01.10.2008
Część gramatyczna
(Nicole Nau, tłumaczenie Piotr Grablunas)
SKRÓTY:
mian. = mianownik
cel. = celownik
rodz. = rodzaj
rodz. m. = rodzaj męski
rodz. ż. = rodzaj żeński
miejsc. = miejscownik
dop. = dopełniacz
biern. = biernik
l. poj. = liczba pojedyncza
l. mn. = liczba mnoga
np. = na przykład
tzn. = to znaczy
tj. = to jest
łot. = łotewski
os. = osoba
dosł. = dosłownie
I rozdziały 1-10
Wstęp i rozdział pierwszy ....................................................................................... 3
Kategorie gramatyczne rzeczownikowa i czasownikowa
Deklinacje
Czasownik
būt
'być': czas teraźniejszy
Czas teraźniejszy czasowników
studēt, dzīvot
(pierwszy typ odmiany czasownika)
Rozdział drugi ....................................................................................................... 7
Mianownik, biernik, miejscownik (dekl. I, II, IV, V; zaimki osobowe;
kas
'kto, co')
Użycie biernika i miejscownika
kas, kurš, kāds
: użycie
Czas teraźniejszy czasowników
lasīt, zināt
(trzeci typ odmiany czasownika)
Rozdział trzeci......................................................................................................11
Celownik (dekl. I, II, IV, V; zaimki osobowe;
kas
'kto, co')
Użycie celownika
Konstrukcje dzierżawcze (
man ir ...
)
Znaczenia miejscownika
Liczebniki (1-9)
Czas teraźniejszy czasowników
mīlēt, gribēt
(drugi typ odmiany czasownika)
Czasownik: formy czasu teraźniejszego
Rozdział czwarty i piąty.........................................................................................15
Alternacje spółgłoskowe rzeczowników
Dopełniacz (dekl. I, II, IV, V; zaimki osobowe;
kas
)
Użycie dopełniacza
Zaimki osobowe i dzierżawcze
Tworzenie przysłówków od przymiotników
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
2
01.10.2008
Rozdział szósty.....................................................................................................22
Nazwy miejscowe występujące tylko w liczbie mnogiej – pluralia tantum
Przyimki (prepozycje)
Czasownik: czwarty typ odmiany (
braukt, nākt, Ħemt
)
Alternacja spółgłoskowa w czasie teraźniejszym
Tryb rozkazujący (imperativus)
Rozdział siódmy ..................................................................................................26
Rzeczowniki pluralia i singularia tantum
Deklinacja VI (-ij), liczba mnoga:
brokastis, acis, Cēsis ...
Deklinacja III (-um):
tirgus, alus, medus, Mikus...
Zaimki wskazujące tas (
tas, tā, tie, tās
) oraz šis (
šis, šī, šie, šīs
)
Stopień wyższy (comparativus) i porównania
Koniugacje czasowników
I koniugacja (krótka): alternacje spółgłoskowe i samogłoskowe w czasie teraźniejszym
Użycie przypadków
Rozdział ósmy ......................................................................................................35
Deklinacja VI (-ij), liczba pojedyncza:
acs, sirds, pils, valsts
Liczebniki porządkowe:
pirmais, otrais, trešais
...
Stopień najwyższy (superlativus):
mans (vis)labākais džemperis
Końcówka określona: mianownik i miejscownik
Rozdział dziewiąty ...............................................................................................38
Deklinacja IIb
Końcówka określona: biernik i dopełniacz
Czas przyszły
Czasowniki I koniugacji
Czasowniki zwrotne: 3 osoba czasu teraźniejszego
Rozdział dziesiąty .................................................................................................42
Zaimki
tas
oraz
šis
: Celownik i miejscownik
Czas przeszły
Tabele
...............................................................................................................44
1. Deklinacje
2. Końcówka określona i nieokreślona
3. Zaimk
tas
un
šis
4. Zaimki osobowe
5. Odmania czasowników
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
3
01.10.2008
Wstęp i rozdział pierwszy
Wstęp
W języku łotewskim, tak samo jak w wielu innych językach europejskich, wyrazy mogą mieć
różne formy gramatyczne, tzn. wyrazy odmieniają się. Głównym wykładnikiem tych form w
języku łotewskim są końcówki, które przyłączane są do tematu wyrazu:
meiten-e / meiten-es
‘dziewczyna / dziewczyny’
Rīg-a / Rīg-ā
‘Ryga / w Rydze’
skaist-s / skaist-a
‘piękny / piękna’
studē-ju / studē-jam
‘studiuję / studiujemy’
Końcówki wyrażają kategorie gramatyczne. Rzeczowniki, przymiotniki i zaimki mają w
języku łotewskim następujące kategorie:
• liczba
student-s / student-i;
(pojedyncza / mnoga)
viĦ-š / viĦ-i
• rodzaj
jaun-s student-s / jaun-a student-e;
(męski / żeński)
viĦ-š / viĦ-a
• przypadek
Rīg-a ir skaista. Rīg-ā dzīvo skaistas meitenes.
Ekonomik-a ir interesanta. Jānis studē ekonomik-u.
Kas ir interesants? Ko Jānis studē?
W języku łotewskim możemy wyróżnić pięć przypadków, które są kategorią gramatyczną
obejmującą wszystkie odmienne rzeczowniki oraz przymiotniki: mianownik, dopełniacz,
biernik, celownik, miejscownik. Kilka rzeczowników ma również formę wołacza (specjalna
forma apelu).
Nie wszystkie wyrazy odmieniają się w sposób jednakowy. Jest kilka typów odmiany, które
określa się mianem deklinacji. Część rzeczowników jest nieodmienna, tzn. podczas odmiany
nie otrzymuje końcówek fleksyjnych i są to np. wyrazy międzynarodowe zakończone na -o:
kino, radio.
Deklinacje
W języku łotewskim jest sześć deklinacji, które charakteryzują się tym, że każdy przypadek
ma w liczbie pojedynczej odpowiednią końcówkę fleksyjną. W tabeli przedstawiony jest
schemat odmiany przez przypadki dla wszystkich deklinacji.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
4
01.10.2008
Deklinacje
Deklinacja rodz.
końcówki
(liczba
pojedyncza)
przykłady
I
rodz. m.
mian. -s lub -š
miejsc. –ā
Toms, students, joks, kurss,
viĦš, skaists
II
rodz. m.
mian. -is lub -s
miejsc. –ī
Jānis, teātris; ūdens, suns
III
rodz. m.
mian. -us
miejsc. –ū
Saldus, Mikus, alus
IV
rodz. ż.
*)
mian. -a
miejsc. –ā
Ieva, Rīga, ekonomika,
viĦa, skaista
V
rodz. ż.
*)
mian. -e
miejsc. –ē
Ilze, meitene, kopmītne
VI
rodz. ż.
mian. -s
miejsc. –ī
Ventspils, Daugavpils, sirds
*)
Wyrazy IV i V deklinacji, które oznaczają istoty żywe płci męskiej, mają rodzaj męski, na przykład:
puika, lauva.
Większość rzeczowników należy do I, II, IV i V deklinacji. Według deklinacji I i IV
odmieniają się również przymiotniki (skaists, skaista) i wiele zaimków (na przykład viĦš,
viĦa).
Deklinacje III i VI są nieproduktywne i zgodnie z tymi typami odmienia się niewiele
rzeczowników.
Zadanie
: Odnajdźcie w kalendarzu łotewskie imiona i ułóżcie je według deklinacji!
I Toms, .........................................................................................................................................
II Jānis, .......................................................................................................................................
IV Ieva, .......................................................................................................................................
V Ilze, .........................................................................................................................................
III Mikus, .....................................................................................................................................
Czasownik
Czasowniki w języku łotewskim mają następujące kategorie gramatyczne:
• osoba (es dzīvo-ju, mēs dzīvo-jam, viĦš dzīvo),
• czas (teraźniejszy, przeszły, przyszły),
• tryb (na przykład tryb rozkazujący: jautājiet un atbildiet! ‘pytajcie i odpowiadajcie!’,
strādājiet pāros! ‘pracujcie w parach!’)
• strona (strona czynna, strona bierna)
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
5
01.10.2008
W niniejszym podręczniku na początku zwrócimy uwagę tylko na tworzenie czasu
teraźniejszego trybu oznajmującego czasowników.
Czasowniki w języku łotewskim są również odmieniane. Typy odmiany czasownika nazywa
się koniugacjami, ale ze względu na to, że w tradycyjnej gramatyce łotewskiej terminu tego
używa się na oznaczanie czegoś innego, będziemy dla potrzeb tego opracowania posługiwać
się terminem „typ”. W czasie teraźniejszym wyróżniamy cztery typy czasownikowe. Swoistą
odmianę ma czasownik būt ‘być’.
Pierwszy typ: dzīvot, jokot, studēt, meklēt, runāt, strādāt...
dzīvot
būt
es
dzīvo-ju
esmu
tu
dzīvo
esi
viĦ-
mēs
jūs
dzīvo
dzīvo-jam
dzīvo-jat
ir
esam
esat
W odmianie czasowników języka łotewskiego możemy zauważyć jedną cechę szczególną:
forma trzeciej osoby w liczbie pojedynczej i mnogiej ma taką samą postać:
viĦš ir students / viĦi ir studenti ‘on jest studentem / oni są studentami’
viĦa ir studente / viĦas ir studentes ‘ona jest studentką / one są studentkami’
profesors strādā / profesori strādā ‘profesor pracuje / profesorowie pracują’
Z tego właśnie powodu wyróżnia się nie sześć, a tylko pięć różnych form osobowych
czasownika (es, tu, viĦš/viĦa/viĦi/viĦas, mēs, jūs). W tabelach na oznaczenie trzeciej osoby
używana będzie osnowa zaimków osobowych viĦš, viĦa, viĦi, viĦas, tj. viĦ-.
Podczas nauki odmiany czasownika najważniejsza jest znajomość form trzeciej osoby czasu
teraźniejszego. W niniejszym podręczniku oraz w słowniku formę tę podaje się w nawiasach
zaraz po bezokoliczniku, na przykład:
dzīvot (dzīvo),
strādāt (strādā).
Na jej podstawie można zawsze ustalić formę pierwszej osoby liczby pojedynczej (es) oraz
formy pierwszej i drugiej osoby liczby mnogiej.
W typie pierwszym forma drugiej osoby liczby pojedynczej (tu) jest zgodna z trzecią osobą,
natomiast w innych typach nie zawsze można przewidzieć jej postać.
Zadania
: Utwórzcie formy osobowe od czasowników studēt, runāt, strādāt i jokot. Ułóżcie z
nimi zdania.
Utwórzcie formy od czasownika jautāt i uzupełnijcie nimi tabelę.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
6
01.10.2008
Budowa zdania
Najważniejsze konstrukcje, które pojawiły się w pierwszym rozdziale, dotyczą następujących
zagadnień:
• w jaki sposób tworzyć zdania pytające (Vai tu studē? ‘Czy studiujesz?’; Ko tu studē?
‘Co studiujesz?’);
• w jaki sposób tworzyć zdania zaprzeczone (Es nestudēju ‘Nie studiuję’; Profesors nav
vecs ‘Profesor nie jest stary’.);
• w jaki sposób tworzyć zdania z łącznikiem (copula) būt (Jānis ir students ‘Jan jest
studentem’; Lektore ir jauna ‘Pani lektor jest młoda’.).
Zadanie
: Przetłumaczcie podane przykłady i omówcie różnice pomiędzy językiem polskim, a
językiem łotewskim. Porównajcie je również z innymi językami, które znacie!
Terminy
locīt, locīšana
locīšanas tips
odmieniać, odmiana
typ odmiany
galotne
końcówka
celms
temat, rdzeń, osnowa
gramatiskā kategorija
kategoria gramatyczna
vārdškiras
lietvārds (substantīvs)
īpašibas vārds (adjektīvs)
vietniekvārds (pronomens)
darbības vārds (verbs)
części mowy
rzeczownik
przymiotnik
zaimek
czasownik
skaitlis
vienskaitlis
daudzskaitlis
liczba
liczba pojedyncza
liczba mnoga
dzimte
sieviešu dzimte
vīriešu dzimte
rodzaj
rodzaj żeński
rodzaj męski
locījums
nominatīvs
ăenitīvs
akuzatīvs
datīvs
lokatīvs
vokatīvs
przypadek
mianownik
dopełniacz
biernik
celownik
miejscownik
wołacz
deklinācija
deklinacja
konjugācija
koniugacja
Persona
osoba
laiks
tagadne
pagātne
nākotne
czas
czas teraźniejszy
czas przeszły
czas przyszły
izteiksme
pavēles izteiksme (imperatīvs)
īstenības izteiksme (indikatīvs)
tryb
tryb rozkazujący
tryb oznajmujący
kārta
darāmā kārta (aktīvs)
ciešamā kārta (pasīvs)
strona
strona czynna
strona bierna
nenoteiksme
bezokolicznik
saitiĦa
łącznik
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
7
01.10.2008
Rozdział drugi
Tworzenie form przypadków
W tabeli przedstawiono końcówki mianownika, biernika i miejscownika liczby pojedynczej i
mnogiej.
Liczba pojedyncza rzeczowników:
Deklinacja
I
II
IV
V
mianownik
park-s
teātr-is
kafejnīc-a
universitāt-e
biernik
park-u
teātr-i
kafejnīc-u
universitāt-i
miejscownik
park-ā
teātr-ī
kafejnīc-ā
universitāt-ē
Liczba mnoga rzeczowników:
Deklinacja
I, II
IV
V
mianownik
park-i
teātr-i
kafejnīc-as
universitāt-es
biernik
park-us
teātr-us
kafejnīc-as
universitāt-es
miejscownik
park-os
teātr-os
kafejnīc-ās
universitāt-ēs
Zaimki osobowe:
mianownik
es
tu
mēs
jūs
biernik
mani
tevi
mūs
jūs
Forma biernika wyrazu kas to ko. Wyraz ten nie ma formy miejscownika.
