Barok (z por. barocco – "perła o nieregularnym kształcie", lub z fr. baroque – "bogactwo ozdób") –

główny kierunek w kulturze środkowo i zachodnioeuropejskiej, którego trwanie datuje się na zakres

czasowy od końca XVI wieku do XVIII wieku

[2]

. Barok obejmował wszystkie przejawy działalności

literackiej i artystycznej, a także filozofię i architekturę. U jego podstaw leżał sprzeciw wobec

renesansowego klasycyzmu, głęboka religijność, mistycyzm i egzystencjalny niepokój.

Literatura barokowa zerwała z prostotą odrodzenia. Zaczęła operować nowymi środkami wyrazu:

paradoksem, antytezą, absurdem, anaforą i inwersją. Typowymi motywami literatury baroku były:

Bóg, zbawienie, grzech, śmierć, pokuta, rozdarcie człowieka między tym, co duchowe i tym, co

materialne. Rozkwitły takie gatunki jak epos, liryka, powieść, komedia, tragikomedia i tragedia.

Cechy szczególne baroku są najlepiej widoczne na przykładzie architektury. Najwspanialszymi

budowlami były wówczas kościoły i pałace. Bardzo okazałe bywały również klasztory i kamienice.

Wtedy właśnie powstały pierwsze wielkie założenia urbanistyczne: Londyn, Petersburg, Rzym,

Wersal. Zainteresowano się nie tylko samymi budynkami, ale również ich otoczeniem (barokowy styl

ogrodowy). Aby wzmocnić efekt, łączono w jedną całość architekturę, rzeźbę i malarstwo, a także

muzykę, strój i ceremoniał. Wprowadzono iluzjonizm, który sprawiał, że budowle wydawały się

jeszcze wspanialsze niż były. Tworzono oryginalne fasady i rzuty (owalne, podłużne, centralno-

podłużne, wieloboczne). Kolegiata św Anny, Kościół Ojców Reformatów, kościół św Piotra i pawła,

klasztor Kamedułów na Bielanach.

Wzorem dla rzeźby barokowej była rzeźba antyczna. Rzeźba barokowa wyróżniała się swoją siłą
ekspresji. Była wykonywana w marmurze, drewnie, brązie i stiuku. Często tworzono figury
monumentalne i kompozycje wielopostaciowe. Ich forma była często spiralna, co nadawało im
jeszcze więcej lekkości i dynamizmu. Tworzono liczne dekoracje kościołów i pałaców, pomniki i
nagrobki. Łączono rzeźbę z architekturą, malarstwem i fontannami, stosowano grę świateł.

Prekursorami nowego stylu byli żyjący w XVI wieku Włosi: Baccio Bandinelli, Benvenuto Cellini,
Giambologna i Michał Anioł. W dojrzałym okresie jego największym mistrzem był Giovanni Lorenzo
Bernini. Wybitnymi artystami byli również:

•

we Włoszech: Alessandro Algardi

•

we Francji: Antoine Coysevox, François Girardon i Pierre Puget

•

w Hiszpanii: Alonso Cano i Juan Martínez Montañés

•

w Niderlandach: François Duquesnoy i Adriaen de Vries

•

w Niemczech: Egid Quirin Asam, Ferdynand Maksymilian Brokoff, Ignaz Günther, Balthasar
Permoser i Andreas Schlüter (pochodzący prawdopodobnie z Gdańska)

Malarze baroku podejmowali najczęściej tematykę religijną, mitologiczną, alegoryczną, historyczną i

portretową. Popularność zaczęły zdobywać pejzaże, sceny rodzajowe i martwe natury. Stosowano

chętnie światłocień, bogatą symbolikę i efektowny iluzjonizm.

W okresie baroku w muzyce dokonał się ogromny przełom. Rozkwitła muzyka świecka,
instrumentalna (zwłaszcza smyczkowa i organowa), opera, oratorium i kantata. Korzystano chętnie z
różnorodnych środków wyrazu i posługiwano się bogatą stylistyką. Wynaleziono takie formy
muzyczne, jak sonata, koncert i uwertura. F.M. Veracini, Antonio Vivaldi, Ariangelo Covelli, Francesco
Geminiani. FORMY: concert solowy, kanon, fuga, sonata triowa, concerto grosso, opera.

