Wersja robocza do publikacji:

K. Grzesiuk, Marka Granovettera koncepcja zakorzenienia społecznego gospodarki. w:

„Gospodarka osadzona społecznie. Wybrane kierunki badań w obszarze społeczno –

gospodarczym”, red. ks. Stanisław Fel, w druku

Kalina Grzesiuk

Marka Granovettera koncepcja zakorzenienia społecznego gospodarki

Ze względu na złożoność zachodzących w niej zjawisk, gospodarka stanowi przedmiot

badań w ramach wielu dziedzin, takich jak: szeroko rozumiane nauki społeczne,

ekonomiczne, polityczne czy prawne. Koncepcja Marka Granovettera o zakorzenieniu

społecznym działań gospodarczych zajmuje miejsce na pograniczu socjologii i ekonomii w

ramach dyscypliny socjologii gospodarki. Powstanie omawianej teorii stało się ważnym

punktem rozwoju współczesnych badań zjawisk gospodarczych, dlatego też w ramach

niniejszego opracowania podjęto próbę syntetycznego jej opisu.

W pracy zostanie zaprezentowane znaczenie koncepcji społecznego zakorzenienia

gospodarki we współczesnych nurtach badań socjologicznych, źródła stanowiące inspirację

jej powstania, podstawowe założenia oraz dalszy jej rozwój i aplikacje w obszarze społeczno

– gospodarczym także w innych niż socjologia dyscyplinach naukowych.

Znaczenie koncepcji dla współczesnych nurtów badań

Omawiana koncepcja stanowi jeden z kluczowych elementów istniejącego w ramach

socjologii gospodarki nurtu tak zwanej „nowej socjologii gospodarki. Jest to kierunek badań,

który powstał w latach 80 –tych dwudziestego wieku na Harvardzie. Stworzony został przez

grupę byłych studentów Harrisona C. White’a w odpowiedzi na powstanie nurtu nowej

ekonomii instytucjonalnej w ramach badań nauk ekonomicznych

1

. Nowa socjologia

gospodarki powstała na gruncie krytyki podstawowych założeń przyjmowanych przez

ekonomistów w badaniach gospodarki, a zwłaszcza paradygmatu utylitaryzmu jednostki, jako

podstawy wyjaśniania życia gospodarczego

2

. Wśród twórców omawianego nurtu można

wymienić: Roberta Ecclesa, Marka Granovettera i Michaela Schwartza. Później w ramach

1 R. Swedberg, Economics and Sociology: redefining their boundaries: conversations with economists and
sociologists, Princeton University Press, 1990, str. 78.
2 R. Rizza, The Relationship between Economics and Sociology: The Contribution of Economic Sociology,
Setting out from the Problem of Embeddedness, “International Review of Sociology / Revue Internationale de
Sociologie”, 16, no. 1, March 2006, str. 31-32.

1

tego kierunku badań pojawili się także naukowcy spoza Harvardu, a wśród nich między

innymi: Richard Swedberg, Mitchell Abolafia, Susan Shapiro i Viviana Zelizer.

Nowa socjologia gospodarki obejmuje swoimi zakresem bardzo szerokie spektrum

kierunków badań. Wśród nich znajdują się np.: krytyka kapitalizmu (B. Mintz i M. Schwartz),

analizy sieci powiązań społecznych w aspekcie gospodarki (M. Granovetter), socjologia

rynków (B. Barber, P. Adler, B. Mintz i M. Schwartz), socjologia przedsiębiorstwa i

organizacji przemysłowej (M. Usteem), krytyka teorii kosztów transakcyjnych (M.

Granovetter, N. Fligstein, Ch. Perrow) czy socjologia regionów przemysłowych (A.

Saxenian)

3

.

Można wyróżnić trzy podstawowe założenia nowej socjologii gospodarki

4

. Po

pierwsze, działania gospodarcze są formą działania społecznego. Uznaje się zatem, iż życie

gospodarcze jest pochodną życia społecznego, a rynek powinien być postrzegany jako

specjalna kategoria relacji społecznych i wartości kulturowych. Po drugie, wszelkie działania

gospodarcze są zakorzenione w sieci relacji społecznych jednostek je podejmujących. Te sieci

relacji dla potrzeb badań mogą zostać opisane za pomocą metod analizy sieci społecznych

(social network analysis - SNA). Po trzecie, instytucje gospodarcze są konstrukcjami

społecznymi. Ich powstanie nie jest bowiem efektem działania „niewidzialnej ręki rynku”, jak

postrzegali to ekonomiści, a raczej wynikiem ścierania się sprzecznych interesów agentów

funkcjonujących w życiu gospodarczym.

Poglądy M. Granovettera opierają się na sieciowym podejściu do analizy zjawisk

społecznych. Tematyka ta przewija się w jego całej twórczości. Zapoczątkowana została w

jego pracy doktorskiej napisanej pod kierunkiem H. C. White'a, która dotyczyła analiz sieci

powiązań społecznych ze szczególnym uwzględnieniem stopnia, w jakim ich siła przyczynia

się do zwiększenia prawdopodobieństwa znalezienia pracy na rynku

5

. M. Granovetter

wykorzystuje także charakterystykę sieci powiązań społecznych do analizy zachowań

kolektywnych budując progowy model zachowań zbiorowych. Koncepcja, której prezentacja

jest celem niniejszego opracowania dotyczy zakresu, w jakim działania gospodarcze są

zakorzenione w strukturze relacji społecznych we współczesnym społeczeństwie.

Analizując zjawisko zakorzenienia M. Granovetter odnosi się do klasycznych założeń

3

R. Richter, New Economic Sociology and New Institutional Economics, Annual Conference of the International

Society for New Institutional Economics ( ISNIE ) University of Saarland New Economic Sociology and New
Institutional Economics Papers, No 1, 2001, str.6.
4

V. A. Zelizer, Making multiple monies, w: “Explorations in economic sociology”, R. Swedberg (Red.), Russell

Sage Foundation 1993, str. 194.
5 Por.: M. Granovetter, Getting a job. A study of Contacts and Careers, Harvard University Press, Cambridge
1974.

2

dotyczących funkcjonowania człowieka w gospodarce, zarówno w dziedzinie badań

ekonomicznych jak i socjologicznych, przywołując najczęściej wykorzystywane modele

człowieka ekonomicznego, socjologicznego oraz społeczno-ekonomicznego.

Człowiek ekonomiczny

Ekonomiści opierają swoje podglądy na tradycji indywidualistyczno - utylitarnej,

zakładającej zachowanie oparte na poszukiwaniu maksymalizacji własnych korzyści oraz

przyjmują zatomizowaną wizję społeczeństwa jako zbioru niepowiązanych wzajemnie

jednostek. Zdaniem klasyka teorii ekonomii Adama Smitha, jest ono bowiem jedynie

pojęciem ilościowym, a nie odrębną całością

6

. Korzyść osiągana przez nie jest zatem sumą

korzyści osiąganych przez tworzące je jednostki. Siłą napędową rozwoju społeczeństwa są

działania podejmowane przez wchodzących w jego skład aktorów, którzy w swym

postępowaniu kierują się naturalnymi skłonnościami dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, są to

tendencje altruistyczne, które są motywatorem działań podejmowanych w sferze moralnej i

etycznej. Natomiast drugi typ skłonności jest oparty na instynkcie interesu osobistego, który

stanowi podstawę wszelkich działań podejmowanych przez jednostkę w sferze życia

gospodarczego. Motyw ten wynika z naturalnego wysiłku każdego człowieka do poprawy

swojego bytu. Dąży on zatem do maksymalizacji efektów przy jednoczesnej minimalizacji

kosztów ich osiągania.

Podobne stanowisko zajmował John Stuart Mill

7

, który jest uważany za współtwórcę

pojęcia homo economicus, wykorzystywanego do opisu sposobu postrzegania człowieka w

gospodarce przez ekonomistów. Uważał on jednak, w przeciwieństwie do Smitha, iż jest to

jedynie wygodna figura abstrakcyjna przydatna w analizach ekonomii społecznej, nie

odzwierciedlająca jednak w pełny sposób natury człowieka. Zwracał uwagę na motywy

podejmowania działań w gospodarce oparte na hedonizmie i utylitaryzmie. Traktował jednak

koncepcję człowieka ekonomicznego jako konstrukcję czysto teoretyczną, która jest bardzo

wygodnym narzędziem pozwalającym badaczom poradzić sobie z problemem nie zawsze w

pełni racjonalnie działających jednostek i dzięki temu umożliwiającym rozważania na temat

równowagi w gospodarce.

W latach siedemdziesiątych XIX wieku nastąpił rozwój nowego nurtu w ekonomii

nazwanego od miejsca pochodzenia jego twórców szkołą austriacką. Teorie głoszone przez jej

6

W. Kwaśnicki, Ekonomia klasyczna – spojrzenie z innej perspektywy, Instytut Nauk Ekonomicznych,

Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, 2007, str. 14-15.
7 K. Szarzec, Racjonalny podmiot gospodarczy w klasycznej myśli ekonomicznej i jej współczesnych
kontynuacjach. PTE i Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa 2005, str. 17-18.

3

przedstawicieli oparte są na dwóch podstawowych założeniach: indywidualizmie i

subiektywizmie. Jak twierdzi Ludwik von Mises, jeden z jej przedstawicieli, „wszelkie

działania są dziełem indywidualnych jednostek ludzkich (…) [a] (…) zbiorowości społecznej

nie przysługuje byt, ani realność niezależna od działań jej poszczególnych członków”

8

.

Badacze funkcjonujący w ramach tego nurtu zakładali zatem, iż wszelkie analizy zjawisk w

gospodarce powinny być oparte na badaniu jednostki. jako jej podstawowego elementu

składowego. Zdaniem Friedricha A. von Hayeka jednostki starające się realizować swoje

interesy mogą prowadzić do osiągnięcia najlepszych wyników przez gospodarkę, dlatego też

postulował jak najmniejszą ingerencję państwa

9

. Podstawą subiektywizmu w szkole

austriackiej jest podejście do człowieka oparte na założeniu, iż podstawą dokonywania przez

niego wyboru działania stają się jego indywidualne kategorie i cele działania. Jak pisze L. von

Mises „charakter działania zależy od znaczenia, jakie nadają mu działające jednostki oraz

osoby, których działanie to dotyczy”

10

. Przedstawiciele szkoły austriackiej rewidowali

również pewne założenia modelu homo economicus postulowane przez ekonomię klasyczną.

Karl Menger odnosząc się do tego modelu postuluje uwzględnienie dwóch bardzo istotnych

zjawisk mających wpływ na funkcjonowanie człowieka w gospodarce, a pomijanych w

klasycznych teoriach. Tymi elementami jest wpływ czasu oraz procesu pozyskiwania

informacji i uczenia się

11

.

