Zmiany skórne wywołane przez promienie słoneczne

Dr med. M. Wyględowska-Kania,

Dr med. E. Krauze

Katedra i Klinika Dermatologii ŚAM w Katowicach

Kierownik: dr hab. med. L. Brzezińska-Wcisło

W powstawaniu zjawisk zależnych od światła najistotniejszą rolę odgrywają promienie

zawarte w docierającym na Ziemię promieniowaniu słonecznym, jednak w wyzwalaniu zmian

chorobowych mają również udział promienie emitowane przez sztuczne źródła światła. Słońce

ma nie tylko działanie niekorzystne, działa również korzystnie, gdyż wytwarzana w naskórku

melanina ma znaczenie ochronne, a syntetyzowana w tkance podskórnej witamina D3 spełnia

ważne funkcje w ustroju człowieka. Główną rolę w patofizjologii zmian posłonecznych przypisuje

się promieniom ultrafioletowym (UV). Wpływ promieni pozafioletowych na skórę zależy od

długości fal: promienie UVB o długości fali 290-320 nm mają najsilniejsze działanie

rumieniotwórcze, promienie UVA o długości fali 320-400 nm mają znacznie mniejsze działanie

rumieniotwórcze natomiast nasilają melanogenezę w efekcie czego powodują bardziej

intensywne i długotrwałe przebarwienia skóry. Opalanie jest następstwem uczynniania

melanosomów produkujących barwnik melaninę odkładający się w warstwie podstawnej

naskórka.

Spośród sztucznych źródeł światła mogących wywołać lub zaostrzyć procesy chorobowe,

największe znaczenie mają służące do oświetlania pomieszczeń lampy jarzeniowe, lampy

kwarcowe używane w lecznictwie oraz lampy bakteriobójcze stosowane do dezynfekcji

pomieszczeń laboratoryjnych i szpitalnych.

Normalna, zdrowa skóra chroni się w pewnym stopniu przed uszkodzeniami wywołanymi

przez światło przy pomocy różnych mechanizmów. Martwe komórki warstwy rogowej naskórka

odbijają część światła i absorbują go bez szkody dla skóry. Skóra biała odbija zaledwie 5%

padających prostopadle promieni, pozostałe 95% jest absorbowane, wtórnie rozpraszane

i odbijane w głębszych warstwach skóry. Płaszcz lipidowy na powierzchni warstwy rogowej

2

absorbuje światło słoneczne na całej jego szerokości jednak proces ten ma niewielkie

znaczenie.

Wrażliwość na słońce warunkuje kilka czynników do których należą: kolor włosów, oczu,

piegi, kolor skóry zimą. Określają one zdolność do opalania i w efekcie stopień ochrony przed

słońcem. Najgwałtowniej reaguje skóra ludzi o jasnej karnacji, zielonych oczach i rudoblond

włosach. Nawet po krótkotrwałym opalaniu mogą pojawić się objawy poparzenia. Do grupy tej

zaliczamy około 15% populacji. Ludzie o ciemnej karnacji i ciemnych włosach dysponują

znacznie lepszą ochroną naturalną.

Grupę schorzeń, w których występuje nadwrażliwość na promienie nadfioletowe (UV)

światła słonecznego określamy mianem fotodermatoz. Schorzenia te można uszeregować

w następujący sposób:

I.

Nabyte fotodermatozy do których zaliczamy: - wielopostaciowe osutki świetlne

- pokrzywkę słoneczną

- przewlekłe zmiany posłoneczne.

II.

Fotodermatozy uwarunkowane genetycznie z zaburzeniami metabolicznymi

(skóra pergaminowa i barwnikowa, porfirie).

III.

Odczyny fototoksyczne i fotoalergiczne zależne od czynników zewnętrznych (leki,

środki chemiczne).

IV. Dermatozy

gdzie

światło słoneczne jest czynnikiem zaostrzającym lub wyzwalającym

(np. toczeń rumieniowaty).

I. Wielopostaciowe osutki świetlne

Czynnikami

wywołującymi są głównie długie promienie nadfioletowe widma słonecznego

UVA. Schorzenie jest stosunkowo częste, zmiany są ograniczone do okolic odsłoniętych.

Osutki pojawiają się w dzieciństwie, nawracają stale w okresie wiosennym. Zmiany skórne

mają charakter wielopostaciowy, obok wykwitów rumieniowych stwierdza się grudki

i pęcherzyki mogące przypominać wyprysk, świerzbiączkę a także opryszczkę. W leczeniu

stwierdza się poprawę po zastosowaniu środków przeciwmalarycznych, beta karotenu

a także PUVA terapii.

