barOK oświecenie


BAROK

Temat: Twórczość Mikołaja Sępa - Szarzyńskiego jako literacka zapowiedź baroku.

Mikołaj Sęp-Szarzyński żył w latach 1550-1581. Zmarł wcześniej niż Jan Kochanowski, lecz był jego rówieśnikiem. Twórczość Sępa-Szarzyńskiego nie była znana w renesansie. W 1601 roku jego brat opublikował tom „Rytmy abo wiersze polskie”. Pod względem wymowy jego utwory mają charakter barokowy.

Sonet - to utwór składający się z 14 wersów ułożonych najczęściej w dwie zwrotki 4-wersowe i dwie zwrotki 3-wersowe. Prekursorami sonetów byli: Dante, Petrarka, Szekspir. Wyróżnia się sonet włoski i francuski. Francuski zakończony jest dwuwierszem czyli dystychem.

Sonet V - traktuje o przywiązaniu do wartości materialnych - w tytule „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”. Autor wprowadza do utworu aluzje literackie. W pierwszym wersie występuje aluzja do Anakreonta - zwrotowi „nie miłować ciężko i miłować” poeta nadał nowy sens filozoficzny. W pierwszej zwrotce autor opisuje sytuację egzystencjalną. Natura człowieka ceni to co przemija. W kolejnych wersach autor mówi o bogactwie, władzy, sławie, piękności, czyli o tym, co ceni człowiek. Poeta w drugiej zwrotce polemizuje, czy posiadanie tych dóbr uwalnia człowieka od egzystencjalnej trwogi - trwogi, którą doznaje człowiek myślący o śmierci, przemijaniu. Żadne z tych dóbr nie uwolni człowieka od takiej trwogi. W trzeciej zwrotce Sęp-Szarzyński stwierdza, że przywiązanie do dóbr materialnych jest rzeczą normalną. Ciało ceni te dobra. W czwartej zwrotce poeta odkrywa dramat ludzkiej egzystencji, ciało zwodzą pragnienia duszy, dusza nie zazna spokoju posiadając władzę, bogactwa i piękność. Dusza zazna spokój tylko u Boga. Utwór przedstawia dramat człowieka, którego egzystencja rozerwana jest między pragnienia ciała i duszy.

Sonet IV „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem” - pierwszy wers zawiera nawiązanie do księgi Hioba, autor posługuje się tutaj elipsą - osiąga efekt poetyckiego skrótu i mówi, że nie spokój i szczęśliwość są przeznaczeniem człowieka, ale walka. W dalszej części autor opisuje byt człowieka jako walkę. Odkrywa, że celem ludzkiego życia jest zbawienie. Najwięksi przeciwnicy człowieka w walce to:

Trzecia zwrotka opisuje, że człowiek nie może wygrać w tej walce sam, bo ma trzech silniejszych od siebie przeciwników. Słabością człowieka jest wewnętrzne rozdarcie. To zwycięstwo jest tylko możliwe dzięki pomocy Boga. Człowiek się nie może sam zbawić, zbawić go może Bóg.

Dla Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego świat zewnętrzny jest chaotyczny, zagraża człowiekowi. Człowiek jest bytem wewnętrznie rozdartym, z czego rodzi się cierpienie. Jedyną nadzieją jest światło łaski bożej, jeżeli człowiek je zgubi, to przegra.

Budowa językowa utworów Szarzyńskiego:

Temat: Marinizm

Jan Chrzciciel (Giambattisto) Marino żył w latach 1569-1625. Był prekursorem kierunku zwanego marinizmem (konceptyzmem). Istotą poezji marinistycznej było kunsztowne kształtowanie warstwy językowej tekstu. Ośrodkiem wypowiedzi lirycznej ma być formalny pomysł, koncept zaskakujący czytelników wirtuozerią.

Do kanonów marinistycznych środków ekspresji językowej zaliczamy:

Oksymoron - rodzaj metafory polegającej na zestawieniu słów przeciwstawnych znaczeniowo np. czarna biel

Hiperbola - wyolbrzymienie

Anafora - rozpoczynanie kolejnych zwrotek / wersów od tego samego wyrazu

Epifora - powtarzanie tego samego wyrazu na końcu wersu

Antyteza - przeciwstawienie

Gradacja - szeregowanie określeń ze względu na stopień ich intensywności

Paradoks - wyszukane, zaskakujące rozumowanie

Polisyndeton - konstrukcja wersu, w której powtarza się ten sam spójnik np. „i nie miłować ciężko i miłować”

Temat: Interpretacja utworów Morsztyna

Jan Andrzej Morsztyn - był pisarzem, który nie publikował swoich dzieł, znało je jedynie wąskie grono czytelników. Podmiot liryczny w jego utworach nie przyjmował postawy mędrca, filozofa, lecz bawił się refleksją, poezją. Morsztyn należał do nurtu dworskiego, uprawiał poezję z artystycznym dystansem. Tematyka utworów: motywy życia dworskiego, liryka miłosna, czasami podejmował poważniejsze tematy np. polityczne. Był agentem dworu francuskiego. Był także zwolennikiem rządów absolutnych, w ograniczeniu demokracji widział rozwój Rzeczpospolitej.

„Niestatek” - ta wypowiedź jest rozbudowanym porównaniem, pierwszy człon porównania jest rozwinięty, drugi mieści się w jednym wersie. Pierwsza część członu porównawczego - autor wymienia rzeczy, elementy świata będące próbą nazywanie tego co niemożliwe. W pierwszej części autor stosuje wyolbrzymienia i gradację. Dostrzec można anaforę, paradoks, który kryje się w refleksji o kobiecej naturze. Autor wyraża pogląd, że kobieta ze swojej natury jest zmienna, niestateczna (dotyczy życia erotycznego).

„Do trupa” - podmiot liryczny jest przedstawiony jako człowiek nieszczęśliwie zakochany, cierpiący. Adresatem tego utworu jest trup. Utwór ma kształt sonetu włoskiego. Dostrzegamy kunsztowną anaforę, elipsę. Szata językowa wiersza jest skomplikowana, strukturalnie bogata. Choć na początku za pomocą paradoksu pokazane są podobieństwa sytuacji zakochanego i trupa, to podstawą budowy wiersza jest antyteza - przeciwstawienie tych dwu stanów, w jakich może znaleźć się człowiek. Wiersz czytany w swojej podstawowej warstwie odkrywa koncept, że szczęśliwszym jest nieboszczyk od zakochanego, który cierpi wieczną udrękę. Światopogląd zawarty w utworze brzmi następująco: występuje podobieństwo śmierci i miłości (celowe łączenie erotyki i rozkładu).Miłość pokazana przez poetę nie jest źródłem szczęścia, lecz żywiołem, który porywa ludzi, cierpieniem, bólem. Człowiek w takiej perspektywie jest bytem o ograniczonej wolności wewnętrznej, którego egzystencja zależy od namiętności (inaczej niż w renesansie). Bogata, skomplikowana budowa wiersza podkreśla wizję złożoności świata.

„Non fecit taliter ulli nationi” - „Żadnemu narodowi tak wiele nie uczynił” - pierwsza część utworu to opis Polski jako kraju dostatniego, sławnego, odgrywającego szczególną rolę polityczną w Europie. Pointa zamknięta jest w dwóch ostatnich wersach. Poeta sugeruje, że t a sławna kraina stoi nierządem, jest pogrążona w chaosie politycznym, brak władzy centralnej. Uogólniając: Morsztyn był zwolennikiem absolutyzmu i w ograniczeniu demokracji widział drogę rozwoju Polski.

Temat: Daniel Naborowski

Charakterystyka elementów wiersza:

  1. Kreacja podmiotu lirycznego

  2. Kreacja adresata, o ile jest obecny

  3. Kształt językowy, kompozycja wiersza

  4. Co mieści się w zakresie wymowy wiersza

  5. Po co dany tekst powstał ?

Daniel Naborowski - żył w latach 1573-1640, marinista. Jego poezję zaliczamy do nurtu dworskiego poezji baroku. Staranne wykształcenie pobrał na różnorodnych uczelniach innowierczych. Agent dworu Radziwiłłów, wiele podróżował. W odróżnieniu od Morsztyna jego liryka jest refleksyjna, filozoficzna. Naborowski należał do kręgu reformatorów, prowadził studia biblistyczne. Szczególną uwagę zwrócił na księgę Koheleta. Pochodzi z niej motyw „vanitas vanitatum” - marność.

„Krótkość żywota” - utwór ten traktuje o tym, że życie jest krótkie. Autor pokazuje intensywność przemijania ludzkiego życia, stosuje środki językowe, by pokazać w sposób dobitny przemijanie. Używa porównań i metafor świadczących o kunszcie poetyckim. W dalszej części utworu stosuje wyliczenia rzeczy krótkotrwałych i momentalnych. Autor mówi, że życie ludzkie jest tak krótkie, iż narodziny i śmierć łączą się w jedno, gdy łono kobiety staje się grobem. Odkrywamy, że przemijanie fascynowało wyobraźnią artystyczną nie tylko poetów, ale i filozofów. Fascynacja przemijaniem w literaturze baroku ma swoje pochodzenie nie tle antyczne, co biblijne.

