OŚWIECENIE to okres w historii kultury europejskiej trwający od ok. 1680 r. do końca XVIII wieku. W Polsce to lata 40 XVIII i przełom XIX wieku. Adam Naruszewicz pisywał wiersze oraz dzieła historyczne, w których dominował klasycyzm, barokowa rozbudowana peryfraza. Balon został skontrastowany z chaosem, ładem, a natura z rozumem.

ODA to gatunek literacki wywodzący się ze starożytności, którego najważniejszym przeznaczeniem było opisywanie wydarzeń z życia wybitnych jednostek oraz państwa. Cechowała się podniosłym stylem, tematyką okolicznościową; najbardziej znaną formą poezji antycznej, której przedstawicielami byli Adam Naruszewicz, i jego wiersz "Balon". PERYFRAZA, czyli omówienie, to zastąpienie określenia danego elementu albo zjawisk rozbudowanym opisem. KLASYCYZM W EPOCE OŚWIECENIA dominuje klasycyzm, który zmierza do jasności, uporządkowania i harmonii; oraz kartezjańska zasada: "to co jest prawdziwe, jest zarazem jasne i wyraźne". Najważniejsza jest prostota stylu i jasność myśli. KLASYCYZM W SZTUCE OŚWIECENIA odznacza się umiarem, prostotą formy, dyskretnym powrotem do antyku. Brak jest monumentalności i ekspresji antycznych wzorców. Występuje klarowna kompozycja, statyczny i przepełniony równowagą zestaw form, harmonia kolorystyki; przedstawiciele: Antonio Canova "Wenus i Mars". RACJONALIZM to pogląd filozoficzny, który wprowadza teorie absolutnej władzy rozumu w procesie poznania świata. (Kartezjusz)KONSEKWENCJE RACJONALIZMU: ATEIZM odrzuca istnienie Boga i nie wierzy w żadną siłę, która rządzi i kieruje światem. DEIZM uznaje istnienie Boga, ale tylko jako stwórcy świata i prawa, który nie ingeruje w życie ludzkie. LIBERTYNIZM to wolnomyślicielstwo, do których zaliczają się głównie ateiści, którzy nie uznawali prawa moralnego i kierowali się zawsze epikurejską filozofią, czyli dążenie do rozkoszy i unikanie cierpień i przykrości. Nie można obawiać się śmierci, bo materia jest niezniszczalna (Casanova i De Sade). EMPIRYZM, którego twórcą jest J. Locke: wiedza jest prawdziwa, jeżeli pochodzi z doświadczenia. Poza nim ni istnieje żadna wrodzona idei czy zasada. Umysł ludzki jest czystą kartą (tabula rasa), która zapisuje się w trakcie życia. LUDZIE OŚWIECENIA WOBEC KOŚCIOŁA I RELIGII, ludzka myśl była krepowana przez Kościół, który rozpowszechniał przesądy, będąc jednocześnie największą przeszkoda w drodze do przebudowy świata. POWIASTKA FILOZOFICZNA to utwór prozaiczny, którego fabuła jest pretekstem do przedstawienia idei, a ich autorzy często wprowadzali elementy pochodzące z powieści przygodowej i fantastycznej oraz satyrę społeczną i polityczną. Gatunek ten znacznie przyłożył się do rozpowszechniania idei oświeceniowych (Denis Diderot "Kubuś Fatalista i jego pan", Wolter "Kandyd"). ENCYKLOPEDIA (1751-1772) został stworzona przez Diderota, Jean d'Alemberta, Woltera: nie można bać się Boga, gdyż on nie ma wpływu na nasze życie, i człowiek sam powinien dochodzić do poznania praw natury i świata. PAMFLET jest utworem publicystycznym, który służy ośmieszeniu osoby lub instytucji. Odznacza się ekspresywnym stylem i skłonnością do satyry oraz hiperbolizacji (Jonathan Swift "Podróże Guliwera") PIEŚŃ LEGIONÓW POLSKICH WE WŁOSZECH - MAZUREK DĄBROWSKIEGO, autorem jest Józef Wybicki, który napisał go z okazji powstania legionów polskich we włoskim mieście Reggio w 1797. Od 1926 Mazurek stał się oficjalnym hymnem polskim. ANABAPTYSTA-ruch religijny, który zwalczany jest przez wszystkie radykalne kościoły, ponieważ odrzuca chrzest dzieci. OPATRZNOŚĆ to działanie Boga, w wyniku którego Bóg czuwa nad światem i opiekuje się nim, co jest dowodem na jego mądrość i miłość do człowieka. SATYRA jest gatunkiem literackim pochodzącym ze starożytności, który ośmiesza wady przedstawionych postaci, opisuje rzeczywistość zniekształconą w wyniku komicznego wyolbrzymienia, posługując się karykaturą i groteską. (Ignacy Krasicki "Pijaństwo"). AFORYZMY to zabawne i łatwo wpadające w ucho zdania będące prawdą ogólną, np.: "i śmiech niekiedy może być nauką" ("Monachomachia") BAJKA to gatunek zaczerpnięty z poezji Ezopa, której bohaterowi to zwykle upersonifikowane zwierzęta, przedmioty mające typowe właściwości świata ludzkiego. Bajka wierszowana to ma znacznie rozbudowaną narrację, powstała w XVII w we Francji a jej autorem jest Jean de la Fontaine. ROKOKO (muszla), to kierunek, który wykształcił się w przeciwieństwie do klasycyzmu. Najwybitniejszym arcydziełem Literatury rokokowej jest "Rękopis znaleziony w Saragossie". SENTYMENTALIZM to prąd literacki, który powstał w przeciwieństwie do klasycyzmu i skierowany był na opisywanie wewnętrznych przeżyć człowieka. Sentymentaliści pochwalali czułość i prostotę, zachwycali się nad urokiem natury. NOWA HELOIZA to tzw. "biblia zakochanych". Jest to powieść, która przedstawia nieszczęśliwą miłość nauczyciela do jego uczennicy pochodzącej z rodu szlacheckiego. Utwór zbudowany jest na zasadzie listów, które piszą do siebie kochankowie. LIRYKA LUDOWA związana była z sentymentalistami i nawiązywała do ludowej pieśni. Cechowała się: prostotą formy (paralelizmy, refren i powtórzenia, a potem wracanie do wyjściowych motywów), opisem przeżyć ludzkich, powiązaniem człowieka z naturą, śpiewność ("Przypomnienie dawnej miłości", F. Dionizy Kniaźnin "Do lipy", F. Karpiński "Do Justyny") OGRÓD ANGIELSKI, XVIII wieczne ogrody miały przypominać naturalność kształtów krajobrazowych, zakładano je w malowniczych miejscach lub na sztucznie stworzonych ruinach, budowano świątynie, elementy w kolumnach (Z.Vogel "Ogród Aleksandry Ogińskiej" w Siedlcach, Jean-Pierre Norblin "Kąpiel w parku").

