P

ODZIAŁ PRAC PSZCZÓŁ ROBOTNIC WRAZ

Z WIEKIEM

Pszczoła robotnica choć jest samicą i początkowo u jej larwy można zauważyć zaczątki narządów

rozrodczych (które są identyczne jak u matki), to już jednak w drugim jej dniu życia rozwój tych narządów

ulega zahamowaniu a stadium przedpoczwarki i w czasie przeobrażania się w poczwarkę ogromną

większość rurek jajnikowych ulega zanikowi. Jest to następstwo odżywiania larwy robotnicy, otrzymującej

mleczko tylko przez pierwsze trzy dni. Jednak wcześniejsze zahamowania wzrostu narządów rozrodczych

już od dawna kazało przypuszczać, że pokarm najmłodszych larw ma nieco inny skład niż ten, podawany

larwom matecznym. Takie odżywianie larw robotnic powoduje uwstecznienie narządów rozrodczych oraz

swego rodzaju kastrację żywieniową, jednocześnie zaś prowadzi do wykształcenia się narządów, których nie

mają matki. Narządy te zaś umożliwiają robotnicy wykonywanie wszystkich (poza rozrodem) czynności

niezbędnych do istnienia i rozmnażania się rodziny.

Długość życia robotnicy w okresie wiosenno-letnim wynosi przeciętnie 4-6 tygodni, a jest uzależniona od

intensywności ich pracy. Te zaś które wygryzają się z komórek u schyłku lata i jesienią nie podejmując

niemal żadnych prac żyją dłużej do 6-8 miesięcy.

Początkowo czynności młodej robotnicy uwarunkowane są jej stanem fizjologicznym, a przede wszystkim

dość powolnym rozwojem gruczołów gardzielowych, których wydzielina wchodzi w skład mleczka oraz

gruczołów woskowych. W pierwszych dniach życia nie jest ona również zdolna do lotu, ani do obrony

gniazda.

Wynikiem stopniowego dojrzewania młodych robotnic jest pewna kolejność ich prac, nie tak jednak

niezmienna, jak to w swoim czasie przypuszczał Rosch, układając schemat czynności robotnic jako ściśle

uzależnionych od ich wieku. Późniejsze systematyczne badania Lindauera

1

i Wennera

2

dowiodły, że od

chwili opuszczenia komórki plastra robotnice są skłonne do podejmowania różnych czynności

skorelowanych w przybliżeniu z ich stanem fizjologicznym.

Podsumowując ogólnie:

młode robotnice mają przez pierwsze 2-3 tygodnie skłonność do przebywania w

gnieździe, starsze zaś – do pracy w polu przez pozostałe 2-3 tygodnie życia jako tzw. pszczoły lotne

(zbieraczki).

1

M. Lindauer

– niemiecki naukowiec, specjalizował się w badaniach dotyczących komunikacji systemów u różnych gatunków

pszczół.

2

A. Wenner

– amerykański biolog, interesuje się „tańcem” pszczół.

Poza typowym dla najmłodszych robotnic czyszczeniem komórek plastra, już w pierwszym lub drugim dniu

życia zaczynają one karmić larwy starsze niż trzydniowe, a od szóstego do dwunastego dnia podają mleczko

najmłodszym larwom oraz czerwiącej matce.

W trzecim tygodniu życia prace robotnic stają się bardziej różnorodne i w mniejszym stopniu uzależnione

od wieku. Część z nich przystępuje do budowy plastrów i zasklepiania komórek, Inne zaś odbierają nektar

od pszczół lotnych i przerabiają go na miód, ubijają w komórkach, obnóża pyłkowe, wykorzystują kit

pszczeli, usuwają odpadki, a pod koniec trzeciego tygodnia niektóre zaczynają pełnić funkcję strażniczek

gniazda.

Kolejność prac uzależniona od wieku robotnic, istnieje jedynie w rodzinach normalnych, w których

występuje właściwy stosunek ilościowy między pszczołami młodszymi i starszymi.

Eksperymentalnie udowodniono, ze małe rodziny złożone z młodych robotnic w jednym wieku przystosują

się szybko do takiej sytuacji odtwarzając w skróconym trybie całą gamę kolejnych prac, stają się one np.

czynnymi zbieraczkami pokarmu już w wieku 1-2 tygodni. W rodzinie zaś, w której ogromną większość

stanowiły starsze robotnice, stwierdzono, że część ich miała normalnie funkcjonujące gruczoły gardzielowe

i nawet w wieku 75 dni zdolne były do karmienia mleczkiem najmłodszych larw. Czynności robotnic,

zwłaszcza wykonywane w gnieździe zbiorowo, wydają się nieraz zagadkowe; mimo woli odnosi się

wrażenie, ze jest to przemyślany proces tworzenia, wysoki zaś stopień ich „organizacji” bywa określany

jako podział pracy.