„Marność” - w sposób bezpośredni poeta uwidocznił motyw z „Księgi Koheleta” w tytule. Pierwszy wers - poeta stwierdza, że wszystko co dotyczy świata jest marnością. W dalszej części parafrazuje w sposób poetycki „Ks. Koheleta”. Człowiek powinien cieszyć się doczesnością, szanując Boga, jego przykazania. Koncept utworu - dwa ostatnie wersy. Poeta przedstawia dwie formy lęku; lęk przed Bogiem wyzwala od lęku wobec śmierci, egzystencjalnej trwogi, cierpienia.

„Do Anny” - liryk miłosny, wzbogacony o treści filozoficzne. Zastosowane są klasyczne środki marinistycznej ekspresji: anafora, gradacja, wyliczenie. W części głównej utwór traktuje o przemijaniu oraz jego nieuchronności. Koncept w poincie: podczas gdy wszystko na świecie poddaje się czasowi, to nigdy nie zestarzeje się miłość podmiotu lirycznego do tytułowej Anny.

„Cnota grunt wszytkiemu” - nawiązanie do źródeł tradycji literatury. W pierwszym wersie poeta zdradza jakie utwory czytał - utwory Kochanowskiego (treny, fraszki, pieśni) np. „O żywocie ludzkim”. Fraszka to synonim marności, wszystko w życiu ludzkim jest marnością - akcentuje to zastosowana anafora. W dalszej części chwali cnotę stoicką. Autor twierdzi, że jest ona jedyną istotną podstawą ludzkiego życia. Dobro z cnotą przeciwstawia się dobrom materialnym - przemijającym. Podmiot stwierdza, człowiek powinien gromadzić dobra w niebie, a nie na ziemi. W tym utworze zawarta jest również nauka dotycząca sztuki umierania. Przygotowany do śmierci jest ten, kto staje w jej obliczu z czystym sumieniem, śmierć jest nieprzekupna. Śmierć cnotliwego jest wyzwoleniem.

„Na oczy królewny Angielskiej, która była za Fryderykiem, falcgrafem reńskim, obranym królem czeskim” - wiersz ten jest poświęcony osobistym urokom Elżbiety - przykład poezji dworskiej. Poeta ma okazję prawić komplementy Elżbiecie, królewnie angielskiej, córce króla Jakuba. Kunsztowna konstrukcja konceptu. Pierwsza część wiersza - trud poszukiwania wyrazu językowego dla urody kobiety. Szuka autor porównania, każde z tych cząstkowych porównań neguje, uważa za niedostateczne. Pointa - dopiero w syntezie wszystkiego co piękne w naturze można znaleźć stosowne porównanie dla piękna oczu królewny angielskiej.

Temat: Sarmatyzm w literaturze baroku

Sarmatyzm - określenie stylu życia szlachty polskiej XIV, XV, XVI wieku. II znaczenie - nazwa ideologii szlacheckiej na przestrzeni od XV do XVII wieku. Najszersze znaczenie - utożsamiano z charakterystycznymi elementami kultury polskiej. W renesansie, wśród dotychczas zjednoczonych w imię chrześcijaństwa narodów, kształtowała się świadomość narodowa. Szlachta polska swego historycznego przodka upatrywała w starożytnym rodzie irańskim Sarmatów, który żył w dorzeczu Wołgi. Na ziemiach słowiańszczyzny odnajdujemy liczne zabytki sarmackie. Inne narody europejskie również tworzyły różne rodowody. Przekonanie szlachty o jej szczególnym rodowodzie uzasadniało jej szczególną rolę w państwie - przywileje, wyróżnienie świadomości sarmackiej wyłoniło się z etosu rycerskiego. Sarmata był uosobieniem szlachetności, męstwa, odpowiedzialności, cnót rycerskich. W wieku XVII pozytywny obraz Sarmaty ulega przekształceniu. Znamiennym rysem sarmatyzmu jest tzw. kult złotej wolności szlacheckiej. Rzeczpospolita była krajem demokratycznym - władza sejmu była najistotniejsza. Demokracja szlachecka przez wiele lat funkcjonowała sprawnie. W 1652 roku poseł Siciński działający z ramienia Radziwiłłów po raz pierwszy zastosował zasadę „liberum veto” zrywając sejm. „Liberum veto” stało się źrenicą złotej wolności szlacheckiej. Szlachta widziała w „liberum veto” gwarancję wolności i równości wewnętrznej - „szlachcic w grodzie równy wojewodzie”. Znamiennym rysem kultury sarmackiej jest religijność - różnorodne bogate formy ekspresji, często intelektualnie dwuznaczne. W obrębie tej religijności wykształcił się mesjanizm - przekonanie o szczególnej roli Rzeczypospolitej w dziejach Europy. Istniały materialne przesłania, by taką rolę Polsce przypisać (Polska - przedmurze chrześcijańskiej Europy). Ziemiańskość - w kulturze sarmackiej wykształcił się charakterystyczny styl życia szlacheckiego - styl dworkowy, powiązany z kultem życia rodzinnego, sąsiedzkiego, ze swoistą bogatą obyczajowością, będącą podstawą silnych więzi społecznych. Orientalizm - zainteresowanie kulturą wschodu przejawiało się m.in. w modzie sarmackiej (np. fryzura - irokez), w militariach (np. szabla). Dworek szlachecki - jednoczy wpływ wschodu o zachodu - irokez, strój szlachecki, pas, szabla. Szlachta polska tak różniła się od szlachty europejskiej, że w bitwie pod Wiedniem została potraktowana jak społeczność z pogranicza Tatarszczyzny. Między XV a XVII wiekiem powstały również zwyczaje malowania portretów trumiennych oraz tzw. kultura wotywna - obyczaj sarmacki trwający po dziś dzień - składanie darów za łaski boże.

Temat: Pamiętnikarstwo barokowe jako świadectwo kultury sarmackiej.

  1. Kim był Jan Chryzostom Pasek

  2. O czym traktują wybrane fragmenty pamiętników

  3. Styl wypowiedzi

  4. Jakie rysy postawy sarmackiej można dostrzec w zachowaniu i postawie autora ?

1. Jan Chryzostom Pasek - (1636-1700). Nauki pobierał w kolegium jezuickim w Rawie. W 1655 roku rozpoczął żywot żołnierski, walczył pod dowództwem Stefana Czarnieckiego przeciw Szwedom i Rakoczemu, brał udział w wyprawie duńskiej i wojnie przeciw Moskwie. Od 1667 roku porzucił wojsko, ustatkował się i osiadł na wsi w Krakowskiem, pełniąc urząd komornika ziemskiego. Bujny temperament i awanturnicze uosobienie były przyczyną różnych ekscesów Paska, często procesującego się za swymi sąsiadami, a wreszcie oskarżonego o pogwałcenie spokoju publicznego i skazanego na banicję i infamię.

2. Fragmenty te opisują okres jego życia od roku 1667, kiedy porzucił wojsko. Autor w tych fragmentach jest przedstawiony jako mężczyzna przed 30-tką, poszukujący sobie żony. Wyboru dokonuje na podstawie majątku oraz zdolności rozrodczej.

3. Styl Paska jest barokowy, z zawiłymi zdaniami, potoczny, występują liczne zwroty grzecznościowe, skróty oraz zwroty łacińskie.

4. W dziele tym jest przedstawiony styl życia szlachty sarmackiej, z ich obyczajami, kulturą itp.

Jan Chryzostom Pasek - „Pamiętniki”

Rok Pański 1673

W tym roku podczas sejmu warszawskiego zmarł Arcybiskup Prażnowski. Prymasem po nim został książę Czartoryski. W zimie tureckie wojska okopały się pod Chocimiem. Hetmanowie polscy postanowili ruszyć szturmem na Turków. Polacy rozbili wały tureckie w kilku miejscach i zaatakowali. Wojsko Polskie odniosło wielki sukces. Po tej bitwie Polacy zdobyli ogromne skarby, wielbłądy, szable, janczarki. Niedługo po tym zwycięstwie zmarł król Michał. Rozeszły się plotki, że został otruty.

Rok Pański 1685

Pasek zaczął rok szczęśliwie w Olszówce, powróciwszy z Warszawy. Zaczął się szykować do wyjazdy do Gdańska, bardzo tęsknił za zbożem, które się w spichlerzu grzało. Przy przeróbce zboża trzeba ciężko pracować, ale woda na rzecze jest niska, więc trzeba czekać do września. Pasek zachorował bardzo 30 sierpnia w czwartek. Zachorował w wyniku przepicia z wojskiem, które go zawsze namawiało. Miał tak dużą gorączkę, że nie poznawał ludzi. Tymczasem woda zaczęła przybierać i trzeba było ładować zboże. Leżąc z czwartku na piątek, trzasnęło go coś w ramię, był to zakonnik braci mniejszych św. Franciszka. Obecność mnicha tak wpłynęła na Paska, że niedługo po tym wyzdrowiał. Okazało się, że Pasek miał ogromną gorączkę i mnich był jego złudnym wyobrażeniem. Pasek jeszcze tego samego dnia pojechał ładować zboże. Dogonił tych, którzy zaczęli spływać półtora dnia przed nim. 21 września był już pod Toruniem. Fragment ten ma świadczyć o religijności i gospodarności autora.