Trzema największymi mistrzami baroku byli:

•

Johann Sebastian Bach (Koncerty brandenburskie)

•

Georg Friedrich Händel (oratorium Mesjasz)

•

Antonio Vivaldi (Cztery pory roku)

W historii muzyki trwale zapisali się również:

•

Włosi: Tomaso Albinoni (nowatorskie utwory na różne instrumenty), Giacomo Carissimi
(oratoria), Arcangelo Corelli (muzyka skrzypcowa), Claudio Monteverdi (prekursor stylu),
Giovanni Battista Pergolesi (opery), Alessandro Scarlatti (opery) i Domenico Scarlatti (sonaty)

•

Niemcy: rodzina Bachów, Johann Pachelbel (kompozycje organowe), Heinrich Schütz
(Symphoniae sacrae) i Georg Philipp Telemann (najpłodniejszy i najbardziej wszechstronny)

•

Francuzi: Marc-Antoine Charpentier, Jean-Baptiste Lully i Jean-Philippe Rameau (utwory
dramatyczne, klawesynowe, religijne)

•

Anglik Henry Purcell (opera narodowa Dydona i Eneasz)

Kontrreformacja – nurt w Kościele katolickim, będący reakcją na powstanie protestantyzmu, mający
na celu zahamowanie szerzącej się reformacji i odzyskanie przez Kościół rzymskokatolicki utraconych
wpływów i pozycji wyznania panującego. Działania te połączone były z odnową wewnątrz Kościoła,
wymuszoną gwałtownym rozwojem reformacji. Z tego tez powodu autorzy katoliccy wolą stosować
termin reforma katolicka, starając się uwypuklić pozytywny aspekt kontrreformacji.

Sensualizm (z łac. sensus - zmysł) to pogląd filozoficzny głoszący, że wszelka wiedza pochodzi od
wrażeń zmysłowych (poznanie odbywa się poprzez przeprowadzanie logicznych doświadczeń) i jest
tylko bardziej lub mniej złożonym kompleksem spostrzeżeń. W starożytności sensualizm głosili
Arystoteles, sofiści, epikurejczycy, cynicy i stoicy. W czasach nowożytnych między innymi Étienne de
Condillac, David Hume, Herbert Spencer. Echa sensualizmu, choć w mocno przetworzonej postaci są
też obecnie w fenomenologii. Przedstawiciel tego kierunku w teorii poznania, angielski filozof John
Locke (1632-1704) twierdził, iż "nie ma niczego w umyśle, co nie istniałoby w zmysłach".

Empiryzm (od gr. ἐμπειρία empeiría – "doświadczenie") – doktryna filozoficzna głosząca, że źródłem
ludzkiego poznania są wyłącznie lub przede wszystkim, bodźce zmysłowe docierające do naszego
umysłu ze świata zewnętrznego, zaś wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do nich wtórne.

Empiryzm stoi w ostrej sprzeczności z racjonalizmem filozoficznym, który głosi, że źródłem poznania
są właśnie idee, zaś bodźce zmysłowe mają znaczenie drugorzędne.

Sarmatyzm – barokowa formacja kulturowa dominująca w Rzeczypospolitej od końca XVI do drugiej
połowy XVIII wieku. Opierała się na micie, jakoby szlachta polska miała pochodzić od Sarmatów –
starożytnego ludu zamieszkującego początkowo między Dolną Wołgą a Donem. Po Sarmatach
szlachta miała odziedziczyć umiłowanie wolności, gościnność, dobroduszność, męstwo oraz odwagę.

Metafizyka klasyczna albo filozofia pierwsza – dziedzina wiedzy ukonstytuowana przez Arystotelesa,
rozważająca byt jako byt oraz jego istotne własności i ostateczne przyczyny, szukanie odpowiedzi na
temat Boga i życia wiecznego.

