NARODZINY GOTYKU I GOTYK WE FRANCJI

Termin gotyk- Giorgio Vasari, 1550.
Nazywano też „opus francigenum‟- francuska szkoła budowlana.

1. Przejście od romanizmu do gotyku. Zaczyna się ono we Francji ok. połowy XII wieku, w

Anglii w 1175, w Niemczech po 1200.

2. Gotyk dojrzały

Przemiany w polityce (zdobycie przez Francję znacznej władzy w Europie dzięki mocnemu
królestwu o tendencjach centralistycznych), w społeczeństwie (wzrost znaczenia
mieszczaństwa) i w filozofii (scholastyka) stworzyły nowy obraz świata, który swój
najpełniejszy wyraz artystyczny znajduje w strukturze i dekoracji katedr XIII i XIV wieku.
Francuski program katedralny zdobywa sobie powszechne uznanie (wymiana pomiędzy
strzechami budowlanymi) i prowadzi do niezwykle silnego ujednolicenia architektury w
Europie.

3. Późny gotyk

Wiek XIV charakteryzuje się epidemiami, wojnami o biedą, pod względem duchownym
mistyką, pod względem społecznym przewagą mieszczaństwa; w dalszym ciągu rozwija się
narodowe, odrębne formy architektoniczne. Preferowane są kościoły i kaplice do prywatnego
nabożeństwa. Wzrasta rola dekoracji. Około 1400 i później zamierają niedokończone wielkie
budowle. Sztuki piękne uwalniają się od związku z architekturą kościelną i stają się
samodzielne.

IDEA KATEDRY GOTYCKIEJ:
Katedra, jako Jeruzalem Niebieskie.
Orientowana na wschód, „bo Chrystus jako Ten wkroczył od wschodu do swej świątyni” (Księga
Ezechiela 43,1 nn. Nazywa się go także Porta Sanctuarii.
Katedra jest próbą naśladowania struktury wszechświata. Pojmowana, jako model średniowiecznego
„uniwersum”. Rozumiana jako model kosmosu. Projektując kościół wg proporcji harmonicznych, nie
tylko naśladował porządek świata widzialnego, lecz przekazywał także coś z doskonałości Królestwa
Bożego.
Biblijną Świątynię Salomona uważano za prototyp świątyni chrześcijańskiej, oraz mistyczny obraz
nieba, której proporcje odpowiadają proporcjom akordów muzycznych. W budowli gotyckiej
graficzna ekspresja struktury architektonicznej zastępuje malarskie przedstawienia Nieba, które
zdobiły absydy kościołów romańskich.
System architektoniczny wczesnego gotyku jest pod względem estetycznym, technicznym i
symbolicznym- związany ściśle z metafizyką „miary, liczby i wagi”. Jest to też próba zamknięcia w
kamiennym kształcie owej wizji kosmosu, którą powołali do życia platończycy z Chartres.
Na Zachodzie pod wpływem św. Augustyna piękno pojmowano w kategoriach muzycznych- podobnie
jak na Wschodzie sądzono, że ikony uczestniczą w świętej rzeczywistości, którą przedstawiają- jak tu
współbrzmienia muzyczne, zawarte w uchwytnych dla oka proporcjach dzieł ludzkiej ręki, mają udział
w wiecznej harmonii. Według św. Augustyna liczba jest drogą, która prowadzi intelekt od
pojmowania rzeczy stworzonych do niewidzialnej Prawdy w Bogu.
W drugiej ćwierci XII wieku augustyńska filozofia piękna została we Francji podchwycona przez dwa
prądy intelektualne. Pierwszy to grupa platończyków, łączących idee platońskie z chrześcijańskimi i
skupiona w szkole w Chartres, a drugi to nurt wywodzący się z ascetycznych opactw cysterskich w