Rok Pański 1686

Pasek na uroczystości wstąpienia do klasztoru augustynek panny Sieklickiej, w swojej wypowiedzi do zebranych gości i matki przełożonej pochwala decyzję rodziców i panny oraz prosi o opiekę nad tą osobą, która postanowiła służyć Bogu. Pasek wspomina wyjątkowo ciepłą zimę i inne niż zazwyczaj zachowanie zwierząt o tej porze roku. W sierpniu pamiętnikarz popłynął z pszenicą do Gdańska. Pasek wspomina także o zwycięstwach wojsk cesarskich nad Tatarami. W tym fragmencie ukazuje się nam Pasek pobożny, ciekawy życia zwierząt, życzliwy i uczynny wobec rodziny Sieklickich.

Cechy osobowości Paska: autor przejawia się jako człowiek pracowity i uczciwy, lecz nie unikający alkoholu.

Temat: Twórczość Wacława Potockiego

  1. Kim był Wacław Potocki ?

  2. O czym traktują jego wiersze ?

  3. Sarmatyzm w twórczości Potockiego.

  1. Wacław Potocki - żył w latach 1621-1696. Nauki pobierał u domowego pedagoga. Całe życie gospodarował na roli. Walczył przeciw Szwedom i Rakoczemu. Brał udział w życiu sejmikowym, występował przeciw anarchii szlacheckiej, popierał wzmocnienie władzy króla i zasadę dziedziczności tronu. Został wychowany na arianina. Po uchwale o banicji dla arian przeszedł na katolicyzm. Pozostawił po sobie ogromną spuściznę: poematy, liryki religijne, wiersze polityczne i okolicznościowe, oraz duży cykl romansów. Najwybitniejsze dzieła to: „Transakcja Wojny Chocimskiej”, zbiór ponad 1800 wierszy „Ogród, ale nie plewiony...”, „Moralia abo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg...” (2100 utworów), „Poczet Herbów” sławiący „starożytność” i „rodowitość” domów szlacheckich, „Poemat Rycerski”, „Ogród fraszek”.

  1. „Nierządem Polska stoi” - wiersz ten opisuje nieporządek panujący w Polsce. Polska co roku ma nowe prawa i konstytucje, ale nikt ich nie przestrzega. Szlachta żyje w biedzie. Wytykany jest brak odpowiedzialności u rządzących. Jedyne prawo wynika z zamożności.

„Pospolite ruszenie” - utwór ten opisuje poranek w obozie pospolitego ruszenia - pijana szlachta nie reaguje na wezwanie dobosza. Autor pokazuje w ten sposób zanik rycerskości, anarchię wśród mających bronić Polskę obywateli. Nie interesuje ich dobro państwa, nie wykazują patriotycznej postawy.

„Zbytki Polskie” - tu z kolei autor narzeka na zbytnią wystawność, nieskromność i rozrzutność Polaków, którzy wszystko wydają na konsumpcję, nie zaś na dobro publiczne. Stan ten spowodowany jest złym systemem podatkowym, co z kolei skutkuje brakiem armii zaciężnej. Potocki dziwi się temu w społeczeństwie ponoć chrześcijańskim. Szlachta jest przedstawiona jako egoistyczna część społeczeństwa.

„Transakcja wojny chocimskiej” - jest to utwór opisujący przygotowania i przebieg wojny chocimskiej z 1621 roku, kiedy to wojska polskie pod dowództwem Chodkiewicza broniły kraju przed „nawałą pogańską”. Potocki sławi przymioty hetmana, pokazuje ofiarność żołnierzy. Walki przedstawia w bardzo realistyczny, graniczący z naturalistycznym sposób. Potocki pragnął przeciwstawić zanikowi ducha rycerskiego współczesnych sobie męstwo prawdziwych Sarmatów. W części I i IV opisywane są przygotowania do wojny chocimskiej, natomiast w części VI jest przedstawiony przebieg działań wojennych. Styl wypowiedzi w części VI obfituje w liczne „krwawe sformułowania”.

  1. Sarmatyzm w dziełach Potockiego przejawia się w tym, że autor opisuje szlachtę jako naród uprzywilejowany, uważający się za lepszy od innych ludzi.

Temat: „Świętoszek” Moliera

Jan Baptysta Poquelin - (1622-1673). Był największym komediopisarzem francuskim, uczył się w kolegium jezuickim w Claremont, studiował prawo w Orleanie; zrezygnował z przypadających mu po śmierci ojca tytułów nadwornego tapicera i lokaja królewskiego; rozpoczął karierę teatralną zakładając w 1643 r. „Znakomity Teatr”; przybrał pseudonim artystyczny Moliĕr; po bankructwie przez 12 lat przebywał na prowincji by wrócić w 1655 do Paryża, gdzie dostał się pod protektorat Ludwika XIV. Napisał ponad 30 komedii, m. in. „pocieszne wykwintnisie”, „Natręty”, „Szkoła żon”, „Świętoszek”, „Skąpiec”, „Szkoła żon”, „Don Juan”, „Mizantrop”, „Mieszczanin szlachcicem”, „Uczone białogłowy”, „Chory z urojenia”. Kradł pomysły literackie. Jego utwory były napisane niestarannie i pospiesznie. Był klasycystą - „ponieważ zadaniem komedii jest poprawiać ludzi, bawiąc ich jednocześnie”, chciał „ścigać za pomocą uciesznych obrazów błędy epoki”; twierdził, że „człowiek godzi się na to by być złym, ale nikt nie godzi się na to by być śmiesznym”; w związku z tym wierzył, że ośmieszony człowiek stawał się lepszym. Ignorował zasady pisarskie, łączył komedię charakteru, intrygi z farsą. Indywidualizował język postaci, pragnął w swych sztukach tworzyć portrety ludzkie mające charakter uniwersalny, wykraczające poza epokę. Jego utwory zbliżają się do realistycznych komedii psychologicznych. Obraz epoki i człowieka jest pesymistyczny (igraszka popędów). Wierzył jednak, że rozum pozwala ludziom zapanować nad popędami.

„Świętoszek” - powstał w 1664 roku jako komedia obyczajowa godząca w ówczesne obyczaje społeczne. Molier wypowiadał się na temat kształtu ludzkiej religijności. Krytykował zjawisko bigoterii - ostentację, która przejawiała się w praktyce religijnej, jako coś nieautentycznego. Bigotem jest ten, kto uczestniczy w praktykach religijnych ze względu na chęć pokazania własnej pobożności. Religijność autentyczna to nie bigoteria. Kontrreformacyjny katolicyzm uczył, że rzeczywisty chrześcijanin szuka drogi do Boga poprzez cierpienie, smutek, utrapienie. Taka koncepcja religijności ma swoje poważne ewangeliczne podstawy: wierzący szuka jedności z Chrystusem poprzez współcierpienie - jest to model religijności heroicznej mającej wielu wybitnych przedstawicieli: I. Loyola, św. Teresa, św. Jan od Krzyża. Ten model religijności odrzucał Molier i sugerował w wielu swoich utworach, że taka religijność może przejawiać się bigoterią. „Świętoszek” to społeczny sprzeciw Moliera wobec odwagi religijnej. W swoim utworze posługuje się autor potężną bronią - szyderstwem. W swoich sztukach tworzy koncepcję pobożności ludzkiej spokojnej, nie wymagającej ofiary od wierzącego. Zastanawia go, czy powinna być taka instytucja jak Kościół, czy ma ona stawiać żądania, czy człowiek ma się do nich zastosować.

Ogólna charakterystyka postaci:

Świętoszek- Tartufe - mężczyzna tajemniczy, o dużym osobistym uroku. Opowiada o swoim szlacheckim pochodzeniu. Swoją przebiegłość i chytrość ukrywa pod fałszywą pobożnością. Ten oszust jest świetnym psychologiem. Potrafi bez trudu zdobyć zaufanie Orgona. Swym pozorowaniem ogłupia Orgona i panią Pernelle. Część domowników przejrzała go, lecz było to bardzo trudne. Świętoszek na końcu utworu przejawił swą bezwzględność.

Orgon - jest to człowiek bardzo pobożny. Jest naiwny i łatwowierny, ponieważ daje się nabrać na oszustwa Świętoszka. Ślepo ufa i wierzy Świętoszkowi, próbuje go nawet naśladować, wskazuje go jako wzór dla żony i dzieci. Zaczyna go kochać bardziej niż rodzinę. Staje się niecierpliwy i podejrzliwy wobec swojej rodziny. Staje na progu katastrofy, w której obliczu dopiero odzyskuje rozum.

Elmira - żona Orgona. Znosi obecność Świętoszka w domu, ale w końcu to ona odkrywa prawdziwą naturę oszusta. Jest pozytywną postacią.

Pani Pernelle - matka Orgona, uznawana jest za doświadczoną i mądrą kobietę. Naprawdę jest fanatycznie zaślepiona Tartufem.

Problematyka: Molier pokazuje jak człowiek, oszust żeruje na wiernych, pobożnych ludziach, których Bóg nie obdarzył wielkim rozumem. W tym utworze ścierają się odmienne charaktery bohaterów utworu.

Cechy dramatu klasycystycznego:

  1. tekst główny

  2. tekst poboczny

Temat: Synteza wiedzy o kulturze Baroku.