Pokrzywka świetlna

Jest

rzadką odmianą pokrzywki w której już kilka minut po naświetlaniu występują

w miejscach odsłoniętych bąble pokrzywkowe utrzymujące się kilka godzin. Schorzenie to

częściej dotyczy kobiet i ma charakter przewlekły.

Leczenie polega na stosowaniu dużych dawek preparatów przeciwhistaminowych.

3

Przewlekłe zmiany posłoneczne

Obraz kliniczny charakteryzuje się obecnością zmian wypryskowych nie tylko

w miejscach eksponowanych na działanie promieni słonecznych, ale także w osłoniętych.

Przebieg jest wybitnie przewlekły, może dojść do erytrodermii, powstania zmian głębszych,

naciekowych przypominających klinicznie i histopatologicznie rozrosty limforeticularne.

W przypadkach o lżejszym przebiegu dobre efekty daje stosowanie beta karotenu, natomiast

cięższe stany wymagają stosowania immunosupresji.

II. Skóra pergaminowa i barwnikowa

Jest schorzeniem uwarunkowanym dziedzicznie, związanym z defektem endonukleazy,

enzymu odpowiedzialnego za naprawę DNA uszkodzonego przez promienie UV.

W miejscach odsłoniętych stwierdza się obecność piegów, plam barwnikowych,

soczewicowych, odbarwień, zaników i teleangiktazji, co nadaje skórze pstry wygląd.

Na podłożu tych zmian już w dzieciństwie dochodzi do rozwoju licznych nowotworów typu

brodawczaków, raków kolczystokomórkowych, mięsaków, czerniaków, co jest przyczyną

zgonów pacjentów przed ukończeniem 20-tego roku życia.

Leczenie polega na ochronie przed słońcem i ewentualnym stosowaniu retinoidów

aromatycznych w celu zapobiegnięcia wystąpieniu nowotworów.

Porfirie

Schorzenia

związane z zaburzeniami metabolizmu piroli, którym towarzyszy

nadwrażliwość na światło słoneczne. Wyróżnia się porfirię szpikową i wątrobową, w której

nadwrażliwość na światło nie odgrywa roli.

Porfiria szpikowa jest genetycznie uwarunkowana zaburzeniem syntezy hemoglobiny

w erytrocytach. Wyróżniamy tu porfirię erytropoetyczną wrodzoną charakteryzującą się

występowaniem na częściach odsłoniętych krwotocznych pęcherzy pozostawiających

nierówne, zagłębione i szpecące blizny. Zmiany dotyczą twarzy, małżowin usznych, rąk,

i w przypadkach przewlekłych mogą wytwarzać zmiany twardzinopodobne.

Charakterystyczne jest również czerwone zabarwienie zębów wskutek odkładania się

porforyn.

Druga postać, protoporfiria erytroetyczna charakteryzuje się różnopostaciowością zmian,

często są to pęcherzyki i pęcherze z pępkowatym zagłębieniem ustępujące

z pozostawieniem drobnych, wgłębionych blizenek.

W leczeniu poprawę można uzyskać po wielomiesięcznym stosowaniu beta karotenu.

4

III. Odczyny fototoksyczne

Czynnikami

wywołującymi mogą być rośliny, leki, środki chemiczne działające

zewnętrznie lub stosowane doustnie np.: sulfonamidy, tetracykliny, leki hipotensyjne,

przeciwpadaczkowe, zewnętrznie – furokumaryny, dziegcie i barwniki.

Odczyny fotoalergiczne są odczynami immunologicznymi związanymi z przeciwciałami

krążącymi lub nadwrażliwością późną. Mogą być wywołane przez sulfonamidy, chlorotiazid,

trankwilizery. Ze środków stosowanych zewnętrznie fotoalergenami mogą być leki lub

kosmetyki.

Wymienione powyżej schorzenia nie są jedynymi zmianami związanymi z negatywnym

wpływem promieniowania słonecznego.

Słońce ma ogromny wpływ na proces starzenia się skóry. Charakterystyczne dla starzenia

słonecznego skóry są grubsze zmarszczki, pobruzdowania oraz niewystępowanie

ścieńczenia skóry która może być wręcz pogrubiała. Starzenie się skóry pod wpływem

długotrwałego działania promieni słonecznych wykazuje różnice w stosunku do normalnego

starzenia się skóry związanego z wiekiem. Skóra starcza charakteryzuje się nadmiernym

rogowaceniem, suchością, ścieńczeniem, przebarwieniami, odbarwieniami,

pobruzdowaniem oraz wzmożoną urażalnością. W tak zmienionej skórze w miejscach

szczególnie eksponowanych na słońce dochodzi do powstawania stanów

przednowotworowych do których należą rogowacenie starcze lub słoneczne, róg skórny oraz

omówiona wcześniej skóra pergaminowa i barwnikowa.