Cîteaux i Clairvaux. Kultura francuska XII wieku stałą się syntezą tych dwóch prądów. Oba silnie
oddziaływały na sztuką owych czasów.
Nie tylko wymiary całej świątyni, ale i poszczególne elementy (np. zworniki) są powiązane
geometrycznymi relacjami, odpowiadającymi z kolei stosunkom boków szeregu kwadratów, których
pola zwiększają się w postępie geometrycznym. Kwadrat służy, jako moduł dla architektów. Świadczy
o tym również „Szkicownik” Villarda de Honnecourt, działającego w drugiej ćwierci wieku XIII.
Jak pisze Simson, o stylu gotyckim nie decydują elementy konstrukcyjne, ale przede wszystkim
światło oraz związek pomiędzy strukturą tektoniczną a zewnętrzną postacią architektury. Światło
sączy się przez okna, choć wnętrza gotyckie nie są szczególnie jasne (dzięki barwnym witrażom).
Wielkie okna zaś, nie są otworami, lecz przenikniętymi światłem ścianami. Dekoracja jest całkowicie
podporządkowana systemowi, jaki tworzą żebra sklepienne i podpory. Zaakcentowany jest szkielet
architektoniczny. Unika się ukazania rzeczywistej grubości ściany czy filarów. Wrażenie masywności
muru jest niweczone, na przykład arkady zostają rozłożone na szereg pojedynczych łuków, podpory
zamieniają się zaś, w wiązki smukłych trzonów. Wewnątrz powstaje swoisty system graficzny, który
przekłada się też na układ sił. Nadrzędną ideą estetyczną było ożywienie bezwładnych mas muru oraz
zwiększenia napięcia w całej przestrzeni wewnętrznej Duch gotyckich katedr jest wyrazem klasycznej
scholastyki, syntezą teologii i filozofii.
W nie mniejszym stopniu jest też katedra wyrazem nowej władzy królów francuskich. Rozwija się
przez to idea unifikacji królestwa. Jest ona widocznym dowodem królewskiego dążenia do władzy.
W XIII wieku galerie królewskie na fasadach i ustanowienie katedry miejscem koronacji (Reims)
czynią te zależności jawnymi dla całego świata.
Wraz ze wzrostem rangi mieszczaństwa w XIV i XV wieku, wykształca się nowa warstwa społeczna,
obdarzona świadomością stanową. Wznosi ona swoje świątynie już nie, jako obowiązek, ale w
ramach wolnej współpracy, nadając im nowe znaczenie: kościół jest symbolem miasta, miejscem
zgromadzenia gminy, ale także wnętrzem, gdzie duma mieszczańska znajduje wyraz w bogactwi
wyposażenia oraz fundacjach prywatnych kaplic.

KONSTRUKCJA:
Żaden element zaliczający się do cech architektury gotyckiej nie jest wynalazkiem gotyku,
wykorzystuje elementy romanizmu ale scalone, bo jak też pisze Pevsner : „styl nie jest sumą
poszczególnych, określonych form, lecz stanowi jednolitą całość.”
 Sklepienia krzyżowo-żebrowe- sklepienie kolebkowe obciążało mury na całej długości, przy
sklepieniu krzyżowym skupia się na czterech punktach oparcia, a to wymaga rzutu kwadratowego,
stąd i przęsła mają taki kształt; w sklepieniu zaś żebrowym muszą być podparte tylko gurty i żebra
przekątne, zamiast budowania rusztowania krążynowego, wystarczy budować ruchome rusztowania
wiszące- same krążyny- oszczędność drewna.
 Łuk ostry- umożliwia wznoszenia sklepienia na rzucie prostokąta przez co można było wprowadzić
i przęsło prostokątne oraz zrzucić romański system wiązany, łuk ostry z trzema różnymi stopniami
ostrości, umożliwia zwiększenie ilości punktów podparcia wraz ze zmniejszeniem obciążenia
poszczególnych punktów podparcia.
 Przypory- zastępują masywne płaszczyzny murów i wzmacniają konstrukcję.
 Fasady- zaznaczają się ich trój podział, mają trzy wejścia, które odpowiadają trzem nawom. Nad
portalami znajdował się często, szczególnie we Francji albo władców judejskich, poprzedników
Chrystusa, dzierżących zamiast berła- gałązkę z drzewa Jessego, albo tradycyjne, romańskie
wyobrażenie Maiestas Domini ze starcami apokaliptycznymi.
 Strzecha- była to organizacja świeckich (już nie zakonników) budowniczych, kamieniarzy,
murarzy, pod przewodnictwem mistrza. Byli to ludzie wolni, różnych narodowości i środowisk, którzy