Barok- to epoka w dziejach kultury od XVI wieku do połowy XVIII wieku. W latach 40 XVIII wieku zaczyna się rozwijać Oświecenie. Barok - barocco - wyraz portugalski - „perła” o nieregularnych kształtach. W Odrodzeniu „baroco” oznaczało rozumowanie nazbyt skomplikowane. W jednej i drugiej nazwie zawarta była aluzja do cech stylu barokowego. Jako nazwa epoki utrwalił się w kulturze francuskiej. Ojczyzną baroku są Włochy, stąd kultura nowej epoki dotarła do Hiszpanii, południowych Niemiec, Polski, Francji, Anglii, Niderlandów, a ostatecznie przekroczyła granicę Europy i otarła do Ameryki Łacińskiej. Jest to pierwsza epoka, która stała się epoką obejmującą nie tylko Europę.

Duchowość barokowa - istotą kultury barokowej jest odnowa życia religijnego, ale równolegle daje się dostrzec wyraźne przejawy kryzysu świadomości teistycznej (teizm - wiara w Boga) Źródłem kryzysu świadomości teistycznej był rozwój nauk, odkrywanie nieskończoności świata, rozwój tendencji filozoficznych zwanych sceptycyzmem i subiektywizmem. Sceptycy - twierdzili, że świat jest niepoznawalny, gdyż człowiek widzi zaledwie jego część. W baroku skrystalizował się ostatecznie konflikt między religią a nauką, która uniezależniła się od teologii i filozofii.

W baroku można wyróżnić 3 koncepcje filozoficzne świata i człowieka o największej popularności:

  1. Głosiła, że człowiek jest istotą myślącą, obcą we wszechświecie, przeciwstawioną światu w sposób bezkompromisowy (Rene Descartes, Błażej (Blaise) Pascal).

  2. Człowiek to istota zjednoczona ze wszechświatem, lecz pozbawiona duszy (B. T. Habtes, Franciszek Bacon).

  3. Człowiek to istota należąca do uduchowionej, myślącej natury (C. Baruch Spinoza).

Religijność barokowa - budowana była na podstawie dokonań filozoficznych soboru trydenckiego zakończonego w 1563 roku. W teologii potrydenckiej poszukiwano spotkania wiary i humanizmu. W nauce teologicznej ukazywano człowieczeństwo Chrystusa, m.in. rozwijał się kult Serca Jezusowego. Praktykę duchową i intelektualną tworzyli: Ignacy Loyola - twórca humanizmu teocentrycznego - człowiek w perspektywie spotkania z Bogiem oraz Franciszek Salezy - twórca humanizmu pobożnego. W nauczaniu kościoła eksponowano dobroć Boga, która uobecnia się w sakramentach (szczególnie w sakramencie eucharystii). Kościół traktowano jako miejsce zbawiennego działania Boga. Odrodzony, potrydencki Kościół miał świadomość nowej siły. Religijność barokową cechował optymistyczny maksymalizm, polegający na stawianiu człowiekowi trudnych zadań. Życie duchowe człowieka porównywano do życia rycerskiego. Człowieka wierzącego określano mianem rycerza Maryi, czy Chrystusa, który walczył z poganami, szatanem, grzechem. W epoce tej zrodziła się pobożność ludowa. Powstały liczne formy wyrażania uczuć religijnych: procesje, pielgrzymki, kolędowanie, szopki itp. Kościół powszechny zaczynał uzyskiwać poczucie własnej siły, zaś poszczególne Kościoły miały poczucie własnej odrębności.

Estetyka barokowa - u podstaw estetyki barokowej tkwiło przekonanie, że piękno jest niewytłumaczalne. Poczucie piękna jest całkowicie subiektywne. Nie istnieje piękno obiektywne, obecne w naturze. Te założenia relatywizowały poczucie piękna i otwierały drogę do fascynacji brzydotą. Sztuka i literatura baroku dążyła do odkrycia tajemnicy ludzkiego losu, sensu wędrówki człowieka. Okazywało się, że los ludzki jest tragiczny, ale nie pozbawiony wzniosłości. Różnice między estetyką baroku i renesansu opisał H. Wőlfflin w dziele pt. „Podstawowe pojęcia sztuki” z roku 1962:

Sztukę renesansu cechuje:

Sztukę baroku cechuje:

Sztuka baroku:

Budownictwo: bogate w zdobienia kościoły np. Kościół św. Anny, iluzja barokowa, iluminacja, zespoły pałacowe - Wilanów, zespoły parkowe, fontanny

Malarstwo: Rembrant, Rubens, Dűrer

Muzyka: Bach, Hendel, Vivaldi

Fenomenem sztuki porenesansowej była oryginalność, niezwykle silna ekspresja uczuć religijnych, której celem stało się poruszenie, wzruszenie, oddziaływanie na zmysły czytelnika.

Periodyzacja polskiego baroku na tle historycznym:

1580 - 1620 - barok wczesny, metafizyczny, pisali m.in.: Sęp-Szarzyński, Rochowski, Grabowiecki

1620 - 1680 - barok dojrzały, sarmacki, nurt literatury dworskiej

1680 - 1740 - czasy saskie, upadek baroku, barok schyłkowy, upadek kultury, regres intelektualny

Tło historyczne baroku jest skomplikowane i niejednorodne. Na zachodzie rozwijały się ustroje państwowe: absolutyzm i monarchia burżuazyjne. W Polsce występowała demokracja. Z pewnością demokracja rozwijałaby się, gdyby nie specyficzne położenie geopolityczne Polski. Wiek XVII był okresem wojen przeciw Moskwie, Turkom, Tatarom, Szwedom. Lata 1656-1660 to tzw. potop szwedzki. Okres ten obfitował w liczne sukcesy militarne. 1605 rok - pokonanie Szwedów w bitwie po Kirholmem, dwa razy Turków w 1621 i 1673 roku, największy sukces w bitwie pod Wiedniem w 1683 roku. Pozycję państwa osłabiły konflikty wewnętrzne (powstanie Kozaków pod wodzą Bohdana Chmielnickiego). Zniszczenia wojenne doprowadziły do kryzysu gospodarczego. Zmuszano chłopów do coraz cięższej pracy (ucisk pańszczyźniany). Polskie ekstensywne rolnictwo straciło konkurencyjność. Na tym tle kryzys zaczął przeżywać polski parlament: w roku 1652 poseł Siciński użył po raz pierwszy liberum veto. Znamiennym zjawiskiem jest również rozwój kontrreformacji - rozwój oświaty katolickiej tworzonej na ziemiach polskich przez pijarów oraz jezuitów, rozwój drukarstwa katolickiego, rozwój atrakcyjnych form religijnego życia kulturalnego.

Błażej Pascal - (1623-1662). Francuski matematyk, filozof, fizyk i pisarz. Stworzył podstawy rachunku prawdopodobieństwa. Wsławił się badaniem próżni i ciśnienia atmosferycznego (prawo Pascala) oraz pracami konstruktorskimi (maszyna do liczenia). Jako uczony głosił zasadę rozdziału między rozumem, a wiarą.

Zakład Pascala: zyskowniej jest założyć, że Bóg istnieje, bowiem przy wygranej zdobywa się wszystko, natomiast przy przegranej (Bóg nie istnieje, ale człowiek żył według Jego zasad, tak jakby istniał) nie traci się niczego.

OŚWIECENIE

Temat: Powstanie kultury oświecenia.

Oświecenie - termin pochodzi z języka niemieckiego - jest to nazwa epoki w dziejach kultury europejskiej (przez niektórych badaczy uznana za pierwszą nowożytną). Epoka ta dominowała w Europie w XVIII wieku. Oznaką kresu oświecenia była Wielka Rewolucja Francuska. W Polsce: początek oświecenia w latach czterdziestych XVIII wieku do roku 1822 (w 1822 Adam Mickiewicz wydał swój pierwszy tom poezji). Kolebką wieku filozofów była Anglia, Francja, Holandia. Podstawę intelektualną światopoglądu oświecenia stanowiły prace uczonych wieku XVII. Ogromne znaczenie dla rozwoju oświecenia miała działalność Kartezjusza (1596-1650). W swoich pracach zakwestionował sceptycyzm poznawczy. Ostoję pewności znalazł we wnętrzu człowieka: „cogito ergo sum” - myślę więc jestem - punkt wyjścia dla jego dalszych rozważań. To zdanie wyraża pogląd, że istnienie jaźni jest pewne. Kartezjusz sformułował dowód istnienia Boga: jaźń jest niedoskonała, więc musi mieć swą doskonałą przyczynę - Boga. Człowiek nie może stworzyć idei doskonałej, ideę tą podał człowiekowi byt wyższy - Bóg. Boga definiował Kartezjusz jako wolę nieograniczoną, nieskończoną. W dziele pt. „Rozprawa o metodzie” Kartezjusz tworzył podstawy rozumowego poznawania świata, stworzył także mechanistyczną koncepcję natury. Świat ożywiony funkcjonuje jak maszyna. Kartezjusz był prekursorem kierunku filozoficznego - racjonalizmu (od „ratio” - rozum).

Racjonalizm - kierunek filozoficzny, wedle którego świat można poznać jedynie na drodze poznawania rozumowego. Wybitnym przedstawicielem tego kierunku był Izaak Newton (1642-1727) - stworzył on podstawy metodologii naukowej. Mimo, iż był skoncentrowany na nauce, zostawił po sobie także wyrazy filozofii religijnej. Newton uważał, że praca naukowa, poznanie świata wiedzie człowieka ku poznaniu Boga. Traktował świat jako przemyślany system. Wyprowadził fizyko - teologiczny dowód istnienia Boga. Przedstawicielem tego kierunku był także Baruch Spinoza.