Racjonalizm (łac. ratio – rozum; rationalis – rozumny, rozsądny) – filozoficzne podejście w
epistemologii zakładające możliwość dotarcia do prawdy z użyciem samego rozumu z pominięciem
doświadczenia, poprzez stworzenie systemu opartego na aksjomatach, z których poprzez dedukcję

można wywieść całość wiedzy. Racjonalizm w nowożytnej filozofii wywodzi się od Kartezjusza. W
anglosaskiej tradycji filozoficznej bywa nazywany racjonalizmem kontynentalnym.

Racjonalizm światopoglądowy – współczesny ruch filozoficzno-światopoglądowy zapoczątkowany w
XVIII wieku. Racjonalizm światopoglądowy odrzuca przyjmowanie na samą tylko wiarę religijnych,
filozoficznych, społecznych i politycznych dogmatów, choć nie jest całkowicie ateistyczny, ani
rewolucyjny społecznie. Racjonaliści przyjmują tylko te spośród elementów wiedzy i wierzeń, które
dają się uzasadnić na podstawie czysto logicznego myślenia oraz empirycznego poznania. Wśród
zwolenników racjonalizmu znajdują się zarówno ateiści, jak i agnostycy oraz deiści i teiści.

Tabula rasa (łac. "niezapisana tablica"), w filozofii i psychologii pojęcie mające wyrażać pogląd, że
wszelka wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia, a umysł pozbawiony doświadczeń jest
"niezapisany". U Arystotelesa tabula rasa to niezapisana tablica, jaką według niego jest człowiek
zaraz po urodzeniu, a która zostaje zapisana stopniowo w ciągu życia i zdobywania doświadczeń.

Libertynizm - nieformalny ruch społeczno-polityczny działający w XVII i XVIII wieku w Europie -
głównie we Francji. Współcześnie słowem tym opatruje się najczęściej poglądy uzasadniające różnie
rozumianą wolność w skrajnych postaciach.

Galileusz, wł. Galileo Galilei (ur. 15 lutego 1564 w Pizie, zm. 8 stycznia 1642 koło Florencji) – włoski
astronom, astrolog, fizyk i filozof, twórca podstaw nowożytnej fizyki.

Giordano Bruno (ur. w styczniu 1548 w Noli, zm. 17 lutego 1600 w Rzymie) – włoski filozof,
humanista, duchowny katolicki, dominikanin.

Blaise Pascal (wym. [blɛz paskal]), (pol. Błażej Pascal), (ur. 19 czerwca 1623 w Clermont-Ferrand; zm.
19 sierpnia 1662 w Paryżu) – francuski matematyk, fizyk i religijny filozof. Był niezwykle uzdolnionym
dzieckiem, wyedukowanym przez ojca. Jego wczesne dzieła powstawały spontanicznie, lecz w istotny
sposób przyczyniły się do rozwoju nauki. Miał on znaczący wkład w konstrukcję mechanicznych
kalkulatorów i mechanikę płynów; sprecyzował także pojęcia ciśnienia i próżni, uogólniając prace
Torricelliego. W swoich opracowaniach bronił metody naukowej.

Mikołaj Sęp Szarzyński, rzadziej Sarzyński herbu Junosza (ur. około 1550 w okolicy Lwowa, zm. około
1581) – polski poeta przełomu epok renesansu i baroku, piszący zarówno w języku polskim, jak i w
łacińskim, tłumacz Ludwika z Grenady; najznakomitszy obok Jana Kochanowskiego twórca literatury
staropolskiej.

Daniel Naborowski (ur. w 1573 w Krakowie, zm. w 1640 w Wilnie) – polski poeta barokowy,
dyplomata i tłumacz, wyznawca kalwinizmu. Daniel Naborowski godził w swojej poezji wartości
sprzeczne: renesansową pochwałę rozsądku i życia statecznego z przekonaniem o marności świata i
nieuchronnym przemijaniu wszelkich zjawisk. Jego twórczość to świadectwo harmonii sprzeczności,
obecnych zarówno w życiu ludzkim, jak i w całym dziele stworzenia.

