Rodzice autokratyczni zazwyczaj kochają swoje dzieci tak samo inni. Uważają jednak że wychowanie surowe, rygorystyczne przynosi najlepsze efekty. Wśród środków dyscypliny dominują kary różnego rodzaju, w tym niestety, jakże często kary cielesne.

Rodzice stosujący metody autokratycznego kierowania wychowują dzieci mało samodzielne. Często dzieci takie zachowują się okrutnie i despotycznie wobec swoich kolegów, inne buntują się, stają się agresywne. Rodzice nie pozostawiają dzieciom miejsca do twórczej swobody, inicjatywy i osobistej odpowiedzialności. Starają się wyposażyć je w zasób gotowych i raz na zawsze ustalonych schematów myślenia i postępowania.

Wychowanie liberalne wiążę się z pozostawieniem dziecku dużej swobody i obdarzenie go zaufaniem. Dziecko w zasadzie samo kieruje swoim wychowaniem. Rodzice prawie nigdy nie ograniczają aktywności dziecka. W rezultacie dziecku prawie wszystko wolno, a przekraczanie norm jest tolerowane. Jednak owa swoboda, którą dziecko jest obdarowywane przyczynia się niekiedy do przedwczesnej samodzielności i nieliczenia się dziecka z innymi ludźmi, może powodować postawę egoistyczną.

Wychowanie okazjonalne łączy się z brakiem ściśle określonych metod postępowania wobec dziecka. Rodzice przejawiają inicjatywę wychowawczą tylko w określonych sytuacjach, gdy dziecko w sposób wyraźny naruszy prezentowane przez nich normy. Dziecko jest jakby wychowywane od okazji do okazji. Rodzice reagują doraźnie na złe ich zdaniem zachowanie dziecka. Nie wpajają mu jednak norm zachowania, nie tłumaczą dlaczego powinno zachowywać się tak a nie inaczej.

Wychowanie niekonsekwentne cechuje się tym, że oddziaływania wychowawcze są zmienne, przypadkowe i często zależą od nastroju rodziców. Rodzice w zależności od samopoczucia są albo wyjątkowo łagodni i tolerancyjni, innym razem surowi i wymagający. To samo postępowanie dziecka bywa różnie oceniane. Dziecko w takiej sytuacji ma problem z przyswojeniem sobie właściwych norm moralnych. Zagrożone też jest poczucie bezpieczeństwa, ponieważ nigdy nie wie, jak zachowają się rodzice. Bywa też tak, że dziecko traci zaufanie do rodziców, którzy przestają być dla niego autorytetem i uosobieniem sprawiedliwości.

Ze względu na to, kto ma decydujący wpływ na zachowania rodziny, M. Przetacznikowa wymienia cztery typy rodzin. Pierwszą z nich jest rodzina patriachalna, w której najwyższym autorytetem jest ojciec i to on sprawuje przede wszystkim role wychowawczo-kontrolne. Drugi typ, to rodzina matriarchalna, gdzie zadania te należą do matki, obdarzonej w związku z tym największym autorytetem. W trzecim typie istnieje równowaga pomiędzy małżonkami w zakresie sprawowania władzy i kontroli w rodzinie. Czwarta rodzina wybiera drogę pośrednią między równowagą a dominacją męża lub żony3.

2.2. Ogólna charakterystyka typów rodzin

Rodziną nazywamy podstawową komórkę społeczną, małą grupę jednostek składającą się z rodziców, ich dzieci oraz innych członków rodziny. Rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi – rodzicielska. Z pozostałymi, dalszymi jej członkami wiąże ich więź rodzinna.

Do głównych zadań rodziny zaliczamy funkcje prokreacyjne – to podstawowe zadanie wszystkich żywych organizmów, mające na celu zachowanie gatunku. Drugą funkcją jest przygotowanie dzieci dorosłego życia i zgodnego z normami funkcjonowania w społeczeństwie, ich wychowywanie oraz zapewnienie im odpowiedniego startu życiowego – to najważniejsze zadanie prawidłowo funkcjonującej komórki rodzinnej. Właściwe wypełnienie tych zadań jest podstawą do właściwego funkcjonowania dzieci w dorosłym życiu. Kolejnym zadaniem rodziny jest prowadzenie gospodarstwa domowego i zaspokajającego potrzeb jej członków. Rodzina musi też sprawować pieczę nad życiem swoich członków, ich zachowaniem, kulturą osobistą, zdrowiem, trudnościami życiowymi.

Wśród pozostałych funkcji rodziny rozróżniamy funkcję materialno – ekonomiczną, wiążą się ze wspólnym tworzeniem przez wszystkich dochodów rodziny. W obecnych czasach najczęściej dochód rodziny tworzą oboje rodzice, a także dorastające dzieci. Część dochodów osiąganych przez siebie członkowie rodziny zatrzymują, przeznaczając je na własne potrzeby, pozostałe stanowią budżet domowy. Kolejnym zadaniem rodziny jest też funkcja kontrolna. Podlega ona jednak coraz większym ograniczeniom, co wynikającym z anonimowości członka poza domem, coraz większej ilości czasu przebywania poza w środowiskach pozarodzinnych, zwiększającej się członków rodziny itd. Tym niemniej oddziaływanie uspołeczniające rodziny odgrywa podstawową rolę dla prawidłowego funkcjonowania indywidualnego człowieka i całego społeczeństwa.

Definicja rodziny określająca specyficzne stosunki pomiędzy jej członkami brzmi: „Rodzina to mała grupa społeczna złożona z osób, które łączy stosunek małżeński i rodzicielski oraz silna więź międzyosobnicza, przy czym stosunek rodzicielski używany jest w szerokim, społeczno – prawnym rozumieniu tego terminu, umacniany z reguły prawem naturalnym, obyczajami i kontekstem kulturowym”4.

Wielu specjalistów uważa, że rodzinę można rozpatrywać albo w kategoriach grupy ludzi, albo też w kategoriach komórki społecznej. Rodzina przedstawiana jako grupa ludzi to zbiorowość bliskich sobie ludzi połączonych więzami pokrewieństwa zamieszkujących we wspólnym gospodarstwie domowym, jak i tworzącym własne grupy rodzinne. Jak podaje Z. Tyszka: „Grupa krewnych ma poczucie swojej odrębności w stosunku do niekrewnych, ma własne zadania i cele życiowe, układ stałych międzyosobniczych stosunków, określoną strukturę. Posiada, więc wszystkie podstawowe socjologiczne kontakty socjologiczne, face to face. Stosunki pomiędzy ludźmi są bliskie, intymne, nasycone emocjami, a szczególnie w ostatnich czasach więzi osobowe i znaczące interakcje przeważają nad organizacją i związkiem ról społecznych”5.