Druga doktryna filozoficzna - empiryzm. Prekursorami byli: Franciszek Bacon, John Locke. Według empirystów świat można poznać jedynie na drodze doświadczenia.

Trzeci kierunek - sensualizm - według sensualistów świat można poznać na drodze doświadczenia zmysłowego (Locke).

Stworzono wówczas dwie doktryny religijne:

1. Ateizm - wyznanie religijne głoszące nie istnienie Boga.

2. Deizm - odrzuca wiarę w objawienie (np. Wolter)

Doktryną polityczno-etyczną epoki był utylitaryzm - pożytek jednostki lub społeczeństwa powinien stanowić najwyższy cel moralny postępowania ludzi. Utylitaryści - Hume, Helvetius, twierdzili, że dążenie do dobra własnego sprzyja pomnażaniu dobra społecznego. Utylitaryzm jest doktryną etyczną panującą po dziś dzień. Użyteczność uczyniono miarą etyczną ludzkiego działania. Uważano, że ofiara, poświęcenie nigdy nie mają sensu.

Cechy filozofii oświecenia:

Najwybitniejsi filozofowie oświecenia:

Franciszek Maria Arouet -Wolter (1694-1778) wyrażał swe poglądy w formach literackich - najznamienitszy utwór - „Kandyd”. W swoich utworach głosił kult rozumu ukształtowanego empirycznie. Cała jego filozofia to nieustanna polemika z kulturą i tradycją chrześcijańską, krytyką tej religii za kierowanie myśli człowieka ku rzeczom przyszłym. Uważał, że celem ludzi jest naprawianie zła moralnego na świecie, służba dobru ludzkości. Rzeczywistości nadprzyrodzonej przeciwstawiał rzeczywistość świata przyrody.

Jan Jakub Rousseau - (1712-1778). Wypowiadał się w formie literackiej (autor „Nowej Heloisy”). Głosił negację cywilizacji, nauki i sztuki. Twierdził, że nie czynią one człowieka ani lepszym, ani szczęśliwszym, krytykował państwo jako twór przeciw naturze ludzkiej. Głosił apoteozę natury jako stanu pierwotnego. Pisał, że wszystko jest dobre gdy wychodzi z rąk twórcy, wszystko paczy się w rękach człowieka. Głosił pochwałę uczucia przeciwstawianego rozumowi, sumienie uczy, co jest dobre i słuszne. Stworzył koncepcję wychowania naturalnego, poprzez swobodny rozwój predyspozycji psychologicznych. Był zwolennikiem republikanizmu i demokracji.

Denis Diderot - (1713-1784). Także wypowiadał się w formach literackich. Jego znany utwór to „Kubuś Fatalista”. Głosił kult przyrody. Nauka winna być skoncentrowana wokół praw natury, a sztuka powinna pokazywać piękno przyrody. W latach 1751-1772 Diderot, razem z innymi filozofami, opracował 28 tomów dzieła pt. „Encyklopedia, czyli słownik rozumowy nauk, sztuk i rzemiosł”, będącego próbą przedstawienia podstawowych założeń postrzeganych w kategoriach myśli oświeceniowej.

Temat: Podstawy kultury oświecenia

Oświecenie nie stworzyło zwartej koncepcji postawy ludzkiej. Helvetius definiował człowieka jako istotę mającą upodobanie do przyjemności oraz niechęć do cierpienia. Twórcy oświecenia negowali przekonanie o istnieniu cech urodzonych. Locke twierdził, że człowiek jest niezapisaną kartą (łac. tabula rasa), tworzy go środowisko, cechy ludzkie są nabyte. Myśliciele oświecenia szczególną rolę przywiązywali do prawa i wychowania. Kluczowym zagadnieniem myśli utylitarnej było pogodzenie naturalnego egoizmu jednostki z dobrem publicznym. Machiavelli stworzył np. koncepcję sztucznej tożsamości interesów - można ją osiągnąć dzięki etyce połączonej z prawem i polityką. Inni myśliciele utylitarni głosili teorię naturalnej harmonii egoizmów. Dominującą rolę w historii oświecenia odegrało mieszczaństwo. Najistotniejsze wydarzeni historyczne epoki: rozwój mocarstw Austrii, Prus, Rosji, schyłek feudalizmu, powstanie USA - 1783 rok, Wielka Rewolucja Francuska - 1789-1799 rok.

Tło historyczne oświecenia w Polsce:

Lata 1692-1733 to okres panowania w Rzeczypospolitej Augusta II Mocnego. 1733 -1763 okres panowania Augusta III. Okres regresu gospodarczego i kulturalnego państwa, praktycznej utraty niepodległości. 1720 - traktat Poczdamski - Rosja, Austria i Prusy zobowiązały się do utrzymania w Rzeczypospolitej porządku politycznego i prawnego.

Odrodzenie ruchu umysłowego przypada na lata czterdzieste. Ksiądz Stanisław Konarski zreformował szkolnictwo pijarskie - 1740 założył Collegium Nobilium. Szkoła ta wychowała i wykształciła pokolenie reformatorów Rzeczypospolitej. W roku 1747 otwarto w Warszawie I Bibliotekę Publiczną, uczynili to bracia Józef Andrzej i Andrzej Stanisław Załuscy.

Walka polityczna o kształt Rzeczypospolitej rozgorzała w 1768 roku: zawiązała się konfederacja Barska, która wystąpiła przeciwko królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu - traktowali go jako agenta rosyjskiego, był kochankiem carycy. Konfederacja wystąpiła również przeciw Rosji (obrona katolicyzmu). Konfederacja zakończyła się w 1772 roku - II rozbiór Rzeczypospolitej. Na lata 1788-1792 przypada okres obrad sejmu czteroletniego, który w roku 1791 ustanowił 3 maja konstytucję. Konstytucję poprzedziła ustawa kwietniowa - prawo o miastach. Konstytucja zaczyna się preambułą, ustanawia religię panującą w Polsce (katolicyzm), ten sam akt mówi o tolerancji religijnej (wolność wyznaniowa). Dalsza część konstytucji przyznawała prawa polityczne mieszczanom, znosiła w Polsce elekcyjną, a wprowadzała dziedziczną monarchię. Rozdzielała władzę na sądowniczą, wykonawczą i ustawodawczą; znosiła „liberum veto”. Ustanawiała narodowe siły zbrojne na 100 tys. żołnierzy. Włączała pod jurysdykcję królewską chłopów.

W roku 1792 - konfederacja targowicka - magnaci Rzewuski, Branicki i Potocki ustanowili akt prawny, na mocy którego Katarzyna II mogła interweniować w Polsce pod pretekstem ochrony swobód szlacheckich. Armia Rosyjska i rząd targowicki szerzyły w Polsce terror. 24 lipca król August Poniatowski przystąpił go Targowicy. 1793 - II rozbiór, 1794 rok - powstanie kościuszkowskie - krwawo stłumione, 1795 - III rozbiór Polski - zamknęły się dzieje niepodległej Polski, jej kultury i literatury.

Temat: Klasycyzm w literaturze oświecenia.

Klasycyzm - ma co najmniej dwa znaczenia. Pierwsze znaczenie jest uniwersalne - są to cechy charakterystyczne antycznej sztuki, literatury greckiej i rzymskiej traktowane jako doskonały wzór harmonijnej egzystencji ludzkiej, niedościgniony wzór estetyczny. Drugie znaczenie - bardziej szczegółowe - kierunek literacki, który powstał we Francji w XVII wieku. Rozwijał się również w XVIII wieku - klasycyzm francuski. Wybitni przedstawiciele klasycyzmu francuskiego: Corneille, Lafontaine, Racine, Molier, Mikołaj Bouileu (jego „Sztuka poetycka” - przedstawiało opis norm estetycznych, reguł tworzenia dzieł doskonałych pod względem estetycznym).

Sztuka klasyczna była więc poetyką normatywną. Klasycyści wyznaczali sztuce cele dydaktyczno - moralizatorskie. Pragnęli uczynić ośrodkiem dzieła tzw. uczony dowcip, tzn. pragnęli w dziele literackim łączyć elementy zabawy i dydaktyki. Dzieło klasycysty było apelem do władz rozumowych odbiorcy. Powstawało dzięki zastosowaniu doskonałych reguł naśladowania, m.in. stosowano środki retorycznej perswazji (językowe środki przekonywania wywodzące się z nauki retoryki).

Polski klasycyzm - powstał w drugiej połowie XVIII wieku - wielki mecenas sztuki klasycystycznej to król August Poniatowski. Był opiekunem artystów uprawiających literaturę klasycystyczną, organizował tzw. obiady czwartkowe. Podczas tych wystawnych przyjęć elita intelektualna, pisarze prezentowali swoje utwory, słuchano koncertów. W lecie obiady te odbywały się w Łazienkach, w zimie w Pałacu Królewskim. Klasycyści mieli swoje własne czasopismo - „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Warszawa była głównym ośrodkiem kultury klasycystycznej. Głównym przedstawicielem klasycyzmu jest Ignacy Krasicki - w roku 1779 opublikował „Bajki i Przypowieści”.