Jan Andrzej Morsztyn herbu Leliwa (ur. 24 czerwca 1621, zm. 8 stycznia 1693 w Paryżu) – polityk,
poeta, podskarbi wielki koronny, starosta tucholski, przywódca stronnictwa profrancuskiego, czołowy
przedstawiciel polskiego baroku dworskiego, marinista.

Wacław Potocki (ur. około 1621 w Woli Łużańskiej, zm. przed 9 lipca 1696 w Łużnej) – sędzia
skarbowy, podstarości biecki i sędzia grodzki biecki (w latach 1667-1676), podczaszy krakowski (1678-
1685), jeden z głównych twórców barokowych w Polsce, poeta, epik, satyryk i moralista.

Jan Chryzostom Pasek, herbu Doliwa (ur. ok. roku 1636 w Węgrzynowicach k. Rawy Mazowieckiej,
zm. 1 sierpnia 1701 w Niedzieliskach), polski pamiętnikarz epoki baroku.

Ignacy Krasicki herbu Rogala (ur. 3 lutego 1735 w Dubiecku, zm. 14 marca 1801 w Berlinie) – biskup
warmiński od 1767, arcybiskup gnieźnieński od 1795, książę sambijski, hrabia Świętego Cesarstwa
Rzymskiego, prezydent Trybunału Koronnego w Lublinie w 1765

[1]

, poeta, prozaik i publicysta.

Jan Nepomucen Potocki herbu Pilawa (ur. 8 marca 1761 w Pikowie na Podolu, zm. 23 grudnia 1815 w
Uładówce koło Pikowa) – polski pisarz (tworzący w języku francuskim), podróżnik, polityk, historyk,
etnograf, pierwszy archeolog polski, badacz starożytności słowiańskich.

Franciszek Karpiński herbu Korab (ur. 4 października 1741 w Hołoskowie

[1]

koło Otynii niedaleko

Kołomyi, zm. 16 września 1825 w Chorowszczyźnie koło Wołkowyska) – polski poeta epoki
oświecenia, twórca i główny przedstawiciel nurtu sentymentalnego w polskiej liryce.

SONET IIII – Utwór ma budowę 2-dzielna. W 1 czesci podmiot liryczny mówi o ogólnych życiowych
doświadczeniach, twierdzac przy tym ze losem człowieka jest walka. Człowiek jest w tej walce
samotny, jest rozdarty pomiedzy walke ze swiatem zewnętrznym i wewnętrznym. Druga czesc sonetu
jest osobistym wyznaniem człowieka wierzacego, który jest swiadomy swoich słabości.

Konceptyzm (wł. concetto – świetny, wyszukany pomysł) – główny prąd w poezji baroku, cechujący
się dążeniem do nieustannego zadziwiania, zaskakiwania i zaszokowania czytelnika. Koncept to
wyszukany, oryginalny i niespodziewany pomysł, na którym oparty jest utwór poetycki, zarówno pod
względem budowy jak i treści.

Marinizm - styl poetycki stosowany często w literaturze barokowej. Charakteryzowała go efektowna
forma utworu, nadużywanie metafor oraz różnorodne chwyty stylistyczne, takie jak: aliteracje,
anafory, paradoksy, inwersje, parentezy, hiperbole i tym podobne, by osiągnąć pożądany efekt.
Nazwa pochodzi od nazwiska twórcy - Giambattisty Marino.

DO TRUPA – utwór J.A. Morsztyna pokazuje cierpienie zakochanego człowieka, dla którego doznania
związane z miłością bez wzajemności są gorsze niż śmierć. Spętana wolność, duchowe wypalenie oraz
brak jakichkolwiek szans na wyrwanie się z uczuciowej pułapki czynią odrzuconego kochanka bardzo
nieszczesliwą istotą. W puencie utworu J.A.Morsztyn dowodzi, ze lepiej być trupem niż zakochanym
bez wzajemnosci

Estetyka Brzydoty – jest to celowe operowanie brzydotą aby zaszokować czytelnika.