Podstawowym elementem rodziny jest małżeństwo, „czyli legalny, względnie trwały związek kobiety i mężczyzny, powołany w celu wspólnego pożycia, współpracy dla dobra rodziny, a więc głównie wychowywania dzieci i wzajemnej pomocy. Więź rodzinna, podobnie jak więź społeczna, przejawia się dwóch odrębnych płaszczyznach subiektywnej i obiektywnej. Płaszczyznę subiektywną stanowi świadomość łączności z innymi osobami w rodzinie oraz poczucie przynależności do rodziny jako odrębnej grupy społecznej. Przejawia się to w sferze myśli, uczuć, uznawanych wartości oraz zgodnych z tym działań. Płaszczyzna obiektywna więzi rodzinnej oparta jest na czynnikach prawnych, obyczajowych, religijnych, społecznych, gospodarczych. Czynniki te działają na rzecz rodziny jako podstawowej grupy społecznej i każdy, kto zakłada rodzinę musi się z nimi liczyć. Zdaniem J. Brągiel Czynniki obiektywne i subiektywne w tworzeniu więzi rodzinnych mogą występować w różnych proporcjach, lecz zawsze wzajemnie się warunkują i uzupełniają. Więzi rodzinne jako element struktury rodziny wyznaczają główne formy i typy rodzin. Stanowią, zatem jedno z najważniejszych kryteriów ich podziału”6.

Ze względu na liczebność wyróżnia się zazwyczaj trzy typy rodzin:

  • rodzinę małą,

  • rodzinę dużą,

  • rodzinę zmodyfikowaną dużą (rozszerzoną)7.

Rodzinę małą tworzy małżeństwo i ich dzieci. Wspólną cechą takich rodzin jest to, że są one zazwyczaj dwupokoleniowe, Wyjątek stanowić będzie rodzina jednopokoleniowa, czyli samo, bezdzietne jeszcze, małżeństwo które jest początkiem rodziny małej. W rodzinach tych kontakty z dalszymi krewnymi są zazwyczaj ograniczone do osób najbliższych. Według Z. Bokszańskiego: „Rodziny tego typu (rodziny małe) występują w różnych formach, np. w formie pełnej i niepełnej, jako rodzina instytucjonalna (nacisk kładzie się na przystosowanie zachowania i postępowania współmałżonków i dzieci do sztywnych i nienaruszalnych form norm i ról życia rodzinnego) i rodzina oparta na koleżeństwie (większego znaczenia nabiera interakcja oraz ekspresja osobowości członków rodziny).”8

Rodzina duża to taka, w której we wspólnym gospodarstwie funkcjonuje kilka (co najmniej trzy) pokoleń jej członków. Najczęściej są to rodzice, dzieci i dziadkowie. Jej członkowie są przeważnie w takiej rodzinie połączeni wspólnością majątkową.

Rodzina duża zmodyfikowana jest często nazywana jest rodziną rozproszoną, ograniczoną rodziną dużą. Jest to składające się z wielu pokoleń, bliska sobie grupa ludzi, która założyła jednak własne rodziny, za to łączą ją bardzo bliskie więzi rodzinne.

Z punktu widzenia materialnego i intelektualnego statusu rodziny istotne wydaje się przedstawienie kilku innych metod podziału. Jedną z nich może być podział oparty na zawodzie wykonywanym przez jednego lub oboje rodziców, a tym samym pozycję społeczną rodziny. W tej płaszczyźnie można wyróżnić:

  • rodzinę robotniczą,

  • rodzinę chłopską,

  • rodzinę inteligencką,

  • rodzinę elitarną9.

Omawiając wychowawcze role rodziny należy również rozważyć wkład pracy zawodowej poszczególnych jej członków i środków wnoszonych na jej utrzymanie. Na tej podstawie kryterium rozróżniamy rodzinę tradycyjną, w której pracuje zarobkowo tylko głowa rodziny, czyli mąż, a żona zajmuje się gospodarstwem domowym oraz rodzinę, w której obydwoje małżonkowie pracują i jednocześnie prowadzą dom oraz zajmują się wychowaniem dzieci, nie korzystając w większej mierze z pomocy krewnych.

Na podstawie powyższych kryteriów można wyróżnić sześć typów rodzin. Pierwszym z nich jest rodzina normalna, oparta na więzi uczuciowej między rodzicami a ich dziećmi, która charakteryzuje się przyjazną atmosferą współżycia, oraz wzajemnym zrozumieniem dzięki jego ukierunkowaniu na zaspokojenie potrzeb wszystkich jej członków, ze szczególnym zwróceniem uwagi na wychowanie i dzieci, zapewnienie potomkom odpowiedniego startu życiowego oraz dążenie do wyeliminowania pojawiających się między członkami rodziny konfliktów.

Drugi typ to rodzina niepełna – powstała w związku z trwałą nieobecnością jednego z rodziców, ze szczegółowym podziałem jej na podtypy podyktowane jej przyczynami (na przykład: śmierć, rozwód, separacja, długotrwały pobyt jednego z rodziców w pracy poza miejscem zamieszkania), z których każdy powoduje określone trudności i problemy wychowawcze.

Rodzina zreorganizowana to rodzina, która powstała, gdy jedno z małżonków po jej rozpadzie zawarło kolejne małżeństwo. Stanowi ona skomplikowany układ między naturalnymi rodzicami a ich nowymi partnerami i dziećmi oraz bardzo często stwarza problemy związane z nowym partnerem ojca lub matki.

Wyróżniamy też rodzinę zdemoralizowaną, Która często pozostaje w kolizji z prawem lub z zasadami współżycia społecznego. Wprawdzie często jest ona solidarna w układach ze swoimi członkami i łączą więzi uczuciowe, najczęściej staje się przyczyną demoralizacji dzieci. Kolejny typ to rodzina stanowiąca zastępcza, oparta na więzi współżycia, obowiązku opieki nad dziećmi i często miłości do nich, ale pozbawiona więzi biologicznej z nimi10.

Jedną z najbardziej znanych typologii systemów rodzinnych jest typologia zaproponowana przez Dawida Fiedla. Obejmuje ona pięć systemów rodzinnych. Za podstawę swojego ujęcia Fiedl przyjął rodzaj granicy pomiędzy podsystemami rodzice – dzieci. Propozycje Fiedla to:

  1. Rodzina chaotyczna, pozbawiona więzi, niezorganizowana, podzielona wyznawanymi poglądami. Występują w niej częste konflikty, męczenie innych swoimi problemami. Dzieci bywają zaniedbywane lub wykorzystywane, nie istnieją bliższe związki pomiędzy rodzicami i dziećmi. Małżeństwo w tej rodzinie nie jest autentycznym związkiem, małżonkowie często grożą sobie rozwodem. Rodzice wobec dzieci nie są konsekweni, kierują się oni nastrojami. Dzieci w tej rodzinie często ciężko pracują jak, są wykorzystywane, zdane tylko na własną zaradność, rodzice natomiast są często nieodpowiedzialni. Postawę rodziców cechuje znieważanie dzieci i wytykanie im błędów, kara ma na celu poniżenie dziecka. Dzieci czują się niekochane, mogą stracić kontakt ze światem własnych uczuć, często mają poczucie, że są bardzo złe, skoro rodzice ich nie kochają, przeżywają chęć zemsty, gorycz, gniew, zazwyczaj odchodzą z rodzinnego domu zbyt wcześnie, a wracają do niego tylko z poczucia obowiązku11.