Pod koniec XIX wieku pojawił się w ekonomii kierunek

subiektywno-marginalistyczny, którego czołowym przedstawicielem był Alfred Marschall. W

swoich pracach przyjmował on, podobnie jak klasycy ekonomii, założenie o społeczeństwie,

jako zbiorze tworzących je jednostek, jednak wprowadzał nowe założenia dotyczące

motywów ich działania

12

. Zdaniem A. Marschala, aktorzy w gospodarce nie kierują się

dążeniem do maksymalizacji bogactwa, jak przyjmował to np. A. Smith, ale do

maksymalizacji użyteczności, rozumianej jako przyjemność z posiadania i użytkowania

danego dobra. Kierował zatem zainteresowanie ekonomistów na problem potrzeb oraz układu

celów i ograniczonych środków posiadanych na ich realizacje.

Po Wielkim Kryzysie lat trzydziestych XX wieku ekonomiści zaczęli w nieco

odmienny sposób podchodzić do analizy zachowań w gospodarce. Jednym z prekursorów

8

Za: J. Titenbrun, Między indywidualizmem a subiektywizmem: podstawy metodologiczne szkoły austriackiej

http://pthm.org.pl/downloads/teksty-tittenbrun01.pdf, (download 11.10.2011), str1
9

Tamże, str. 2.

10 L. von Mises, Ludzkie działanie, Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 2007, str. 45
11

M. Alter, Carl Menger and‘ Homo Oeconomicus’: Some Thoughts on Austrian Theory and Methodology,

“Journal of Economic Issues, vol. 16, no. 1, 1982, str. 156.
12

K. Szarzec, Racjonalny podmiot…., str. 18-19.

4

tych zmian był John Maynard Keynes

13

. Postulował on odejście od założenia, iż można

wnioskować na temat zbiorowości na podstawie zachowań tworzących je jednostek. Inaczej

zatem niż w teoriach klasycznych, efektywność jednostek w skali mikro i efektywność

gospodarki jako całości nie muszą być tożsame. Postulował zwrócenie uwagi na zjawiska

występujące w gospodarce w skali makro, takie jak np. dochód narodowy, konsumpcja czy

inwestycje. Podejmowanie decyzji przez jednostki charakteryzuje się, jego zdaniem,

ograniczoną racjonalnością, jest bowiem warunkowane takimi czynnikami, jak: posiadana

wiedza (która nie musi być pełna), trafność przewidywań czy stan zaufania do gospodarki.

Kolejny powrót do analizy zjawisk gospodarczych przez pryzmat modelu homo

economicus pojawił się w latach sześćdziesiątych XX wieku wraz z rozwojem nurtu

monetaryzmu. Jego przedstawicielem był Milton Friedman. Krytykował on teorie J.M.

Keynesa za odejście od tej koncepcji funkcjonowania człowieka w gospodarce. M. Friedman

przyjmował, iż podstawowym motywem działań jednostki w gospodarce jest zaspokojenie

własnych potrzeb, a w szczególności podkreślał potrzebę wolności. Postulował on zatem

liberalne podejście do funkcjonowania rynku, oparte na jak najmniejszym zakresie

interwencji państwa. M. Friedman przyjmował hipotezę oczekiwań adaptacyjnych, która

zakładała, iż jednostki podejmując decyzje w gospodarce uwzględniają w nich oczekiwane

wartości zmiennych ekonomicznych kształtowane w procesie uczenia się i oparte na danych

historycznych. W jego teorii następuje zatem powrót do atomistycznej teorii społeczeństwa

koncentrujące się przede wszystkim na analizie działań tworzących je, wolnych jednostek.

W latach siedemdziesiątych XX wieku w teorii ekonomii zaczęła rozwijać się tzw.

nowa ekonomia klasyczna

14

. W ramach tej szkoły można znaleźć odniesienia zarówno do

klasycznej ekonomii (postulat liberalizmu) jak i do ekonomii neoklasycznej (racjonalność

podmiotów gospodarczych). Twórcy tego nurtu w teorii ekonomii poddają krytyce zbyt małą

racjonalność podmiotów w gospodarce zakładaną przez modele Keynes’owskie i teorie

monetarystyczne. Głównymi celami jednostek w gospodarce jest maksymalizacja

użyteczności osiąganej z posiadanego wolnego czasu oraz dochodów czerpanych z pracy i

przeznaczanych na konsumpcję. Do realizacji tych celów starają się dobierać środki na

podstawie zarówno wiedzy, którą posiadają, jak i oczekiwań, co do zjawisk ekonomicznych,

które przewidują na podstawie danych historycznych. U podstaw koncepcji leży teza o

racjonalności oczekiwań, co oznacza, iż oczekiwania przyjmowane przez jednostki będą

13

Tamże, str. 20-21.

14

K. Szarzec, Mikroekonomiczne podstawy szkoły nowej ekonomii klasycznej, w: „Teoretyczne aspekty

gospodarowania”, Red. D. Kopycińska, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, 2005,
str. 113-114.

5

zbieżne z racjonalnymi, obiektywnymi predykcjami w gospodarce. Model gospodarki opartej

na tych założeniach został stworzony przez Roberta E. Lucasa i Leonarda A. Rappinga.

M. Granovetter wskazywał, iż jeśli nawet w teorii ekonomii pojawiają się elementy

wpływu struktury społecznej i relacji interpersonalnych to są one traktowane, jako zaburzenie

idealnego rynku w postaci doskonałej konkurencji. Takie podejście przejawiał między innymi

Albert Hirschman

15

. W takiej sytuacji rynkowej nie ma miejsca na: targowanie się,

negocjacje, czy wzajemne dostosowywanie się podmiotów podejmujących transakcje

gospodarcze, które jednak pojawiają się w rzeczywistości gospodarczej

16

.

M. Granovetter wskazuje także na rozwój zainteresowania ekonomistów instytucjami

społecznymi, zwłaszcza w nurcie tak zwanej nowej ekonomii instytucjonalnej, której

przedstawicielami są między innymi Douglas C. North, Robert P. Thomas

17

, Oliver

Williamson czy Samuel Popkin

18

.

Nowa ekonomia instytucjonalna to nurt, który powstał w teorii ekonomii na gruncie

teorii O. Williamsona opublikowanej w 1975 roku w książce Markets and Hierarchies.

19

Autor stworzył swoją koncepcję jako rozwinięcie „teorii kosztów transakcyjnych” Ronalda

Coase'a. Zdaniem O. Williamsona, w przeciwieństwie do wcześniejszych założeń, rozwój

instytucji w gospodarce nie jest rezultatem interesów klas, technologii czy sił

monopolistycznych, ale wynika z dążenia tych instytucji do optymalizacji ponoszonych

kosztów transakcyjnych

20

. Przedmiotem analiz tego autora stają się transakcje rozumiane jako

dwustronne relacje, których realizacja powoduje generowanie określonych kosztów

wynikających z konieczności dokonywania pewnych inwestycji zasobów (np. czasu),

niepełnej informacji dostępnej podmiotom na rynku (zjawisko niepewności) oraz z

ograniczonych zdolności poznawczych jednostek (ograniczona racjonalność)

21

.

Zdaniem innego przedstawiciela tej szkoły D. Northa, rynki, aby funkcjonować w

efektywny sposób wymagają istnienia określonych instytucji politycznych i ekonomicznych,

które umożliwiają obniżenie kosztów transakcyjnych i zapewniają wiarygodność zobowiązań.

North analizując zachowania jednostki zauważa wpływ ideologii na ich decyzje, ale ogranicza

15

A. Hirschman, Rival Interpretations of Market Society: Civilising, Destructive or Feeble? „Journal of

Economic Literature”, vol. 20, no. 4, 1984, p.1463-1484.
16 M. Granovetter, Economic Action and Social Structure: The Problem of Embeddedness, „American Journal of
Sociology”, vol. 91, no. 3, 1985, str. 484
17 D.C. North, R.P. Thomas, An Economic Theory of the Growth of the Western World, „The economic history
review” Second Series Vol. XXIII, No 1 1970.
18 S. Popkin, The rational Peasant, University of California Press, 1979.
19

O. Williamson, Markets and Hierarchies, New York Free Press, 1975.

20

R. Richter, New Economic Sociology…, str. 10.

21 J. Beckert, Economic Action What is sociological about economic sociology? Uncertainty and the
embeddedness of economic action, “Theory and Society”, vol. 25, no. 6, 2010, str. 813.

6

się on jego zdaniem przede wszystkim do bycia narzędziem służącym „do taniego

uzyskiwania i interpretowania informacji”

22

. Krytykuje jednak założenie o racjonalnej

instrumentalności aktorów w życiu gospodarczym uznając, iż jest nie jest ono uzasadnione w

każdej sytuacji. Jego zdaniem szczególnie istotną wartością kształtującą układ instytucjonalny

jest kultura społeczna, dostarcza bowiem ram koncepcyjnych do interpretowania informacji i

determinuje ograniczenia nieformalne stanowiące część układu instytucjonalnego w

gospodarce.

Wskazując na pojawiające się w pracach ekonomistów elementy społeczne w

podejmowaniu decyzji ekonomicznych M. Granovetter podkreśla jednak, iż nawet jeśli biorą

oni je pod uwagę to w bardzo specyficznym zakresie. Elementy społeczne są bowiem

traktowane jako procesy, w których aktorzy nabywają pewnych zwyczajów, nawyków i norm,

powstających niejako automatycznie, mechanicznie a nie w wyniku podejmowania działań

opartych na racjonalnym wyborze

23

. Nawet jeśli ekonomiści, tacy jak Harvey Leibenstein czy

Gary Becker, podejmowali temat relacji społecznych w życiu gospodarczym to ograniczali go

jedynie do pewnej typologizacji relacji w oderwaniu od specyficznego kontekstu, historii i

pozycji społecznej. Relacje między aktorami są traktowane jako wynikające z ról społecznych

pełnionych w danym momencie przez daną jednostkę.

H. Leibenstein proponował w swoich pracach rozszerzenie schematu homo

economicus o możliwość podejmowania działań niemaksymalizujących

24

. Zdaniem tego

autora charakterystyczną cechą jednostek funkcjonujących w gospodarce jest racjonalność

selektywna. Pod pojęciem tym rozumiał on konieczność uwzględnienia w motywach działań

aktorów również czynników pozaekonomicznych, np. psychologicznych. Z kolei G. Becker

sugerował, aby socjologowie przyjęli w swoich analizach założenia i analityczne modele

powstałe na gruncie nauk ekonomicznych. W swojej pracy Ekonomiczna teoria zachowań

ludzkich poddaje analizie szereg zjawisk społecznych, takich jak:

dyskryminacja rasowa,

decyzje polityczne, wybór partnera w małżeństwie, decyzje o liczbie i jakości potomstwa,

działania altruistyczne, gospodarowanie czasem przeznaczonym na działalność zarobkową i

czasem wolnym przy pomocy modelowania ekonomicznego, wychodzi bowiem z założenia,

iż „podejście ekonomiczne jest podejściem najszerszym, dającym się zastosować do

wszelkich zachowań ludzkich”

25

. G. Becker opierał to podejście na założeniach o

maksymalizującym charakterze zachowań człowieka, funkcjonowaniu rynków

22

D.C. North, Instytucje, ideologia i wyniki gospodarcze, Forum Obywatelskiego Rozwoju, nr 1, 2007, str. 11.