W

YCHÓW CZERWIU

Jednym z podstawowych warunków rozwoju czerwiu jest utrzymywane się, w

zajętej przez nią strefie, w godnym uwagi stopniu całej temperatury. W

utrzymywanie jej włączone są robotnice różnego wieku, ale w większości te młode,

zajmują miejsce w centralnej części gniazda.

Larwy robotnic i trutni od trzeciego dnia życia otrzymują pokarm przeważnie od najmłodszych robotnic,

choć według Lindauera mogą być karmione i przez starsze. Pierzgę wchodzącą w skład pokarmu, młode

robotnice biorą z komórek znajdujących się w pobliżu czerwiu. Młoda robotnica poruszająca się po

gnieździe rozpoczyna podawanie pokarmu starszym larwom bądź przez natknięcie się na komórkę pierzgą,

bądź też na starszą larwę w otwartej komórce. Karmiąc larwy mieszaniną miodu lub nektaru z pierzgą,

młode robotnice same odżywiają się obficie, dzięki czemu następuje rozwój ich gruczołów gardzielowych.

Decydujące znaczenie ma przy tym również pyłek kwiatowy. Gruczoły gardzielowe zaczynają

funkcjonować około szóstego dnia życia robotnicy. Powiększanie się ich pobudza pszczołę do stałego i dość

szybkiego poruszania się w gnieździe, a jej układ nerwowy staje się już przystosowany do reagowania na

bodźce emanowane przez larwy w wieku do 3 dni.

Robotnice karmiące larwy mleczkiem oraz inne, które opiekują się czerwiem, zaczynają odwiedzać komórki

w jego rejonie skoro tylko znajdują się w nich jaja; sprawdzanie ich trwa dość krótko 2-3 sekundy. Na dno

komórki z jajem składana jest kropelka mleczka. Następnie każde karmienie młodej larwy poprzedza nieco

dłuższe jej badanie za pomocą czułków. Prze pierwsze dwa dni żerowania larwy – karmicielki stale

uzupełniają zapas mleczka w komórce, tak że pławi się ona w mlecznobiałym pokarmie. W trzecim dniu

ilość mleczka nieco się zmniejsza, tak że pod koniec tego dnia jego nadmiar zostaje zużyty, zaś larwa

robotnicy i trutnia otrzymuje już pokarm miodowo-pyłkowy.

Karmienie przez robotnicę młodych larw mleczkiem trwa zwykle do trzynastego dnia jej życia, ale długość

tego okresu bywa zależna od pory roku.

B

UDOWA PLASTRÓW

Gruczoły woskowe rozwijają się tylko u tych robotnic, które wcześniej zakończyły

funkcję karmicielek, bądź w ogóle nie podejmowały tej czynności przystępując od

razu do przyjmowania nektaru od zbieraczek czy magazynowania pyłku.

Warunkiem rozwoju gruczołów woskowych jest obfite odżywianie się młodych

pszczół. Wydzielanie wosku wymaga temperatury 32-34 stopni, a niekiedy wyższa

dochodząca do 39. Wytwarza się ona w kłębie budującym, który zbiera się blisko miejsca budowy. W jego

skład prócz robotnic wydzielających wosk, przeważnie w wieku 10-18 dni wchodzą też pszczoły liczące od

2 do 30 dni życia. Te które produkują wosk, wypełniają wole i wraz z innymi robotnicami uwiązują się w

powały gniazda tworząc rodzaj zwisających łańcuszków. Co do młodszych robotnic, które znajdują się w

kłębie budującym - część z nich zaczyna po pewnym czasie wydzielać wosk, starsze biorą udział w

budowie plastrów, a niektóre z młodych dostarczają pokarm woszczarkom. Robotnica z gotowymi

łuseczkami woskowymi odrywa się od łańcuszka pszczół i przechodzi na miejsce budowy. Następna

czynność to żucie łuseczki w tym czasie do wosku dodawana jest wydzielina gruczołów żuwaczkowych.

Taką przeżutą grudkę wosku robotnica przylepia do miejsca budowy, po czym sięga po następne łuseczki.

Dalszą obróbką grudek wosku oraz kształtowaniem komórek za pomocą dłutowatych żuwaczek zajmują się

przeważnie starsze robotnice, które przestały produkować wosk.

I

NNE PRACE W ULU

W trzecim tygodniu życia czynności robotnic stają się bardziej różnorodne i w

mniejszym stopniu zależne od ich wieku. Te z nich, które nie biorą udziału w

budowie plastrów, odbierają nektar od przynoszonych go zbieraczek, zajmują się

jego obróbką oraz magazynowaniem. Inne robotnice ubijają żuwaczkami grudki

obnóża zrzucane przez zbieraczki pyłku do pustych komórek.

W okresach, kiedy temperatura na zewnątrz jest wysoka, starsze robotnice „ulowe”

zaczynają wentylować wnętrze pomieszczenia, co może obniżyć temperaturę i wilgotność w ulu.