  2. Rodzina władzy ma wyraźną strukturę, ale rodzicom brak zainteresowania lub umiejętności w budowaniu relacji. Jest ona trwale skoncentrowana na wynikach, co psuje relacje w rodzinie. Występuje nadmierna skłonność do krytycyzmu, wynajdowania wad, co może spowodować obcość pomiędzy jej członkami. Rodzina ta uznaje zasady za ważniejsze niż prawidłowe stosunki pomiędzy jej członkami, najważniejsze w niej są obowiązki zlecone przez rodziców. Władza rodziców nad dziećmi jest despotyczna a te muszą wiedzieć, jakie są wobec nich oczekiwania, ale nie mają świadomości, że są kochane. W ich odczuciu życie składa się z wielkiejj liczby obowiązków, ale żądanie wypełniania obowiązków nie jest wyjaśniane. Rodzina władzy stosuje swoisty dryl – dziecko dopiero po fakcie dowiaduje się, że postąpiło źle – rodzice nie dają nie ukierunkowują dzieci, oczekują, same będą wiedziały jak należy postąpić, a w razie złego wykonania obowiązków jest ono przez rodziców karane; rodzice mają mało cierpliwości, krytykują, nie mając świadomości, że są przede wszystkim krytyczni. Rodzice nie doceniają postępów dzieci, uważając je za oczywiste. Nigdy zachowanie dobre nie jest dostatecznie satysfakcjonujące. Dzieci wiedzą, co to znaczy praca, traktują rodziców bardziej jak przełożonych stojących wyżej w hierarchii, niż jak troszczących się opiekunów, rzadko przychodzą do rodziców ze swoimi kłopotami, gdyż mają odczucie, że rodzice nie chcą im pomóc. Mąż i żona mają ściśle określone role, jeśli okazują sobie miłość, to poprzez wykonywanie obowiązków (dzieci nie widzą okazywania przez nich wzajemnych uczuć). Pójście rodziców na kompromis uznawane jest za oznakę słabości, trudności są rozwiązywane silną ręką. Wspólnie spędzany czas jest wykorzystywany na pouczanie dzieci, jest więc dla nich frustrujący. Dzieci jak najszybciej jak to możliwe opuszczają dom rodzinny, a późniejsze odwiedziny są wyrazem poczucia obowiązku. Dorosłe dzieci buntują się przeciw radom udzielanym przez rodziców12.

  3. Rodzina prawidłowa to taka, w której członkowie rodziny są ze sobą związani uczuciowo, emocjonalnie i materialnie, ale jednocześnie zachowują odrębność. Rodzice współpracują ze sobą we wszystkich dziedzinach, To oni sprawują władzę. Na rodzicach można zawsze polegać, szanuje się prawa i uczucia innych. Jej członkowie są zachęcani do rozwoju, odkrywania swoich talentów i uzdolnień, wszystkim zależy na rozwoju każdego członka rodziny. Rodzice okazują sobie szacunek i zrozumienie, ale każdy ze współmałżonków jest wystarczająco silny jako jednostka. Małżonkowie dobrze sobie radzą w sytuacjach trudnych, silne i pełne zaufania małżeństwo tworzy harmonijną całość, a dobra komunikacja między małżonkami się, właściwe zaspokajanie potrzeb i troska o siebie nawzajem dają solidną podstawę do wychowania dzieci. Rodzice dbają o utrzymanie stałej struktury rodziny, to oni ustalają zasady i oczekiwania, a ich wysoka pozycja jest podtrzymywana i wspierana przez obydwoje małżonków, którzy zapewniają poczucie bezpieczeństwa, zaspokajają u dzieci potrzebę miłości, uczucia, że są potrzebne i kochane, więzi. Rodzice znają charakter dziecka, pomagają mu w rozwiązywaniu problemów, wspierają jego rozwój, dzieci natomiast mają zapewnioną dostateczną swobodę, aby się realizować i tyle ciepła, aby wiedziały, że są kochane. Dziecko, które nie przestrzega norm i zasad, jest szybko dyscyplinowane, rodzice, stosując określone środki dyscyplinujące, nie obawiają się utraty miłości dzieci. Dzieci czują się rozumiane i szanowane, mają możliwość wyrażania swojego zdania w sprawach dotyczących wszystkich członków rodziny, a szczególnie swoich spraw, zastrzegają sobie jednak prawo veta, gdy decyzja dziecka jest niewłaściwa. Dzieci są zachęcane do kontaktów z innymi, uczone są samodzielności, odpowiedzialności. Zawsze mają poczucie bezpieczeństwa i wiedzą, że mogą liczyć na rodziców, którzy zapewniają im spójne i stabilne środowisko; nie muszą się one zajmować się problemami dorosłych, są podbudowane pewnością, jaką dają im rodzice. To rodzice narzucają właściwy model komunikacji, wzajemnego odnoszenia się; problemy są analizowane i rozwiązywane. Prośby dzieci są dokładnie rozpatrywane, rodzice chronią je przed zagrożeniami, które mogłyby zniszczyć świat wartości przyjęty przez rodzinę; opuszczenie domu przez dzieci nie jest traumatycznym zdarzeniem. Opuszczeniu domu rodzinnego przez dzieci towarzyszy radość i smutek, ale dzieci mają pewność siebie, poczucie własnej wartości, czują się przygotowane do dorosłego życia. Z radością wracają do rodzinnego domu, a rodzice starają się unikać nadmiaru rad13.

  4. Rodzina nadopiekuńcza to taka, której członkowie unikają niezgody, wolą spokojne środowisko. Rodzice unikają rozmowy o trudnych problemach. Rodzina wspaniale sobie radzi w kultywowaniu rodzinnych tradycji, we wzajemnej lojalności. To dzieci są często głównym elementem tworzącym zasady obowiązujące w rodzinie; często posiadają wpływową pozycję i oczekują lub nawet domagają się stałej pomocy ze strony rodziców. Dorastające dzieci mają wygórowane wymagania, ponieważ nigdy im niczego nie zabraniano, nie stawiano wygórowanych wymagań. Dorastając dziecko stawia żądania, nie chce, by mu narzucano wypełnianie obowiązków. W okresie dorastania łatwo ulegają presji rówieśników, a niespełnienie zachcianek staje się źródłem oskarżania rodziców o to, że się o nie „nie troszczą”. Rodzice w tej rodzinie rzadko odwołują się do autorytetu, małżonkowie poświęcają swoje „ja” innym. Uwaga rodziców skupia się przede wszystkim na dzieciach, zachowują się tak, jakby musieli mieć zgodę dzieci na sprawowanie funkcji rodzicielskich, pytają dzieci, czy życzą sobie, aby spełnić ich pragnienia. Styl rodzicielski – to styl dawania. Najczęściej w tych rodzinach wspomina się, jak cudownie było, gdy dzieci były małe. Rodzice częściej grożą karami, niż je egzekwują; dzieci mają władzę nad rodzicami. Komunikacja w takiej rodzinie jest naznaczona wrażliwością i szacunkiem, często występują kompromisy, aby unikać trudnych sytuacji, ale w okresach trudnych wszyscy okazują sobie pomoc i wsparcie. Rodziny opiekuńcze starają się odwlec, moment, w którym dzieci odchodzą z domu, a dzieci pozornie tylko są niezależne. Dorosłe dzieci mogą wcale nie pragnąć opuszczenia domu, a opuszczając go dziecko może odczuwać wyrzuty sumienia, ponieważ porzucają troskliwych i kochających rodziców. Dziecko często boi się, czy poradzi sobie bez ich pomocy, do domu dzieci wracają chętnie i często, często rodzice szkodzą małżeństwu swego dziecka – wymagając absolutnego priorytetu. Uczucia dziecka oscylują pomiędzy żalem do rodziców (za brak przygotowania do życia) i wdzięcznością za troskę, miłość i opiekę14.