23

J. Dussenburry, Income, Saving and the Theory o Consumer Behavior, Harvard University Press, 1949.

24 Por.: H. Leibenstein, Beyond economic man, Harvard University Press, 1976.
25 G. Becker, Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, PWE, Warszawa 1990.

7

zapewniających koordynację zachowań oraz niezmienności preferencji w czasie

26

.

Człowiek socjologiczny

Analizując podejście socjologiczne do analizy zachowań aktorów w gospodarce Mark

Granovetter przytacza zarzut Dennisa Wronga dotyczący przesocjalizowania koncepcji

człowieka we współczesnej socjologii

27

. Źródeł koncepcji człowieka socjologicznego można

doszukiwać się we wprowadzonym do analiz zjawisk socjologicznych przez Roya A.

Rapaporta podejściu systemowym. Autor ten badał system społeczny jednego z klanów w

Nowej Gwinei i jego zmiany w czasie. Zastosowane przez niego podejście praktycznie

eliminowało z badań jednostkę jako podstawę analiz. Człowiek socjologiczny to w

przeciwieństwie do ekonomicznego jednostka funkcjonująca w grupie społecznej i będąca

pod jej znaczącym wpływem. Koncepcja ta „zakłada […], iż ludzie w gruncie rzeczy realizują

«polecenia» społeczeństwa. Są nosicielami uwewnętrznionych, podstawowych reguł

zachowania danego społeczeństwa”

28

.

Koncepcja homo sociologicus stanowi odpowiedź socjologów na Hobbesowski

problem tego, w jaki sposób ludzie podporządkowują się normom społecznym i celom, co

umożliwia funkcjonowanie większych zbiorowości społecznych. D. Wrong wskazuje na dwie

zasadnicze cechy stanowiące podstawę koncepcji człowieka we współczesnych mu teoriach

socjologicznych

29

. Pierwsza z nich oparta jest na internalizacji norm społecznych, druga zaś

przyjmuje, iż z założenia podstawową motywacją wszelkich działań człowieka jest chęć

kształtowania pozytywnego wizerunku samego siebie oraz dążenie do zdobycia prestiżu i

akceptacji.

Koncepcję internacjonalizacji norm można odnieść do Emile’a Durkheima, który

wskazywał na fakt, iż społeczeństwo może wymuszać na jednostkach przyjmowanie

określonych wzorców zachowań. Zjawiska społeczne, jak pisze, „nie mogą przenikać do

jednostki inaczej, jak narzucając się jej z zewnątrz. Jest rzeczą konieczną, by wywierały one

presję, doprowadzając nas do wykraczania poza naszą własną naturę”

30

. Samo pojęcie presji

jest jednak przez E. Durkheima rozumiane bardzo szeroko. Zdaniem tego autora "przymus

jest czymś więcej niż tylko uporem środowiska, który aktor musi wziąć pod uwagę w dążeniu

26

A. Lompart, Socjologiczne podejście do ekonomii w teoriach Talcotta Parsonsa, Niklasa Luhmanna i Pierre’a

Bourdeiu, „Studia socjologiczne", nr 1 (184), 2007, str. 52.
27

D. Wrong, Przesocjalizowana koncepcja człowieka w socjologii współczesnej, w: E. Mokrzycki, „Kryzys i

schizma”, PIW, Warszawa 1984.
28 P. Chmielewski, Homo sociologicus. Model a rzeczywistość, „Studia socjologiczne”, nr 3, 1998, str. 74.
29 D. Wrong, Przesocjalizowana..., str. 50.
30 E. Durkheim, za: P. Chmielewski, Homo sociologicus..., str. 74.

8

do swoich celów, w taki sam sposób, w jaki bierze pod uwagę prawa fizyczne: przymus staje

się wewnętrzny, psychiczny, a także narzucany sobie przez samego aktora"

31

.

Teoria ta została rozszerzona przez Talcotta Parsonsa w pracy The Structure of Social

Action, w której autor podejmuje próbę zbudowania modeli działania człowieka w

społeczności, tworząc tak zwaną woluntarystyczną teorię działania

32

. Człowiek opisywany

przez T. Parsonsa stał się modelowym opisem człowieka socjologicznego. W swojej pracy

amerykański socjolog wskazuje na inspiracje wynikające z idei utylitaryzmu, pozytywizmu

oraz idealizmu. Koncepcja oparta jest na szeregu cech, jego zdaniem, charakteryzujących

podejmowanie działań przez człowieka. Aktor społeczny jest traktowany zawsze jako

indywidualna osoba. Jest jednostką, która dąży do realizacji konkretnego, określonego celu,

wykorzystując przy tym alternatywne środki jego osiągania. Podejmując decyzję o doborze

środków musi uwzględniać szereg różnych warunków sytuacyjnych determinowanych

zarówno przez niego samego, jak i płynących z jego otoczenia. Podstawowym czynnikiem

kształtującym wybór celu oraz środków jego realizacji są wartości, normy i inne idee, które są

przez niego przyjmowane. Zatem pomimo, iż działanie aktora jest postrzegane jako wynik

subiektywnej decyzji odnośnie wyboru celów i środków, to jednak jest ono w znacznym

stopniu determinowane przez normy i wartości z jednej, a czynniki sytuacyjne z drugiej

strony.

Internalizacja tych norm i wartości dokonuje się, zdaniem T. Parsonsa, poprzez

funkcjonowanie dwóch mechanizmów

33

. Pierwszy z nich to socjalizacja, która obejmuje

wartości, przekonania symbole, które przejęte przez system osobowościowy mają decydujący

wpływ na strukturę odczuwanych potrzeb zapewniając niezbędną motywację do odgrywania

przypisanych ról. Drugi zaś to mechanizm kontroli społecznej obejmujący cały szereg

narzędzi wpływających na działania podejmowane przez jednostkę w społeczności.

Wymieniane przez niego mechanizmy to: instytucjonalizacja, interpersonalne sankcje i gesty,

czynności rytualne, struktury pełniące funkcje klapy bezpieczeństwa, struktury pełniące

funkcje reintegracyjne oraz istnienie sektorów systemu uprawomocnionych do wykorzystania

środków przymusu.

Zdaniem T. Parsonsa ekonomia powinna być traktowana jako jedna z odmian nauk

społecznych i jako taka nie jest samowystarczalna w swoich założeniach. Powinna być oparta

na zasadach ogólnej teorii systemów społecznych, co może stanowić nawiązanie do wcześniej

opisanej metodologii badań proponowanej przez R. A. Rapaporta.

31

D. Wrong, Przesocjalizowana..., str. 53.

32 J.H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, PWN, Warszawa 2004, str. 32-33.
33

Tamże, str. 39.

9

W konwencji traktowania człowieka jako człowieka socjologicznego pozostają także

analizy działania człowieka prowadzone przez Maxa Webera. Twierdził on, iż ludzie na rynku

zachowują się w sposób racjonalny i oczekują takiego samego zachowania od innych, są

również skłonni ich karać w przypadku jego braku

34

. Jak twierdził: „działania gospodarcze

mogą być postrzegane jako społeczne, ponieważ subiektywne postrzeganie jednostek

uwzględnia zachowanie innych i jest przez nie ukierunkowywane”

35

. Działania społeczne,

jego zdaniem, to takie, które są przede wszystkim nakierowane na innych. Aktor

ekonomiczny musi odczytać sens istniejącej sytuacji, w której funkcjonuje, a to skierowanie

na innych aktorów nadaje jej znaczenie. Jest ono zależne od kontekstu znaczeń nadawanych

przez aktora, np. religii, ale także od uwarunkowań lokalnych. Ta ostatnia wiedza jest

najistotniejsza dla przedsiębiorców na rynku, co podkreślał np. F. von Hayek, ale jest

najczęściej pomijana przez ekonomistów

36

. M. Weber wskazuje także na fakt, iż działania

aktorów gospodarczych wpisują się w pewien porządek panujący na rynku. Dotyczy on norm

życia gospodarczego (w tym etyki gospodarczej), instytucji i organizacji gospodarczych.

Działanie człowieka może być na nie nakierowane.

Weber analizując działania podejmowane przez aktorów społecznych, wyróżnia trzy

ich typy: racjonalne, tradycjonalne (rutynowe) i afektywne (emocjonalne)

37

. W przypadku

działań racjonalnych można mówić o tym, iż jednostki podejmując decyzję o podjęciu

działania dokonują pewnego rodzaju kalkulacji prowadzącej do jego optymalizacji. Wskazuje

przy tym na dwa typy racjonalności. Pierwszy z nich to tzw. racjonalność instrumentalna.

Jednostki w życiu gospodarczym zakładają, iż ich partnerzy będą postępować w określony,

racjonalny sposób. Racjonalność ta może wynikać także z kontekstu społecznego. Drugim

typem jest racjonalność autoteliczna. Dotyczy ona sytuacji, gdy jednostka opiera swoje

decyzje o podjęciu działania przede wszystkim na celach i wartościach, działając zgodnie z

zasadą „cel uświęca środki”.

Społeczeństwo i inne kategorie zbiorowe są przez M. Webera postrzegane jako zbiór

działań podejmowanych przez jednostki. Każde takie działanie ma charakter „faktu

społecznego”, co oznacza, iż jest narzucane aktorom z zewnątrz przez środowisko, w którym

funkcjonują za pomocą norm, wartości, znaczeń, symboli, reguł itp. E. Durkheim definiował

fakt par excellence społeczny, jako wytworzony przez ludzi, ale jednocześnie wpływający

34

R. Swedberg, Interpretive Economic Sociology: On the Relationship between Max Weber’s Basic Sociological

Terms and his Economic Sociology, CSES Working Paper Series, vol. 29, no. March 2005, str. 6.
35

cyt za: R. Swedberg, Interpretive Economic Sociology…, str. 7.

36

Tamże, str. 12.

37 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków, 2002, str. 41- 46.

10

przymuszająco i ograniczająco na ich jednostkowe zachowania

38

. Współcześnie socjologia

patrzy na ten fakt przez pryzmat pojęcia kultury społecznej

39

.

Jak już wspomniano, działaniem społecznym, według M. Webera, jest każde działanie

nakierowane na innych. Warto tu podkreślić rolę zidentyfikowania tych, posługując się

nomenklaturą zaproponowaną przez George’a H. Meada, „istotnych innych”

40

, na których jest

ono nastawione. Fakt wpływu ich na działania jednostki podkreślany jest również w szeregu

kluczowych współczesnych teorii socjologicznych. Warto przytoczyć tu choćby teorie grup

odniesienia (G. H. Mead)

41

, jaźni odzwierciedlonej (Ch. Cooley

42

), zasobu wiedzy podręcznej

(A. Schutz

43

) czy tożsamości roli (G.J. McCall, J. L. Simmons

44

).