Przymiotniki oraz zaimki viĦš, kāds, kurš odmieniają się według I i IV deklinacji
rzeczownikowej.
Zadanie:
Porównajcie końcówki i odpowiedzcie na pytania:
• Co jest charakterystyczne dla wszystkich końcówek miejscownika?
• Czy biernik różni się od mianownika?
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
8
01.10.2008
Użycie przypadków
Biernik
Biernik zaimków osobowych i rzeczowników najczęściej pełni w zdaniu funkcję dopełnienia
(obiektu):
Jānis raksta referātu ‘Jan pisze referat’.
Ilze lasa avīzi ‘Ilze czyta gazetę’.
Studenti meklē kinoteātri ‘Studenci szukają kina’.
Ko tu lasi? ‘Co ty czytasz?’
W zdaniach zaprzeczonych w języku łotewskim dopełnienie ma również formę biernika:
Jānis neraksta referātu ‘Jan nie pisze referatu’.
Ilze nelasa avīzi ‘Ilze nie czyta gazety’.
Studenti nemeklē kinoteātri ‘Studenci nie szukają kina’.
Biernik używany jest także z przyimkami, na przykład uz:
Ejam uz teātri, uz parku ‘Idziemy do teatru, do parku’.
Miejscownik
Wyrazy w miejscowniku oznaczają najczęściej miejsce, w którym znajduje się jakiś obiekt
lub coś się dzieje. Przypadek ten w języku łotewskim nigdy nie łączy się z przyimkami:
Mēs esam universitātē ‘Jesteśmy na uniwersytecie’.
Studenti ir parkā ‘Studenci są w parku’.
Sekretāres strādā birojā ‘Sekretarki pracują w biurze’.
Wyrazy rozpoczynające się na k
W języku łotewskim występuje wiele ważnych wyrazów zaczynających się na literę „k”. Przy
ich pomocy można np. tworzyć pytania: kas, kur, kā, kāpēc, kāds, kurš. Mają one wiele
funkcji oraz znaczeń, co powoduje, że mogą być tłumaczone na inne języki na wiele różnych
sposobów.
kas
Przy pomocy zaimka kas można zadawać pytania zarówno w odniesieniu do ludzi, jak i
innych istot, przedmiotów oraz obiektów abstrakcyjnych. Jest to cecha szczególna języka
łotewskiego (i litewskiego), gdyż prawie we wszystkich językach świata używa się w tym
celu osobnych wyrazów, na przykład w języku angielskim who i what, niemieckim wer i was
i polskim kto i co.
Zadanie
: Przetłumaczcie zdania! Jakich wyrazów lub form użyliście w tłumaczeniach, aby
oddać znaczenia zaimka kas?
Kas tu esi? Es esmu Jānis. Es esmu students.
Kas te runā? Te runā Jānis un Toms.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
9
01.10.2008
Kas ir svarīgi tavā darbā?
Kas tevi darbā traucē?
Forma biernika wyrazu kas to ko. Należy o tym pamiętać, ponieważ w wielu językach formy
mianownika i biernika są takie same. Przetłumaczcie podane przykłady:
Akuzatīvs: Ko tu studē? ‘Co studiujesz?’, Ko tu dari? ‘Co robisz?’
Nominatīvs: Kas tas ir? ‘Co to jest?’, Kas tevi interesē? ‘Co ciebie interesuje?’
Zaimek kas nie ma formy miejscownika.
Wyrazu kas nie używa się tylko w przy tworzeniu pytań, ale również w zdaniach
podrzędnych:
Studenti, kas runā lekcijās, mani traucē ‘Studenci, którzy rozmawiają na lekcjach,
przeszkadzają mi’.
kurš
Jeżeli pytanie dotyczy istot ludzkich, często lepiej jest zastosować konstrukcję z zaimkiem
kurš niż z kas, na przykład:
Kurš kuru traucē? ‘Kto komu przeszkadza?’
Jānis traucē Tomu ‘Jan przeszkadza Tomaszowi’.
Kurš lasa ko? lub Kas lasa ko? ‘Kto co czyta?’
Wyraz kurš używany jest w pytaniach o indywidualny obiekt lub jednostkę wyodrębnioną
spośród pewnej zbiorowości, na przykład:
Kurā kinoteātrī ir filma "Karībijas pirāti"? Kinoteātrī "Rīga"‘ W jakim kinie jest
(wyświetlany) film „Piraci z Karaibów”? W kinie „Rīga”’.
Kuru grāmatu tu lasi? Es lasu "Grāfu Monte Kristo" ‘Jaką książkę czytasz? Czytam
„Hrabiego Monte Christo”’.
kāds
Za pomocą konstrukcji z kāds pytamy o właściwości lub typy:
Kāda ir filma "Karībijas pirāti"? Tā ir laba filma ‘Jaki jest film „Piraci z Karaibów”?
To jest dobry film’.
Kādas grāmatas tu labprāt lasi? Detektīvus ‘Jakie książki chętnie czytasz?
Kryminały’.
W pytaniach dotyczących jednostki, którą wyodrębnia się z jakiejś zbiorowości, zaimek kāds
może zastąpić kurš. Zdarza się to szczególnie często w języku mówionym, na przykład: Kāds
šodien datums? ‘Jaki jest dzisiaj dzień?’, Kādā valodā viĦi runā? ‘W jakim języku oni
rozmawiają?’.
Zaimki kurš i kāds pełnią również inne funkcje. Jednym z przykładów jest poniższe zdanie.
(W jaki sposób je przetłumaczycie?)
Kāpēc tu nestrādā kādā avīzē?
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
10
01.10.2008
Czasownik
Trzeci typ
1
: lasīt, rakstīt, darīt, zināt...
Pierwszy typ: dzīvot, jokot, studēt, meklēt, runāt, strādāt... (patrz rozdział 1.)
(1) pierwszy typ
(3) trzeci typ
strādā-t
końcówki zin-ā-t
rakst-ī-t
końcówki
es strādā-j-u
-u
zin-u
rakst-u
-u
tu strādā
-
zin-i
rakst-i
-i
viĦ- strādā
-
zin-a
rakst-a
-a
mēs strādā-j-am -am
zin-ām
rakst-ām
-ām
jūs strādā-j-at
-at
zin-āt
rakst-āt
-āt
Uwaga: Pierwszy typ odmiany ma końcówki -u, -am, -at, jednak ze względu na wymowę
pomiędzy tematem i końcówką wstawiana jest -j-.
Typ można ustalić na podstawie formy trzeciej osoby:
strādāt (strādā)
-> pierwszy typ (forma zakończona długą samogłoską -ā, która należy
do tematu)
zināt (zina)
-> trzeci typ (forma zakończona krótką samogłoską -a, która jest
końcówką trzeciej osoby)
Terminy
personas vietniekvārds
zaimek osobowy
papildinātājs (objekts)
dopełnienie (obiekt)
prievārds (prepozīcija)
przyimek (prepozycja)
1
Drugi typ omawiany będzie w następnym rozdziale!
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
11
01.10.2008
Rozdział trzeci
Celownik
Celownik jest jedynym przypadkiem, który w liczbie pojedynczej we wszystkich deklinacjach
ma inną końcówkę. Z tego właśnie powodu niektórzy językoznawcy nadają deklinacjom
nazwy na podstawie końcówek celownika, na przykład I deklinacja to „deklinacja -am”.
Liczba pojedyncza:
deklinacja
I (-am)
II (-im)
IV (-ai)
V (-ei)
mianownik
student-s
puis-is
viĦ-a
student-e
celownik
student-am
puis-im
viĦ-ai
student-ei
Liczba mnoga:
deklinacja
I + II
IV
V
mianownik
student-i
puiš-i
viĦ-as
student-es
celownik
student-iem
puiš-iem
viĦ-ām
student-ēm
Zaimki osobowe:
mianownik
es
Tu
mēs
jūs
celownik
man
Tev
mums jums
Forma celownika wyrazu kas to kam.
Użycie celownika
Celownik w języku łotewskim jest bardzo ważnym przypadkiem. Występuje on jako
przypadek również w innych językach (np. niemieckim, polskim, rosyjskim), ale w języku
łotewskim jest używany szczególnie często i pojawia się w wielu konstrukcjach, których nie
można tłumaczyć na inne języki w sposób dosłowny. Można wyróżnić następujące sposoby
jego użycia:
(1) celownik jako dopełnienie (zwykle po czasowniku):
Toms dāvina Ievai puėes ‘Tomasz daje Ewie kwiaty (w prezencie)’.
Ieva piedāvā ciemiĦiem kafiju ‘Ewa proponuje gościom kawę’.
Jānis jautā Ilzei, kur viĦa dzīvo ‘Jan pyta Ilzę, gdzie ona mieszka’.
Ieva zvana Tomam ‘Ewa dzwoni do Tomasza’.
Kam tu gribi dāvināt rozes? ‘Komu chcesz podarować różę?’
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
12
01.10.2008
(2) celownik jako dopełnienie z czasownikami patikt, garšot i in. (często na początku zdania):
Ievai patīk frēzijas ‘Ewie podobają się frezje’.
Jānim garšo šokolāde ‘Janowi smakuje czekolada’.
Kam negaršo šokolāde? ‘Komu nie smakuje czekolada?’
Šokolāde garšo visiem! ‘Czekolada smakuje wszystkim!’
(3) celownik w konstrukcjach z czasownikiem būt (często na początku zdania):
Man ir laiks ‘Mam czas’.
Kam šodien dzimšanas diena? ‘Kto ma dzisiaj urodziny?’
Ievai ir dzimšanas diena ‘Ewa ma dzisiaj urodziny’.
Mazām dāvanām ir liela nozīme ‘Małe prezenty mają duże znaczenie’.
Mums ir labi ‘Jest nam dobrze’.
Konstrukcje dzierżawcze
W języku łotewskim nie istnieje czasownik, który znaczeniowo odpowiadałby angielskiemu
have, niemieckiemu haben lub polskiemu mieć. Posiadanie wyrażane jest za pomocą
konstrukcji, w której posiadacz występuje w formie celownika, natomiast „własność” w
mianowniku.
Kam ir kas?
Man ir jautājums ‘Mam pytanie’.
Studentiem ir grūta dzīve ‘Studenci mają trudne życie’.
Na pytanie typu Vai tev ir...? ‘Czy masz...?’ odpowiada się najczęściej za pomocą Ir. lub Nav.
(nie tylko za pomocą "jā" lub "nē").
Vai tev ir laiks? Ir. // Jā, man ir. ‘Czy masz czas? Tak. // Tak, mam’.
Vai tev ir kāda ideja? Nav. // Nē, man nav. ‘Czy masz jakiś pomysł? Nie. // Nie mam’.
Miejscownik
Końcówka miejscownika zawiera zawsze długą samogłoskę (dyftong /uo/ w systemie języka
łotewskiego jest traktowany jak długa samogłoska).
Można wyróżnić następujące znaczenia miejscownika:
(1) Znaczenie miejsca (gdzie?):
Studenti strādā bibliotēkā. ‘Studenci pracują w bibliotece’.
Toms un Jānis dzīvo kopmītnēs. ‘Tomasz i Jan mieszkają w akademiku’.
Ieva ir mājās. ‘Ewa jest w domu’.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
13
01.10.2008
(2) Znaczenie czasu (kiedy?)
Kurā mēnesī ir jūsu dzimšanas diena? Oktobrī.
‘W którym miesiącu ma pan /pani urodziny? W październiku’.
Brīvdienās es nelasu grāmatas. ‘W wakacje nie czytam książek’.
(3) Inne znaczenia, np.:
Mēs ejam ciemos. ‘Idziemy w gości’.
Daudz laimes dzimšanas dienā! ‘Dużo szczęścia w dniu urodzin!’
Liczebniki
Liczebniki viens, divi oraz od četri - deviĦi odmieniają się tak samo jak przymiotniki. W
zestawieniach z rzeczownikiem zgadzają się z nim pod względem rodzaju i przypadka:
Vai te ir divas brīvas vietas? ‘Czy tu są dwa wolne miejsca?’
Šodien divām studentēm ir dzimšanas diena. ‘Dzisiaj dwaj studenci mają urodziny’.
Pieci cilvēki nāk ciemos ‘W gości przychodzi pięciu ludzi’.
Ieva gaida piecus ciemiĦus. ‘Ewa czeka na pięciu gości’.
Visiem pieciem ciemiĦiem viĦa piedāvā kafiju un torti ‘Ona wszystkim pięciu gościom
proponuje kawę i tort’.
Liczebnik trīs odmienia się w sposób szczególny. Różnice pomiędzy rodzajem męskim i
żeńskim dotyczą tylko formy miejscownika:
rodzaj męski
rodzaj żeński
mianownik
trīs
trīs
biernik
trīs
trīs
celownik
trim
trim
miejscownik trijos
trijās
dopełniacz
triju
triju
Ievai ir trīs krēsli un trīs tases ‘Ewa ma trzy krzesła i trzy filiżanki’.
Ieva gaida trīs ciemiĦus ‘Ewa czeka na trzech gości’.
Trim ciemiĦiem viĦa piedāvā kafiju ‘Ona trzem gościom proponuje kawę’.
Czasownik: formy czasu teraźniejszego
Drugi typ (2): mīlēt, gribēt, varēt, stāvēt...