Spory zastęp robotnic zajmuje się stale czyszczeniem komórek w strefie czerwiu; w pracy tej biorą udział

osobniki w wieku od 1 do 25 dni. Starsze z nich zagryzają resztki zasklepu naprawiając przy tym krawędzie

komórek; inna ich grupa zajmuje się oczyszczaniem dna z wylinek czerwiu, młodsze zaś robotnice

dokładnie czyszczą wnętrze komórek za pomocą języczka powlekając je propolisem i śliną, określa się to

jako tzw. Polerowanie komórek, poprzedzające składanie w nich jaj przez matkę. Pszczoły przebywające w

pniu stale usuwają wszelkie odpadki z dennicy ulga i oczyszczają jego ściany. Nieliczne z nich giną w ulu

podczas wiosny i lata, ich ciała wynoszone są przez robotnice na znaczną odległość od gniazda. Ginący z

różnych przyczyn czerw jest również usuwany z ula.

O

BRONA GNIAZDA

Pod koniec trzeciego tygodnia życia niektóre robotnice stają się strażniczkami

gniazda. Przez cały czas trwania ciepłej pogody i związanych z tym lotów pszczół

czuwają one przy wylocie pomieszczenia broniąc dostępu do niego przede wszystkim

różnym wrogom i szkodnikom, ale także robotnicom z obcych rodzin. Pszczoły

strażniczki odbywają co pewien czas krótkie loty, a przy tym są one najbardziej

skłonne do żądlenia. Zachowanie obronne występuje jedynie w bezpośredniej bliskości gniazda.

Najsilniejszy wpływ na zachowanie obronne wywierają bodźce zapachowe, wstrząsy, wibracja oraz bodźce

wzrokowe.

P

RACA PSZCZÓŁ LOTNYCH

W warunkach normalnych, gdy w rodzinie znajdują się pszczoły w różnym wieku,

do pracy w polu robotnice przystępują około 21 dnia życia. Pszczoły te nazwane

lotnymi, albo zbieraczkami przynoszą do ulga surowce miodowe (nektar i spadź),

pyłek kwiatowy, wodę, a także lepkie substancje wchodzące w skład kitu

pszczelego. Pszczoły lotne mogą przynieść nektar z odległości 4-5 a nawet więcej

kilometrów. Temperatura pozwalająca robotnicom na rozpoczęcie wiosną pracy w polu wynosi zwykle

około 12 stopni. Podczas jednego czy wielu kolejnych lotów zbieraczka odwiedza z reguły jeden gatunek

roślin, cechuje ją skłonność do wielokrotnego powracania na określony teren. Większość pszczół lotnych

zbiera tylko nektar lub pyłek, ale są również takie, które zbierają oba pokarmy jednocześnie.

Pewne badania (Doulla , 1975) informują, że pyłek zbierany jest przez młodsze robotnice, silniej reagujące

na emanację larw, które go potrzebują; starsze zaś zajmują się raczej zbiorem nektaru.

Zbieraniem substancji smolistych i balsamicznych z pączków pewnych gatunków drzew liściastych oraz

żywic występujących na uszkodzonych częściach drzew szpilkowanych zajmują się najstarsze z pszczół

lotnych, stanowiących specjalną, niezbyt liczną grupę robotnic. Natomiast przynoszeniem do ula wody

zajmują się pszczoły lotne w różnym wieku.

Podsumowanie w formie schematu:

C

ZYNNOŚCI WYKONYWANE PRZEZ ROBOTNICE W ZALEŻNOŚCI OD ICH WIEKU

B

IBLIOGRAFIA

:

P

RACA ZBIOROWA

,

H

ODOWLA PSZCZÓŁ

,

W

ARSZAWA

1983.

F.

POHL

.

PSZCZELARSTWO

,

WARSZAWA

2008.

Z

DJĘCIA

:

HTTP

://

ZDJECIA

.

POLSKA

.

PL

/

KATALOG

/

GALERIA

/

SLIDE

,C

ZERW

_

PSZCZELI

,

PID

,335861,

GID

,335814,

CID

,1536.

HTM

?

SH

=4

HTTP

://

UPLOAD

.

WIKIMEDIA

.

ORG

/

WIKIPEDIA

/

COMMONS

/

THUMB

/9/99/A

PIS

_

MELLIFERA

_

FLYING

.

JPG

/220

PX

-

A

PIS

_

MELLIFERA

_

FLYING

.

JPG

HTTP

://

WWW

.

PASIEKA

.

PSZCZOLY

.

PL

/

ART

/

NAUKA

_

W

_

PASIECE

/

FOTO

/1_2004_

WOSK

.

JPG

HTTP

://

WWW

.

WKAZIMIERZUDOLNYM

.

PL

/

UPLOADS

/

IMAGES

/

PSZCZO

%C5%82

Y

/DSC00039-1.JPG

HTTP

://

WWW

.

CBR

.

EDU

.

PL

/

RME

-

ARCHIWUM

/2009/

RME

32/

DANE

/9_3_

IMAGE

002.

JPG