Homo sociologicus jest w teoriach socjologicznych często traktowany podobnie jak

homo economicus w naukach ekonomicznych. Jest to wygodny dla potrzeb analiz konstrukt

badawczy stanowiący pewien uproszczony model człowieka. Jak pisze Ralph Dahrendorf:

„Homo sociologicus nie może ani kochać ani nienawidzić, śmiać się czy płakać. Pozostaje

bladym, niepełnym, dziwnym i sztucznym człowiekiem. Ale jest czymś więcej niż

eksponatem. Dostarcza nam standardu, poprzez który nasz świat – a w rzeczywistości nasz

przyjaciel, kolega, ojciec i brat – staje się dla nas zrozumiały”

45

. Zatem pomimo istotnych

różnic koncepcji homo sociologicus w stosunku do koncepcji homo economicus (patrz

Tabela 1), często wskazywanych jako wzajemne przeciwieństwa, można zauważyć

występowanie między nimi również istotnego podobieństwa. Obie koncepcje stanowią

jedynie rozwiązania modelowe, będące wygodnym dla badaczy narzędziem analitycznym,

natomiast faktycznie jedynie w pewnym stopniu odzwierciedlającą rzeczywistość społeczną

czy gospodarczą.

Wymiary

Homo economicus

Homo sociologicus

Podmiot

jednostka (atom)

jednostka jako członek grupy,
wspólnoty

Motywacja

interes własny (racjonalność
instrumentalna)

wartości i normy społeczne
(wielość racjonalności,
nieracjonalności i
irracjonalności)

kryteria ocen

utylitarne (np. zysk kontra
strata)

normatywne (np. dobre kontra
złe)

38

Tamże, str. 69

39 Tamże, str. 22.
40 Tamże, str. 40.
41 Tamże, str. 157-158.
42

J. Turner, Struktura..., str. 398.

43

Tamże, str. 413.

44 Tamże, str. 440.
45 R. Dahrendorf , cyt za Chmielewski, Homo sociologicus..., str. 82.

11

Zasada działania

wolny wybór, ograniczenia
twarde (np. kapitał, kadry)

ograniczenia miękkie (np.
działania innych, nadane
znaczenia, zwyczaje, nawyki)

Przestrzeń działania

rynek, sfera prywatna

społeczeństwo (rynek to
instytucja społeczna), sfera
publiczna

Powód działania

perspektywa przyszłych nagród

działanie sił zewnętrznych

Poziom adaptacyjności

dostosowuje się do
zmieniających warunków
poszukując w nich okazji do
ulepszeń

wrażliwy na zmiany warunków,
trwający przy przypisanych
zachowaniach

Podstawowe źródło
krytyki

krytykowany za skupienie na
sobie, aspołeczności
atomistyczne podejście

krytykowany za postrzeganie
człowieka jako bezmyślnej
zabawki w rękach sił
społecznych

Tradycja intelektualna

Smith, Marshall, Keynes

Durkheim, Weber, Parsons

Tabela 1. Porównanie wybranych cech koncepcji homo economicus i homo sociologicus.

Źródło: opracowanie własne na podstawie W. Morawski, Socjologia ekonomiczna. Problemy. Teoria.

Empiria, PWN 2001 str. 33.

W opozycji do dwóch omawianych powyżej koncepcji, oparte na zakorzenieniu

podejście do analizy działań ekonomicznych aktorów jest, zdaniem M. Granovettera, ujęciem

pośrednim pomiędzy niedosocjalizowanymi i przesocjalizowanymi koncepcjami. Odchodzi

bowiem od zatomizowanego podejścia do funkcjonowania aktorów w gospodarce na rzecz

założenia o wzajemnym powiązaniu społecznym jednostek determinującym ich decyzje

ekonomiczne.

Człowiek społeczno-ekonomiczny – Karl Polanyi

Istotny wpływ na powstanie koncepcji M. Granovettera o zakorzenieniu społecznym

gospodarki miały poglądy Karla Poalnyi’a. Jest on uważany za prekursora stosowania pojęcia

zakorzenienia w socjologii, chociaż sama nazwa pojawia się w jego pracach jedynie

dwukrotnie

46

, nie jest ono również w precyzyjny sposób zdefiniowane.

Teorie K. Polanyi’a powstawały w kontekście kryzysu ekonomicznego lat 30-tych

XX wieku. W swoich pracach krytykuje on koncepcję wolnego rynku i liberalizmu

gospodarczego uznając, iż wolny rynek jest utopią, a mechanizmy jego funkcjonowania nie

46

B. Barber, All Economies Are „Embedded”: the Career of a Concept, and Beyond, “Social Research”, vol. 62,

No 2 (summer 1995), str. 401.

12

uwzględniają natury człowieka.

Zdaniem omawianego autora gospodarka jest częścią systemu społecznego a nie

odwrotnie, jak zakładają to ekonomiści. Twierdził, iż „żadne społeczeństwo nie mogłoby

oczywiście funkcjonować nawet przez chwilę, gdyby nie posiadało jakiejś formy gospodarki.

jednak zanim nastała nasza epoka, nie istniała nigdy gospodarka, która by – nawet w

założeniu – była kontrolowana przez rynki. […] zysk i dochód czerpane z wymiany nigdy

przedtem nie odgrywały tak ważnej roli w gospodarce”

47

. Gospodarka, zdaniem K. Polanyi’a,

może być postrzegana jako zinstytucjonalizowany proces społecznych interakcji. Jest

„zbiorem rozwiązań instytucjonalnych, uzależnionych od czynników kulturowych dzięki

którym różne grupy społeczne zaspokajają swoje potrzeby materialne i zabezpieczają

reprodukcję społeczną”

48

.

Funkcjonowanie gospodarki, zdaniem K. Polanyi’a, jest regulowane przez działanie

trzech mechanizmów: wzajemności, redystrybucji i gospodarstwa domowego (rozumianego

jako produkcja na własne potrzeby)

49

. Autor ten uznawał, iż wszelkie działania gospodarcze

są zakorzenione, a zatem w pewien sposób determinowane przez czynniki społeczne,

kulturowe i polityczne

50

. Jak pisze: „najważniejsze odkrycia ostatnich badań historycznych i

antropologicznych pokazują, że gospodarka jest z reguły zanurzona w relacjach społecznych.

Człowiek nie dąży w pierwszej kolejności do ochrony indywidualnego interesu i posiadanych

dóbr materialnych, lecz stara się umacniać swoją pozycję społeczną, a także roszczenia i atuty

społeczne”

51

.

W przypadku gospodarki rynkowej pisze o faktycznym zjawisku wykorzenienia

(disembeddedness), a zatem oderwaniu od wpływu czynników związanych ze strukturą

społeczną i kulturową społeczeństwa

52

. Polanyi nie odrzuca jednak mechanizmu rynkowego

jako takiego, lecz twierdzi, iż niezbędny jest protekcjonizm społeczny, który chroni

społeczeństwo przed negatywnym działaniem samoregulującego się rynku. Krytykując

mechanizm samoregulacji rynkowej, jako niszczący więzi społeczne, postulował tworzenie

instytucji, które miałyby eliminować konflikty i sprzyjać alokacji dóbr zgodnej z wartościami

społecznymi. Zdaniem autora Wielkiej Transformacji, w gospodarce powinna istnieć

47 K. Polanyi, Wielka transformacja. Polityczne I ekonomiczne źródła naszych czasów, PWN, Warszawa 2010,
str. 53.
48

J. Rodrigues, Endogenous preferences and embeddedness: A reappraisal of Karl Polanyi, vol. 38, no. 1

(2004): str. 192.
49

M. Cangiani, The problem of Karl Polanyi, “The intercollegiate Review” Spring (July 2006), str. 34.

50 W. Morawski, Socjologia ekonomiczna. Problemy. Teoria. Empiria, PWN 2001 str. 88.
51

K. Polanyi, Wielka transformacja, str. 56.

52

M. Hess, Spatial relationships? Towards a re-conceptualisation of embeddedness, “East”, 2003, str. 7.

13

równowaga pomiędzy tymi dwiema zasadami

53

.

Koncepcja zakorzenienia społecznego gospodarki Marka Granovettera

M. Granovetter konstruując teorię społecznego zakorzenienia gospodarki odnosił się

do koncepcji homo economicus poddając krytyce leżące u jej podstaw założenia. Przede

wszystkim podważał tezę, iż jednostki w gospodarce podejmują działania przede wszystkim

w oparciu o motywy racjonalne wynikające z poszukiwania maksymalizacji swojej

użyteczności. Krytyce poddawał także model człowieka socjologicznego, przede wszystkim

za nadmierną koncentrację na zewnętrznych czynnikach determinujących działanie jednostki.

Wśród tych czynników dominuje układ norm i wartości, pełniących, zdaniem zwolenników

tej koncepcji, kluczową rolę w kształtowaniu decyzji podejmowanych przez jednostki w

gospodarce.

Interesujący, zdaniem M. Granovettera, jest fakt, iż w obu tych podejściach pojawia

się wspólny element, a mianowicie atomistyczne podejście do funkcjonowania człowieka w

gospodarce

54

. W teoriach ekonomicznych wynika to z utylitaryzmu oznaczającego wąskie

poszukiwanie własnej korzyści przez jednostki, których działania są potem uogólniane na całą

zbiorowość. Z drugiej strony w podejściu socjologicznym również pojawiają się cechy

założeń atomistycznych. Decyzje nawet jeśli podejmowane są przez więcej niż jednego aktora

są wyjęte z kontekstu społecznego i oderwane w analizach od powiązań z innymi aktorami.

Założenie atomizacji nie zostaje zatem odrzucone a jedynie przeniesione na inny poziom

analizy, z poziomu jednostki na układy diadyczne i większe.

Konstruując model gospodarki zakorzenionej społecznie jej twórca jedynie w pewnym

stopniu odnosi się do koncepcji zakorzenienia w rozumieniu zaproponowanym przez jej

twórcę – K. Polanyi’a. Zdaniem M. Granovettera zakorzenienie społeczne gospodarki

oznacza, iż wszelkie działania gospodarcze podejmowane przez jednostki w gospodarce są

osadzone w konkretnych relacjach z innymi osobami. Podczas, gdy K. Polanyi pod pojęciem

tym rozumiał wprowadzanie pewnych instytucjonalnych ograniczeń w gospodarce, pewnych

zasad politycznych, które miały regulować określone formy produkcji i przepływ dóbr i

usług

55

. Podstawowa różnica polega zatem na różnych, zdaniem obu autorów, źródłach

zakorzenienia. W koncepcji K. Polanyi’a są nim różne funkcjonujące w życiu społeczno –

53 J. Drahokoupil, Re-Inventing Karl Polanyi: On the Contradictory Interpretations of Social Protectionism,
“Czech Sociological Review”, vol. 40, no. 6 (2004), str. 837-838.
54 M. Granovetter, Economic action..., str. 485.
55 J.-L. Laville The Social Dimension of the economy according to Mark Granovetter, “Sociologica”, No. 2,
2007 str. 2.