Temat: Bajki Ignacego Krasickiego

Bajka - bardzo ceniony przez klasycystów gatunek literacki. Krótki utwór fabularny, zazwyczaj wiersz, którego podstawą jest przypowieść (parabola). Sugeruje praktyczne pouczenie, sąd moralny lub inny pogląd ogólny poprzez przytoczenie konkretnego przypadku. Objętość bajki jest ograniczona. Charakterystycznym elementem formującym układ fabularny bajki są dobitne przeciwstawienia sytuacji i ról bohaterów. Odpowiednio od układów fabularnych kształtują się bajkowe antytezy: dobra i zła, korzyści i straty, głupoty i mądrości, słabości i przemocy, itp.

„Szczur i Kot”

kot - sprytny, realista

szczur - nieroztropny, próżny

Morał - Sprytny jest ten kto się pychą nie unosi

„Jagnię i Wilcy”

jagnię - słabe, bezbronne

wilki - chytre, głodne

Morał - jedynym prawem jest prawo przemocy. Przyczynę dla swojego postępowania ludzie usprawiedliwiają często absurdalnymi argumentami, wynajdują sztuczne powody dla osiągnięcia własnych celów.

„Wstęp do Bajek” - poeta opisuje szereg sytuacji życiowych, które miałyby być zaprzeczeniem przyjętych powszechnie norm, stereotypów; wiersz jest sugestią, że bajka jako gatunek literacki czerpie swe tematy z życia, wybierając zachowania typowe i najczęściej spotykane; utwór jednocześnie ostrzega, że bajki nie należy traktować zbyt poważnie.

„Ptaszki w klatce” - dialog pomiędzy ptakami uwięzionymi w klatce. Wynika z niego morał: osoba będąca w niewoli od urodzenia nie zna braku wolności, a osoba będąca kiedyś na wolności, do niej tęskni (bajki wydano w 1779).

„Filozof” - bohater bajki jest zapatrzony w siebie, odrzuca wiarę w Boga. Powraca do niej jednak, gdy przytrafia mu się jakaś tragedia. Ta bajka to krytyka pychy i zapatrzenia w siebie.

„Groch przy drodze” - bajka ta porusza problem podejmowania trafnych decyzji. Każdą swą sprawę należy przemyśleć kilka razy, gdyż nawet jeśli się chce dobrze, to można sobie zaszkodzić. „I ostrożność zbyteczna częstokroć zaszkodzi”.

„Dewotka” - poeta krytykuje tu obłudę religijną. Bohaterka jest żarliwą katoliczką, lecz udaje swoje zainteresowanie Bogiem. Jest bardzo zła, poeta potępia takie zachowanie.

„Kruk i lis” - w dwóch pierwszych wersach mamy morał; kruk przedstawia próżność i brak samokrytycyzmu, a lis jest sprytny i przebiegły.

Temat: Satyry Ignacego Krasickiego

Satyra - Ignacy Krasicki publikował satyry w latach 1779 do 1784. Satyra to gatunek literacki o niejasnej przynależności rodzajowej (pogranicze liryki i epiki). Wywodzi się z czasów starożytnych - satyry pisał Horacy. Jest to gatunek literacki, w którym zostaje dokonana krytyka zjawisk społecznych lub jednostkowych. Satyry dzielimy na:

„Do Króla” - adresatem utworu jest król. Autor wymienia wobec niego zarzuty, które w istocie są jego przymiotami. Autor wyszydza sens stawianych zarzutów. Krasicki mówi o królewskim pochodzeniu (szlacheckie i polskie), mądrości (wykształcenie, oczytanie, umiłowanie sztuki), wieku (w momencie elekcji 32 lata), łagodności. W rzeczywistości utwór „Do Króla” jest panegirykiem, a uderza w szlachtę, ich głupotę, pychę. Autor nie potrafi odpowiedzieć czy mądrość i łagodność króla są jego zaletą czy wadą wobec aktualnej sytuacji geopolitycznej państwa.

„Świat zepsuty” - Utwór związany jest z I rozbiorem Polski. Dlaczego doszło do I rozbioru Polski? Dlaczego Polska - potężne państwo Europejskie - nie jest w stanie obronić swojej suwerenności. Autor uważa, że źródłem kryzysu, upadku Rzeczypospolitej jest kryzys obyczajów publicznych. Powraca do myśli, tezy (Makbet, „OPG”), że stan państwa zależy od poziomu życia moralnego społeczeństwa. Poeta pokazuje panującą w Rzeczypospolitej rozpustę, nierząd, niesprawiedliwość, porównuje obecne społeczeństwo z zachowującymi i rozwijającymi cnotę przodkami. Jasno sugeruje, że ten stan rzeczy jest w żywym związku z postępującą bezbożnością. Opisywaną społeczność określa słowami, które były odczuwane wówczas za bardzo dosadne - „tłuszcza bezbożna”. Autor nawiązuje do kazań sejmowych ks. Piotra Skargi: występuje tam topos literacki - porównanie ojczyzny do tonącego okrętu. Ojczyzna tonie, dla marynarza jest rzeczą godną walczyć o ratowanie statku i wytrwać na nim aż do końca. Księdzu biskupowi nie podobały się obyczaje publiczne. Próbował ukazać związek między etyczną strona życia jednostki, a stanem życia dobra publicznego.

„Pijaństwo” - utwór ten to refleksja o ludzkiej naturze. Alkoholik ma świadomość pożytków z tego, że się nie pije. Natura ludzka jest słaba. Autor w utworze tym przedstawia gorzką refleksję o ludzkiej naturze. Przedmiotem satyry jest też polska kultura biesiadna. Atmosfera życia społecznego jest przeniknięta alkoholem. Krasicki krytykuje kulturę sarmacką.

Temat: Czy biskup Ignacy Krasicki był antyklerykałem?

W dorobku twórczym Ignacego Krasickiego znajdziemy poemat heroikomiczny - parodię (prześmiewcze naśladowanie) poematu rycerskiego. Ten gatunek literacki ma rodowód antyczny (w V w. p.n.e. powstała „Batrachomiomachia” - poemat grecki opiewający wojnę żab z myszami). Jest to utwór komiczny, w którym efekt komiczny osiągnięty jest za pomocą kontrastu między podniosłą formą utworu, a jego błahą, groteskową treścią. W roku 1778 opublikowano utwór pt. „Monachomachia - czyli wojna mnichów”. W roku 1780 utwór pt. „Antymonachomachia”. Poematem heroikomiczny jest też „Myszeida” lub „Myszeidos, pieśni X”.

Fabuła utworu - opiera się na opowieści o „wojnie” mnichów w zakonie. Bójka ta zaczęła się po porannym śniadaniu, na którym mnisi spożywali alkohol. Utwór ten ma charakter typowo klasycystyczny, ponieważ łączy w sobie elementy dowcipu i dydaktyki.

Swoje utwory ks. biskup traktuje jako rodzaj intelektualnej zabawy. Świat wypełnia zbiorowość głupców. Jedynym prawem tego świata jest prawo przemocy.

„Monachomachia” - to poemat heroikomiczny. Opowiada w sześciu pieśniach o sporze między dwoma zakonami. Utwór wymierzony jest w polskie klasztory. Rozprawa naukowo - teologiczna, na którą jeden zakon wyzywa drugi, kończy się walką „na księgi”. Walkę szczęśliwie kończy uroczyste wzniesienie ogromnego pucharu z winem. Utwór ten wymierzony jest w duchowieństwo zakonne, które zupełnie nie interesuje się oświatą, kierowaną przez siebie. Autor uderza także w głupotę i próżniactwo zakonników, którzy w żaden sposób nie są ascetami.

„Monachomachia” pochodzi z 1778 r. Przedstawia atmosferę małego, sarmackiego miasteczka oraz życie zakonników żebraczych, których doprowadziła do bitwy Eris - bogini niezgody. Mnisi spotkali się na dyskusji teologicznej, która przerodziła się w bójkę. Walkę na księgi kończy dopiero wzniesienie toastu. Autor poematu jest antyklerykałem (zwroty „wielebne głupstwo”, „święte próżniaki”), zarzuca duchownym pijaństwo, lenistwo, ciemnotę. Nie jest pewne czy Ignacy Krasicki napisał ten utwór. Może on być wynikiem ogólnej, oświeceniowej „antyklerykalności”. Za czasów oświecenia następowała sekularyzacja zakonów, likwidacje zakonów jezuitów, które były w Polsce głównymi ośrodkami nauki. Wówczas, pod wpływem konieczności, powołano Komisję Edukacji Narodowej, która przejęła majątek po jezuitach. Krasicki dokonał krytyki karmelitów bosych i dominikanów, co wcale nie wskazuje na to, że te zakony były szczególnie rozpustne. Były to natomiast zakony żebracze, które cieszyły się niezależnością od biskupów. Być może XBW sugerował, że gdyby rozciągnął nad nimi swą władzę, to zaprowadziłby porządek. Trzecią możliwością interpretacji utworu jest uznanie go za zabawę literacką w konwencji zgodnej z duchem epoki. Zwłaszcza, że karmelici i dominikanie bardzo zasłużyli się dla polskiej kultury.

Palinodia - jest to taki utwór, w którym autor odwołuje inny - wcześniej opublikowany - własny utwór. W poprzednim mogły być sformułowane poglądy, zarzuty, oceny, które teraz pisarz chce odwołać. Treściowo zatem ten utwór różni się od poprzedniego, lecz formą swą bardzo go przypomina: kompozycja palinodii powinna być taka sama jak w przypadku pierwszego tekstu. Przykładem może być żartobliwa „Palinodia” Ignacego Krasickiego, czy też „Antymonachomachia” - tu autor pozornie odwołał oskarżenia z „Monachomachii”.