Figura sumacji – to modny w poezji baroku rodzaj puenty polegajacy na zebraniu najważniejszych w
wierszu słów, motywów lub pojec, po to by przedstawic je w nowy zaskakujący sposób.

Megalomania - skupienie na własnej doskonałości, samozadowoleniu oraz świadomości własnej
wartości, znaczenia i możliwości. Pojęciem tym określa się potocznie zawyżoną nieprawidłową
samoocenę, ale także system urojeń, tzw. urojenia wielkościowe w zaburzeniach o charakterze
psychotycznym.

Ksenofobia (gr. ξένος ksenós - obcy, gr. φόβος phóbos - strach, czyli strach przed obcymi) - niechęć,
wrogość, lęk wobec obcych, przesadne wyrażanie niechęci wobec cudzoziemców. Często źródłem
ksenofobii jest bezkrytyczne podejście do stereotypów etnicznych. Ksenofobia może dotyczyć
wszystkiego, co wiąże się z obcokrajowcami, osobami nieznanymi, innymi pod pewnymi względami.

Oświecenie, określane często jako wiek rozumu – nurt kulturalny oraz okres w historii Europy
przypadający na lata 1688-1789. W rozumieniu szerszym: epoka w dziejach kultury europejskiej
między barokiem a romantyzmem. Ludzie oświecenia najbardziej cenili to, co można pojąć rozumem.
Ważna cecha oświecenia to sekularyzacja państw europejskich oraz sformułowanie praw człowieka.

Muzyka: Joseph Haydn, Wolfgang Amadeusz Mozart, Ludwig van Beethoven, Ignacy Feliks
Dobrzyński, Maciej Radziwiłł, Karol Kupiński, Michał Kleofas Ogiński.

Klasycyzm (z łac. classicus – doskonały, pierwszorzędny, wzorowy, wyuczony) – styl w muzyce,
sztuce, literaturze oraz architekturze odwołujący się do kultury starożytnych Rzymian, Greków oraz
Żydów. Styl ten nawiązywał głównie do antyku.

Rokoko – nurt stylistyczny, obecny zwłaszcza w architekturze wnętrz, ornamentyce, rzemiośle
artystycznym i malarstwie, występujący w sztuce europejskiej w latach ok. 1720-1790. Nurt
rokokowy wyróżnia się także w dziejach literatury.

Sentymentalizm – kierunek umysłowy i literacki w Europie, który trwał od lat 70 XVIII wieku do
początku wieku XIX, był okresem pomiędzy oświeceniem a romantyzmem. Jego twórcami byli Jean
Jacques Rousseau (we Francji) i Laurence Sterne (w Anglii). Nazwa nurtu pochodzi od dzieła
Laurence'a Sterne'a Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy.

Prowidencjalizm - (łac. providentia - opatrzność) - pogląd historiozoficzny uznający Opatrzność za siłę
kierującą losami ludzi i świata. Przekonanie o istnieniu Opatrzności, która czuwa nad światem i
dziejami. Podstawowe założenie wczesnośredniowiecznej historiografii; przekonanie, że zdarzenia
dziejowe mieszczą się bez reszty w planie Opatrzności i poprzez nie Bóg realizuje własne zamierzenia
i decyzje. Pogląd ten wywodzi się z historiozofii św. Augustyna: ludzkość, według Boskiego planu,
zmierza ku celowi ostatecznemu, jakim jest powrót do stanu sprzed upadku człowieka.

Satyra – gatunek literacki lub publicystyczny łączący w sobie epikę i lirykę (także inne formy
wypowiedzi) wywodzący się ze starożytności (pisał je m.in. Horacy), ośmiesza i piętnuje ukazywane w
niej zjawiska, obyczaje, stosunki społeczne. Prezentuje świat poprzez komiczne wyolbrzymienie, ale
nie proponuje żadnych rozwiązań pozytywnych. Cechą charakterystyczną satyry jest karykaturalne
ukazanie postaci. Istotą satyry jest krytyczna postawa autora wobec rzeczywistości, ukazywanie jej w
krzywym zwierciadle.