  5. Rodzina uwikłana charakteryzuje się tym, że występuje w niej silne uzależnienie rodziców od siebie, przesadna uwaga jest przywiązywana do wzajemnych relacji. Małżeństwo zazwyczaj jest nieszczęśliwe – brak więzi owocuje nadmiernym związaniem z dziećmi. Rodzice zrezygnowali z małżeństwa jako podstawy rodziny, poczucie zagrożenia bądź obcości w relacjach małżeńskich powoduje koncentrację na dzieciach. Najczęściej w takich rodzinach nie ma otwartych konfliktów, ważniejszy są pozory niż szczerość. Rodzice obsesyjnie związani są z dziećmi, dążąc do przesadnej bliskości, naruszają w ten sposób często granice prywatności dziecka, uniemożliwiają mu rozwój i pielęgnują uzależnienie. Są oni bardzo oddani swoim dzieciom ale jednocześnie bardzo zaborczy, myślą i działają za dziecko. Związanie z dziećmi tak naprawdę służy jednak tylko zaspokojeniu potrzeb rodziców. Często występuje manipulacja dziećmi (stawianie ich w sytuacji bez wyjścia). W dzieciach wywoływane jest stałe poczucie winy, dlatego starają się spełniać oczekiwania rodziców, realizować ich pragnienia, przez co nie są autentyczne i mają trudności w sferze emocjonalnej. Dom i rodzina dominują w planach życiowych dzieci, w rodzinie panuje niepokój, napięcia, nie wyraża się prawdziwych uczuć. Z takiego domu się nie odchodzi, nawet jeśli fizycznie się wyprowadza, odejście z domu jest traktowane jako naruszenie obowiązków wobec rodziny. Dzieci nie mają prawa prowadzić własnego życia, rodzice manipulują nimi także wtedy, gdy są dorosłe15.

Relacje pomiędzy rodzicami a dziećmi w naszym kraju są stosunkowo poprawne, a rola dziecka, bez względu na jego płeć, jest w rodzinie bardzo znacząca. Jednakże często zdarza się, że rodzina jest poddawana naciskom zarówno wewnętrznym jak i zewnętrznym, ulega im i zaczyna funkcjonować w sposób nieprawidłowy.

Elementem mającym duży wpływ nie tylko na środowisko życia rodzinnego, ale także na funkcjonowanie innych struktur społecznych, jest uniezależnianie się jednostki. W społeczeństwach naszego kręgu kulturowego widać to w narastającej przewadze potrzeb i osobistych zabiegów człowieka w stosunku do potrzeb i celów społecznych. W sferze życia codziennego widać to w dążeniu jednostki do jak największej niezależności, w dopominaniu się o własne potrzeby, w niechęci do poświęceń dla ogólu. Cywilizacja materialistyczna sprzyja tego rodzaju zjawiskom. Rozwój naukowo-techniczny stwarza możliwości funkcjonowania człowieka we własnym świecie oraz jego coraz większe uniezależnienie się od innych ludzi. Zwiększona mobilność eliminuje jednostki z tradycyjnych kręgów rodzinnych, uniezależnia od ich wpływu, niweluje tradycje rodzinne, poszerza zakres niezależności.

Druga połowa XX wieku zwiększyła autonomię człowieka wobec państwa, społeczności lokalnej, środowiska i innych jednostek, w tym także w przypadku własnej rodziny. Uniezależnienie jednostki powoduje się zamykanie się człowieka w sobie, stwarzanie przez jednostkę swojego własnego świata i uciekanie od otoczenia.

Indywidualizacja wewnątrz rodziny, usamodzielnienie się poszczególnych jej członków i rozluźnienie więzów rodzinnych oraz dążenie do poprawy standardu życia w sensie materialnym a nie duchowym uzupełniają się i zazębiają nawzajem. Najważniejszym dobrem w oczach ludzi stały się nie tyle wartości rodzinne takie jak miłość, zrozumienie czy wzajemne wspieranie się, co jakość życia w sferze materialnej.

W skali światowej zauważane są następujące tendencje:

  • Wzrost liczby konfliktów małżeńskich i rozwodów;

  • Wzrost zatrudnienia kobiet, także z powodów pozaekonomicznych (ciekawość życia, samorealizacja);

  • Relatywne zmniejszenie wartości dzieci dla rodziców (dobra konkurencyjne);

  • Indywidualizacja form aktywnych w rodzinie i zainteresowań;

  • Dyferencjacja (zróżnicowanie) norm i norm wartości u poszczególnych członków rodziny nawzajem w stosunku do siebie. 16

W związku z przedstawionymi powyżej problemami zmieniły się również tradycyjne funkcje rodziny.

  1. Początek formularza

Dół formularza

Model rodziny ulegał powolnej ewolucji od jej zarania i dostosowywał się do aktualnych potrzeb. W wielu XIX i XX rodzina zmieniała się już bardzo szybko. Przyczyną tego jest wiele różnych czynników m. in. rewolucja obyczajowa, postępująca laicyzacja, a także indywidualizacja tych społeczeństw, wcześniejsze dojrzewanie biologiczne młodzieży związane z lepszymi warunkami życia, ruch emancypacji kobiet, rozpowszechnienie się kultury masowej, rosnące oddziaływanie mediów na społeczeństwa czy wzrastająca ilość wolnego czasu. Te i inne czynniki znalazły przełożenie na zachodzące przemiany obyczajów życia rodzinnego i ewolucji modelu rodziny XXI wieku17.

Rodzina współczesna prezentuje przede wszystkim typ partnerski, który w rodzinach z klasy średniej i inteligenckich uchodzi za normę. Powoduje to wzrastająca rola kobiet w życiu społecznym i zawodowym, ich uniezależnianie się od mężczyzn i realizowanie swoich ambicji. W takiej rodzinie na utrzymanie zarabiają zazwyczaj obydwoje małżonkowie i w teorii każde z nich w równym stopniu zajmuje się gospodarstwem domowym i wychowywaniem dzieci. W praktyce wygląda to różnie i na ogół częściej sprawami domowymi zajmuje się przede wszystkim kobieta, ale i tak podział ról w rodzinie jest bardziej równomiernie rozłożony niż w rodzinach tradycyjnych, gdy mężczyzna zarabia na jej utrzymanie, a kobieta zajmuje się wychowywaniem dzieci i domem.

2.3. Obraz rodziny w oczach dziecka

Małżonkowie mają do spełnienia szczególną rolę w rodzinie, gdyż to oni dają jej początek Poczucie szczęścia małżeńskiego i rodzinnego wpływa na zachowania całej rodziny i jej prawidłowe funkcjonowanie oraz wzajemne kontakty pomiędzy jednostkami. Szczęśliwi rodzice to przyjazna i ciepła atmosfera domu rodzinnego. Wymaga to wzajemnego zrozumienia, otwarcia się na innych członków rodziny i współpracy z drugą osobą. Efektem tej więzi i zjednoczenia rodziców są dzieci, których wychowanie jest celem i sensem powstałej rodziny. „Dzieci są najcenniejszym darem małżeństwa i rodzicom przynoszą najwięcej dobra”18, dlatego rola ojcostwa i macierzyństwa jest odpowiedzialnością nie do przecenienia.