WOLTER uważał, że rozum decyduje o prawdzie, o tym, co jest racjonalne i prawdziwe, natomiast nie istnieją cuda poznanie przez instynkt. Jako deista wyznawał tezę "gdyby nie było Boga należałoby go wymyślić". Jego styl pisarski charakteryzował się paradoksami, dowcipami, sentencjami, czego przykład mamy w utworze, pt.: "Kandyd, czyli optymizm"(powiastka filozoficzna), którego główny bohater to prosty człowiek przezywający różne dziwne przygody.

Stanisław Trembecki to libertyn, epikurejczyk, który tworzył poematy, bajki, epigramaty ( "Sofijówka", tu opis ogrodu); Stanisław August Poniatowski był ostatnim królem Polski. Za jego panowania uchwalono Konstytucję 3 maja, gdzie określono prawa i obowiązki obywatela oraz ustrój państwa.

CZASOPISMA I PUBLICYSTYKA: "Monitor" (1770-1777) krytykował sarmacką wolność (Poniatowski, Krasicki, Zabłocki); "Zabawy przyjemne i pożyteczne" (literackie, ody satyry, bajki, sielanki); "UCZYC I BAWIC" to główne hasło literackie epoki stanisławowskiej. Szczytem rozwoju publicystyki był okres działalności Sejmu Wielkiego: S. Staszic, H. Kołłątaj

REFORMA SZKOLNICTWA :- powstaje Collegium Nobilium- szkoła wyższa, założona w Warszawie przez pijara Stanisława Konarskiego w 1740 roku; - nauki przyrodnicze, prawo, ekonomia, geografia, historia, języki nowożytne; - 1765 rok - Szkoła Rycerska- Korpus Kadetów, szkoła średnia o profilu wojskowym, utworzona w 1765 przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i księcia A.K. Czartoryskiego. Jej zadaniem miało być przygotowanie oficerów dla armii i młodzieży szlacheckiej do służby publicznej. - 1773 r. - Komisja Edukacji Narodowej - Teatr Polski, zwany Teatrem Narodowym, na czele z Wojciechem Bogusławskim ("Fircyk w zalotach"- komedia, "Powrót posła"- komedia, "Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale"- opera komiczna)