Najczęściej, bo aż w 95% na podłożu zmian przednowotworowych powstaje nabłoniak

podstawnokomórkowy. Umiejscawia się głównie w okolicach odsłoniętych, cechuje się

niewielką, miejscową złośliwością i powolnym, wieloletnim wzrostem.

Drugim co do częstości występowania jest rak kolczystokomórkowy, który cechuje się

znacznie większą złośliwością, skłonnością do naciekającego wzrostu i powstawania

przerzutów do węzłów chłonnych. Raki skóry, jeśli są wcześnie wykryte i leczone to są

uleczalne w około 90%. Na uwagę również zasługuje fakt, że raki skóry dotyczą osób

w coraz młodszym wieku. Większość przypadków raka można byłoby uniknąć gdyby młodzi

ludzie wystrzegali się nadmiernej ekspozycji ciała na działanie promieni słonecznych.

Na szczególną uwagę zasługują znamiona barwnikowe zwiększające ryzyko zachorowania

na czerniaka złośliwego. W ostatnim czasie wprowadzono termin „Zespoły znamion

dysplastycznych”. Zespół ten charakteryzuje się obecnością znamion barwnikowych

występujących u kilku lub wielu członków rodziny, znamiona są liczne, o większych

wymiarach, mają nieregularne obrysy i niejednolite zabarwienie, płaskie lub nierównomiernie

5

wyniosłe w części środkowej, o powierzchni jakby wybrukowanej. Pojawienie się obwódki

zapalnej, powiększenie się znamienia lub jego rozpad mogą wskazywać na objawy

zezłośliwienia.

Czerniak to jeden z najbardziej złośliwych nowotworów skóry dający wczesne przerzuty.

Rozróżniamy cztery główne typy czerniaka w zależności od zmian z jakich powstają oraz

sposobu szerzenia się nowotworu:

I. Czerniak

wychodzący z plamy soczewicowej (5-20% przypadków) jest częstszy

u osób w starszym wieku, umiejscowiony głównie na twarzy a objawem

zezłośliwienia jest powstanie wyczuwalnych guzków.

II. Czerniak

szerzący się powierzchownie (60-70% przypadków) wywodzący się na ogół

ze znamion barwnikowych występuje w wieku średnim, zajmuje okolice zarówno

odsłonięte jak i osłonięte, rozwój jest powolny, wielomiesięczny lub nawet kilkuletni.

Objawem rozwoju czerniaka jest powiększenie, zmiana zabarwienia znamienia oraz

pojawienie się obwódki zapalnej i skłonności do rozpadu.

III.

Czerniak guzkowy - postać o najcięższym przebiegu (10-30% przypadków),

wywodząca się ze znamion lub skóry zdrowej. Ma charakter szybko powiększającego

się guzka z cechami rozpadu, bardzo szybki przebieg a lokalizuje się często na

głowie, karku i plecach.

IV.

Czerniak umiejscowiony na kończynach (około 5% przypadków) cechuje się

zajmowaniem okolic około i podpaznokciowych, dłoni i stóp.

Dlatego profilaktyka znamion barwnikowych odgrywa kolosalną rolę polegającą na

stałej, dokładnej kontroli w odstępach 3-12 miesięcy w zależności od ustalonego stopnia

ryzyka rozwoju czerniaka. Znamiona budzące niepokój, powiększające się,

zlokalizowane w miejscach narażonych na drażnienie mechaniczne powinny być

usuwane chirurgicznie z marginesem zdrowej skóry. I to, co jest najistotniejsze, chorzy ci

powinni kategorycznie unikać nasłonecznienia.

Wszyscy wiemy jaki pozytywny wpływ na zdrowie i życie człowieka ma słońce,

jest ono niezbędne dla wzmocnienia systemu odpornościowego człowieka, pobudza

organizm do działania, jednak niestety na skutek często niewiedzy i bezmyślności

korzystamy z tego dobrodziejstwa natury w sposób niewłaściwy. Należy pamiętać,

że wszelka przesada jest szkodliwa. Słońce działa na cały nasz organizm pozytywnie,

gdy zachowujemy umiar, negatywnie zaś, gdy przesadzamy z opalaniem. Słońca

uniknąć się nie da, trzeba tylko sensownie umieć się przed nim zabezpieczyć.