14

gospodarczym instytucje, natomiast zdaniem M. Granovettera takim źródłem są istniejące

powiązania interpersonalne.

Opisując koncepcję zakorzenienia amerykański socjolog odnosi się także do wcześniej

wspomnianej koncepcji kosztów transakcyjnych O. Williamsona. Podejmuje polemikę z

twierdzeniami zawartymi w pracy Markets and Hierarchies i późniejszych artykułach.

Zdaniem tego ekonomisty można przyjąć, iż procesy gospodarcze są realizowane w

przedsiębiorstwach na dwa sposoby: przez hierarchię wewnętrzną firmy lub procesy rynkowe.

Zdaniem O. Williamsona czynnikiem determinującym wybór jednej z tych form jest

wysokość kosztów transakcyjnych związanych z danym działaniem gospodarczym. W

przypadku transakcji prostych, niepowtarzalnych i niewymagających znacznych inwestycji

firmy będą podejmować relacje oparte na procesach rynkowych. Natomiast w przypadku

transakcji wiążących się z istotnym poziomem ryzyka, pojawiających się często i związanych

z dużymi inwestycjami będą dążyć do internalizacji tego procesu w ramach hierarchii

wewnętrznej organizacji, co umożliwi ograniczenie kosztów transakcyjnych.

Zdaniem M. Granovettera analizy O. Williamsona są, podobnie jak omawiane

wcześniej koncepcje funkcjonowania człowieka w gospodarce, oparte na prze- i

niedosocjalizowanych założeniach. Ekonomista przecenia bowiem skuteczność hierarchicznej

władzy w organizacji z jednej strony, a rynek postrzega jako zatomizowany i anonimowy

model podobnie jak w ekonomii klasycznej. O. Williamson zauważa wpływ struktury

społecznej na rynek, jednak traktuje pojawiające się jego przejawy jako wyjątki od reguły i,

zdaniem M. Granovettera, nie docenia zakresu, w jakim jest on zakorzeniony w szerszym

systemie relacji społecznych.

Społeczna struktura wywiera, zdaniem stanfordzkiego socjologa gospodarki,

bezpośredni wpływ na działania gospodarcze na rynku

56

. Zdaniem autora istnieją trzy

zasadnicze przejawy tego wpływu. Po pierwsze, struktura społeczna, a w szczególności sieci

powiązań społecznych odgrywają kluczową rolę w przepływie informacji na rynku. To od

struktury sieci zależy bowiem nie tylko szybkość jej przepływu, ale również jakość, jeśli

pochodzi od jednostki, z którymi łączą aktora silne więzi będzie ona znacznie bardziej

wiarygodna dla odbiorcy niż napływająca z zupełnie mu nieznanych źródeł.

M. Granovetter uważa, iż jednostki podejmując działania gospodarcze poszukują jak

najlepszej informacji o partnerze zanim takie decyzje podejmą. Zdaniem autora najlepszą

informacją jest taka, która pochodzi z zaufanego źródła,. Dzieje się tak z czterech powodów

57

.

56 M. Granovetter, The impact of social structure on economic outcomes, “Journal of Economic Perspectives“,
2005, vol. 19 No 1, str. 33.
57 M. Granovetter, Economic Action… str. 490.

15

Po pierwsze taka informacja jest tania, to znaczy że jej zdobycie nie wymaga od aktora

dużego wysiłku i kosztów. Po drugie ludzie największe zaufanie mają do własnych,

zdobytych na podstawie historycznych doświadczeń informacji, które są bogatsze, bardziej

szczegółowe i lepiej dopasowane do potrzeb. Po trzecie jednostki, z którymi wiążą aktora

stałe relacje są dla niego bardziej wiarygodne, ponieważ mają ekonomiczną motywację, aby

zachowywać się w odpowiedni sposób i nie zniechęcać do przyszłych transakcji. Po czwarte

relacje gospodarcze oparte na częstych kontaktach z reguły prowadzą do powstawania więzi

opartej również na treści społecznej, co niesie za sobą oczekiwanie zaufania i braku

oportunizmu.

Kolejnym istotnym przejawem wpływu struktury społecznej na działania gospodarcze

jest fakt, iż sieci powiązań interpersonalnych mogą stanowić ważne źródło nagród i kar za

podejmowane zachowania na rynku, pozwalają bowiem na zwiększenie zakresu w jakim

przekazywana jest informacja zarówno o pozytywnych jak i negatywnych działaniach

podejmowanych przez partnerów.

Sieci powiązań społecznych są także ważnym źródłem ufności, że inne podmioty w

gospodarce będą postępować w oczekiwany przez nas, uczciwy sposób. Zaufanie, jak pisze P.

Sztompka, jest niezbędnym warunkiem kooperacji, ponieważ pełni w życiu społeczno-

gospodarczym trzy podstawowe funkcje

58

. Po pierwsze, motywuje do aktywności, np.

podejmowania współpracy, przedsiębiorczości czy inwestowania. Po drugie, zbliża ludzi

skłaniając ich do nawiązywania kontaktów, wyzwala otwartość, spontaniczność, a więc

pobudza kreatywność i innowacyjność. Po trzecie, pozwala uniknąć kosztów związanych z

ciągłym kontrolowaniem, sprawdzaniem, egzekwowaniem, wymuszaniem. Jak pisze Robert

Putnam, „kiedy każdy z nas może nieco opuścić gardę, zmniejsza się to, co ekonomiści

nazywają «kosztami transakcyjnymi» – chodzi tu zarówno o koszty funkcjonowania w życiu

codziennym, jak i koszty zawierania umów w świecie biznesu. (…) [Zaś] wspólnoty

opierające się na zaufaniu (trusting comminities), przy zachowaniu innych warunków bez

zmian, odnoszą z tego wymierne korzyści ekonomiczne.”

59

Na korzyści wynikające z istnienia zaufania społecznego w życiu gospodarczym

wskazuje również Francis Fukuyama

60

. Jedną z nich jest, zdaniem omawianego autora,

zdolność do tworzenia dużych przedsiębiorstw. Wielkość firmy ma, według niego, znaczący

wpływ na globalną gospodarkę i może, w dłuższej perspektywie czasowej, wpływać również

58 P. Sztompka, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, 2007, str. 24.
59 R. Putnam, Samotna gra w kręgle, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, str. 228.
60 F. Fukuyama. Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, PWN, Warszawa – Wocław, 1997, str. 42-
43.

16

na jej konkurencyjność. Małe firmy charakteryzują się dużą pracochłonnością produkcji są

więc znacznie wydajniejsze w takich branżach jak np. tekstylia, odzież czy meblarstwo. Duże

firmy są jednak w stanie podejmować się realizacji bardzo złożonych i kapitałochłonnych

procesów produkcyjnych w branżach, przykładowo takich jak: motoryzacja, półprzewodniki

czy badania kosmiczne. Ze względu na swoją skalę są także w stanie stworzyć

charakteryzujące się dużą wartością marki takie jak np. Coca-Cola. Kodak, czy Mitsubishi.

F. Fukuyama podaje jako przykłady kraje o wysokim kapitale społecznym, a zatem

również o wysokim poziomie zaufania społecznego, takie jak: Niemcy, Japonia czy Stany

Zjednoczone, które posiadają zdolność tworzenia silnych, prywatnych struktur

ekonomicznych. Z drugiej strony są kraje takie jak: Tajwan, Hongkong, Francja czy Włochy,

w których poziom zaufania społecznego jest relatywnie niższy, a w gospodarce przeważają

niewielkie, rodzinne formy przedsiębiorstw. Wskazuje on również na korzyści wynikające z

większej otwartości gospodarek krajów o wysokim poziomie zaufania społecznego na nowe

formy organizacji rozbudowanych struktur korporacyjnych. Prowadzi to do tworzenia

wysokiej zdolności adaptacyjnej tych gospodarek i tendencji do wprowadzania innowacji

organizacyjnych w ramach funkcjonowania wielkich struktur hierarchicznych. Wysoki

poziom zaufania społecznego pozwala na organizację pracy w bardziej nowoczesnych

formach. Umożliwia korzystanie z zalet pracy grupowej, delegowania uprawnień czy też

tworzenia smukłych organizacji (lean management)

61

.

Zdaniem R. Putnama można rozróżnić dwa zasadnicze źródła zaufania

62

. Pierwszym z

nich jest funkcjonowanie instytucji społecznych takich jak: system prawny wyposażony w

sądy i inne instytucje wymuszające stosowanie prawa. Z drugiej jednak strony, zdaniem tego

autora, dużo bardziej korzystnym i tańszym w aspekcie kosztów transakcyjnych, jest zaufanie

wynikające z samej natury człowieka, jako istoty społecznej. Opiera się ono bowiem na

normie uogólnionej wzajemności oraz gęstej sieci procesów wymiany społecznej.

Na wpływ instytucji na tworzenie zaufania w życiu gospodarczym wskazuje także

amerykański noblista w dziedzinie ekonomii z 1972 roku Kenneth J. Arrow. Wśród nich

wymienia na pierwszym miejscu rząd, który jest, zdaniem tego autora, instytucją specyficzną

różniącą się od innych wyłącznym prawem do użycia środków przymusu. Wskazuje także na

instytucje takie jak: firma, partia polityczna czy kościół. Wszystkie one mają tą cechę

61 Lean management – metoda zarządzania, polegająca na ograniczeniu i usunięciu ze struktury organizacyjnej
„pewnych funkcji, realizowanych tradycyjnie w dużych przedsiębiorstwach, a zapewniających im
samowystarczalność, jak i pozbywanie się posiadanych zasobów, przedsiębiorstwa uzyskują większą
produktywność ogólną, wydajność pracy i jakość wywarzanych produktów i usług”. W. Błaszczyk, Metody
organizacji i zarządzania. Kształtowanie relacji organizacyjnych. Wydawnictwo PWN, Warszawa 2006, str. 271.
62 R. Putnam, Samotna gra…, str. 229.

17

wspólną, że pozwalają na realizację działań zbiorowych i umożliwiają alokację zasobów przy

wykorzystaniu metod nierynkowych. Zdaniem K. Arrowa, należy jednak wskazać jeszcze

jeden bardzo istotny zbiór instytucji, które autor ten nazywa „niewidzialnymi” – są to zasady

etyki i moralności. Jak pisze: w życiu społecznym zasadnicze znaczenie ma coś, co można by

nazwać «sumieniem», poczucie odpowiedzialności za wpływ własnych działań na innych”

63

.

Odwołuje się zatem do istnienia pewnej „ogólnej moralności”, która jest niezbędna do tego,

aby podejmować relacje gospodarcze z partnerami nie wyjaśnia jednak konkretnych jej

źródeł.

Inni autorzy, podobnie jak Mark Granovetter, wymieniają powiązania społeczne jako

jedno z istotnych źródeł zaufania. Danny Claro i Priscilla Claro identyfikują trzy zasadnicze

grupy czynników determinujących poziom zaufania. Pierwsza ma charakter gospodarczy. W

tym przypadku można mówić o pojawieniu się zaufania, gdy zgodnie z kalkulacjami

jednostek, koszty podjęcia działania naruszającego poprawne relacje między jednostkami

przekraczają korzyści, jaki podmiot mógłby osiągnąć je podejmując. Może więc ono, zdaniem

autorów, mieć charakter racjonalny.