zatrudniali się przy rozmaitych budowlach. Były instytucją samodzielną o własnych prawach i
tradycjach. Rozkwitała na placach budowy północno francuskich katedr.
Witraże- w oknach naw bocznych i prezbiterium, nawy głównej i transeptów, są obrazowymi
nośnikami programów teologicznych, źródłem nierealnego oświetlenia wnętrza, w którym wierny
będzie: „rozpamiętywać i rozumieć światło materialne jako symbol niematerialnego strumienia
światła” (Dionizy Areopagita).
Maswerk- rozwój zaczyna się po 1211 w Reims. Odzwierciedla zmieniające się potrzeby
ornamentalne.
Transept- ujednolicenia przestrzeni i akcentowanie osi podłużnej zachód- wschód prowadzą już w
Notre- Dame w Paryżu do redukcji wyrastającego poza obręb murów transeptu. Wprawdzie wiele
bazylik zachowuje wciąż wystający transept (Anglia), to Hiszpania i Niemcy rezygnują z nich
przeważnie całkowicie.
Prezbiterium- z reguły nie buduje się krypty, dlatego przestrzeń prezbiterialna jest tylko niewiele
podwyższona. Ale rozrasta się ona daleko poza skrzyżowanie nawy głównej z transeptem. Kaplice
wokół są wiązane w wieniec wielokątów, których sklepienia stapiają się ze sklepieniem obejścia.

GOTYK WE FRANCJI
Obok narodowego schematu katedralnego, wykształcają się regionalne typy budowli:
•Ile-de-France- St. Denis i naśladujące go budowle, aż po Paryż (Notre- Dame)
•Szampania- St-Remi w Reims, Châlons, Noyon
•Normandia- charakterystyczne dla Normandii wydrążanie murów (w formach już gotyckich), okna w
zewnętrznej warstwie muru, wewnętrzna warstwa przepruta rzędami łuków. Empora. Otwarte do
wewnątrz, wieże na skrzyżowaniu nawy głównej z transeptem, z 8- lub 12-dzielną kopułą żebrową.
•Burgundia przejmuje z Normandii sposób przeprucia murów i otwartą wieżę nad skrzyżowaniem
nawy głównej z transeptem. Często poligonalne zamknięcie prezbiterium bez obejścia. Otwarte
przedsionki. Gotyk cysterski: prosty układ przestrzenny, skromna artykulacja ścian. Punkt wyjścia dla
włoskich i niemieckich kościołów zakonów żebrzących.
•Andegawenia- (styl Plantagenetów), rejon Loary
- kościoły halowe z 3 nawami równej wysokości (w tradycji romańskich trój kolebkowych hal z
Poitou. Rzadko budowle monumentalne.
- kościoły salowe bez podziału ścian, z oknami o półkolistych zamknięciach, ośmiodzielne, kopulaste
pola sklepienne z delikatnymi żebrami, oddzielone od sąsiednich przęseł cienkimi, okrągłym w
przekroju żebrem (zamiast okrągłego gurtu)- sklepienie andegaweńskie. Oddziaływało na Westfalię.
•południowa Francja- kościoły salowe z poligonalnym prezbiterium bez obejścia, niskie kaplice
pomiędzy filarami przyporowymi, nad nimi strefa okienna. Także prymitywne sale z łukami
przyporowymi pomiędzy skarpami.