Dzieci to wielka nadzieja na rozwój rodziców, gdyż one cementują powstałą komórkę. Rodzice muszą nauczyć się postawy dawcy, wyrzeczeń i decydowania o innych, a nie tylko o samym sobie. Jeżeli dzieci są spełnieniem pragnień rodziców, to wymaga to od nich, żeby były otoczone tą miłością i ciepłem, były nimi obdarzane i umiały je odwzajemnić.

Dzieci, które widzą swoich rodziców jako osoby zadowolone z życia
i trwające w szczęśliwym stadle, będą identyfikowały się z taką postawą, biorąc od nich pozytywne cechy i zachowania. Aby taka szczęśliwa mogła zaistnieć i decydować o przyszłości dzieci, rodzice w stosunku do samych siebie i do swoich dzieci powinni podjąć zdecydowane działania. Rodzice, którzy są w miarę szczęśliwi w małżeństwie mogą w kontaktach ze swoimi dziećmi oraz między sobą spełnić szereg warunków sprzyjających rozwojowi osobowości dzieci. Szczęśliwi rodzice identyfikują się z dzieckiem, chcą, aby ono było również szczęśliwe, radują się jego rozwojem, osiągnięciami, jest ono dla nich najważniejsze i kochane. Rodzice usatysfakcjonowani z rodziny, którą tworzą, przekazują swoim dzieciom właściwe wzory do rozwoju. W takim przypadku rodzina jest źródłem akceptowanych postaw, pozytywnych emocji, właściwych zachowań, zdobywania umiejętności życiowych, dzieci umieją odróżniać dobro od zła, będą kierowały się w życiu pozytywnymi wartościami i miłością19.

Rodzice jako ludzie sobie najbliżsi powinni zadbać o dobrą atmosferę życia rodzinnego. Okazywana sobie wzajemnie oraz potomstwu miłość, czułość, przyjaźń i przywiązanie poprzez gesty, uśmiech, dobre słowa oraz tworzą wspaniałą, przyjazną atmosferę, wówczas wyrobią u swoich dzieci taki pozytywny obraz rodziny. Dobre wzorce przejęte z domu będą później bazą wyjściową do stworzenia w przyszłości następnych dobrych rodzin, opartych na tych samych elementach20.

Od zgodnej współpracy rodziców przy wychowaniu dzieci, dawania im właściwego przykładu, dzielenia się obowiązkami, problemami, wspólnym ich rozwiązywaniem, od atmosfery zaufania zależy przystosowanie do dorosłego życia ich dzieci, a także ich osobiste samodoskonalenie się. To, jakie wzorce dziecko wyniesie z rodziny, co w niej przeżyje, przyjmie za swoje i wcieli w życie – będzie decydowało o jego stylu życia. Jeżeli z domu rodzinnego nie wyniesie wzorców dobrego ojcostwa i macierzyństwa zaobserwowanych u własnego ojca i matki, to albo będzie pozostawione same sobie i zbuduję rodzinę metodą prób i błędów, albo wprowadzi negatywne wzory wyniesione z rodzinnego domu W rodzinie następuje rodzaj sprężenia zwrotnego, gdzie wszyscy jej członkowie rodziny wzajemnie wywierają wpływ na siebie poprzez wspólny byt pod jednym dachem, zachowanie, przebywanie, otwartość, potrzebę pomocy, wzajemne relacje. Kontakty rodziców są bardzo istotne w oczach dziecka, małżonkowie więc, zachowując postawę rodzicielską nie mogą zapomnieć o postawie małżeńskiej, wzajemnych relacjach, okazywaniu uczuć, wspólnym rozwiązywaniu problemów. Rozmowa oraz wyrażanie emocji są podstawą dla istnienia trwałego związku, a tym samym prawidłowo funkcjonującej rodziny21.

W rodzinach sytuacje konfliktowe są często rzeczą normalną i nieuniknioną, ale forma ich rozwiązania i pozytywny skutek umożliwiają prawidłowe działanie rodziny na wyższym poziomie i nie stanowią zagrożenia dla jej członków. Jeżeli w rodzinie zaistnieją jakieś problemy, rodzice powinni je szczerze określić i starać się rozwiązać rozwiązać.

Pojawienie się dziecka w rodzinie zazwyczaj powoduje wielkie zmiany, zarówno w obowiązkach, jakie spadają na rodziców, jak i z konieczności zrezygnowania pewnych przyjemności oraz zmiany stylu życia. Jeżeli małżeństwo posiada mocne podstawy oparte na miłości, odpowiedzialności, wartości i celu życia to w takiej rodzinie dzieci będą wychowywane na dobrych ludzi od momentu narodzin aż do wyjścia z domu. Jednak w rodzinach, gdzie dzieci są elementami rozgrywki między rodzicami, a ci zajęci swoimi problemami ponad dobro dzieci przedkładają swoje partykularne interesy lub nie umieją sprostać roli ojca i matki, nie będzie można mówić o szczęściu dzieci, ich właściwym rozwoju oraz przygotowaniu do życia. Dzieci wyjdą z domu okaleczone chorą miłością , niewłaściwie rozumianą i przejawianą. Dzieci rodziców nieszczęśliwych w małżeństwie i w rodzinie, rodziców nie potrafiących sprostać swojej roli ojca i matki mogą przejawiać negatywne postawy względem ról rodzinnych czy domowych. W swoich rodzinach będą się identyfikować ze swoimi rodzicami będą przyjmować postawę obronną lub zamkniętą przed życiem w rodzinie i stworzą chory związek. Obraz domu rodzinnego tworzony jest u dziecka od najmłodszych lat życia, a później ożywa w dorosłym życiu, dlatego powinien być on jak najbliższy ideału.

„Miłość matki i miłość ojca są dla dziecka niczym słońce i ziemia dla rośliny: nie można egzystować bez któregokolwiek z nich – roślina wtedy zamiera, a dziecko w kalectwo wewnętrzne popada”22. W słowach tych przebija mądrość określająca, czym są dla dziecka rodzice, jak ważna jest ich miłość oraz rodzina, którą tworzą. Ci najbliżsi sobie ludzie postanawiają być razem po to, aby wspólnie żyć, wspierać się, otaczać wzajemną miłością oraz by stworzyć nowe życie. Nie jest to łatwe do wypełnienia zadania i życiowe credo. Wiąże się z tym olbrzymia odpowiedzialność za drugiego człowieka. Rodzina to nie tylko tylko na wartości materialne, lecz przede wszystkim wspólnota ducha, myśli i serca. Ma zaspokajać potrzeby emocjonalne i psychiczne tworzących ją jednostek. Codzienność życia, jego problemy i trudności oraz umiejętność ich rozwiązywania wykażą, czy rodzina spełnia pokładane w niej nadzieje. Jest wiele rodzin, które są wzorem i przykładem dla innych w wychowaniu dzieci, kształtowaniu ich osobowości, rozwoju emocjonalnym opierając swoje działania na miłości, zaufaniu, poczuciu bezpieczeństwa.

Nawet, gdy zdarzają się konflikty czy nieporozumienia, co jest w rodzinie rzeczą naturalną, to ich wspólne rozwiązywanie i pokonywanie kłopotów powinno rodzinę umacniać, tworzyć solidne fundamenty do dalszego jej trwania. Jeżeli rodzina nie może poradzić sobie ze wspólnym przezwyciężeniem problemów, wzajemna miłość, zaufanie, poczucie bezpieczeństwa może wygasnąć. Trzeba jednak wierzyć, że nowa wspólnota rodzinna, w której każdy z jej członków na swoją przynależną pozycję i swoje określone zadania do spełnienia – przetrwa okresy burz i będzie ogniwem społecznym wydającym zdrowe, przygotowane do życia jednostki.. Jest to ważne, może najważniejsze ze społecznego punktu widzenia zadanie, dlatego należy zawsze rodzinom pomagać, wspierać je i nie być wobec nich obojętnym.