Pierwszy typ (1): dzīvot, jokot, studēt, meklēt, runāt, strādāt... (patrz rozdział 1. i 2.)
Trzeci typ (3): lasīt, rakstīt, gaidīt, zināt, dāvināt... (patrz rozdział 2.)
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
14
01.10.2008
TYP
(1)
(2)
(3)
es studē-j-u
mīl-u
las-u
tu studē
mīl-i
las-i
viĦ- studē
mīl
las-a
mēs studē-j-am mīl-am
las-ām
jūs studē-j-at
mīl-at
las-āt
bezokolicznik
studē-t
mīl-ē-t
las-ī-t
temat czasu teraźniejszego studē-
mīl-
las-
Jakie czasowniki odmieniają się według odpowiedniego typu?
Pierwszy typ (1): dzīvot, dabūt, runāt, studēt
o
wszystkie czasowniki, których bezokolicznik jest zakończony na -ot (dzīvot, jokot);
o
1 czasownik, który jest zakończony na -ūt (dabūt);
o
bardzo dużo czasowników, które są zakończone na -āt (jautāt, strādāt, runāt);
o
wiele czasowników, które są zakończone na -ēt, w szczególności wyrazy obce (studēt,
intervēt, interesēt);
o
kilka (niewiele) czasowników, które są zakończone na -īt.
Drugi typ (2): mīlēt, raudāt
o
wiele czasowników, których bezokolicznik jest zakończony na -ēt (mīlēt);
o
tylko dwa czasowniki zakończone na -āt (raudāt un dziedāt).
Trzeci typ (3): lasīt, zināt, dāvināt
o
bardzo dużo czasowników, których bezokolicznik jest zakończony na -īt (lasīt,
rakstīt);
o
czasowniki zakończone na -in-āt (dāvināt), również czasownik zināt.
Typ odmiany można rozpoznać na podstawie formy trzeciej osoby:
studēt (studē)
-> pierwszy typ (forma jest zakończona na długą samogłoskę -ē, która
należy do tematu)
mīlēt (mīl)
-> drugi typ (forma jest zakończona na spółgłoskę)
zināt (zina)
-> trzeci typ (forma jest zakończona na krótką samogłoskę -a, która jest
końcówką trzeciej osoby)
Różnica pomiędzy typami (1) i (3) zależy od tego, jak jest zakończony temat. Z tabeli wynika,
że różnice te nie są duże (są one jednak istotne dla prawidłowej odmiany!).
W trzeciej osobie pierwszego i drugiego typu nie ma końcówki – formy studē, mīl są po
prostu tematem czasu teraźniejszego. Końcówką trzeciej osoby trzeciego typu jest -a.
Reguła: jeżeli trzecia osoba ma końcówkę -a, to w pierwszej i drugiej osobie liczby mnogiej
("mēs" i "jūs") jest długa samogłoska -ā- (viĦš las-a => mēs las-ām, jūs las-āt). Jeżeli trzecia
osoba nie ma końcówki, to w pierwszej i drugiej osobie liczby mnogiej jest krótka
samogłoska -a- (viĦš mīl => mēs mīl-am, viĦš studē = mēs studē-jam,).
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
15
01.10.2008
Dodatkowo...
W jaki sposób przetłumaczycie następujące zdania:
Cik skaistas puėes!
Kāds jums liels dzīvoklis!
Terminy
piederības konstrukcijas
konstrukcje dzierżawcze
skatĜa vārds
liczebnik
saskaĦa
saskanēt
zgodność
zgadzać się
tagadnes celms
temat czasu teraźniejszego
Rozdział czwarty i piąty
Alternacje spółgłoskowe rzeczowników
Końcówki fleksyjne to podstawowy środek służący do odmiany rzeczowników przez
przypadki. Często jednak podczas odmiany zmianie ulega również rdzeń wyrazu, a ściślej
rzecz ujmując jego ostatnia spółgłoska:
viens puisis – divi puiši,
Jānis – JāĦa draudzene.
Zmiany takie określa się mianem alternacji spółgłoskowych. Są one w języku łotewskim
bardzo regularne. Alternacji ulegają następujące spółgłoski:
b >
bj
gulbis – gulbji
p >
pj
skapis – skapji
v >
vj
Dāvis – Dāvja draudzene
m >
mj
prāmis – prāmji
t >
š
latvietis – latvieši; mātes – māšu
d >
ž
Visvaldis – Visvalža iela; atbildes – atbilžu
s >
š
puisis – puiši; Lāčplēsis – Lāčplēša iela;
z >
ž
francūzis – francūži
c >
č
Fricis – Friča draudzene; lācis – lāči
dz >
dž
dadzis – dadži
l >
Ĝ
polis – poĜi
n >
Ħ
spānis – spāĦi; Blaumanis – BlaumaĦa iela
Zadanie
: Znajdźcie inne przykłady!
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
16
01.10.2008
Alternacja zachodzi:
w II deklinacji (-im):
o
w liczbie mnogiej: we wszystkich przypadkach (latvietis –> latvieši, latviešu,
latviešus...)
o
w liczbie pojedynczej: tylko w dopełniaczu: Jānis –> JāĦa draudzene; Rainis ->
RaiĦa iela;
Istnieje kilka wyjątków od tej reguły, na przykład alternacja spółgłosek t i d nie ma
miejsca w dwusylabowych imionach własnych zakończonych na -tis i -dis: Artis – Arta
draudzene, Valdis – Valda draudzene (ale: Visvaldis – Visvalža draudzene). Alternacja nie
zachodzi również w wyrazie tētis: Mana tēta vārds ir Antons ‘Imię mojego taty to
Antoni’.
w V deklinacji (-ei):
o
tylko w dopełniaczu liczby mnogiej (mātes – māšu, atbildes – atbilžu)
Również tutaj można znaleźć kilka wyjątków, na przykład ārstes – ārstu.
Alternacja nie zachodzi nigdy w deklinacjach I (-am) i IV (-ai)!
Schemat: Alternacje spółgłoskowe (+) w deklinacjach
Liczba pojedyncza
deklinacja
I (-am) IV (-aj)
II (-im)
IV (-ei)
mianownik tēv-s
mās-a
brāl-is
māt-e
dopełniacz tēv-a
mās-as
brāĜ-a + māt-es
biernik
tēv-u
mās-u
brāl-i
māt-i
Liczba mnoga
mianownik tēv-i
mās-as
brāĜ-i + māt-es
dopełniacz tēv-u
mās-u
brāĜ-u + māš-u +
biernik
tēv-us
mās-as
brāĜ-us + māt-es
Dopełniacz
Toms ir Ievas draugs ‘Tomasz jest przyjacielem Ewy’.
Mikus studē Sporta akadēmijā un strādā tūrisma firmā ‘Mikus studiuje w Akademii Sportu i
pracuje w firmie turystycznej’.
Anrī ir no Francijas ‘Henry jest z Francji’.
Es pazīstu viĦa draudzeni ‘Znam jego przyjaciółkę’.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
17
01.10.2008
Man ir maz laika ‘Mam mało czasu’.
Cik tev ir gadu? ‘Ile masz lat?’
ViĦiem nav bērnu ‘Oni nie mają dzieci’.
Formy dopełniacza
Liczba pojedyncza:
deklinacja
I
II
IV
V
mianownik
student-s
puis-is
viĦ-a
student-e
dopełniacz
student-a
puiš-a +
viĦ-as
student-es
Liczba mnoga:
mianownik
student-i
puiš-i +
viĦ-as
student-es
dopełniacz
student-u
puiš-u +
viĦ-u
studenš-u +
Zaimki osobowe:
mianownik
Es
tu
mēs
jūs
dopełniacz
manis
tevis
mūsu
jūsu
Dopełniacz zaimka kas to kā.
Zadania:
Uzupełnijcie tabelę wszystkimi formami tego przypadka dla rzeczowników: tēvs,
brālis, māsa, māte!
Utwórzcie tabelę ze wszystkimi formami wyrazów viĦš, viĦa!
Dopełniacz jako przydawka
Ievas draugs ‘przyjaciel Ewy’
tūrisma firma ‘firma turystyczna’
telefona numurs ‘numer telefonu’
W grupach rzeczownikowych dopełniacz najczęściej jest używany w funkcji przydawkowej.
Przydawka w tych konstrukcjach znajduje się zawsze przed określanym przez nią
rzeczownikiem. Konstrukcje tego typu są bardzo powszechne w języku łotewskim; w
tłumaczeniach na inne języki nie zawsze można użyć dopełniacza; czasami tłumaczy się te
konstrukcje na przykład przy pomocy przymiotnika lub złożenia.
Zadanie
: Przetłumaczcie poniższe konstrukcje na język polski i wskażcie różnice!
Odnajdźcie więcej przykładów!
Ievas māsa
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
18
01.10.2008
tēva sieva
mājas lapa
Brīvības iela
universitātes bibliotēka
Ekonomikas fakultāte
Latvijas Universitāte
Latvijas Sporta pedagoăijas akadēmija
Rīgas Ekonomikas un biznesa administrācijas augstskola
Jak wynika z ostatnich przykładów, w grupach rzeczownikowych może wystąpić wiele
przydawek dopełniaczowych. Kolejność jest jednak zawsze taka sama, pierwsza jest
przydawka, a po niej wyraz określany.
Nazwy narodowości, języków oraz państw
Pierwszy element w wyrażeniach latviešu valoda, angĜu valoda to dopełniacz (liczby
mnogiej) rzeczownika: latvieši – latviešu, angĜi – angĜu. Wyjątek stanowi forma vācu,
ponieważ mianownik wyrazu nazywającego ludzi, którzy są tej narodowości w języku
łotewskim to vācieši. Najważniejsze jest to, aby zrozumieć, że wyrazy zakończone na -u to
formy dopełniacza rzeczowników, a nie przymiotniki i nie podlegają one odmianie (mimo
tego, że w wielu językach tłumaczy się je za pomocą przymiotników).
Formy typu latviski, angliski nie są przymiotnikami, lecz przysłówkami. Są one nieodmienne
i pełnią w zdaniach funkcję przydawki.
Gdy mówimy o językach, używamy obu wspomnianych konstrukcji:
Latviešu valoda ir Ĝoti vienkārša ‘Język łotewski jest bardzo łatwy’; Runāt latviski ir Ĝoti
vienkārši ‘Mówić po łotewsku jest bardzo łatwo’.
AngĜu valodā runā visā pasaulē ‘Na całym świecie mówi się w języku angielskim’; Angliski
runā visā pasaulē ‘Na całym świecie mówi się po angielsku’.
Przysłówki (latviski, angliski) stosuje się tylko wtedy, gdy mówimy o językach, natomiast
formy latviešu, angĜu mają szersze znaczenie. Używa się ich mówiąc o wszystkim, co
dotyczy określonego narodu. W odniesieniu do państwa używa się z kolei jego nazwy w
dopełniaczu (Latvijas, Anglijas), por. przykłady:
latviešu valoda ‘język łotewski’, angĜu literatūra ‘literatura angielska’, poĜu folklora ‘folklor
polski’, spāĦu mentalitāte ‘mentalność hiszpańska’.
Latvijas vēstniecība ‘ambasada Łotwy’, Vācijas ekonomika ‘ekonomia Niemiec’, Krievijas
prezidents ‘prezydent Rosji’, Latvijas Universitāte ‘Uniwersytet Łotewski’.
Latviešu meitenes ir Ĝoti skaistas ‘Łotewskie dziewczyny są bardzo ładne’. (Latviešu meitenes
‘Łotyszki’)
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
19
01.10.2008
Latvijas meitenes ir Ĝoti skaistas ‘Dziewczyny z Łotwy są bardzo ładne’. (Latvijas meitenes =
dziewczyny, które mieszkają na Łotwie lub pochodzą z Łotwy (mogą być Łotyszkami,
Rosjankami, Polkami...)
Zaimki osobowe i dzierżawcze
Wyrazy mans, tavs to zaimki dzierżawcze, których używa się w odniesieniu do pierwszej i
drugiej osoby liczby pojedynczej ("es" i "tu"). Odmieniają się w taki sam sposób, co
przymiotniki i zgadzają się z rzeczownikiem pod względem rodzaju, liczby i przypadka:
ES: mans, mana
TU: tavs, tava
mans tēvs, mana māte,
mani vecāki, manas māsas
tavs tēvs, tava māte,
tavi vecāki, tavas māsas
Mana vārdadiena ir aprilī ‘Moje imieniny są
w kwietniu’.
Mani vecāki dzīvo Liepājā ‘Moi rodzice
mieszkają w Lipawie’.
Vai tu pazīsti manu māsu? ‘Czy ty znasz moją
siostrę?’
Kad ir tava vārdadiena? ‘Kiedy są twoje
imieniny?’
Es nepazīstu tavus vecākus ‘Nie znam
twoich rodziców’.
Es gribu runāt ar tavu māsu ‘Chcę
rozmawiać z twoją siostrą’.
Inne osoby nie posiadają odrębnych zaimków dzierżawczych. Ich funkcję spełniają formy
dopełniacza zaimków osobowych:
viĦš: viĦa
viĦi : viĦu
viĦa : viĦas
viĦas : viĦu
mēs : mūsu
jūs :
jūsu
Formy te nie zachowują składni zgody z określanymi przez nie wyrazami!!!
Kad ir jūsu vārdadiena? ‘Kiedy są pana / pani urodziny?’
Vai tu pazīsti mūsu draugu Tomu? ‘Czy znasz naszego przyjaciela, Tomasza?’
Vai tu pazīsti mūsu draugus Tomu un Jāni? ‘Czy znasz naszych przyjaciół, Tomasza i Jana?’