Druga grupa czynników determinujących poziom zaufania ma charakter behawioralny.

Omawiani autorzy wskazują tu na występowanie dwóch elementów. Między jednostkami

może pojawić się więź społeczna, osobista, która umożliwia wyjście poza jedynie racjonalną

kalkulację. Drugi element jest zbieżny z podejściem proponowanym, jak już wcześniej

wspomniano przez K. Arrowa. Zaufanie może być bowiem, zdaniem autorów, oparte również

na wierze i przekonaniu o moralności i dobrej woli partnera w interakcji. Sprzyjają temu także

wspólne dla obu stron przekonania, normy i wartości.

Ostatnia z wymienianych przez D. Claro i P. Claro grup czynników dotyczy specyfiki

analizowanych relacji biznesowych. Autorzy przywołują tu trzy najistotniejsze cechy takiej

interakcji, które ich zdaniem determinują poziom zaufania. Pierwsza z nich stanowi

bezpośrednie odniesienie do koncepcji M. Granovettera jest nią bowiem zakorzenienie relacji

biznesowych w sieci powiązań społecznych. Istotny jest tu także fakt, iż zaufanie do jednego

partnera może być przenoszone na innych partnerów, z którymi dana jednostka nie jest

bezpośrednio powiązana. Należałby zatem uwzględnić również wpływ osób trzecich, które

stanowią ogniwa pośrednie. Mogą oni bowiem oddziaływać na poziom istniejącego zaufania

poprzez dostarczanie informacji zmniejszających niepewność co do zachowań drugiej strony.

Mogą to być informacje dotyczące poprzednich transakcji z podmiotem, ale może to być

63 K. Arrow, Granice organizacji, PWN, Warszawa 1985, str. 21.

18

także przekazywanie innym informacji o nieuczciwości jednej ze stron.

64

D. Claro i P. Claro w ramach grupy czynników związanych z cechami relacji

biznesowych podkreślają także specyficzny charakter wynikający z ciągłości tego zjawiska w

czasie. Nie jest ono bowiem statyczne, a ujęcie go w dynamicznym kontekście oznacza, iż w

analizach należałoby uwzględnić fakt, iż podmioty zbierają dane na temat dotychczasowych

relacji i stale uaktualniają informacje stanowiące przez nich podstawę zaufania. Jego poziom

może zatem ulegać zmianom w czasie.

Ostatni z wymienionych przez autorów czynników wskazuje na fakt, iż jednostki w

relacjach biznesowych kształtują poziom odczuwanego do danego podmiotu zaufania również

na podstawie analizy i oceny jego zdolności do wywiązania się z podejmowanych

zobowiązań. Można zatem powiedzieć, iż jest to kolejny oparty na racjonalnych przesłankach

determinant poziomu omawianego zjawiska.

Analizując źródła zaufania w relacjach społecznych Lynn G. Zucker wyróżniła trzy

jego typy, w zależności od sposobu powstawania

65

. Po pierwsze, traktuje je jako proces lub

wynik powtarzalności określonych interakcji. Ta ciągłość rodzi oczekiwania odnośnie ich

kontynuacji i staje się ważnym środkiem budowy reputacji i wizerunku firmy. Drugim

źródłem zaufania mogą być określone cechy osobowości. Podejmowaniu wzajemnych

zobowiązań i współpracy sprzyjają bowiem pewne podobieństwa współpracujących stron

66

, a

zaufanie pojawia się pomiędzy ludźmi, których coś łączy, więzi rodzinne, przyjacielskie,

wiek, grupa społeczna itp. Trzecim typem jest zaufanie oparte na funkcjonowaniu instytucji

społecznych wymuszających formalne struktury np. zaufanie do adwokata, czy biegłego

rewidenta.

Omawiając wpływ struktury na poziom zaufania pomiędzy podmiotami w sferze

społeczno – gospodarczej warto również przytoczyć klasyfikację opracowaną przez Bernarda

Williamsa. Wprowadził on rozróżnienie na zaufanie zagęszczone i rozproszone (inaczej

nazywane społecznym lub uogólnionym)

67

. Pierwsze z wymienionych odnosi się do sytuacji,

gdy aktor odczuwa zaufanie do osób, z którymi łączą go mocne, częste, osobiste (silne, jak

nazywał je Mark Granovetter

68

) powiązania. W przypadku drugich podmiotem zaufania jest

64 V.

Buskens, The social structure of trust, “Social Networks”, vol. 20, no. 3, 1998,

str. 266.

65 J.Sójka, M. Durzewska, Zaufanie jako kategoria teoretyczna. problemy definicyjne i aplikacyjne. w: „Kapitał
społeczny we wspólnotach”, red. H. Januszek, Wydawnictwo Akademii ekonomicznej w Poznaniu, Poznań
2005, str. 108-109.
66 Podobne postulaty zawarte zostały w koncepcji homofilii opisywanej przez P. Lazarsfelda i R. Mertona Por.
W. Denooy, A literary playground: Literary criticism and balance theory, „Poetics”, vol. 26, no. 5-6, August
1999, str. 387.

67

B. Williams, Formals Structures and Social Reality, w: D. Gambetta, “Trust: Making and Breaking

Cooperative Relation”, Blackwell 1990, str. 8.
68 Por. M. Granovetter, The Strength of weak ties, “American Journal of Sociology”, vol. 78, no. 6, 1973.

19

tak zwany „uogólniony inny”, a zatem osoby, od których dzieli jednostkę znacznie większy

dystans społeczny, a powiązania są słabe. Wendy M. Rahn i John E. Transue piszą: “społeczne

lub uogólnione zaufanie można postrzegać jako «stałą decyzję», aby większości ludzi wierzyć

na słowo – nawet tym, których nie znamy z naszego osobistego doświadczenia”.

69

Każda

jednostka może się zatem charakteryzować określonym poziomem zaufania zagęszczonego i

rozproszonego.

Dotychczas wskazywano na pozytywne aspekty wpływu struktury powiązań

społecznych na funkcjonowanie człowieka w gospodarce. Jednak takie więzi mogą nieść za

sobą również istotne zagrożenia i prowadzić do występowania negatywnych zjawisk w życiu

społeczno gospodarczym. Przykładem tego może być funkcjonowanie tak zwanych

„brudnych wspólnot”. Zjawisko to opisane zostało w literaturze przez Adama Podgóreckiego.

Pod pojęciem tym rozumie on „sieci wzajemnych powiązań, opartych na lojalnościach, które

są «cementowane za pomocą więzów rodzinnych, wzajemnie świadczonych usług,

wspólnictwa w dokonywaniu rozmaitych (...) naruszeń prawa, świadomości rozmaitych

postępków nagannych, partycypacji we wzajemnie korzystnych nieformalnościach,

możliwości wzajemnego szantażu...».”

70

Brudne wspólnoty opierają się zatem na istniejących powiązaniach między

określonymi jednostkami tworzącymi pewną wspólnotę, przy czym więzi te mają na celu

realizację określonych interesów jednostek, które z punktu widzenia społeczeństwa mogą być

postrzegane jako złe, nieuczciwe czy wręcz szkodliwe społecznie. Często pojęcie to pojawia

się w kontekście zachowań korupcyjnych lub zjawiska nepotyzmu. Może dotyczyć grup

społecznych, które są w jakiś sposób uprzywilejowane społecznie, np. sędziów, bankowców

czy polityków.

Sytuację, w której powiązania społeczne jednostek w negatywny sposób kształtują

życie społeczno – gospodarcze opisał również Edward Banfield. Charakteryzując społeczność

południowych Włoch opisał on przykład wioski Montegrano, w której pojawiło się

szczególne zjawisko. Badacz zwrócił uwagę na relacje, charakteryzujące się tym, że istnieją

bardzo silne więzi rodzinne wewnątrz nuklearnej rodziny.

71

Funkcjonuje w nich szereg norm i

wartości opartych na uczciwości, dotrzymywaniu zobowiązań, wywiązywaniu się z

69

W. M. Rahn, J. E. Transue, Social Trust and Value Change: The Decline of Social Capital in American Youth,

1976-1995, “Political Psychology”, Vol. 19, No. 3, Special Issue: Psychological Approaches to Social Capital,
Sep. 1998, str. 545,

70

A. Kiersztyn, Granice brudnej wspólnoty, w: Prace Katedry Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej

IPSIR UW Tom X „Idee naukowe Adama Podgóreckiego” red. J. Kwaśniewski, J. Winczorek, Warszawa 2009,
str. 4.

71 Nuklearna rodzina to rodzina, w której skład wchodzą jedynie dwa pokolenia – rodzice i dzieci. Por.: F.
Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny. Wprowadzenie, PWN, Warszawa 1984, str. 226.

20

obowiązków, wzajemności itp

72

. Tego typu normy sprzyjają budowie społeczności opartych

na głębokim wzajemnym zaufaniu. Jednak wszelkie relacje poza rodziną stanowiące

zewnętrzne powiązania społeczne jej członków oparte są na braku pozytywnych norm i

wartości, nieufności i oportunizmie. Takie zjawisko nazwał on amoralnym familiaryzmem

73

.

Podczas, gdy relacje społeczne występujące pomiędzy podmiotami w gospodarce

mogą się, zdaniem Marka Granovettra, w istotny sposób przyczyniać do zmniejszania zakresu

nadużyć pojawiających się w transakcjach, faktem jednak jest, iż takie zjawiska jednak

występują, co oznacza, iż zaufanie oparte na relacjach nie jest w stanie wyeliminować go

całkowicie. Zdaniem M. Granovettera dzieje się tak dlatego, iż zaufanie, chociaż z jednej

strony ma wpływ ograniczający to jednak stwarza pole do pewnych nadużyć. Więzi oparte na

zaufaniu sprawiają, iż jednostki stają się bardziej podatne na oszustwo, a im większe zaufanie

tym większy potencjalny zysk z oszustwa. Jak mówi M. Granovetter „rzadkość występowania

takich sytuacji świadczy o sile relacji osobistych i reputacji, to że pojawiają się regularnie

świadczy o ich ograniczeniach”

74

.

Nieuczciwe działania podejmowane przez jednostki w aspekcie organizacji

uwzględniające również wpływ struktury powiązań na zakres występowania tego zjawiska

stał się także jednym z elementów badań prowadzonych przez Daniela

Brassa, Kennetha

Butterfielda i Bruce’a Skaggsa. Wskazują oni na d

wie pespektywy dotychczasowych analiz

nieetycznych zachowań w organizacji: „złych jabłek” (bad apples) i „złych beczek” (bad

barrels). Pierwsza z wymienionych perspektyw poszukuje źródeł nieetycznych zachowań w

indywidualnych cechach jednostek, natomiast druga z wymienionych wskazuje na przewagę

wpływu zmiennych organizacyjnych i społecznych. Wśród zmiennych organizacyjnych często

wymieniane są system nagród, normy i kultura i kody zachowań. Ze zmiennych społecznych

autorzy przytaczają kulturowe i społeczne normy i wartości. D. Brass, K. Butterfield i B.