ROZDZIAŁ 3

METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH

3.1.Rysunek jako środek diagnostyczny

Rysunek jest bardzo istotnym elementem diagnostyki pedagogicznej. Pozwala on na wykrycie wielu problemów dręczących dzieci, których innymi metodami nie można zdiagnozować. W rysunku dziecko przedstawia szczerze to, co rozumie lub czuje, a nie zawsze umie lub chce wyrazić słowami. Postać ludzka na rysunku ujawnia także psychiczny stosunek dziecka do niej. 

Na szczególne zainteresowanie zasługują rysunki na temat rodziny. Pokazują one pozycję dziecka w rodzinie oraz wśród jej członków, stosunek do rodziców, rodzeństwa. Dziecko przedstawiając swoją rodzinę w formie rysunku nie kryje uczuć, mając nadzieję, że to co narysuje i uczucia które przedstawi będą zrozumiałe tylko dla niego. W rysunku ujawnia swoją jedność z członkami rodziny, a także czasami ucieczkę przed rzeczywistością.

Interpretacja rysunku dokonuje się w trzech płaszczyznach: 

  1. graficzna (kolorystyka, postacie osób i ich pozycja), 

  2. wzajemne stosunki między osobami, 

  3. treść rysunku (subiektywny obraz własnej rodziny). 

Poziom graficzny, zdaniem M. Braun-Gałkowskiej, obejmuje: rozmach i siłę kreski - kreska "rozmachowa" długa, powstająca od jednego pociągnięcia, zajmująca większą część kartki, mówi o rozmachu, energii, odwadze i łatwości uzewnętrznienia swoich tendencji; - kreska krótka, wahająca się przy liniach dłuższych złożona z krótkich elementów wskazuje na zahamowanie; - silny nacisk kreski (grubość kreski i nacisk na papier) mówi o silnym napięciu, odwadze, czasem gwałtowności; - słaby nacisk kredki mówi o nieśmiałości, łagodności, czasami nerwicy i wysokim niepokoju23. 

Czasami bywa, że na rysunku narysowanym ze średnią siłą nacisku, jedna z postaci narysowana jest szczególnie mocno. Zwykle z tą postacią łączą się szczególne napięcia emocjonalne autora. 

Kolory użyte w rysunku prezentują przede wszystkim stan emocjonalny badanego dziecka. Szeroka gama kolorów świadczy o żywej emocjonalności, a ich brak (rysunek ołówkiem lub tylko jedną kredką) wskazuje na opory emocjonalne i obawę. Kolory jasne informują nas zwykle o nastroju radosnym, ostry kolor czarny o postawie rygorystycznej, kolor czerwony może mieć różne znaczenia: może być kolorem aktywności, jednak w połączeniu z kolorem czarnym świadczy zazwyczaj o agresji24. 

Rozmieszczenie rysunku na kartce bywa bardzo różnorodne i wiele mówi dla badacza. Może być wykorzystana cała kartka lub jej część. Rysowanie na górze kartki mówi o idealizmie lub marzeniach, wyobraźni. Umieszczenie rysunku na środku kartki wskazuje, że odnosi się do spraw najbardziej uświadomionych, podczas gdy innych nie chce ujawnić. Dolny pas kartki jest ulubionym pasem zmęczonych, często przygnębionych uczniów. Pas górny jest wracaniem myślami do przeszłości. Rysunek namalowany w dolnym lewym pasie ujawnia wewnętrzne skrępowanie, a pas prawy jest wybieganiem w przeszłość25. 

Analizując kolejność rysowania poszczególnych członków rodziny oraz ich wielkość w stosunku do innych dowiadujemy się, kogo dziecko najbardziej ceni, którą osobę najbardziej kocha. Często bywa tak, że miejsce ojca zajmują inni mężczyźni z rodziny. Dzieje się tak, gdy ojciec często bywa poza domem, na przykład pracuje za granicą lub w innym mieście albo nie spełnia oczekiwań dziecka. 

Rozmieszczenie postaci odzwierciedla stosunki społeczno-emocjonalne. Bliskość postaci z dzieckiem może oznaczać miłość, oddalenie czy brak więzi rodzinnych. 

Rysunek rodziny, na którym nie ma postaci dziecka, może świadczyć o rozluźnieniu więzi rodzinnych, osamotnieniu a czasem i odrzuceniu. Podczas rozmowy indywidualnej możemy dowiedzieć się, że brak dziecka spowodowany jest obawą przed ojcem alkoholikiem. Daje to wskazówkę wychowawcy, że w domu dziecka panuje zła atmosfera. Członek rodziny którego dziecko akceptuje i kocha, jest nie tylko największy, ale jego postać jest bardziej ozdobiona, narysowana ciepłymi barwami, często trzymająca za ręce inne postacie lub namalowana bardzo blisko nich. 

Własna rodzina to najbliższe otoczenie dziecka, bardzo ważne pod względem emocjonalnym, niezbędne do życia i prawidłowego funkcjonowania. Choć czasem się od niej oddala, jest jednak zawsze w pobliżu i czeka żebyśmy go przytulili. Więź emocjonalna z rodzicami, miłość do dziecka, stanowi dobro, którego nic nie jest w stanie zastąpić. Dziecko łatwiej wybaczy nawet rażącą niesprawiedliwość rodzicom, jeśli widzi i czuje miłość do siebie. Miłość do dziecka musi jednak podlegać pewnym rygorom wychowawczym. W rodzinie dzieci uczą się i zdobywają doświadczenie. Rysunki dzieci powinny być traktowane jako sprawdzian prawdziwych relacji panujących w rodzinie.

3.2.Przedmiot i cele badań własnych.

W niniejszej pracy podjęto zagadnienie obrazu rodziny ukazanej rysunkiem dziecka. W życiu dziecka rysunek odgrywa bardzo istotną rolę. Jest to, tak jak w przypadku ludzi pierwotnych, pierwszy pośredni sposób komunikowania się dziecka ze swoim otoczeniem. Dzieci nabywają umiejętność posługiwania się przyborami do rysowania już w drugim roku życia, kiedy ich język mówiony jest jeszcze bardzo ubogi. Początkowo są to wprawdzie nic nie znaczące „bohomazy”, ale stanowią one wstęp do zdobywania umiejętności przekazywania treści za pomocą tego rodzaju komunikacji. W wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym umiejętności rysowania ulegają intensywnemu rozwojowi i dla wychowawców czy opiekunów mogą stanowić bardzo bogate źródło wiedzy, a dla dziecka są istotną formą wypowiedzi.

Znaczenie rysunku w życiu dziecka trudno przecenić. Ogromne znaczenie mają treści przekazywane przez dzieci za pomocą tej formy komunikacji. Dlatego w niniejszej pracy podjęto próbę analizy obrazu rodziny wyłaniającego się z rysunków dzieci. Jest sprawą oczywistą, że dzieci mają jeszcze dość ubogi język i nie zawsze potrafią w pełni wyartykułować swoje myśli i wrażenia. O wiele więcej potrafią one przekazać za pomocą przekazu graficznego, gdzie nie są ograniczone koniecznością znajomości określonego słownictwa i umiejętnością wyrażania za jego pomocą swoich myśli.