Es gribu runāt ar jūsu vecākiem ‘Chcę rozmawiać z waszymi rodzicami’.
(Toms) viĦa draugs, viĦa draudzene, viĦa draugi, viĦa draudzenes ‘(Tomasz) jego przyjaciel,
jego przyjaciółka, jego przyjaciele, jego przyjaciółki’.
(Ieva) viĦas draugs un viĦas draudzene, viĦas draugi un draudzenes ‘(Ewa) jej przyjaciel i
jej przyjaciółka, jej przyjaciele i przyjaciółki’.
Es nepazīstu viĦas draugus ‘Nie znam jej przyjaciół’.
Es neapzīstu viĦas draudzenes ‘Nie znam jej przyjaciółek’.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
20
01.10.2008
Zadanie
: Porównajcie konstrukcje z zaimkami dzierżawczymi w innych językach (polskim,
angielski, niemieckim)! Ustalcie, kiedy używa się zaimków dzierżawczych, a kiedy form
dopełniacza zaimków osobowych?
Inne przypadki użycia dopełniacza
Dopełniacz zaprzeczony
Dopełniacz ten używany jest zazwyczaj wtedy, gdy mówimy, że czegoś nie ma:
Man nav laika. ‘Nie mam czasu’.
ViĦam nav darba. ‘On nie ma pracy’.
Kopmītnēs nav brīvu vetu. ‘W akademiku nie ma wolnych miejsc’.
Manā dzīvē nav garlaicīgu dienu. ‘W moim życiu nie ma nudnych dni’.
Vai Ieva ir mājās? Nē, viĦas nav. ‘Czy Ewa jest w domu? Nie, nie ma jej’.
Dopełniacz jako przydawka ilościowa (miary)
Dopełniacz pojawia się zwykle po wyrazach daudz i maz (występujących zamiast
mianownika i biernika):
Man ir laiks ‘Mam czas’. [mianownik] -> Man ir daudz laika ‘Mam dużo czasu’; Man ir maz
laika ‘Mam mało czasu’.
Rīgā dzīvo skaistas meitenes. [mianownik] ‘W Rydze mieszkają ładne dziewczyny’.
-> Rīgā dzīvo daudz skaistu meiteĦu. [dopełniacz] 'W rydze mieszka dużo ładnych
dziewczyn.'
Es pazīstu skaistas meitenes ‘Znam ładne dziewczyny’. [biernik]
-> Es pazīstu daudz skaistu meiteĦu [dopełniacz] ‘Znam dużo ładnych dziewczyn’.
Dopełniacz stosowany jest również w konstrukcjach z cik (występujących zamiast
mianownika i biernika):
Cik tev ir gadu? ‘Ile masz lat?’
Cik skaistu meiteĦu tu pazīsti? ‘Ile ładnych dziewczyn znasz?’
Dopełniacz z liczebnikami nieodmiennymi
Po liczebnikach od 11-19 (vienpadsmit, divpadsmit ... deviĦpadsmit) może wystąpić
dopełniacz, lecz bardziej powszechne są tu formy mianownika lub biernika:
Man ir piecpadsmit draugi. // Man ir piecpadsmit draugu ‘Mam piętnastu przyjaciół’.
ViĦam ir septiĦpadsmit māsīcas. // ViĦam ir septiĦpadsmit māsīcu ‘On ma siedemnaście
kuzynek’.
Es pazīstu trīspadsmit jaukas meitenes. // Es pazīstu trīspadsmit jauku meiteĦu. ‘Znam
trzynaście miłych dziewczyn’.
Podobnie jest z liczebnikami nazywającymi dziesiątki (desmit, divdesmit, trīsdesmit ...):
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
21
01.10.2008
Manā mājā dzīvo desmit peles. // Manā mājā dzīvo desmit peĜu ‘W moim domu mieszka
dziesięć myszy’.
Profesore pazīst piecdesmit studentus. // Profesore pazīst piecdesmit studentu ‘Pani profesor
zna pięćdziesięciu studentów’.
Jeżeli konstrukcja wymaga celownika lub miejscownika, nie można tych przypadków
zastąpić formą dopełniacza:
Šodien trīspadsmit cilvēkiem ir dzimšanas diena ‘Dzisiaj trzynastu ludzi ma urodziny’.
Es meklēju atbildi divdesmit grāmatās ‘Szukałem odpowiedzi w dwudziestu książkach’.
Inne wypadki użycia celownika
(a) Celownik jest używany z pewnymi przymiotnikami. Jednym z nich jest līdzīgs:
Ieva ir līdzīga tēvam
Kam tu esi līdzīgs?
(b) Celownik używany jest w konstrukcjach, które wyrażają czas trwania:
Man ir stipendija vienam gadam
Istabu vienam gadam nevaru piedāvāt
W jaki sposób przetłumaczycie te zdania?
Tworzenie przysłówków od przymiotników
Od wielu przymiotników można utworzyć formy przysłówkowe, dodając do tematu
końcówkę -i:
ātr-s, ātr-a > ātr-i – PoĜi runā ātri ‘Polacy mówią szybko’.
precīz-s, precīz-a > precīz-i – Ārsts strādā precīzi ‘Lekarz pracuje dokładnie’.
Tego typu przysłówki mogą służyć zarówno do określania czasowników, jak również
czynności i stanów.
Lasīt ir vienkārši ‘Czytać jest łatwo’.
Rakstīt ir sarežăīti ‘Pisać jest trudno’.
Es esmu studente. Tas ir forši! ‘Jestem studentką. To świetnie!’
Visu dienu strādāt birojā – tas ir garlaicīgi ‘Pracować cały dzień w biurze – to nudne’.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
22
01.10.2008
Czasownik:
prast
,
saprast
i
pazīt
(sa)prast pazīt
es
prot-u
pazīst-u
tu
prot-i
pazīst-i
viĦ- prot
pazīst
mēs
jūs
prot-am
prot-at
pazīst-am
pazīst-at
Według jakiego typu odmieniają się te czasowniki?
Budowa zdania
Miejsce, które zajmuje wyraz w zdaniu często również ma znaczenie. Przetłumaczcie i
porównajcie następujące zdania pochodzące z dialogu:
Ja tevi tas interesē, vari dabūt viesnīcas adresi.
ViĦš nav Ievas draugs, ja tevi interesē tas ...
Terminy
līdzskaĦu mija
alternacja spółgłoskowa
Apzīmētājs
przydawka
apzīmējamais [vārds]
wyraz określany (podrzędnik)
lietvārda vārdkopa
grupa rzeczownikowa
Nelokāms
Nieodmienny
apstākĜa vārds
Przysłówek
piederības vietniekvārds
zaimek dzierżawczy
nolieguma ăenitīvs
dopełniacz zaprzeczony
daudzuma ăenitīvs
dopełniacz cząstkowy (przydawka ilościowa)
Rozdział szósty
Nazwy miejscowe występujące tylko w liczbie mnogiej – pluralia tantum:
Helsinki,
Majori
Nazwy miejscowości, których mianownik jest zakończony na -i, to wyrazy występujące tylko
w liczbie mnogiej, które w języku łotewskim określa się za pomocą nazwy daudzskaitlinieki,
na przykład: Helsinki, Dubulti, Majori, Dzintari. Odmieniają się one tak samo jak
rzeczowniki I deklinacji (-am) w liczbie mnogiej (studenti, romāni, parki):
Helsinki ir Somijas galvaspilsēta ‘Helsinki to stolica Finlandii’.
Helsinkos dzīvo skaistas meitenes ‘W Helsinkach mieszkają ładne dziewczyny’.
Es gribu braukt uz Helsinkiem ‘Chcę jechać do Helsinek’.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
23
01.10.2008
Alternacje spółgłoskowe: grupy spółgłoskowe
Jūrmala – pilsēta uz viĜĦa ‘Jurmala – miasto na fali’
W przypadkach, w których zachodzi alternacja, zmianie ulegają obie spółgłoski. Dotyczy to
następujących grup spółgłoskowych:
ln>ĜĦ (vilnis – dop. l. poj. uz viĜĦa), sn>šĦ, zn>žĦ (zvaigzne – dop. l. mn. zvaigžĦu), sl>šĜ
(šėērslis – mian. l. mn. šėēršĜi), zl – žĜ
Przyimki (prepozycje):
no, uz, ar, bez ...
Przyimki są zawsze używane z innymi wyrazami: rzeczownikami, grupami wyrazowymi,
zaimkami. Przyimki wymagają (rządzą) określonych form przypadków. W języku łotewskim
istnieje pewna bardzo użyteczna reguła dotycząca rekcji przyimków:
PRZYIMKI Z WYRAZAMI W LICZBIE MNOGIEJ WE WSPÓŁCZESNYM JĘZYKU
ŁOTEWSKIM ZAWSZE RZĄDZĄ CELOWNIKIEM
2
!
Toms runā ar meitenēm ‘Tomasz rozmawia z dziewczynami’.
Dace dzīvo pie vecākiem ‘Dace mieszka u rodziców’.
Zaimki mēs i jūs są w liczbie mnogiej i dlatego z przyimkami przyjmują formę celownika
mums i jums:
Nāc ciemos pie mums! ‘Przyjdź do nas w gości!’
Es runāju ar jums ‘Rozmawiam z wami / panem / panią / państwem’.
Liczbę mnogą w języku łotewskim mają również godziny zegarowe:
Mēs gribam braukt pēc deviĦiem ‘Chcemy jechać po dziewiątej’.
No vieniem mums ir lekcijas ‘Od pierwszej mamy lekcje’.
W liczbie pojedynczej rekcja przyimków jest zróżnicowana. Najwięcej przyimków używa się
z dopełniaczem i biernikiem.
Przyimki z dopełniaczem:
Przyimki z biernikiem:
bez
kafija bez cukura ‘kawa bez cukru’
no
viĦš ir no Latvijas ‘on jest z Łotwy’
pie
viĦa dzīvo pie tēva ‘ona mieszka u
ojca’
pirms
pirms koncerta ‘przed koncertem’
pēc
pēc koncerta ‘po koncercie’
ārpus
ārpus centra ‘poza miastem’
ar
kafija ar cukuru ‘kawa z cukrem’
uz*
braukt uz Jūrmalu ‘jechać do
Jurmali’
pa*
iet pa ielu, staigāt pa pilsētu ‘iść po
ulicy, spacerowć po mieście’
gar
staigāt gar jūrmalu ‘spacerować
wzdłuż brzegu’
2
W języku łotewskim oprócz przyimków (prepozycje) istnieją również tzw. poimki (postpozycje) – zajmują one
w przeciwieństwie do przyimków miejsce po wyrazie (dēĜ, labad oraz pēc (w innym znaczeniu)). Postpozycje w
liczbie pojedynczej oraz mnogiej wymagają dopełniacza.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
24
01.10.2008
uz*
sēdēt uz gultas ‘siedzieć na łóżku’
caur
braukt caur Vāciju ‘jechać przez
Niemcy’
starp
starp Rīgu un Stokholmu ir jūra
‘pomiędzy Rygą i Sztokholmem jest
morze’
*Uwaga! Istnieją dwa odrębne znaczeniowo przyimki uz: uz + dopełniacz (sēdēt uz gultas
‘siedzieć na łóżku’) oraz uz + biernik (braukt uz Jūrmalu ‘jechać do Jurmali’). Przyimek pa
ma również dwa znaczenia: pa + biernik (staigāt pa pilsētu ‘spacerować po mieście’) i pa +
celownik (laiku pa laikam ‘od czasu do czasu’).
W jaki sposób można zapamiętać rekcję poszczególnych przyimków? Istnieje jedna prosta
reguła: jeżeli przyimek kończy się na p, t lub r, to wtedy zawsze wymaga użycia biernika
("reguła Piotra").
Przyimek līdz rządzi celownikiem, a wszystkie pozostałe przyimki charakteryzuje rząd
dopełniaczowy.
Należy zapamiętać, że jeżeli konstrukcje dotyczą poruszania się jakimiś środkami transportu,
wtedy zawsze używa się przyimka ar + biernik: braukt ar vilcienu ‘jechać pociągiem’, ceĜot
ar mašīnu ‘jechać samochodem’, lidot ar lidmašīnu ‘lecieć samolotem’.
Czasownik: czwarty typ
Czwarty typ: braukt, nākt, iet, Ħemt...
Czwarty typ jest podobny do pierwszego. Jedyna różnica polega na tym, że temat czasu
teraźniejszego jest zakończony na spółgłoskę (w pierwszym typie – na długą samogłoskę lub
dyftong) i dlatego w formach pierwszej osoby liczby pojedynczej oraz pierwszej i drugiej
osoby liczby mnogiej nie występuje "j". Forma trzeciej osoby czasownika iet jest
nieregularna.
W tabeli przedstawiony jest schemat odmiany wszystkich czterech typów.
Czasowniki: końcówki czasu teraźniejszego (schemat)
TYP
(1)
(2)
(3)
(4)
końcówki
studē-t
mīl-ē-t
las-ī-t
braukt
(1)
(2)
(3)
(4)
es
studē-j-u
mīl-u
las-u
brauc-u
-u
-u
-u
-u
tu
studē
mīl-i
las-i
brauc
-
-i
-i
-
viĦ-
studē
Mīl
las-a
brauc
-
-
-a
-
mēs
studē-j-am
mīl-am
las-ām
brauc-am
-am
-am
-ām
-am
jūs
studē-j-at
mīl-at
las-āt
brauc-at
-at
-at
-āt
-at
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
25
01.10.2008
Alternacja spółgłoskowa w czasie teraźniejszym
Man patīk ilgi gulēt. ‘Lubię długo spać’.