W roku 1140 położono kamień węgielny pod budowę pierwszego gotyckiego chóru opactwa St. Denis
(konsekrowanego w 1144). Przestrzeń biegnie tam swobodnie, transept nie wystaje tak mocno poza
zewnętrzne mury chóru (jak we wcześniejszej architekturze), a rozczłonkowanie budowli jest
przejrzyste. Fasada zachodnia naśladuje typ dwuwieżowej fasady z Caen- wzór dla katedr w północnej
Francji, tu poszerzony o dwa boczne wejścia, o okrągłych łukach
11 czerwca 1144- poświęcenie nowego chóru w St. Denis (budowany od 1137 roku wg pomysłu opata
Sugera).
Nowe elementy stylowe w St. Denis
- przedsionek nawiązuje jeszcze do masywnych karolińskich i ottońskich maswerków, jednakże
pojawiła się innowacja: prostokątnej nawie głównej towarzyszą dwie nawy boczne, przykryte

przęsłami sklepień krzyżowo- żebrowych, koliste w przekrojach żebra spływają wprost na cienkie
służki otaczające wiązkami podpory filarówjeden spójny system.
- chór. Wzniesiony na wcześniejszej romańskiej krypcie, otoczony obejściem z wieńcem 7
promienistych kaplic, połączone wnętrza kaplic tworzyły jakby drugie obejście zewnętrzne, żebra
narteksu przybrały tu postać wałków, wystających z impostów prostych kolumn. Każdą z kaplic
oświetlają dwa okna, otwarte po obu stronach. Dodatkowe żebra spływają ze zwornika
sklepieniaświatło.

Caen- do której nawiązuje:

Nowy styl szybko rozszerzył się po Europie: St. Denis, Noyon, Paryż, Laon, Canterbury, Chartres,
Reims, Amiens, Kraków, Wiedeń, Praga, Mediolan.
Surger opisał swoje dzieło w książce : „Liber de rebus in administratione sua gestis”. Opis kościoła
wyjaśnia, że Surger patrzy na swoje dzieło “jak na podnoszący człowieku ku Bogu zastępnik miasta
bożego, dzięki światłu i panującej nad materią i formą zasadzie miary”.
Fasada St. Denis wywodziła się z dwuwieżowej fasady normandzkiej- Suger długo przebywał w
Normandii.




W pierwszych kościołach gotyckich- Saint- Denis, Chartres, Sens- istniały empory
(trzykondygnacyjna struktura ścian), ale kilka lat później dodano triforia- niski płytki ganek, między
emporami a oknami, otwierającymi się poprzez arkady na nawę główną. Dlatego z trzech zrobiła się
czterokondygnacyjna struktura ściany (na przykład w Noyon i Laon). Arkady przyziemia mają
zmienny system podpór z filarami wiązkowymi w narożnych punktach. Sklepienia są sześciopolowe.

Pierwsze katedry zachowały jeszcze ciężkość masywności romańskich świątyń, czemu sprzyjały:
zmienność podpór i wynikający z tego podział sklepienia na sześć segmentów oraz stosowanie
kwadratowych przęseł. W Laon występowały już wszędzie okrągłe podpory, jednak służki związane
były po dwie lub po trzy, na zmianę, więc sklepienie nadal było sześciodzielne.

Laon

Noyon

W Notre Dame w Paryżu wszystkie podpory to masywne kolumny, ale wiązki służek nie różnią się od
siebie (nie mają też pierścieni), zamiast triforium wprowadzono tam szereg okrągłych okien, choć w
prezbiterium (zgodnie z tradycją normańską) zostawiono jeszcze empory. Plan kościoła wskazuje
tendencję do centralizacji, transept umieszczony jest niemal a połowie długości. W nawie głównej i w
chórze są podwójne nawy boczne (jak w Cluny III). Transept występuje tylko nieznacznie poza
zewnętrzne mury naw bocznych. Pierwotnie wokół obejścia nie było kaplic (obecne są późniejsze).
Przestrzeń nie była tu już podzielona na liczne, izolowane jednostki (wnętrze nie jest addytywne)-
występuje podział jedynie na części: zachodnią, środkową i wschodnią. Rytm wnętrza wyznacza
równomierna kolejność ostrołukowych arkad z gęsto uszeregowanymi filarami- wrażenie jak w
bazylikach wczesnochrześcijańskich- dążenia ku wschodowi.