Poznanie naukowe jest usystematyzowane, tzn. podejmowane czynności badawcze są regulowane określonymi rygorami konsekwencji czasowej i treściowej. Jest obiektywne, tzn. niezależności wyników prawdy strzegą uznane narzędzia i sposoby poznania. Wynik nie jest zależny od nastawienia badacza ani żadnego oficjalnego czynnika. Jest sprawdzalne, tzn. może być powtarzane i przy spełnieniu określonych warunków powinno dać porównywalne wyniki. Jest utylitarne, tzn. jest sposobne do rozwiązania konkretnej trudności, wyjaśnienie określonego zjawiska, naprawienia fragmentu rzeczywistości. Jest twórcze lub destruktywne wobec zbioru twierdzeń tworzących teorię danej nauki, którą może utwierdzać i rozwijać, bądź podważać i negować26.

Cele badań dzielimy na eksploracyjne, opisowe i wyjaśniające. Do celów eksploracyjnych zaliczamy:

Cele opisowe badań to:

Wśród celów wyjaśniających rozróżniamy:

Celem badań niniejszej pracy jest określenie, jaki obraz swojej rodziny przedstawiają dzieci w rysunkach.

Przedmiotem badań są dzieci z trzeciej klasy szkoły podstawowej – ostatniego roku nauczania początkowego.

3.3.Pytanie badawcze i hipotezy robocze.

Problem badawczy, zwany inaczej pytaniem badawczym, odszukujemy zawsze kiedy coś badamy. Jednak zanim badacz dojdzie do ich sformułowania, musi określić metodę jaka będzie stosował przy badaniu danego zjawiska. Metoda badawcza jest to sposób osiągania celu jaki stawia przed nami cel badawczy. W pedagogice wysuwa się szereg postulatów metodologicznych takich jak poznanie i badanie całego wachlarza zjawisk pedagogicznych. Można tego dokonywać przy wykorzystaniu wielu metod badawczych, przy czym powinny być one jak najbardziej zróżnicowane, gdyż ich jednostronność może prowadzić do przypadkowych i błędnych wniosków. W badaniach trzeba nie tylko używać różnorodnych metod, lecz trzeba także wiedzieć, jak je zastosować w sposób przez naukę zaakceptowany i znać rygory, jakim podlega poznanie naukowe. Stosowane metody muszą pozwolić na ustalanie i wykrywanie związków i praw rządzących przebiegiem badanych zjawisk badania powinny uwzględniać wiązanie teorii z praktyką badacz nie może w pracy kroczyć na oślep i ograniczać się wyłącznie do zbierania materiału praktycznego lecz musi być do tej pracy odpowiednio metodologicznie i teoretycznie przygotowany28.

Można spotkać się ze zdaniem, że formułowanie problemów badawczych prostym przedsięwzięciem polegającym na precyzyjnym rozbiorze tematu na pytania. Aby jednak przyniosło to efekty, zabieg ten musi jednak odpowiadać kilku podstawowym zasadom.

Przede wszystkim problemy badawcze powinny wyczerpywać zakres naszej niewiedzy, zawarty w tematyce badań. Tak więc problemy badawcze w sposób szczegółowy określają zakres wątpliwości badacza, tym samym określają krąg badań.

Kolejnym warunkiem, jaki musi być spełniony, aby problemy badawcze były sformułowane we właściwy sposób, jest konieczność zawarcia w nich wszystkich podstawowych zależności między zmiennymi. Dzięki temu będziemy mogli określić zakres badanych zjawisk.

Biorąc pod uwagę kryterium przedmiot, zakres i rolę jaką pełnią problemy, wyróżnia się następujące problemy badawcze:

  1. Teoretyczne i praktyczne;

  2. Ogólne i szczegółowe;

  3. Podstawowe i szczątkowe.29

Formułowanie problemów badawczych jest zabiegiem wymagającym głębokiej analizy i określonego zasobu wiedzy. Wprawdzie problemy badawcze określają zakres niewiedzy badacza, ale aby je poprawnie postawić, trzeba poznać szczegółowo przedmiot badań.

Problem w stosunku do sformułowanego wcześniej przedmiotu badań stanowi radykalne uściślenie i ukierunkowanie zainteresowań badacza. Formułowanie problemów stanowi ogromnie ważny etap w koncepcyjnej fazie badań.30

Podstawowym problemem badawczym niniejszej pracy jest pytanie: Jaki obraz rodziny wyłania się z rysunków dzieci przedstawiających życie rodzinne? Pomocnicze problemy badawcze zawierają się w pytaniach:

  1. Czy rysunki dzieci przedstawiają obiektywny, czy też wymarzony obraz rodziny?

  2. Czy w swoich rysunkach dzieci potrafią wyrazić uczucia łączące ich z najbliższymi członkami rodziny?

  3. Czy badane rysunki zawierają wyraziste informacje o stanach psychicznych dziecka?

  4. Czy na podstawie badanych rysunków dzieci można dostrzec błędy wychowawcze popełniane przez rodziców?

Po określeniu problemów badawczych koniecznością staje się posiadanie określonej wiedzy, która pozwoli badaczowi na pewne przewidywane efektów badań i postawienie hipotez badawczych.

Hipotezą jest to wszelkie twierdzenia częściowo tylko uzasadnione. Będzie nią domysł, za pomocą którego tłumaczymy zaistniałe zjawiska, a więc również uogólnienie osiągnięte na podstawie informacji wyjściowych. Hipoteza w badaniach pedagogicznych ma przeważnie formę zależności prawdopodobnej dwu lub więcej zjawisk. W kolejnym etapie postępowania badawczego można ją udowodnić przez zebranie zbioru informacji ją popierających lub obalić w związku z brakiem takiego zbioru albo zebranie zbioru informacji świadczących o fałszywości przypuszczenia. Badacz powinien sformułować możliwie wiele hipotez obejmujących wszelkie mające znaczenie dla badań zależności i cechy badanego środowiska. 31

Hipoteza, zwana także przypuszczeniem, jest formą odpowiedzi na pytania zawarte w problemach badawczych, która nosi cechy prawdopodobieństwa. Z założenia jest to jednak tylko prawdopodobne przypuszczenie, którego prawdziwość ma za zadanie potwierdzić lub zanegować planowane badanie. Hipoteza w swojej formie gramatycznej jest więc zdaniem obserwacyjnym, które zawiera opis faktu naukowego. Jedyna różnica polega na tym, że w czasie formułowania hipotez nie wiadomo, czy są one prawdziwe, czy fałszywe.

Precyzyjne sformułowanie hipotez różni poznanie naukowe od poznania potocznego. Hipoteza kieruje badania w stronę problemów ważnych, a w pedagogice hipoteza spełnia role także ochronną, zabezpieczając badane dzieci przed szkodliwym wpływem badań. Jednak żeby hipoteza mogła tę barierę ochronną stanowić, musi spełnić następujące warunki:

Na potrzeby niniejszej pracy określono hipotezę główną oraz cztery hipotezy pomocnicze. Hipoteza główna zawiera się w stwierdzeniu: Z rysunków dzieci wyłania się obraz rodziny stanowiącej podstawę egzystencji dziecka.