Es vienmēr guĜu 10 stundas ‘Zawsze śpię 10 godzin’.
Neguliet lekcijās! ‘Nie śpijcie na lekcjach!’
sacīt 'mówić': Ko tu saki? ‘Co ty mówisz?’
Sakiet, lūdzu, cik ir pulkstenis? ‘Proszę powiedzieć, która jest godzina?’
ViĦš saka, ka Stokholma ir tālu ‘On mówi, że Sztokholm jest daleko’.
Alternacja spółgłoskowa zachodzi w temacie czasu teraźniejszego kilku czasowników
odmieniających się według drugiego i trzeciego typu. Czasowników takich jest niewiele. Do
tej pory poznaliśmy trzy takie czasowniki: gulēt, sēdēt (2 typ) i sacīt (3 typ):
gulēt, sēdēt; sacīt
gul-ē-t
sēd-ē-t
sac-ī-t
es – mēs
guĜ-u
guĜ-am
sēž-u
sēž-am
sak-u
sak-ām
tu – jūs
gul-i
guĜ-at
sēd-i
sēž-at
sak-i
sak-āt
viĦ-
guĜ
sēž
sak-a
Znacznie częściej zmiany takie mają miejsce w czasownikach, które odmieniają się według
czwartego typu (np. braukt, nākt). Omówimy to zjawisko w następnym rozdziale.
Tryb rozkazujący (imperativus)
Brauciet uz Jūrmalu! ‘Jedźcie do Jurmali!’
Staigājiet pa mežu! ‘Spacerujcie po lesie!’
Nāciet un baudiet! ‘Przyjdźcie i radujcie się!’
W języku łotewskim tryb rozkazujący ma odrębną formę tylko dla drugiej osoby liczby
mnogiej ("jūs"). Tworzy się ją przy pomocy końcówki -iet: brauciet, staigājiet, nāciet,
baudiet. Druga osoba liczby pojedynczej jest taka sama jak w trybie oznajmującym: (tu brauc,
tu staigā, tu nāc, tu baudi =>) brauc uz Jūrmalu! ‘Jedź do Jurmali!’ staigā pa mežu! ‘Spaceruj
po lesie!’ nāc un baudi! ‘Przyjdź i raduj się!’.
Tryb rozkazujący dla drugiej osoby liczby mnogiej tworzymy przez dodanie do drugiej osoby
czasu teraźniejszego trybu oznajmującego końcówki -iet lub -jiet:
(tu) staigā -> staigājiet!
(tu) lasi -> lasiet!
(tu) guli -> guliet!
(tu) brauc -> brauciet!
(tu) nāc -> nāciet!
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
26
01.10.2008
(tu) ej -> ejiet!
(tu) esi -> esiet!
Reguła ta obowiązuje dla wszystkich czasowników. Nie ma żadnych wyjątków!!
Dodatkowo...
Przetłumaczcie podane przykłady i porównajcie je z innymi językami:
Jūrmalas gadsimtu vecās koka vasarnīcas ir unikālas.
Jūrmala – tā ir atpūta katrai gaumei!
Terminy
vietvārds
nazwy miejscowe
daudzskaitlinieks
plurale tantum
pārvaldīt
rządzić
pārvaldīšana (rekcija)
rząd (rekcja)
pavēles izteiksme (imperatīvs)
tryb rozkazujący (imperativus)
īstenības izteiksme (indikatīvs)
tryb oznajmujący (indicativus)
Rozdział siódmy
Rzeczowniki pluralia i singularia tantum
Nie wszystkie rzeczowniki występują w liczbie pojedynczej i mnogiej. Część z nich jest
używana tylko w liczbie pojedynczej – są to singularia tantum (łot. vienskaitlinieki); inne
mają tylko formę liczby mnogiej – pluralia tantum (łot. daudzskaitlinieki).
W języku łotewskim jest wiele rzeczowników, które mają tylko formę liczby mnogiej. Należą
do nich wyrazy, które oznaczają posiłki: brokastis, pusdienas, vakariĦas:
Pusdienas ir gatavas ‘Obiad jest gotowy’.
Ko mēs ēdam vakariĦās? ‘Co jemy na kolację?’
Wyraz posiadający tylko formę liczby pojedynczej w języku łotewskim to nauda:
Vai tev ir nauda? ‘Czy masz pieniądze?’
Visiem vajag naudu ‘Wszyscy potrzebują pieniędzy.’
Lūdzu, maksājiet skaidrā naudā! ‘Proszę, niech państwo płacą gotówką!’
Zadania
:
• Porównajcie wyrazy (vakariĦas, pusdienas, brokastis, nauda) z ich odpowiednikami w
waszym ojczystym języku – czy występują one tylko w liczbie pojedynczej, czy mnogiej?
• Odszukajcie w swoim języku ojczystym wyrazy, które występują tylko w liczbie mnogiej
i pojedynczej!
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
27
01.10.2008
Deklinacja VI (-ij), liczba mnoga:
brokastis, acis, Cēsis ...
Istnieją dwie grupy rzeczowników, które w mianowniku są zakończone na -is:
(a) -is = mianownik liczby pojedynczej: brālis, puisis, dzīvoklis, ledusskapis, vilnis => II
deklinacja.
(b) -is = mianownik liczby mnogiej: brokastis, acis, Cēsis, smiltis, valstis => VI deklinacja.
Wyrazy należące do VI deklinacji mają rodzaj żeński: garšīgas brokastis, skaistas acis, baltas
smiltis. Wyjątek stanowi wyraz Ĝaudis ‘ludzie / lud’: bagāti Ĝaudis.
Zadanie
: Porównajcie końcówki IV, V i VI deklinacji! Wskażcie podobieństwa i różnice.
Deklinacje rodzaju żeńskiego, liczba mnoga
IV grāmat-as V roz-es VI ac-is
mianownik
-as
-es
-is
biernik
-as
-es
-is
miejscownik
-ās
-ēs
-īs
celownik
-ām
-ēm
-īm
Jak widać, dopełniacz liczby mnogiej we wszystkich deklinacjach ma końcówkę -u, np. (cik)
gadu, (daudz) grāmatu, (daudz) meiteĦu. W deklinacji V (-ei) zwykle zachodzi alternacja
spółgłoskowa: meitenes – meiteĦu, rozes – rožu. Ma ona miejsce również w dopełniaczu
liczby mnogiej rzeczowników deklinacji VI (-ij), ale nie dotyczy wszystkich wyrazów.
Zmiany mogą występować mniej więcej w połowie rzeczowników należących do tej
deklinacji.
dopełniacz, w którym zachodzi alternacja spółgłoskowa:
Ĝaudis – Ĝaužu
smiltis – smilšu
dopełniacz, w którym nie zachodzi alternacja spółgłoskowa:
brokastis – brokastu (brokastu pārslas)
Cēsis – Cēsu (Cēsu alus)
acis – acu (acu ārsts)
valstis – valstu
mianownik
grāmat -as
roz-es
ac -is
Ĝaud-is
brokast-is
dopełniacz
grāmat-u
rož-u +
ac-u +
Ĝauž-u + brokast-u
Wyrazy VI deklinacji w mianowniku mają końcówkę –s: viena acs, viena valsts. Inne
przypadki zostaną omówione w następnym rozdziale.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
28
01.10.2008
Deklinacja III (-um):
tirgus, alus, medus, Mikus...
Do tej deklinacji należy niewiele wyrazów. Z podręcznika znamy następujące rzeczowniki:
alus, ledus, medus, lietus, tirgus. Do grupy tej należą jeszcze klepus oraz vidus, jak również
kilka nazw własnych takich jak Mikus un Saldus.
Dla tej deklinacji charakterystyczna jest samogłoska u, która występuje we wszystkich
formach przypadków liczby pojedynczej. Liczba mnoga III deklinacji ma takie same
końcówki co deklinacja I i nie zachodzi w niej alternacja spółgłoskowa.
Deklinacja III (-um)
mianownik
tirg-us
tirg-i
dopełniacz
tirg-us
tirg-u
biernik
tirg-u
tirg-us
celownik
tirg-um
tirg-iem
miejscownik tirg-ū
tirg-os
Zaimki wskazujące tas (
tas, tā, tie, tās
) oraz šis (
šis, šī, šie, šīs
)
Zaimek tas odmienia się podobnie jak kas, ale ma większą ilość form: dwa rodzaje i dwie
liczby. W rozdziale siódmym poznamy tylko formy mianownika i biernika:
mianownik
kas
tas
tā
tie
tās
biernik
ko
to
to
tos
tās
Podobnie odmienia się zaimek šis:
mianownik
šis
šī
šie
šīs (vai: šās)
biernik
šo
šo
šos
šīs (vai: šās)
Zaimek tas jest jednym z powszechniej używanych wyrazów w języku łotewskim. Pełni on w
języku łotewskim różne funkcje i może być tłumaczony na inne języki w różny sposób:
(a) Visu dienu strādāt birojā – tas ir garlaicīgi! ‘Pracować cały dzień w biurze – to nudne!’
(b) "Romeo un Džuljeta" - kas tas ir? Tā ir luga ‘„Romeo i Julia” – co to jest? To sztuka’.
(c) Es gribu lasīt šo grāmatu. Es domāju, ka tā ir interesanta ‘Chcę czytać tę książkę. Myślę,
że ona jest interesująca’.
DārzeĦus es vienmēr pērku tirgū. Lielveikalā tie nav svaigi ‘Warzywa zawsze kupuję na
targu. W supermarkecie one nie są świeże’.
(d) Kura ir tava grāmata – šī vai tā? ‘Która to twoja książka – ta czy tamta?’
Šī ir mana grāmata, un tā ir tava grāmata ‘Ta książka jest moja, a tamta książka twoja’.
(e) Tā grāmata, ko tu man uzdāvināji, ir Ĝoti interesanta ‘Ta książka, którą mi podarowałeś,
jest bardzo interesująca’.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
29
01.10.2008
Jeżeli zaimek tas odnosi się do jakiegoś rzeczownika (przykłady (b) – (e)), to zawsze zgadza
się z tym rzeczownikiem pod względem rodzaju oraz liczby:
Tas ir siers ‘to jest ser’ (rodz. m. l. poj.) – tā ir maize ‘to jest chleb’ (rodz. ż. l. poj.)
Tie ir cepumi ‘to są ciastka’ (rodz. m. l. mn.) – tās ir konfektes ‘to są cukierki’ (rodz.
ż. l. mn.)
Jeżeli tas odnosi się do czasownika, zdania lub sytuacji (jak w przykładzie (a)), to występuje
w rodzaju męskim.
W języku łotewskim mówiąc o przedmiotach używa się tas, tā..., zamiast zaimka trzeciej
osoby liczby pojedynczej viĦš (przykład (c)). Zaimka viĦš używa się tylko wtedy, gdy jest
mowa o ludziach i zwierzętach:
Kur ir mans brālis? Kur viĦš ir? Es viĦu meklēju ‘Gdzie jest mój brat? Gdzie on jest? Ja go
szukam’.
Kur ir mans velosipēds? Kur tas ir? Es to meklēju ‘Gdzie jest mój rower? Gdzie on jest? Ja go
szukam’.
Kur ir mūsu draugi? Mēs viĦus meklējam ‘Gdzie są nasi przyjaciele? My ich szukamy’.
Mēs meklējam jautājumus. Mēs tos meklējam ‘Szukamy pytań. My ich szukamy’.
Jest to reguła dotycząca języka literackiego. W języku potocznym zaimka viĦš stosuje się
również w odniesieniu do przedmiotów. Porównaj użycie zaimków w dialogu, w którym Ewa
mówi: Man nepatīk mikriĦi. ViĦi vienmēr brauc tik ātri ‘Nie podobają mi się mikrobusy. One
zawsze jadą tak szybko’.
W języku mówionym jest to zjawisko normalne i prawidłowe, ale w odmianie pisanej lepiej
jest używać zaimka tas: Ievai nepatīk mikroautobusi, jo tie vienmēr brauc tik ātri ‘Ewie nie
podobają się mikrobusy, ponieważ one zawsze jadą tak szybko’.
Zaimek šis w języku łotewskim nie jest tak często używany. Wskazuje on na coś, co jest w
pobliżu, na przykład na obiekt znajdujący się w ręku mówiącego lub przez niego
wskazywany:
Vai šī grāmata ir laba? ‘Czy ta książka jest dobra?’ (rozmówca pokazuje słuchającemu
książkę)
Nogaršo šīs konfektes! ‘Skosztuj tych cukierków!’ (rozmówca podaje słuchającemu cukierki)
Zaimki tas i šis mogą stać w opozycji: wtedy šis wskazuje coś bliższego (tutaj lub właśnie
tutaj), a tas na coś bardziej odległego (tam):
Šie tomāti (te) ir no Latvijas. Tie (tur) ir no Turcijas ‘Te pomidory (tu) są z Łotwy. Tamte
(tam) są z Turcji’.
Jeżeli dwa wskazywane obiekty znajdują się w pobliżu, lecz pomiędzy nimi zachodzi jakaś
różnica, wtedy zwykle na oznaczenie tego bliższego obiektu używa się zaimka šis, a drugiego
- tas:
Šīs konfektes man garšo, bet tās man negaršo ‘Te cukierki mi smakują, a tamte nie’.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
30
01.10.2008
Stopień wyższy (comparativus) i porównania
ĥujorka ir tālāk nekā Stokholma ‘Nowy Jork jest dalej niż Sztokholm’.
PoĜi runā ātrāk par krieviem ‘Polacy mówią szybciej niż Rosjanie’.