Notre- Dame w Paryżu

Rozwój gotyckiego stylu można prześledzić od St. Denis do Noyon i od Noyon do Paryża, a swój
szczytowy punkt osiągnął w kościołach, których czas rozpoczęcia budowy przypada na koniec
dwunastego wieku- jest to okres przekształcenia się wczesnego gotyku w dojrzały.
Katedra w Chartres, po pożarze w 1194 roku została praktycznie wzniesiona na nowo, zrezygnowano
całkowicie z sześciodzielnego sklepienia, zastąpiona go czterodzielnym, krzyżowo- żebrowym, ale
przęsła bynajmniej nie były kwadratowe. Gęstszy był natomiast rytm przęseł i podpór. Te zaś, były
okrągłe i z każdej strony miały po jednej służce aż do nasady sklepienia- były naśladowane przez
twórców katedr w Reims, Amiens i Beauvais. Powstała ogólna harmonia wszystkich elementów,
charakteryzująca i plan i całość układu przestrzennego- równoważą się tu trzy energi e kinetyczne,
działające w przeciwnym kierunku. Także olbrzymia wysokość wnętrz (powszechne były stosunki
szerokości nawy do jej wysokości, które wynosiły 1:1,4 do 1:3,4.

Chartres

Amiens

Reims

Beauvais

Zauważalny jest także pęd ku wysokości- wysmuklenie wszelkich elementów budowli. Górna partia
okien stanowi jedną, wielką płaszczyznę za szkła, okna przedzielone są mocno profilowanym,
kamiennym i laskowaniem i maswerkiem.
Droga rozwojowa maswerku da się prześledzić od katedry w Chartres poprzez Reims aż do Amiens.
W okresie poprzedzającym budowę katedry w Reims trudno jeszcze mówić o maswerku- bo było to
tylko wpisanie koła w pole łuku, między dwoma, smukłymi, bliźniaczymi oknami- ściana pozostałą
nienaruszona. W Reims zrezygnowano z utrzymania jednolitej struktury muru, a w Amiens mamy już
czterokrotny podział okna (pionowy), dlatego motyw koła zostaje zwielokrotniony, widać więc pewne
„unerwienie”, które także jest dostrzegalne w partii sklepienia.
Zarówno wygląd zewnętrzny jak i wewnętrzny katedr gotyckich z końca XII i początku XIII wieku
harmonizuje ze sobą (przynajmniej w projektach, bo tylko jedna została ukończona zgodnie z nim- w
Tournai w Belgii i katedra w Laon- choć tam miało być siedem wież, a jest pięć- więc brak dwóch w
fasadzie).
Wieża o strzelistym zakończeniu jest tworem ducha gotyckiego. Iglica katedry w Chartres jest
pierwszą we Francji, a oksfordzka w Anglii. Przypory i łuki przyporowe- to nie tylko elementy
konstrukcyjne, ale część podporządkowane zewnętrznej logice, wyrażające to samo napięcie, co we
wnętrzu.