Hipotezy pomocnicze brzmią:

  1. Rysunki dzieci w zdecydowanej większości zawierają obiektywny obraz rodziny, jednak ze skłonnościami do jego idealizowania.

  2. Na podstawie rysunków dzieci bardzo łatwo można określić uczucia ich autorów z poszczególnymi członkami rodziny.

  3. Rysunki dzieci stanowią doskonałe narzędzie do poznania ich psychiki i uczuć łączących ich z najbliższymi członkami rodziny.

  4. Na podstawie rysunków dzieci można diagnozować błędy wychowawcze popełniane przez rodziców i wypracowywać metody ich eliminowania.

3.4 Metoda, organizacja i potrzeby badań.

W opracowaniach metodologicznych można spotkać się z bardzo różnymi klasyfikacjami metod i technik badawczych. Różnice te są na tyle poważne, że to, co dla niektórych jest metodą, dla innych jest technika i odwrotnie.

Najczęściej w pedagogice definiuje się metodę jako zespół formalnie celowych zabiegów myślowych i przedniotowych obejmujących postępowanie badacza, a mających na celu rozważenie określonego problemu naukowego: określony powtarzalny sposób rozwiązania problemu33.

Według S. Nowaka: „[…] metody badawcze to przede wszystkim typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania maksymalnie (lub optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania”34.

T. Pilch stwierdza, że:„[…] metoda jest pojęciem najszerszym i nadrzędnym w stosunku do techniki narzędzia badawczego. Technika z kolei jest pojęciem podrzędnym wobec metody i nadrzędnym w stosunku do narzędzia badawczego. To ostatnie zaś ma zakres najwęższy i jest pojęciem podrzędnym zarówno wobec pojęcia metody jak i pojęcia techniki badawczej. Sprawa takiego czy innego definiowania pojęć jest nie tylko kwestią arbitralnych określeń, lecz rezultatem dwojakiego rodzaju przyczyn. Przyczyny pierwszego rodzaju to tradycja języka przypisująca określonemu pojęciu zbiór desygnatów, o których zgodnie z prawdą można dane pojęcie orzec. Drugi rodzaj przyczyn, który decydował będzie o zasadach typologii terminologicznej wywodzi się z logicznej funkcji pojęcia. Oznacza to, że podstawą do definiowania będzie sens albo treść nadana temu pojęciu przez logikę”. Kierując się regułami języka, zakresem i treścią pojęć – autor definiuje termin metody badawczej, techniki badań i narzędzi badawczych.

„W zgodzie zatem z tradycją oraz zasadami logiki przez metodę badań rozumieć będziemy zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego. Techniką badań zaś nazywać będziemy czynności praktyczne, regulowane starannie regulowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, faktów i opinii.”35.

Na potrzeby niniejszej pracy zastosowano metodę sondażu diagnostycznego oraz analizę rysunków dzieci. Badania przeprowadzono wśród dzieci trzeciej klasy nauczania początkowego przy współpracy nauczyciela – wychowawcy klasy. Dzieci rysowały swoją rodzinę, a następnie wypełniły krótką, napisaną w prostych słowach ankietę zawierającą pytania dotyczące ich stosunków do rodziców i rodzeństwa. Ankieta z konieczności zawierała bardzo prosto sformułowane pytania, a ich liczba była ograniczoną czasem na udzielenie odpowiedzi i cierpliwością małych respondentów. Kwestionariusz ankiety zawarty jest w aneksie do pracy.

Badania przeprowadzono w czasie trwania lekcji z uczniami trzeciej klasy szkoły podstawowej mieszczącej się na wsi. Uczniowie zostali poinformowani, że rysunki użyte będą wyłącznie na potrzeby pracy dyplomowej i nie będą oceniane przez nauczyciela. Jednocześnie poproszeni zostali o wypełnienie krótkiej ankiety i dołączenie jej do rysunku.

  1. F. Adamski: Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo UJ, Kraków 2002, s. 48.↩

  2. B. Śliwerski: Współczesne teorie i nurty wychowania, Impuls, Warszawa 2005, s. 21.↩

  3. M. Przetacznik-Gierowska:Psychologia wychowawcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 32.↩

  4. M. Przetacznik-Gierowska:Psychologia wychowawcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 37.↩

  5. Z. Tyszka: Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2001, s. 76.↩

  6. F. Adamski: Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo UJ, Kraków 2002, s. 17.↩

  7. F. Adamski: Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo UJ, Kraków 2002, s. 63.↩

  8. Z. Bokszański: Tożsamości zbiorowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 49.↩

  9. Z. Tyszka: Współczesne rodziny… op. cit. s. 84.↩

  10. Z. Tyszka: Współczesne rodziny… op. cit. s. 87-88.↩

  11. M. Ryś: Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2004, s. 11↩

  12. M. Ryś: Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2004, s.12.↩

  13. M. Ryś: Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2004, s. 13.↩

  14. M. Ryś: Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2004, s. 14.↩

  15. M. Ryś: Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2004, s. 15.↩

  16. J. Homplewicz, Pedagogika rodziny, Rzeszów 2000, s. 48.↩

  17. F. Adamski: Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo UJ, Kraków 2002, s. 158↩

  18. F. Adamski, Wychowanie w rodzinie, Kraków 1982, s. 75.↩

  19. M. Braun-Gałkowska, Psychologia domowa, Olsztyn 1990, s. 32.↩

  20. Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio.↩

  21. Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio.↩

  22. J. Homplewicz, Pedagogika rodziny, Rzeszów 2000, s. 70.↩

  23. M. Łaguna, B. Lachowska: Rysunek projekcyjny jako metoda badań psychologicznych, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2003, s. 21↩

  24. Tamże, s. 68.↩

  25. Tamże, s. 72↩

  26. T. Pilch, T. Baumann: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2001, s. 18.↩

  27. W.L. Neuman: Socjal research metods. Qualitative and quantitative approaches, Boston 2000, s. 22, tłum. Z. Kwieciński za: T. Pilch, T. Baumann: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2001, s. 22-23.↩

  28. T. Pilch, T. Baumann: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2001, s. 44.↩

  29. J. Sztumski: Wstęp do metod i techniki badań społecznych, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1999, s. 51.↩

  30. T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2001, s 45.↩

  31. T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2001, s. 46.↩

  32. Tamże, s. 49.↩

  33. W. Dutkiewicz, Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2001, , s. 69.↩

  34. S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych, WSiP, Warszawa 2000, s. s. 22.↩

  35. T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2001, s. 43.↩


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
wzor spisu mat arch do ap, ARCHIWISTYKA, Archiwistyka(1)
wgrywanie firmware do AP za pomoca kabla RS232C
Akumulator do?UTZ?HR M SERIE M Axial AP
Airsnarf Rogue Access Point (BackTrack 3 W Fake AP ) «Wszystkie sieci bezprzewodowej należy do nas(1
Gi AP adm samorządowa do wydruku(1)
Akumulator do HOLDER A AP
12 Katolicki komentarz do Pisma Świętego Ap 3,14 (KUL)
Akumulator do?UTZ?HR OTHERS Axial AP
mapy do celow proj
Seminarium IIIR do kopiowania
Szkol Wykład do Or
ROS wykorzystanie roslin do unieszkodliwiania osadow
Środki miejscowo znieczulające i do znieczulenia ogólnego(1)
Bakterie spiralne do druk

więcej podobnych podstron