Tirgū tomāti ir svaigāki nekā lielveikalā ‘Na targu pomidory są świeższe, niż w
supermarkecie’.
Vīns ir dārgāks par alu ‘Wino jest droższe niż piwo’.
Stopień wyższy przymiotników i przysłówków tworzy się za pomocą przyrostka -āk-, który
jest dodawany do tematu. Do przymiotników po -āk- dodawane są jeszcze odpowiednie
końcówki. Odwrotnie rzecz ma się w przypadku przysłówków, które po tym przyrostku nie
przyłączają końcówek -i lub -u. Oto przykłady:
Przysłówki
ātr-i => ātrāk
Autobuss brauc ātri, bet taksis brauc vēl ātrāk
‘Autobus jedzie szybko, ale taksówka jedzie
jeszcze szybciej’.
biež-i => biežāk
tāl-u => tālāk
Stokholma ir tālu, ĥujorka ir vēl tālāk
‘Sztokholm jest daleko, Nowy Jork jest jeszcze
dalej’.
maz => mazāk
!! daudz – vairāk !!
przymiotniki
ātr-s, ātr-a => ātrāk-s, ātrāk-a
Autobuss ir ātrs, taksis ir ātrāks ‘Autobus jest
szybki, taksówka jest szybsza’.
skaists, skaista => skaistāks, skaistāka
garšīgs, garšīga => garšīgāks, garšīgāka
Tēja ir garšīga, kafija ir garšīgāka ‘Herbata
jest smaczna, kawa jest smaczniejsza’.
dārgs, dārga => dārgāks, dārgāka
Latvijas tomāti ir dārgāki nekā Turcijas
‘Pomidory łotewskie są droższe niż tureckie’.
W porównaniach stosuje się partykułę nekā:
Vilciens brauc ātrāk nekā autobuss ‘Pociąg jedzie szybciej niż autobus’.
Vilciens ir ātrāks nekā autobuss ‘Pociąg jest szybszy niż autobus’.
Jeżeli w pierwszej części porównania znajduje się przeczenie, to wtedy używana jest
partykuła kā:
Nē, vilciens nebrauc ātrāk kā autobuss ‘Nie, pociąg nie jedzie szybciej niż autobus’.
W innej konstrukcji używany jest przyimek par + biernik (w liczbie mnogiej – celownik):
Dace ir jaunāka nekā Ieva. = Dace ir jaunāka par Ievu.
‘Dace jest młodsza niż Ewa. = Dace jest młodsza od Ewy.’
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
31
01.10.2008
Vilciens brauc ātrāk par autobusu. Vilciens nebrauc ātrāk par autobusu.
‘Pociąg jedzie szybciej od autobusu. = Pociąg nie jedzie szybciej niż autobus.’
Tomāti ir dārgāki par kartupeĜiem ‘Pomidory są droższe od ziemniaków’.
Koniugacje czasowników
Tradycyjny podział czasowników w języku łotewskim wyróżnia trzy koniugacje i opiera się
na tematach czasu teraźniejszego i bezokolicznika.
Koniugacja I zwana krótką: czasowniki, w których temat bezokolicznika jest zakończony na
spółgłoskę (brauk-t, nāk-t, aug-t, beig-t, Ħem-t, pras-t...) oraz czasowniki, których
bezokolicznik ma jedną sylabę, a jego temat jest zakończony na samogłoskę lub dyftong (dot,
iet, kĜūt ).
Przedrostek nie ma wpływu na koniugację: czasownik saprast jest odmieniany
identycznie jak prast (sa- to przedrostek), nopirkt tak samo jak pirkt (no- to
przedrostek), pārdot jak dot (pār- to przedrostek), aiziet jak iet (aiz- to przedrostek).
W czasowniku pazīt również znajduje się przedrostek (pa-) i dlatego należy on do
pierwszej koniugacji (mimo tego, że czasownik "zīt" nie istnieje w języku łotewskim).
Koniugacja II zwana długą: czasowniki, w których temat bezokolicznika oraz temat czasu
teraźniejszego jest zakończony na długą samogłoskę lub dyftong (runā-t : es runā-ju, joko-t :
es joko-ju, studē-t: es studē-ju). Koniugacja ta odpowiada pierwszemu typowi odmiany czasu
teraźniejszego.
Koniugacja III zwana mieszaną: czasowniki, w których temat bezokolicznika jest długi, czyli
jest zakończony na długą samogłoskę lub dyftong (mīlē-t, zinā-t, lasī-t), ale temat czasu
teraźniejszego jest krótki i kończy się na spółgłoskę (es mīl-u, es zin-u, es las-u).
I koniugacja (krótka): alternacje spółgłoskowe i samogłoskowe w czasie
teraźniejszym
Tematy bezokolicznika i czasu teraźniejszego czasowników I (krótkiej) koniugacji dosyć
często są różne. Prawie zawsze zmiany te mają regularny charakter, jednak reguły nimi
rządzące są tak liczne, że lepszym wyjściem jest pamięciowe przyswajanie określonych
czasowników wraz z formami podstawowymi!
Naukę ułatwić może odpowiednie sklasyfikowanie tych czasowników. W języku łotewskim
wiele czasowników tej koniugacji można pogrupować w oparciu o poniższe kryteria:
W których formach osobowych zachodzi alternacja? (porównanie bezokolicznika z formami
czasu teraźniejszego):
(i)
we wszystkich osobach (braukt: es brauc-u, tu brauc, mēs brauc-am..);
(ii) tylko w 2 osobie liczby pojedynczej (nākt: es nāku, tu nāc, viĦš nāk, mēs nākam, jūs
nākat);
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
32
01.10.2008
(iii) we wszystkich osobach z wyjątkiem drugiej osoby liczby pojedynczej (kāpt: es kāpju,
tu kāp, viĦš kāpj...) lub też w formie drugiej osoby liczby pojedynczej następuje
alternacja, która jest inna niż zmiany dotyczące innych form osobowych (laist: es laižu,
tu laid, viĦš laiž...)
3
.
Jaki rodzaj alternacji występuje?
(i)
zachodzi alternacja spółgłoskowa (braukt, nākt);
(ii)
zachodzi alternacja samogłoskowa (Ħemt [Ħemt]: tu Ħem [Ħem], viĦš Ħem [Ħæm]);
(iii)
zachodzi alternacja spółgłoskowa oraz samogłoskowa (satikt: es satieku, tu satiec,
viĦš satiek...).
Czasowniki w oparciu o wspomniane kryteria są pogrupowane w podanych tabelach. Tabele
nie zawierają form pierwszej i drugiej osoby liczby mnogiej, które zawsze można utworzyć
na podstawie formy trzeciej osoby: viĦš brauc: mēs brauc-am, jūs brauc-at; viĦš nāk: mēs
nākam, jūs nākat.
W puste pola możecie wpisać czasowniki, które są podobnie odmieniane.
Tabele
Alternacja spółgłoskowa
Najczęściej alternują te spółgłoski: k -> c; d -> dz (w bezokoliczniku jest k, g, w temacie
czasu teraźniejszego c, dz)
Typ braukt oraz beigt (alternacja zachodzi we wszystkich osobach)
braukt
saukt
sveikt
beigt
es
brauc-u
sauc-u
sveic-u
beidz-u
tu
brauc
sauc
sveic
beidz
viĦ-
brauc
sauc
sveic
beidz
Typ nākt oraz augt (alternacja zachodzi jedynie w drugiej osobie liczby pojedynczej ("tu"))
+ alternacja
samogłoskowa
nākt
sākt
augt
(sa)tikt
pirkt
es
nāk-u
Sāk-u
aug-u
tiek-u
pērk-u
tu
nāc
Sāc
audz
tiec
pērc
viĦ-
nāk
Sāk
aug
tiek
pērk
3
W podręczniku do tej pory nie pojawiły się jeszcze czasowniki należące do tej grupy (czasowniki kāpt i laist
pojawiają się w rozdziale 9).
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
33
01.10.2008
Alternacja e/æ: typ ēst oraz Ħemt
Prawie we wszystkich czasownikach I koniugacji, których temat bezokolicznika zawiera
głoskę <e> lub <ē>, w drugiej osobie liczby pojedynczej oraz w bezokoliczniku występuje
wąskie [e], natomiast w pozostałych osobach szerokie [æ].
[e]
ēst
vest
nest
Ħemt
pirkt
es
[æ]
ēd-u
ved-u
nes-u
Ħem-u
pērk-u
tu
[e]
ēd
ved
nes
Ħem
pērc
viĦ-
[æ]
ēd
ved
nes
Ħem
pērk
Różne alternacje
w bezokoliczniku jest [i]
w bezokoliczniku jest [s]
i – ē
i – ie
i – ī
s – d
pirkt
Satikt
patikt
ēst
vest
viĦ-
pērk
Satiek
patīk
ēd
ved
Koniugacja I i drugi typ czasu teraźniejszego – różne alternacje
W czasownikach I koniugacji odmieniających się według drugiego typu, które w drugiej
osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego mają końcówkę –i, zauważa się pewne różnice
pomiędzy tematami bezokolicznika i czasu teraźniejszego.
(sa)prast atrast
Pazīt
kĜūt
es
(sa)prot-u atrod-u
pazīst-u
kĜūst-u
tu
(sa)prot-i
atrod-i
pazīst-i
kĜūst-i
viĦ-
(sa)prot
atrod
Pazīst
kĜūst
Użycie przypadków
Kam vajag ko?
Ilzei un Ievai vajag maizi un sieru ‘Ilzie i Ewie jest potrzebny chleb i ser’.
Ko mums vajag? ‘Czego nam potrzeba?’
Mums taču vajag ēst! ‘My przecież musimy jeść!’
Z czasownikiem vajadzēt używany jest celownik i biernik. Celownik wskazuje na osobę,
która czegoś potrzebuje, a rzeczownik w bierniku wskazuje obiekt, który jest jej potrzebny.
Czasownik vajadzēt jest używany tylko w trzeciej osobie, ale za to we wszystkich czasach i
niektórych trybach.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
34
01.10.2008
Biernik miary: Cik maksā? Cik vecs?
Części zdania, które odpowiadają na pytania Cik maksā? ‘Ile kosztuje?’, Cik ilgi? ‘Jak
długo?’, Cik vecs? ‘Jak stary jest / Ile ma lat?’, Cik garš? ‘Jak długi / wysoki jest?’ i inne
zwykle występują w bierniku:
Vīns maksā divus latus ‘Wino kosztuje dwa łaty’.
(cik maksā? ‘ile kosztuje?’)
Brauciens ilgst četras stundas ‘Podróż trwa cztery godziny’.
(cik ilgi? ‘Jak długo?’)
Jūrmalas pludmale ir trīsdesmit divus kilometrus gara ‘Plaża Jurmali jest długa na trzydzieści
dwa kiilometry’.
(cik gara? ‘jak długa jest?’)
ViĦu dēls ir tikai vienu mēnesi vecs ‘Ich syn ma tylko jeden miesiąc’.
(cik vecs? ‘ile ma lat / w jakim jest wieku?’ – dosł. jak stary jest)
Dopełniacz miary: Cik daudz?
Dopełniacz jest używany z rzeczownikami, które oznaczają jednostki miary (kilograms,
grams, kaste...). Jednostka miary znajduje się przed rzeczownikiem stojącym w dopełniaczu:
Somā ir viens kilograms kartupeĜu un divi kilogrami ābolu ‘W torbie jest jeden kilogram
ziemniaków i dwa kilogramy ziemniaków’.
Dopełniacz używany jest również z liczebnikami tūkstotis (lub: tūkstoš), miljons oraz
milijārds. Są to rzeczowniki, które mogą wystąpić we wszystkich przypadkach. Oto
przykłady, które pojawiły się w tekstach:
Tomātus ved tūkstošus kilometru pa lielceĜiem ‘Pomidory wozi się drogami tysiące
kilometrów’.
Nauda ir ideāls transporta līdzeklis miljardiem baciĜu un mikrobu ‘Pieniądze są idealnym
środkiem transportu dla miliardów zarazków i drobnoustrojów’.
Terminy
Vienskaitlinieks
singulare tantum
Daudzskaitlinieks
plurale tantum
norādāmais vietniekvārds
zaimek wskazujący
mēra ăenitīvs
dopełniacz miary
mēra akuzatīvs
biernik miary
pārākā pakāpe (komparatīvs)
stopień wyższy (comparativus)
konjugācija (īsā – garā – jauktā konjugācija)
koniugacja (krótka – długa – mieszana)
patskaĦu mija
alternacja samogłoskowa
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
35
01.10.2008
Rozdział ósmy
Deklinacja VI (-ij):
acs, sirds, pils, valsts
W rozdziale siódmym była mowa o wyrazach, które w mianowniku liczby mnogiej mają
końcówkę -is: brokastis, acis, Cēsis, valstis... Mianownik liczby pojedynczej tych
rzeczowników ma końcówkę -s: acs, valsts, sirds, auss, uzacs. Są to wyrazy rodzaju
żeńskiego (wyjątek stanowi wyraz Ĝaudis; wyraz ten używany jest tylko w liczbie mnogiej).
ViĦai ir lielas acis ‘Ona ma wielkie oczy’.
ViĦam ir liela sirds ‘On ma wielkie serce’.
Latvija ir maza valsts ‘Łotwa to mały kraj’.
Latvijas valstī dzīvo ap 2,5 miljoni cilvēku ‘Na Łotwie mieszka około 2,5 miliona ludzi’.
Atver acis! ‘Otwórz oczy!’
Atver savu sirdi! ‘Otwórz swoje serce!’
Kas dzīvo tavā sirdī? ‘Kto mieszka w twoim sercu?’