Skaggs poddają krytyce obydwa skrajne podejścia, przywołując podobne argumenty, jak

Mark Granovetter o niedo- i przesocjalizowanym podejściu. Model „złych jabłek” opiera się

bowiem na atomistycznym modelu funkcjonowania człowieka w organizacji, zaś podejście

„złych beczek” zakłada decydujący charakter wpływu zewnętrznego, narzucanego jednostce

przez samą organizację.

Autorzy proponują zatem model rozszerzający analizy o czynniki związane z

charakterem samego zdarzenia, takie jak: rozmiar konsekwencji, społeczny konsensus,

72 Por. F. Fukuyama, Social capital, civil society and development, “Third World Quarterly”, vol. 22, no 1, 2001,
str. 7-8.
73 J. Q. Wilson, Introduction to the Transaction Edition, w: “Political Influence” Red. E.C. Banfield,
Transaction Publishers, 2003, str. xx-xxi.
74

M. Granovetter, Economic action…, str.491-492.

21

prawdopodobieństwo osiągnięcia efektu i bliskość. W swoich badaniach uwzględniają

również czynniki ściśle związane z siecią relacji istniejących między jednostkami. Wśród nich

wyróżniają dwie grupy: czynniki wynikające z typu relacji, takie jak: siła, status, wielorakość

powiązań czy asymetria oraz charakterystyki sieci wynikające z jej struktury, takie jak:

gęstość sieci, klasteryzacja, strukturalne dziury

75

i stopień centralności.

76

Relacje między zaufaniem a siecią powiązań społecznych między podmiotami

podejmującymi kooperację na rynku był także przedmiotem badań Vincenta Buskensa.

Zbudował on model wpływu określonych cech struktury takiej sieci na poziom przejawianego

zaufania w stosunku do swoich rynkowych kooperantów. W wyniku przeprowadzonych w

1995 roku badań udało się mu wykazać pozytywny związek pomiędzy poziomem zaufania a

rosnącą gęstością sieci oraz liczbą węzłów, z którą dana jednostka jest powiązana (outdegree

centrality)

77

M. Granovetter podkreślał także, iż relacje gospodarcze mają bardzo często

przełożenie na powstawanie relacji społecznych. Jako przykład podaje zjawisko

wielokrotnych mandatów w grupach kapitałowych. Jednak, zdaniem tego autora, pojawia się

to nie tylko wśród elit biznesu, ale również na niższych poziomach struktur organizacyjnych.

Stanowi to przykład sytuacji, w której relacje biznesowe odchodzą od czystego modelu

działania w oparciu o mechanizm rynkowego. Można zatem stwierdzić, iż charakterystyczną

cechą powiązań społecznych w relacjach gospodarczych jest nie tylko, jak twierdzili

wcześniej wspomniani D. Claro i P. Claro, ciągłość relacji w czasie, co prowadzi do zmian

poziomu przejawianego zaufania. Pojawia się także tendencja do ewolucji relacji o

charakterze biznesowymi w kierunku relacji społecznej, osobistej.

W późniejszych swoich pracach M. Granovetter rozszerza swoją koncepcję poprzez

wprowadzenie rozróżnienia na dwa typy zakorzenienia społecznego gospodarki: relacyjne i

strukturalne. Pierwsze z nich dotyczy specyfiki istoty i jakości diadycznych relacji pomiędzy

powiązanymi jednostkami. Drugie z kolei koncentruje się na sieciowej strukturze relacji

pomiędzy większymi grupami aktorów. Takie dwustronne podejście pozwala jednocześnie

włączyć do analiz powiązania agentów zarówno na indywidualnym jak i zbiorowym

poziomie.

75 Jak pisze twórca koncepcji Robert Burt, dziury strukturalne pojawiają się w sytuacji gdy w sieci powiązań
społecznych mamy do czynienia z „dwiema niepowiązanymi ze sobą w innym sposób grupami” R. S. Burt,
Structural holes: The Social Structure of Competition”. Harvard University Press, 1995, str. 18.

76

D. Brass, K. Butterfield, B. Skaggs. Relationships and Unethical Behavior: A Social Network Perspective,

“The Academy of Management Review”, No 23, no. 1, 1998, str. 15-16.

77

V. Buskens, The social structure…, str. 265.

22

Aplikacje koncepcji Marka Granovettera

Koncepcja społecznego zakorzenienia nie została jednoznacznie przyjęta przez

środowisko socjologów. Pojawiały się głosy krytyczne zarzucające jej między innymi

ograniczenie wpływu na decyzje gospodarcze jedynie do działania jednego czynnika

78

, jakim

jest sieć powiązań społecznych, z pominięciem innych czynników, np. kulturowych.

79

Niekiedy wskazuje się również brak ujęcia koncepcji zakorzenienia w skali zjawisk i

zbiorowości makrospołecznych.

Mimo tych zastrzeżeń, stała się ona jednak inspiracją dla bardzo wielu prac z zakresu

socjologii gospodarki i organizacji. Jest także twórczo rozwijana. Najczęściej omawianym

rozszerzeniem koncepcji M. Granovettera w literaturze przedmiotu jest kategoryzacja, której

dokonali Shanon Zukin i Paul Di Maggio. W swojej pracy Structures of Capital. The Social

Organisation of the Economy autorzy ci wyróżniają cztery typy zakorzenienia: kognitywne,

kulturowe, strukturalne i polityczne

80

. Pierwszy z wymienionych dotyczy poziomu jednostki i

jej ograniczonej racjonalności w działaniach gospodarczych wynikającej z posiadanych

zdolności poznawczych. Zakorzenienie kulturowe odnosi się do wpływu wspólnych

przekonań danej zbiorowości na obierane strategie dotyczące decyzji gospodarczych. Wpływ

struktury społecznej jest przez autorów przyjmowany w takim samym rozumieniu, jak

przedstawione wcześniej, zaproponowane przez M. Granovettera, podejście. Natomiast

zakorzenienie polityczne podkreśla wpływ instytucjonalnych uwarunkowań (politycznych,

prawnych itp.) działań gospodarczych i podkreśla znaczenie walki o wpływy pomiędzy

aktorami gospodarczymi i pozagospodarczymi instytucjami na rynku.

Z kolei Aino Halinen i Jan-Åke Törnroos

81

zaaplikowali koncepcję zakorzenienia do

swoich analiz ewolucji sieci biznesowych. Autorzy ci wprowadzili więcej kryteriów podziału

zjawiska zakorzenienia poprzez uwzględnienie trzech perspektyw postrzegania (aktor - sieć,

diada - sieć i mik rosieć - makrosieć), dwóch wymiarów (horyzontalnego i wertykalnego)

oraz sześciu typów zakorzenienia: społecznego, politycznego, rynkowego, technologicznego,

czasowego i przestrzennego.

Większość autorów jednak nie rozbudowuje samej klasyfikacji zjawiska, a stara się

raczej analizować wpływ zjawiska również na inne sfery badań społeczno - gospodarczych.

78

Por. F. Collet, Economic Social Action and Social Network Inluences. A discussion around Mark Granovetter

sociology of economic life, „European Sociological Association Conference Papers” 2003, str. 2.
79 V. Zelizer, The purchase of intimacy, Princeton University Press 2007.
80

Sh. Zukin, P. DiMaggio, Structures od Capital. The Social Organization of the Economy, Cambridge

University Press, 1990, str. 16-25.
81 M. Hess, Spatial…, str. 13.

23

Przykłady zastosowań koncepcji zakorzenienia w różnych dyscyplinach badań zostały

przedstawione w Tabeli 2. Można wskazać wśród nich między innymi analizy dotyczące sieci

powiązań istniejących między firmami na rynku

82

, badania dotyczące rozwoju okręgów

przemysłowych

83

, kanałów marketingowych

84

, zachowań imigracyjnych

85

,

przedsiębiorczości

86

, fuzji i przejęć

87

oraz organizacyjnej adaptacyjności

88

.

dziedzina badań

Podmiot zakorzenienia

miejsce zakorzenienia

instytucjonalizm w
ekonomii (Polanyi)

gospodarka i systemy
wymiany

w społeczeństwie,
społecznych, politycznych i
kulturowych strukturach

Podejście systemowe w
biznesie (Business Systems
Approach)

firmy

w ramach instytucjonalnych
i regulacyjnych otoczenia
rynkowego

Nowa socjologia
gospodarki (Granovetter)

zachowania gospodarcze
jednostek i firm

w sieciach społecznych,
interpersonalnych powiązań

nauki o organizacji i
biznesie (Organisation and
Business Studies)

firmy, sieci

w czasie, przestrzeni,
strukturach społecznych,
rynkach, systemach
technologicznych,
systemach politycznych …

Georgrafia gospodarcza

firmy

w układach sieciowych i
instytucjonalnych

Tabela 2. Koncepcja zakorzenienia w wybranych dziedzinach badań.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Hess, Martin. ‘Spatial’ relationships? Towards a reconceptualization

of embeddedness. “Progress in Human Geography” 28, no. 2 (April 2004): str. 180.

Podsumowanie

Mark Granovetter podejmuje polemikę z koncepcjami funkcjonowania człowieka w

gospodarce zarówno w pracach ekonomistów jak i socjologów. Proponuje jednocześnie

własne podejście do tego problemu stanowiące niejako „trzecią drogę”, wolną od ograniczeń

skrajnych modeli człowieka ekonomicznego, socjologicznego i społeczno – ekonomicznego

wykorzystywanych w ramach dotychczasowych analiz zjawisk społeczno – gospodarczych.

82

B. Uzzi, B., The sources and consequences of embeddedness for the economic performance of organizations:

The network effect, “American Sociological Review”, vol. 61, no. 4 (1996), str. 674–698.
83

C.K. Leung, Personal contracts, subcontracting linkages, and development in the Hong Kong-Zhujiang Delta

region, “Annals of the Association of American Geographers”,vol. 83, issue 2, 1993, str. 272.
84

E. Bigne, A. Blesa, M. Ripolles, The Role of Embeddedness in Marketing Channel Relationships, “Zagreb

International Review of Economics and Business, Faculty of Economics and Business, University of Zagreb”,
vol. 5(Special C) December 2002, str. 5-20.
85 A. Portes, J. Sensenbrenner, Embeddedness and immigration: Notes on the social determinants of economic
action, “American Journal of Sociology”, vol. 98, no. 6 (1993), str. 1320.
86

A. Larson, Network Dyads in Entrepreneurial Settings: A Study of the Governance of Exchange Relationships,

“Administrative Science Quarterly”, Vol. 37, 1992, str. 76-104.
87 D. Palmer, B. Barber, X. Yhou, Y. Sousal, The friendly and predator acquisition of large US corporations in
the 1960s: the other contested terrain, “

American Sociological Review”, Vol. 60, August 1995, str. 469-499.