GOTYK WE FRANCJI WG W. KOCHA
Wczesny gotyk:
1137- XIII wiek, przebudowa kościoła opackiego St. Denis, opat Suger, po raz pierwszy
wykorzystanie konstrukcyjnych możliwości ostrołuku, systemów filarów i łuków
przyporowych.
sklepienie krzyżowo- żebrowe (pochodzenia normandzkiego)
obejście prezbiterium z wieńcem kaplic nie jest sumą izolowanych wnętrz, tylko jednolitą
przestrzenią podzieloną jedynie systemem przęseł.
kolejne budowle aż do paryskiej Notre- Dame są bazylikami emporowymi, często z
tryforium, a więc o wnętrzach czterokondygnacyjnych (Laon, Noyon, Soissons).
okna lancetowe bez maswerków.

fasady dwuwieżowe z oknem rozetowym na osi, rozeta i fasada paryskiej ND stała się
wzorem dla wielu katedr, wieże z Laon naśladowano w Bambergu, Lozannie, Naumburgu,
Limburgu.
bogata ornamentacja głowic.
koncentracja rzeźby w portalach.
znakomite witraże.
bazylika bez empor: Sens, katedra, 1143-1163, z trójkondygnacyjnym wnętrzem (arkady,
tryforia, okna) stanowi wzór dla wielkich katedr XIII wieku.

Sens

Soissons

Dojrzały gotyk:
Chartres, 2 poł. XII w.- 1260, końcowa faza wczesnego gotyku, trójkondygnacyjna ściana
wnętrza (arkady- tryforia- górne okna) staje się w klasycznym gotyku powszechna;
podwyższone zostają arkady oraz okna.
czterodzielne sklepienia krzyżowo-żebrowe nad prostokątnymi przęsłami są już
powszechne.
romańskie, półkoliste plany prezbiterium, obejścia i kaplic zmieniają się w wielkoboczne.
okrągłe filary z czterema cienkimi służkami zmieniają się w filary wiązkowe.
pierwsze maswerki w Reims, 1211- 1311.
rosnąca wysokość budowli (Chartres 36m, Beauvais 48m) wymaga podwójnych i
potrójnych łuków przyporowych.

ściany zbyteczne po przejęciu obciążenia przez system przypór, zastąpione przez witraże,
po przekształceniu pulpitowych dachów naw bocznych w ciąg poprzecznych daszków
wielopołaciowych możliwe stało się również przeszklenie tryforiów (Kolonia)
maswerki, rozety i wimpergi osiągają największe wyrafinowanie dekoracji.
coraz bogatsza rzeźba figuralna w portalach i na fasadach, rzadziej we wnętrzach.
powszechnie stosowane katedralne systemy konstrukcyjne wypierają regionalne szkoły
wczesnego gotyku.

Późny gotyk:
stuletnia wojna z Anglią (1337-1453) zahamowała rozwój sztuk i rzemiosł. Jedynie w
południowej Francji wznoszono nieliczne kościoły halowe. Schemat katedralnej bazyliki z
okresu dojrzałego gotyku zarówno w planie, jak i układzie konstrukcyjnym pozostaje
niezmieniony. Nowości ograniczają się jedynie do dekoracji.
nawa środkowa tylko niewiele podwyższona w stosunku do naw bocznych.
czasem uproszczony plan chóru, arkady międzynawowe podwyższone, (choć rzadko) do
samego sklepienia (Dôle, katedra), mniejsze okna w górnej kondygnacji.
tryforia, przeważnie znikają.
filary wiązkowe zredukowane do filarów zwartych, miękko profilowanych.
obiegający filar gzyms impostowy znika lub zostaje zredukowany do kilku kapitalików na
służkach.
maswerki w rybie pęcherze (styl flamboyant), po raz pierwszy w kaplicy św. Jana katedry
w Amiens, często bez nosków.
sklepienia gwieździste z żebrami o gruszkowym profilu i ostrych krawędziach.
łuki w ośli grzbiet oraz często arkady już renesansowe o gotyckim profilowaniu.
przechodzenia profilowań odrzwi i okien ponad obramienia otworów.
ruchliwy detal rzeźbiarski portali, wimperg i wsporników, a także ścian wnętrza.
wybitne realizacje kaplic dworskich (Vincennes, Riom, Bourges, Melun, Dijon) o układzie
salowym.