Deklinacja VI (-ij)
Liczba pojedyncza
Liczba mnoga
mianownik
sird-s
ac-s
ac-is
sird-is
dopełniacz
sird-s
ac-s
ac-u
sirž-u +
biernik
sird-i
ac-i
ac-is
sird-is
celownik
sird-ij
ac-ij
ac-īm
sird-īm
miejscownik sird-ī
ac-ī
ac-īs
sird-īs
Do tej deklinacji należy również wyraz pils oraz nazwy miast Ventspils, Daugavpils:
Ilze ir no Ventspils ‘Ilze jest z Ventspils (Windawa)’. (dopełniacz)
Daiga dzīvo Daugavpilī ‘Daiga mieszka w Daugavpils (Dyneburg)’. (miejscownik)
Vai Latvijā ir daudz piĜu? ‘Czy na Łotwie jest dużo zamków?’ (dopełniacz liczby mnogiej)
W dopełniaczu liczby mnogiej może zachodzić alternacja spółgłoskowa:
sirds, sirdis – siržu
pils, pilis – piĜu.
Zmiany te zachodzą nie we wszystkich wyrazach, np:
auss, ausis – ausu
acs, acis – acu.
(patrz również rozdział 7)
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
36
01.10.2008
Liczebniki porządkowe:
pirmais, otrais, trešais
...
1. pirmais, 2. otrais, 3. trešais, 4. ceturtais, 5. piektais, 6. sestais, 7. septītais, 8. astotais,
9. devītais, 10. desmitais, 11. vienpadsmitais, 20. divdesmitais, 21. divdesmit pirmais, 22.
divdesmit otrais itd., 100. simtais, 1000. tūkstošais.
Liczebniki porządkowe w języku łotewskim są używane podobnie jak w innych językach, ale
oczywiście i w tym zakresie istnieje kilka różnic.
Zadanie
: Porównajcie podane konstrukcje z językiem polskim!
• liczebniki porządkowe są używane przy wyrażaniu daty:
Šodien ir devītais decembris ‘Dzisiaj jest dziewiąty grudzień’.
Devītajā decembrī man ir dzimšanas diena ‘Dziewiątego grudnia mam urodziny’.
• liczebniki porządkowe są używane z imionami króli, cesarzy, władców oraz papieży:
Francijas karalis Ludviėis XIV (četrpadsmitais) ‘Król Francji Ludwik XIV (Czternasty)’
Romas pāvests Jānis Pāvils II (otrais) ‘Papież Rzymski Jan Paweł II (Drugi)’
• liczebniki porządkowe są używane na oznaczanie numerów środków transportu:
Vai šeit brauc astotais autobuss? ‘Czy tutaj jeździ autobus numer osiem?’
• ale gdy jest mowa o godzinach zegarowych, używa się liczebników głównych:
Tagad ir divi ‘Teraz jest druga’.
Es parasti eju gulēt desmitos ‘Zwykle chodzę spać o godzinie dziesiątej’.
Liczebniki porządkowe mają zawsze -> końcówkę określoną.
Stopień najwyższy (superlativus):
mans (vis)labākais džemperis
Formy stopnia najwyższego tworzy się tym samym przyrostkiem -āk-, co poznane wcześniej
formy stopnia wyższego:
Tā ir mana visskaistākā kleita = tā kleita ir skaistāka nekā citas kleita.
‘To jest moja najpiękniejsza sukienka = ta sukienka jest ładniejsza niż inne sukienki’
Latviešu valoda ir skaistāka nekā vācu valoda. Latviešu valoda ir visskaistākā un
visinteresantākā valoda pasaulē!
‘Język łotewki jest ładniejszy od języka niemieckiego. Język łotewski jest najładniejszy na
świecie!’
Stopień najwyższy przymiotnika ma zawsze -> końcówkę określoną. Często do formy stopnia
najwyższego dodawany jest przedrostek vis-:
visskaistākais = vis-skaist-āk-ais (puisis)
visskaistākā = vis-skaist-āk-ā (meitene)
visskaistākie = vis-skaist-āk-ie (puiši)
visskaistākās = vis-skaist-āk-ās (meitenes)
Przymiotnik w stopniu najwyższym może jednak występować bez vis-:
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
37
01.10.2008
Toms ir mans labākais draugs ‘Tomasz jest moim najlepszym przyjacielem’.
Mana mīĜākā grāmata ir "Mazais princis" ‘Moja najbardziej ulubiona książka to „Mały
książe”’.
Stopień najwyższy przysłówków nie ma końcówki, a wskazuje na niego jedynie przedrostek
vis-:
Krievi runā ātri, poĜi runā ātrāk, itāĜi runā visātrāk ‘Rosjanie mówią szybko, Polacy
mówią szybciej, Włosi mówią najszybciej’.
Vislabāk ir pirkt produktus no Latvijas laukiem ‘Najlepiej jest kupować produkty z
łotewskiej wsi’.
Przedrostek vis- nie jest akcentowwany, por. [vis'skaistākais, vis'labāk].
Końcówka określona:
pirmais, skaistākais, vienīgais
...
Końcówki liczebników porządkowych oraz przymiotników w stopniu najwyższym różnią się
od końcówek zwykłych przymiotników. Ten typ końcówek nazywany jest końcówkami
określonymi, natomiast zwykłe końcówki to końcówki nieokreślone.
W ósmym rozdziale zapoznaliśmy się z formami końcówek przymiotników określonych
mianownika i miejscownika. Porównajcie je:
Rodzaj męski
rodzaj żeński
końcówka
nieokreślona
końcówka
określona
końcówka
nieokreślona
końcówka
określona
mianownik
vien-s
koncerts
pirm-ais
koncerts
vien-a vieta
pirm-ā vieta
miejscownik
vien-ā
koncertā
pirm-ajā
koncertā
vien-ā viet-a
pirm-ajā viet-ā
Końcówki określone są używane w następujących przypadkach:
zawsze z liczebnikami porządkowymi: pirmais koncerts, trešā vieta, desmitajā decembrī
zawsze w stopniu najwyższym przymiotnika: (vis)labākais draugs, visskaistākā valoda,
vislabākie studenti
zawsze z określonymi przymiotnikami, np.:
vienīgais, -ā: Tu esi mans vienīgais draugs ‘Ty jesteś moim jedynym przyjacielem’.
nākamais, -ā: Nākamajā nedēĜā būs tests ‘W przyszłym tygodniu będzie test’.
ze wszystkimi przymiotnikami, gdy mamy do czynienia z określonością. Użycie to
częściowo odpowiada stosowaniu rodzajników, na przykład w językach angielskim,
niemieckim lub francuskim. Kwestia ta bardziej szczegółowo zostanie omówiona później.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
38
01.10.2008
Czasowniki I koniugacji
Nowe czasowniki, które pojawiły się w tym rozdziale to:
atvērt (atver, tu atver)
vilkt (velk, tu velc)
teikt (teic, tu teic)
dzimt (dzimst, tu dzimsti)
Zadanie
: Uzupełnijcie tabelę znajdującą się w rozdziale siódmym! Uwaga: co się dzieje,
jeżeli w temacie czasu teraźniejszego pojawia się "e" (atver, velk)?
Terminy
kārtas skaitĜa vārds
liczebnik porządkowy
vispārākā pakāpe (superlatīvs)
stopień najwyższy (superlativus)
noteiktā galotne
końcówka określona
nenoteiktā galotne
końcówka nieokreślona
Rozdział dziewiąty
Pluralia tantum
Do kategorii pluralia tantum należą wyrazy używane na oznaczanie stron świata (austrumi,
dienvidi, ziemeĜi, rietumi) oraz kilka wyrazów, które nazywają święta (np. Ziemassvētki).
Saule riet rietumos ‘Słońce zachodzi na zachodzie’.
Vējš pūš no dienvidiem ‘Wiatr wieje z południa’.
Ko jūs darāt Ziemassvētkos? ‘Co robicie w święta Bożego Narodzenia?’
Wyraz debesis (deklinacja VI (-ij)) jest często stosowany tylko w liczbie mnogiej (no debesīm
lāses krīt... ‘z nieba spadają krople...’), ale może również występować w liczbie pojedynczej:
no debess lāses krīt.
Deklinacje: VI, IIb oraz I
Deklinacja rzeczowników rudens, ūdens, mēness, zibens, akmens, asmens i sāls różni się od
sześciu pozostałych. Celownik tych wyrazów ma końcówkę -im, dlatego też traktowane są
jako rzeczowniki należące do podgrupy b deklinacji II (-im).
W liczbie mnogiej rzeczowniki tego typu mają takie same końcówki, co wszystkie
rzeczowniki rodzaju męskiego, ale w rdzeniu zachodzi alternacja spółgłoskowa, por. mēnes-s
– mēneš-i (jak również mēnes-is / mēneš-i). Od innych rzeczowników II deklinacji (-im)
wspomniane siedem rzeczowników odróżnia też nieregularność form mianownika i
dopełniacza w liczbie pojedynczej. Nieregularną formę mianownika ma również rzeczownik
suns, który, za wyjątkiem tego właśnie przypadka jest odmieniany według II deklinacji.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
39
01.10.2008
IIb (-im)
II (-im)
suns
mianownik
ruden-s
puis-is
sun-s
dopełniacz
ruden-s
puiš-a
suĦ-a
biernik
ruden-i
puis-i
sun-i
celownik
ruden-im
puis-im
sun-im
miejscownik ruden-ī
puis-ī
sun-ī
mianownik
l. poj.
rudeĦ-i
puiš-i
suĦ-i
Nie można być całkowicie pewnym, według jakiej deklinacji odmienia się rzeczownik, jeżeli
wnioskuje się o tym tylko na podstawie końcówki -s mianownika liczby pojedynczej. W
języku łotewskim istnieją w takim wypadku trzy możliwości:
park-s = deklinacja I (-am), rodzaj męski, liczba pojedyncza;
celownik park-am, miejscownik park-ā; mianownik liczby mnogiej park-i
ūden-s = deklinacja IIb (-im), rodzaj męski;
celownik ūden-im, miejscownik ūden-ī; mianownik liczby mnogiej ūdeĦ-i
ugun-s = deklinacja VI (-ij), rodzaj żeński;
celownik ugun-s, miejscownik ugun-ī; mianownik liczby mnogiej ugun-is
Deklinacja IIb jest deklinacją zamkniętą (nieproduktywną). Należy do niej tylko 7
rzeczowników.
Deklinacja VI jest również nieproduktywna, obejmuje około 50 rzeczowników.
Końcówka określona: dopełniacz i biernik
Es gaidu pirmo sniegu ‘Czekam na pierwszy śnieg’.
Mēs esam pirmā kursa studenti ‘Jesteśmy studentami pierwszego roku’.
Manas pirmās mīlestības vārds bija Toms ‘Moja pierwsza miłość miała na imię Tomasz’.
rodzaj męski
rodzaj żeński
l. poj. mianownik
dopełniacz
biernik
nākam-ais
nākam-ā
nākam-o
nākam-ā
nākam-ās
nākam-o
l. mn. mianownik
biernik
nākam-ie
nākam-os
nākam-ās
nākam-ās
Czas przyszły
Vai rīt snigs? ‘Czy jutro będzie padał śnieg?’
Pēc svētkiem Ilze brauks uz Latgali ‘Po świętach Ilze pojedzie do Latgalii’.
Jānis strādās bibliotēkā ‘Jan będzie pracował w bibliotece ’.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
40
01.10.2008
Mēs dejosim klubā ‘Będziemy tańczyć w klubie’.
Kad tu nāksi ciemos? ‘Kiedy przyjdziesz w gości?’
Czas przyszły prosty jest zazwyczaj tworzony poprzez dodanie do tematu bezokolicznika
wykładnika czasu przyszłego -s- lub -š- i końcówek osobowych.
Czas przyszły
bū-t
brauk-t
dzer-t
darī-t
jautā-t
es
tu
viĦ-
mēs
jūs
-š-u
-s-i
-s
-s-im
-s-it
/ -s-iet
bū-š-u
bū-s-i
bū-s
bū-s-im
bū-s-it
/ bū-s-iet
brauk-š-u
brauk-s-i
brauk-s
brauk-s-im
brauk-s-it
/ brauk-s-iet
dzer-š-u
dzer-s-i
dzer-s
dzer-s-im
dzer-s-it
/ dzer-s-iet
darī-š-u
darī-s-i
darī-s
darī-s-im
darī-s-it
/ darī-s-iet
jautā-š-u
jautā-s-i
jautā-s
jautā-s-im
jautā-s-it
/ jautā-s-iet
Czasu przyszłego nie tworzy się od tematu bezokolicznika, jeżeli jest on zakończony na -s
lub -z (na przykład ēs-t, kris-t, aizbāz-t). Gdy mamy do czynienia z takimi czasownikami,
wówczas podstawą jest temat czasu przeszłego, do którego dodajemy kolejno -ī- oraz
końcówki osobowe:
ēst, czas przeszły (viĦš) ēd-a => es ēdī-šu, tu ēdī-si, viĦš ēdī-s... (z wąskim [ē])
Ko mēs ēdīsim Ziemassvētkos? ‘Co będziemy jedli w święta Bożego Narodzenia?’
Czasowniki I koniugacji
W tym rozdziale pojawiły się następujące czasowniki:
(a) 3 czasowniki przedrostkowe, które odmieniają się jak ich odpowiedniki bez
przedrostków:
aizbraukt (<- braukt): es aizbraucu, tu aizbrauc, viĦš aizbrauc
aiziet (<- iet): es aizeju, tu aizej, viĦš aiziet
noĦemt (<– Ħemt): es noĦemu, tu noĦem, viĦš noĦem (uwaga, alternacja e/æ!)