TEMAT: Ignacy Krasicki twórcą pierwszej polskiej powieści.

Powieść - prozatorski gatunek epicki (proza - mowa niezwiązana), jego kompozycja jest swobodna, fabuła rozbudowana, tematyka różna

Powieść „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” napisana została w 1776 jako odpowiedź na apel KEN, by artyści przedstawiali swoje koncepcje na temat nauczania w Polsce. Bohaterem jest tytułowy Mikołaj. Utwór pokazuje na jego przykładzie zgubne skutki uczenia się u guwernera. Autor opowiada się za szkołami publicznymi, kontrolowanymi przez państwo. O ideałach ludzkich postaw traktuje druga część utworu - Krasicki przedstawił tu nowy model Sarmaty. Twórcy epoki oświecenia żarliwie atakowali sarmatyzm za jego ciemnotę, uznawali go za przyczynę osłabienia RP. Po pierwszym rozbiorze kraju zaczęto upatrywać w sarmatyzmie źródło polskości, narodowej kultury. Wobec tego XBW tworzy wzór Sarmaty oświeconego. Jest to człowiek, który szanuje tradycję i akceptuje jednocześnie światło ideału swojej epoki. Prawdziwą wartość odkrywa bohater na wyspie Nipu. Tam widzi społeczeństwo równości, ceniące pracę, przeniknięte duchem rozumności. Doświadczyński, po nieudanej próbie przeniesienia ustroju nippejskiego do Polski, poświęcił się ostatecznie gospodarowaniu i dbaniu o szczęście chłopów.

Ignacy Krasicki pesymistycznie przedstawia swoje refleksje. Nie wierzy, że jego twórczość pomoże światu, który wypełnia zbiorowość głupców. Jedynym prawem tego świata jest przemoc. Człowiek z natury nie jest w stanie podporządkować swoich działań czemuś racjonalnemu.

TEMAT: „Powrót Posła” - jako komedia polityczna.

19 listopada 1765 roku rozpoczęła działalność w Warszawie scena narodowa. W teatrze publicznym w Warszawie wystawiono „Natrętów” Balickiego. Od pierwszych dni swojego istnienia Teatr Narodowy był miejscem dyskusji o najważniejszych sprawach Polaków. W 1790 roku Wojciech Bogusławski objął posadę dyrektora Teatru Narodowego. Za jego kadencji stał się teatr narodowy narzędziem walki o reformy polityczne. W 1794 roku Bogusławski wystawił patriotyczną sztukę pt. „Krakowiacy i Górale”. Julian Ursyn Niemcewicz - działacz polityczny zaangażowany w reformy, w 1790 roku napisał „Powrót Posła”. Wystawił tą sztukę 15 stycznia 1791 roku, w przeddzień uchwalenia konstytucji. Sztuka była dedykowana Stanisławowi Małachowskiemu, marszałkowi Sejmu Wielkiego. Utwór Niemcewicza to komedia polityczna - gatunek literacki typowy dla klasycyzmu. Istota komedii politycznej polega na tym, iż intryga nie odgrywa żadnej znaczącej roli. Wymowa utworu jest skupiona wokół dialogów o charakterze politycznym.

Program polityczny Starosty:

Program polityczny Podkomorzego:

Temat: Bohaterowie dramatu Juliana Ursyna Niemcewicza pt. „Powrót Posła”

  1. Jakie cechy osobowości charakteru i postawy wykazują bohaterzy „Odprawy Posła” ?

  2. Jakie zjawiska autor krytykuje ?

  3. Skąd odbiorca utworu wiedział co autor krytykuje?

1.

Starosta:

Podkomorzy:

Starościna:

Szarmancki:

Walery:

2. Intryga w utworze ma charakter romansowy. Akcja rozgrywa się w domu Podkomorzych w czasie przerwy w obradach sejmu, kiedy to powraca Walery. Teresa była mu od dawna przyrzeczona. Na drodze do szczęścia staje Szarmancki. Doszłoby do katastrofy gdyby nie kompromitacja Szarmanckiego jako łowcy posagów. Utwór zamyka nadanie wolności chłopom. Sztuka jest pochwałą miłości jako przyczyny małżeństwa. Wymowa utworu zogniskowana jest wokół konfliktu Starosty i Podkomorzego. Starosta Gadulski to przedstawiciel konserwatyzmu politycznego, tradycyjnego sarmatyzmu, przeciwnik ustanowienia konstytucji, dziedziczności tronu, nie uznający potrzeby zmiany ustroju i systemu nauczania, popierający liberum veto, uważający, że Polska nie powinna wprowadzać reform, aby nie prowokować sąsiadów. Podkomorzy Dobrójski to Sarmata oświecony, ceniący tradycje i otwarty na reformy człowiek, widzący potrzebę poprawy doli chłopów, przeciwieństwo Starosty. Walery prezentuje młodsze pokolenie reformacyjne. Starościna uosabia małostkowość, czułostkowość, „cudzoziemszczyzność” polskich kobiet.

3. Autor posługuje się ośmieszeniem, to komiczne postacie są krytykowane. Występuje głównie komizm postaci, czasem słowny. Niemcewicz zastosował również nazwy własne znaczące - zabieg częsty w utworach klasycystycznych.

Temat: Sentymentalizm w literaturze polskiego oświecenia.

Sentymentalizm - to drugi obok klasycyzmu kierunek literacki oświecenia. Jego twórcą był Jan Jakub Rousseau (1712-1778). Cywilizacji przeciwstawiał naturę i sztukę, a dominacji rozumu w innych filozofiach - uczucia, serce. Doświadczenie jednostki uważał za główne źródło wiedzy o świecie. Z tych założeń wyrastał sentymentalizm - był to bunt serca w literaturze oświecenia wobec dominacji rozumu. Sentymentaliści pisali sielanki, pieśni, elegie, powieści sentymentalne. Rozwijał się w Polsce od lat 60. XVIII wieku i był po trosze wstępem do preromantyzmu lub romantyzmu. Za prekursora tego gatunku uznawany jest Wolfgang Goethe. Zgodnie z jego założeniami sentymentalne dzieło literackie powinna cechować czułość. Podmiot literacki utworów sentymentalnych reprezentuje sferę doznań osobistych, intymnych, sferę doznań psychicznych związanych z emocjonalnym stosunkiem człowieka do świata. Mecenasem sztuki sentymentalnej w Polsce była Izabela Czartoryska. Czartoryscy był to ród arystokratyczny rywalizujący z Poniatowskimi. Ośrodkiem rozwoju kultury sentymentalnej były Puławy. Tam pracowali Franciszek Karpiński i Kniaźnin.

„Do Justyny. Tęskność na wiosnę” - utwór ten to erotyk w tonie sentymentalnej elegii. Autor wyraża w nim swa miłość do tytułowej Justyny, pragnie by wróciła. Występuje łączenie obrazu ludzkich uczuć za zjawiskami przyrodniczymi. Ze względu na wiosnę budzi się w sercu podmiotu lirycznego tęsknota. Prosi on więc wiosnę, aby przywróciła mu jego ukochaną. Wiersz utrzymany w tonie czułostkowym (zdrobnienia - „ptaszek”), opis świata przyrody staje się ekwiwalentem uczuć mówiącego.

„Laura i Filon” - utwór przedstawia perypetie miłości tytułowych bohaterów. Kiedy ma dojść do spotkania zakochanych, Filon ukrywa się w zaroślach w pobliżu umówionego miejsca. Laura przybywa później i zauważywszy brak Filona rozpacza, uważając, że została zdradzona. Dla Filona jest to dowodem miłości Laury, do której wybiega z zarośli. Utwór kończy się miłosnym wyznaniem pary. Jest to przykład sentymentalnej sielanki - bardzo popularnego utworu szczególnie w XIX wieku, śpiewanego. Parze kochanków towarzyszy przyroda. Sielankowość przejawia się w doborze tematu, sposobie prezentacji, czułostkowej sentymentalności. Wypowiedzi Filona i Laury mają formę pieśni sentymentalnej. Ludzka natura harmonizuje ze światem przyrody. Swoje uczucia bohaterowie wyrażają w sposób czytelny, jasny. Miłość ma moc łagodzenia konfliktów, godzi kochanków, jest dla nich jedynym źródłem szczęścia, sensem istnienia, najwyższą wartością.

Sentymentalność obydwu utworów wynika ze zwrócenia uwagi na wewnętrzne życie człowieka, na zmysły i uczucia. Autora nie interesują same koleje losu bohaterów, lecz ich odczucia i emocje.

„Przypomnienie dawnej miłości” - wiersz oparty na paralelizmach. Struktura zdań jest maksymalnie uproszczona, brak połączeń między poszczególnymi elementami składniowymi. Podmiot liryczny wspomina nieprzespaną noc z Justyną, spędzoną nad potokiem, na łonie pięknej natury. Ich losy rozdzieliły się i nie są już razem, co kontrastuje z niezmienionym krajobrazem nad potokiem.

„Pieśń dziada Sokalskiego w kordonie cesarskim” - utwór powstał po I rozbiorze Polski. Podmiotem lirycznym jest dziad - biedny, bezdomny chłop, chodzący od wioski do wioski, żyjący z jałmużny. Dziad wyraża pogląd, że utrata wolności spowodowana jest anarchią szlachecką. Utyskuje, że w zaborze austriackim jest mu gorzej, ukazuje czym się różni życie człowieka wolnego od życia człowieka w państwie absolutystycznym: w kordonie cesarskim nie ma miejsca na równość, nad sprawami jednostki sprawują władzą urzędnicy, świat jest obłudny. Wymowa wiersza: człowiek w niewoli traci godność.

„Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta, ostatniego polskiego króla z domu Jagiełłów” - utwór o charakterze elegijnym. Powstał po III rozbiorze Polski, jest przepełniony smutkiem, goryczą i rezygnacją. Sarmata jest synonimem polskiego patrioty. Podmiotem lirycznym jest być może poeta, który nad grobem Zygmunta Augusta (kojarzącego się ze świetnością Polski) lamentuje nad utraconą wolnością, bez nadziei na jej odzyskanie. W związku z tym składa do grobu radość, szablę, lutnię. Karpiński wyraził tu swe uczucia zw. z utratą niepodległości - obawia się zatracenia polskości.

„Pieśń Wieczorna” - jest to popularna modlitwa zamieszczana w dziecięcych modlitewnikach. Utwór ma rozbudowaną apostrofę, w której człowiek zwraca się do Boga, zawierzając mu całe życie. Bóg w wierszu jest dobrotliwym przyjacielem, opiekunem, ale i sędzią człowieczym. Religijność autora ma charakter łagodny, emocjonalny i żarliwy.

„Do wąsów” - utwór opisuje jak Polacy zatracają tożsamość narodową. Przyjmują rządy, styl, zachowania, które do nich nie pasują. Wyrzekają się męstwa i wierności. Wzorzec Polaka to człowiek heroiczny, męski, związany duchowo ze swym narodem. Stąd wąs staje się synonimem polskości.

„Pieśń o narodzeniu pańskim” - jest to pieśń o charakterze modlitewnym. W pierwszej części utworu autor przedstawia postać Boga jako „Pana niebiosów”, nieskończonego, okrytego chwałą. W dalszej części utworu autor stosuje liczne antytezy, oksymorony (moc truchleje, blask ciemnieje, ogień krzepnie), aby ukazać Jego potęgę i niepoznawalność. W dalszej utworu autor przedstawia narodziny Chrystusa wśród pasterzy. Koniec utworu ma charakter apostrofy skierowanej do Chrystusa. Autor prosi o pomoc, wsparcie, ochronę, o błogosławieństwo dla Ojczyzny. Autor w utworze tym powtarza parę razy dwa wersy:

„A słowo ciałem się stało

I zamieszkało między nami„

Słowa te, zaczerpnięte są z Ewangelii św. Jana, mają charakter refrenu.

Temat: Oświeceni o państwie i prawie.

Okres oświecenia to czas bujnego rozwoju publicystyki. Publicystyka staje się narzędziem propagandy. Podczas wielkiej rewolucji francuskiej czasopisma stały się narzędziem kształtowania opinii publicznej, drukowano je w nakładach zeszytowych lub jednoarkuszowych. Pierwsze polskie czasopismo rozpoczęło działalność 1 marca 1765 roku - „Monitor”. Artykuły w tym czasopiśmie redagowali: I. Krasicki, F. Bohomolec. W 1770-77 - „Zabawy przyjemne i pożyteczne” - organ klasycystów Polskich. Podczas obrad Sejmu czasopisma: „Gazeta narodowa i obca”, „Gazeta warszawska”, „Pamiętnik historyczno - polityczny”, „Magazyn warszawski”. 1788-1792 - kuźnica kołłątajowska - grono 12 najwybitniejszych polskich publicystów skupionych wokół osoby Kołłątaja, Jezierskiego, Dmochowskiego, Konopki, Dębowskiego - redagowali „pisma ulotne”. Celem pisma było urobienie opinii publicznej na rzecz reform politycznych. Posługiwali się takimi formami wypowiedzi jak: bajka, pamflet, paszkwil (poetyka oszczerstwa). Wybitnym prekursorem myśli oświeceniowej był Stanisław Konarski (1700-1773) - w latach 1760-63 wydał utwór pt. „O skutecznym rad sposobie”. W czterech częściach dzieła dokonał analizy funkcjonowania ustroju Rzeczypospolitej oraz krytyki liberum veto. Czerpał z Monteskiusza, Woltera, Locke'a, opowiadał się za monarchią parlamentarną zbliżoną do angielskiej. Postulaty: zniesienie elekcji - dziedziczność, władza ustawodawcza dla sejmu, wykonawcza dla Rady Rezydentów (rządu), sejm stały, głosowanie większością, poprawa sytuacji zrujnowanych miast, wolność dla włościan. W „Volumina legum” Konarski dokonał uporządkowania istniejących praw.

Józef Wybicki - w latach 1776-1777 napisał listy patriotyczne, odmalował w nich panujące w Polsce bezprawie, anarchię, ruinę polskich miast, apelował do Polaków i opinii publicznej o wykazanie troski o losy ojczyzny, o dobro publiczne. Postulat odnośnie gospodarki czynszowej i odnośnie ograniczenia władzy pana nad chłopem.

Temat: Publicystyka oświecenia

W roku 1790 Hugo Kołłątaj (1750-1812) opublikował „Prawa polityczne narodu polskiego” poprzedzone „Do prześwietnej Deputacji”. Prześwietna Deputacja byłą to komisja, która opracowywała tekst konstytucji majowej. Zwracał się do nich z apelem by mieli świadomość, że tworząc konstytucję, tworzą podstawy państwa, jego dobrobytu. Autor postulował zawiązanie w Polsce sojuszu między szlachtą, a mieszczaństwem (choć izby sejmowe miały by być osobne). Na drodze reform stoi magnateria. Pragnął aby w Polsce istniał sejm stały, monarchia dziedziczna, ale z ograniczoną władzą królewską. Ukazywał problemy polskich miast i postulował rozwiązanie kwestii chłopskiej zgodnie z wyrażoną w tekście dewizą - wolność osoby rolnika, własność gruntowa dziedzica.

Drugi tekst Kołłątaja, który powstał w latach 1788-1789 to „Do Stanisława Małachowskiego... Anonima listów kilka”. Tekst składa się z 3 części: część I - traktuje o problemach wojska i skarbu; część II i III - pokazuje wizję przekształcenia Polski w nowoczesne społeczeństwo burżuazyjne, monarchię parlamentarną. Kołłątaj miał świadomość, że podstawą rozwoju społeczeństw jest rozwój miast. Polskie mieszczaństwo było słabe, dlatego w całej swojej publicystyce starał się przypominać o należnych mieszczanom prawach. Widział niedolę polskich chłopów, ale był realistą i swoje postulaty ogranicza do nadania chłopom wolności osobistej. Staszic na tym tle wydaje się publicystą bardziej umiarkowanym, mniej konkretnym.

W 1787 roku Staszic opublikował „Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego” - traktat polityczny. Autor scharakteryzował zagrożenia Rzeczypospolitej. Ukazał kilka postulatów na temat edukacji narodowej, mówił o tragicznym położeniu chłopów polskich. Oskarżył magnaterię o to, że doprowadziła Polskę do upadku.

Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego:

W 1790 roku Staszic napisał „Przestrogi dla Polski”. Tekst ten miał charakter traktatu publicystycznego. Sformułował w nim autor oskarżenie magnaterii. Domagał się wzmocnienia armii polskiej. Mówił o tragicznym położeniu polskich chłopów i tak jak Kołłątaj postulował stworzenie sojuszu mieszczaństwa i szlachty (wspólna izba w sejmie).

„Katechizm o tajemnicach rządu polskiego” - Jezierski - tekst polityczny o charakterze satyrycznym. Autor tekstu szydzi z podstawowych elementów ustroju Polski szlacheckiej. Forma literacka, która się autor posłużył jest parodią katechizmu. Autor dokonał parodii po to, aby ośmieszyć dogmatyczność obecną w traktowaniu podstaw ustroju państwa szlacheckiego jako niepodważalnych. Nade wszystko godzi „Katechizm...” w istnienie nierówności społecznych.

Katechizm - zwięzły wykład podstawowych zasad wiary chrześcijańskiej; zwykle w formie pytań i odpowiedzi.

Zagadnienia publicystyczne oświecenia:

  1. Ustrój państwa (liberum veto, dziedziczność - elekcyjność tronu)

  2. Sprawa mieszczaństwa

  3. Sprawa chłopska

  4. Polityka zagraniczna i armia

  5. Refleksje patriotyczne o przyczynach upadku państwa polskiego.

  1. Dokonaj przeglądu biografii pisarzy i działaczy oświecenia. Czy duchowni powinni wtrącać się do polityki.

  2. Przygotuj się do prowadzenia lekcji o jednym z 3 filozofów oświecenia.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
BAROK i OŚWIECENIE
prace j pol, J.POLSKI- ŚCIĄGI BAROK I OŚWIECENIE, 1 BAROK -wywodzi się od portugalskiego `barocco'
ANTYK, ŚREDNIOWIECZE, RENESANS, BAROK, OŚWIECENIE
Barok i oświecenie
epoka barok oświecienie, Przydatne do szkoły, barok
barok-oswiecenie, Szkoła, Matura, Język Polski, Epoki
barok-osw, barok-oswiecenie, 30
Barok i oswiecenie
BAROK i OŚWIECENIE
test z lektur barok oświecenie 2011

więcej podobnych podstron