88 J.A.C. Baum, Ch. Oliver, Institutional embeddedness and the dynamic of organization populations.
“American Sociological Review”, vol. 57, August 1992, str. 540-557.

24

Koncepcja zakorzenienia społecznego gospodarki postrzega działania człowieka przez

pryzmat jego funkcjonowania w sieci powiązań społecznych. Zdaniem M. Granovettera to

więzi z innymi mogą wpływać na decyzje podejmowane przez jednostki na rynku.

Szczególnymi przejawami takiego wpływu jest występowanie zjawisk zaufania i nadużyć w

życiu gospodarczym.

Zakorzenienie społeczne gospodarki, jako nowatorska koncepcja postrzegania życia

gospodarczego, odegrało bardzo istotną rolę w dalszym rozwoju badań nad zjawiskami na

pograniczu socjologii, ekonomii i nauk o zarządzaniu. Skierowało bowiem uwagę badaczy na

zupełnie nowy obszar rozważań dotyczący postrzegania człowieka jako jednostki, której

działanie determinowane jest przez sieci powiązań społecznych, w których funkcjonuje.

Pozwoliło to na zastosowanie metod analizy sieciowej do badania zjawisk pojawiających się

w sferze gospodarczej. Koncepcja M. Granovettera zainspirowała również innych badaczy do

podjęcia tematu powiązań społecznych także w innych dyscyplinach naukowych.

Bibliografia

1.

F. Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny. Wprowadzenie, PWN, Warszawa 1984

2.

M. Alter, Carl Menger and‘ Homo Oeconomicus’: Some Thoughts on Austrian Theory

and Methodology, “Journal of Economic Issues”, vol. 16, no. 1, 1982.

3.

K. Arrow, Granice organizacji, PWN, Warszawa 1985.

4.

B. Barber, All Economies Are „Embedded”: the Career of a Concept, and Beyond,

“Social Research”, vol. 62, No 2 (summer 1995.

5.

J.A.C. Baum, Ch. Oliver, Institutional embeddedness and the dynamic of organization

populations. “American Sociological Review”, vol. 57, August 1992,.

6.

G. Becker, Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, PWE, Warszawa 1990.

7.

J. Beckert, Economic Action What is sociological about economic sociology?

Uncertainty and the embeddedness of economic action, “Theory and Society”, vol. 25,
no. 6, 2010.

8.

E. Bigne, A. Blesa, M. Ripolles, The Role of Embeddedness in Marketing Channel

Relationships, “Zagreb International Review of Economics and Business, Faculty of
Economics and Business, University of Zagreb”, vol. 5(Special C) December 2002.

9.

W. Błaszczyk, Metody organizacji i zarządzania. Kształtowanie relacji

organizacyjnych. Wydawnictwo PWN, Warszawa 2006.

10.

D.

Brass, K. Butterfield, B. Skaggs, Relationships and Unethical Behavior: A Social

Network Perspective, “The Academy of Management Review”, No 23, no. 1, 1998.

11.

R. S. Burt, Structural holes: The Social Structure of Competition”. Harvard University

Press, 1995.

12.

V.

Buskens, The social structure of trust, “Social Networks”, vol. 20, no. 3, 1998.

13.

M. Cangiani, The problem of Karl Polanyi, “The intercollegiate Review” Spring (July

2006).

14.

P. Chmielewski, Homo sociologicus. Model a rzeczywistość, „Studia socjologiczne”,

nr 3, 1998.

25

15.

F. Collet, Economic Social Action and Social Network Inluences. A discussion around

Mark Granovetter sociology of economic life, „European Sociological Association
Conference Papers” 2003.

16.

W. Denooy, A literary playground: Literary criticism and balance theory. “Poetics”,

vol. 26, no. 5-6, August 1999.

17.

J. Drahokoupil, Re-Inventing Karl Polanyi: On the Contradictory Interpretations of

Social Protectionism, “Czech Sociological Review”, vol. 40, no. 6, 2004.

18.

J. Dussenburry, Income, Saving and the Theory o Consumer Behavior, Harvard

University Press, 1949.

19.

F. Fukuyama, Social capital, civil society and development, “Third World Quarterly”,

vol. 22, no 1, 2001.

20.

F. Fukuyama. Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, PWN, Warszawa –

Wocław, 1997.

21.

M. Granovetter, Economic Action and Social Structure: The Problem of

Embeddedness, „American Journal of Sociology”, vol. 91, no. 3, 1985.

22.

M. Granovetter, Getting a job. A study of Contacts and Careers, Harvard University

Press, Cambridge 1974.

23.

M. Granovetter, The impact of social structure on economic outcomes, “Journal of

Economic Perspectives“,vol. 19, No 1, 2005.

24.

M. Granovetter, The Strength of weak ties, “American Journal of Sociology”, vol. 78,

no. 6, 1973.

25.

M. Hess, Spatial relationships? Towards a re-conceptualisation of embeddedness,

“East”, 2003.

26.

A. Hirschman, Rival Interpretations of Market Society: Civilising, Destructive or

Feeble? „Journal of Economic Literature”, vol. 20, no. 4, 1984.

27.

A. Kiersztyn, Granice brudnej wspólnoty, w: Prace Katedry Socjologii Norm,

Dewiacji i Kontroli Społecznej IPSIR UW Tom X „Idee naukowe Adama
Podgóreckiego” red. J. Kwaśniewski, J. Winczorek, Warszawa 2009.

28.

W. Kwaśnicki, Ekonomia klasyczna – spojrzenie z innej perspektywy, Instytut Nauk

Ekonomicznych, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, 2007.

29.

A. Larson, Network Dyads in Entrepreneurial Settings: A Study of the Governance of

Exchange Relationships, “Administrative Science Quarterly”, Vol. 37, 1992.

30.

J.-L. Laville The Social Dimension of the economy according to Mark Granovetter,

“Sociologica”, No. 2, 2007.

31.

H. Leibenstein, Beyond economic man, Harvard University Press, 1976.

32.

C.K. Leung, Personal contracts, subcontracting linkages, and development in the

Hong Kong-Zhujiang Delta region, “Annals of the Association of American
Geographers”,vol. 83, issue 2, 1993.

33.

A. Lompart, Socjologiczne podejście do ekonomii w teoriach Talcotta Parsonsa,

Niklasa Luhmanna i Pierre’a Bourdeiu, „Studia socjologiczne", nr 1 (184), 2007.

34.

L. von Mises, Ludzkie działanie, Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 2007.

35.

W. Morawski, Socjologia ekonomiczna. Problemy. Teoria. Empiria, PWN 2001.

36.

D.C. North, R.P. Thomas, An Economic Theory of the Growth of the Western World,

„The economic history review” Second Series Vol. XXIII, No 1 1970.

37.

D.C. North, Instytucje, ideologia i wyniki gospodarcze, Forum Obywatelskiego

Rozwoju, nr 1, 2007.

38.

D. Palmer, B. Barber, X. Yhou, Y. Sousal, The friendly and predator acquisition of

large US corporations in the 1960s: the other contested terrain, “

American

Sociological Review”, Vol. 60, August 1995.

39.

K. Polanyi, Wielka transformacja. Polityczne i ekonomiczne źródła naszych czasów,

26

PWN, Warszawa 2010.

40.

S. Popkin, The rational Peasant, University of California Press, 1979.

41.

A. Portes, J. Sensenbrenner, Embeddedness and immigration: Notes on the social

determinants of economic action, “American Journal of Sociology”, vol. 98, no. 6
(1993).

42.

R. Putnam, Samotna gra w kręgle, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne,

Warszawa 2008.

43.

W. M. Rahn, J. E. Transue, Social Trust and Value Change: The Decline of Social

Capital in American Youth, 1976-1995, “Political Psychology”, Vol. 19, No. 3, Special
Issue: Psychological Approaches to Social Capital, Sep. 1998.

44.

R. Richter, New Economic Sociology and New Institutional Economics, Annual

Conference of the International Society for New Institutional Economics ( ISNIE )
University of Saarland New Economic Sociology and New Institutional Economics
Papers, No 1, 2001.

45.

R. Rizza, The Relationship between Economics and Sociology: The Contribution of

Economic Sociology, Setting out from the Problem of Embeddedness, “International
Review of Sociology / Revue Internationale de Sociologie”, 16, no. 1, March 2006.

46.

J. Rodrigues, Endogenous preferences and embeddedness: A reappraisal of Karl

Polanyi, vol. 38, no. 1 (2004).

47.

J. Sójka, M. Durzewska, Zaufanie jako kategoria teoretyczna. problemy definicyjne i

aplikacyjne. w: „Kapitał społeczny we wspólnotach”, red. H. Januszek, Wydawnictwo
Akademii ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2005.

48.

R. Swedberg, Economics and Sociology: redefining their boundaries: conversations

with economists and sociologists, Princeton University Press, 1990.

49.

R. Swedberg, Interpretive Economic Sociology: On the Relationship between Max

Weber’s Basic Sociological Terms and his Economic Sociology, CSES Working Paper
Series, vol. 29, no. March 2005.

50.

K. Szarzec, Mikroekonomiczne podstawy szkoły nowej ekonomii klasycznej, w:

„Teoretyczne aspekty gospodarowania”, Red. D. Kopycińska, Katedra Mikroekonomii
Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, 2005.

51.

K. Szarzec, Racjonalny podmiot gospodarczy w klasycznej myśli ekonomicznej i jej

współczesnych kontynuacjach. PTE i Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków
Ekonomicznych, Warszawa 2005.

52.

P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków, 2002.

53.

P. Sztompka, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, 2007.

54.

J. Titenbrun, Między indywidualizmem a subiektywizmem: podstawy metodologiczne

szkoły austriackiej http://pthm.org.pl/downloads/teksty-tittenbrun01.pdf, (download
11.10.2011).

55.

J.H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, PWN, Warszawa 2004.

56.

B. Uzzi, B., The sources and consequences of embeddedness for the economic

performance of organizations: The network effect, “American Sociological Review”,
vol. 61, no. 4 (1996).

57.

B. Williams, Formals Structures and Social Reality, w: D. Gambetta, “Trust: Making

and Breaking Cooperative Relation”, Blackwell 1990.

58.

O. Williamson, Markets and Hierarchies, New York Free Press, 1975.

59.

J. Q. Wilson, Introduction to the Transaction Edition, w: “Political Influence” Red.

E.C. Banfield, Transaction Publishers, 2003.

60.

D. Wrong, Przesocjalizowana koncepcja człowieka w socjologii współczesnej, w: E.

Mokrzycki, „Kryzys i schizma”, PIW, Warszawa 1984.

61.

V. A. Zelizer, Making multiple monies, w: “Explorations in economic sociology”, R.

27

Swedberg (Red.), Russell Sage Foundation 1993.

62.

V. Zelizer, The purchase of intimacy, Princeton University Press 2007.

63.

Sh. Zukin, P. DiMaggio, Structures od Capital. The Social Organization of the

Economy, Cambridge University Press, 1990.

28