(b) 3 czasowniki, które są używane tylko w trzeciej osobie:
līt (līst)
snigt (snieg)
salt (salst)
4
(c) 3 czasowniki, które odmieniają się podobnie jak już wcześniej poznane przez was wyrazy
(wpiszcie je w odpowiednie tabele!):
teikt (teic, tu teic)
4
Czasownik salt używany jest również w znaczeniu „marznąć / odczuwać zimno” i w takim wypadku ma inne
formy osobowe: es salstu, tu salsti viĦš salst.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
41
01.10.2008
palikt (paliek, tu paliec)
krist (krīt, tu krīti)
(d) 4 czasowniki, które odmieniają się według nowego schematu:
pūst (pūš, tu pūt)
kāpt (kāpj, tu kāp)
aizbāzt (aizbāž, tu aizbāz)
laist (laiž, tu laid)
W temacie czasu teraźniejszego tych czasowników zachodzi alternacja spółgłoskowa.
Zmiana ta nie występuje w drugiej osobie liczby pojedynczej, ale może pojawić się tutaj
inna spółgłoska:
kāp-t
(aiz)bāzt
lais-t
pūs-t
es
kāpj-u
bāž-u
laiž-u
pūš-u
tu
kāp
bāz
laid
pūt
viĦ-
kāpj
bāž
laiž
pūš
Według tego schematu odmienia się dosyć dużo czasowników.
Czasowniki zwrotne: 3 osoba czasu teraźniejszego
Kā viĦa izskatās? ‘Jak ona wygląda?’
Rudens vējš ar tevi rotaĜājas ‘Jesienny wiatr bawi się z tobą’.
Diena sākas ar kafiju ‘Dzień zaczyna się kawą’.
Cilvēki skatās uz Kristianu un brīnās ‘Ludzie patrzą na Krystiana i dziwią się’.
Bezokolicznik czasowników zwrotnych jest zakończony na -ties (izskatīties, rotaĜāties,
sākties). W czasie teraźniejszym można wyróżnić trzy typy odmiany, które ustala się w
oparciu o formę trzeciej osoby.
bezokolicznik temat czasu
teraźniejszego
końcówka
3. osoby
inne przykłady
odpowiada
typowi
sarunāties
spēlēties
sarunā-
spēlē-
-j-
-j-
as
as
rotaĜāties (rotaĜājas)
(1)
atcerēties
sākties
atrasties
atcer-
sāk-
atrod-
as
as
as
vēlēties (vēlas),
peldēties (peldas)
slēpties (slēpjas),
atgriezties (atgriežas),
beigties (beidzas)
(2)
(4)
skatīties
brīnīties
skat-
brīn-
ās
ās
klausīties (klausās),
mācīties (mācās)
(3)
Terminy
atgriezeniskais darbības vārds
czasownik zwrotny
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
42
01.10.2008
Rozdział dziesiąty
Zaimki
tas
oraz
šis
: Celownik i miejscownik
W rozdziale siódmym zapoznaliśmy się z formami celownika i miejscownika zaimków tas i
šis:
liczba pojedyncza
liczba mnoga
mianownik
tas
tā
šis
šī
tie
tās
šie
šīs
celownik
tam tai
šim
šai
tiem
tām
šiem
šīm
miejscownik
tajā
tajā šajā šajā tajos
tajās
šajos
šajās
Forma miejscownika ma następujące warianty:
tajā / tai / tanī
šajā / šai / šinī
tajos / tais / tanīs
šajos / šais / šinīs
tajās / tais / tanīs
šajās / šais / šinīs
Wariant pierwszy w każdym z rzędów jest najbardziej powszechny.
Czas przeszły czasowników
Agrāk te bija mežs ‘Wcześniej był tu las’.
Agrāk mēs bijām mazi ‘Wcześniej byliśmy mali’.
Kur tu agrāk dzīvoji? ‘Gdzie wcześniej mieszkałeś?’
Bērnība es lasīju pasakas ‘W dzieciństwie czytałem bajki’.
Mans vectētiĦš spēlēja vijoli ‘Mój dziadek grał na skrzypcach’.
Man patika klausīties ‘Lubiłam słuchać’.
Mans brālis aizbrauca uz Īriju ‘Mój brat wyjechał do Irlandii’.
Šo vāzi es nopirku Turcijā ‘Ten wazon kupiłem w Turcji’.
Formą służąca za podstawę tworzenia czasu przeszłego prostego jest temat czasu przeszłego.
A. runāt, strādāt, meklēt, mīlēt, gribēt, lasīt, rakstīt, zināt...
Temat czasu przeszłego koniugacji II (długiej) i III (mieszanej) jest taki sam jak temat
bezokolicznika:
runā-t => runā- => agrāk viĦš runāja daudz.
lasī-t => lasī- => vakar es lasīju interesantu grāmatu.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
43
01.10.2008
Ponieważ temat jest zakończony na samogłoskę, to wszystkie wymienione czasowniki mają
takie same końcówki osobowe w czasie przeszłym. Końcówki są poprzedzone przez -j.
B. braukt, teikt, pirkt, ēst, dzert, dot, satikt, patikt, saprast, kĜūt ...
Tematu czasu przeszłego czasowników I (krótkiej) koniugacji nie można ustalić na podstawie
formy bezokolicznika, ale należy uczyć się tych form osobno. Temat czasu przeszłego
czasownika būt to bij-. Końcówki są takie same jak dla czasowników II i III koniugacji, ale
bez -j-, ponieważ temat jest zakończony na spółgłoskę.
Czas przeszły
A
strādā-t
gribē-t
lasī-t
B
būt
(aiz)braukt
(no)pirkt
es
tu
viĦ-
mēs
jūs
-ju
-ji
-ja
-jām
-jāt
strādā-j-u
strādā-j-i
strādā-j-a
strādā-j-ām
strādā-j-āt
gribē-j-u
gribē-j-i
gribē-j-a
gribē-j-ām
gribē-j-āt
lasī-j-u
lasī-j-i
lasī-j-a
lasī-j-ām
lasī-j-āt
-u
-i
-a
-ām
-āt
bij-u
bij-i
bij-a
bij-ām
bij-āt
aizbrauc-u
aizbrauc-i
aizbrauc-a
aizbrauc-ām
aizbrauc-āt
nopirk-u
nopirk-i
nopirk-a
nopirk-ām
nopirk-āt
W słowniku obok form czasu teraźniejszego czasowników I koniugacji jest podana forma
trzeciej osoby czasu przeszłego, w której widoczny jest temat:
pirkt (pērk, tu pērc; pirka) => pirka to forma 3 osoby czasu przeszłego, temat czasu
przeszłego to pirk-
braukt (brauc, tu brauc; brauca)
patikt (patīk; patika)
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
44
01.10.2008
Tabulas
1. Deklinācijas un locījumi
Deklinācijas:
I students, parks, tēvs, vējš; Toms; viĦš; labs, liels
II puisis, teātris, brālis, skapis, dzejolis, lācis; Jānis
IV grāmata, bibliotēka, māsa; Ieva; viĦa; laba, liela
V studente, universitāte, avīze, roze, meitene; Ilze
III tirgus, alus, lietus; Mikus
IIb rudens, ūdens, mēness, akmens, asmens, zibens, sāls
VI acs, sirds, uguns, valsts, pils
Vienskaitlis
I
II
IV
V
III
IIb
VI
nom
-s, -š
-is
-a
-e
-us
-s
-s
ăen
-a
+a
-as
-es
-us
-s
-s
aku
-u
-i
-u
-i
-u
-i
-i
dat
-am
-im
-ai
-ei
-um
-im
-ij
lok
-ā
-ī
-ā
-ē
-ū
-ī
-ī
Daudzskaitlis
I, III
II, IIb
IV
V
VI
nom
-i
+i
-as
-es
-is
ăen
-u
+u
-u
+u
(+)u
aku
-us
+us
-as
-es
-is
dat
-iem
+iem
-ām
-ēm
-īm
lok
-os
+os
-ās
-ēs
-īs
+ = līdzskaĦu mija
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
45
01.10.2008
2. Nenoteiktā un noteiktā galotne
nenoteiktā galotne: labs, liels, viens, divi
noteiktā galotne: labais, kreisais, lielais, vienīgais, pirmais, otrais, (vis)labākais
vienskaitlis
daudzskaitlis
vīr. dzimte
siev. dzimte
vīr. dzimte
siev. dzimte
nen.
not.
nen.
not.
nen.
not.
nen.
not.
nom
-s, -š
-ais
-a
-ā
-i
-ie
-as
-ās
ăen
-a
-ā
-as
-ās
-u
-o
-u
-o
aku
-u
-o
-u
-o
-us
-os
-as
-ās
dat
-am
-ajam
-ai
-ajai
-iem
-ajiem
-ām
-ajām
lok
-ā
-ajā
-ā
-ajā
-os
-ajos
-ās
-ajās
3. Vietniekvārdi
tas
un
šis
vienskaitlis
daudzskaitlis
vienskaitlis
daudzskaitlis
vīr.
siev.
vīr.
siev.
vīr.
siev.
vīr.
siev.
nom
tas
tā
tie
tās
šis
šī
šie
šīs, šās
ăen
tā
tās
to
to
šī, šā
šīs, šās
šo
šo
aku
to
to
tos
tās
šo
šo
šos
šīš, šās
dat
tam
tai
tiem
tām
šim
šai
šiem
šīm, šām
lok
lok
arī:
tajā
tai,
tanī
tajā
tai,
tanī
tajos
tais,
tanīs
tajās
tais,
tanīs
šajā
šai,
šinī
šajā
šai,
šinī
šajos
šais,
sinīs
šajās
šais,
sinīs
4. Personas vietniekvārdi
nom
es
tu
mēs
jūs
ăen
manis
tevis
mūsu
jūsu
aku
mani
tevi
mūs
jūs
dat
man
tev
mums
jums
lok
manī
tevī
mūsos
jūsos
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
46
01.10.2008
5. Darbības vārda locīšanas paraugi
II konjugācija, tagadnes 1. tips
dzīvot
tagadne
pagātne
nākotne
es
dzīvo-j-u
dzīvo-j-u
dzīvo-š-u
tu
dzīvo
dzīvo-j-i
dzīvo-s-i
viĦ-
dzīvo
dzīvo-j-a
dzīvo-s
mēs
dzīvo-j-am dzīvo-j-ām dzīvo-s-im
jūs
dzīvo-j-at
dzīvo-j-āt
dzīvo-s-it
celms
dzīvo-
dzīvo-
dzīvo-
III konjugācija, tagadnes 2. tips
gribēt
tagadne
pagātne
nākotne
es
grib-u
gribē-j-u
gribē-š-u
tu
grib-i
gribē-j-i
gribē-s-i
viĦ-
grib
gribē-j-a
gribē-s
mēs
grib-am
gribē-j-ām gribē-s-im
jūs
grib-at
gribē-j-āt
gribē-s-it
celms
grib-
gribē-
gribē-
III konjugācija, tagadnes 3. tips
lasīt
tagadne
pagātne
nākotne
es
las-u
lasī-j-u
lasī-š-u
tu
las-i
lasī-j-i
lasī-s-i
viĦ-
las-a
lasī-j-a
lasī-s
mēs
las-ām
lasī-j-ām
lasī-s-im
jūs
las-āt
lasī-j-āt
lasī-s-it
celms
las-
lasī-
lasī-
I konjugācija, tagadnes 2. tips (+ nenoteiksme ar -st)
prast
tagadne
pagātne
nākotne
es
prot-u
prat-u
prat-ī-š-u
tu
prot-i
prat-i
prat-ī-s-i
viĦ-
prot
prat-a
prat-ī-s
mēs
prot-am
prat-ām
prat-ī-s-im
jūs
prot-at
prat-āt
prat-ī-s-it
celms
prot-
prat- =>
prat-+ ī
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08)
47
01.10.2008
I konjugācija, tagadnes 4. tips
braukt
tagadne
pagātne
nākotne
es
brauc-u
brauc-u
brauk-š-u
tu
brauc
brauc-i
brauk-s-i
viĦ-
brauc
brauc-a
brauk-s
mēs
brauc-am
brauc-ām
brauk-s-im
jūs
brauc-at
brauc-āt
brauk-s-it
celms
brauc-
brauc-
brauk-s
pirkt
tagadne
pagātne
nākotne
es
pērk-u
pirk-u
pirk-š-u
tu
pērc [ē]
pirk-i
pirk-s-i
viĦ-
pērk
pirk-a
pirk-s
mēs
pērk-am
pirk-ām
pirk-s-im
jūs
pērk-at
pirk-āt
pirk-s-it
celms
pērk- [æ:d] pirk-
pirk-s
iet
tagadne
pagātne
nākotne
es
ej-u
gāj-u
ie-š-u
tu
ej
gāj-i
ie-s-i
viĦ-
iet
gāj-a
ie-s
mēs
ej-am
gāj-ām
ie-s-im
jūs
ej-at
gāj-āt
ie-s-it
celms
ej-
gāj-
ie-s
I konjugācija, tagadnes 4. tips (+ nenoteiksme ar -st)
ēst
tagadne
pagātne
nākotne
es
ēd-u
ēd-u
ēd-ī-š-u
tu
ēd [ēd]
ēd-i
ēd-ī-s-i
viĦ-
ēd
ēd-a
ēd-ī-s
mēs
ēd-am
ēd-ām
ēd-ī-s-im
jūs
ēd-at
ēd-āt
ēd-ī-s-it
celms
ēd- [æ:d]
ēd- [ēd] =>
ēd- [ēd] + ī