26.02.2014, Zagadnienia wydawnicze i księgarskie, A. Linert

Egzamin (pytania pojawią się na sesji i na egzaminie licencjackim)

Temat 1 : Kategorie wydawców

Można wyodrębnić 4 okresy:

1918 - 1939 – Czas II RP
1939 - 1944/45 – Czas II Wojny Światowej
1944/45 – 1989/90 – lata powojenne, Czas Polski Ludowej
lata ostatniego siedemnastolecia

W latach 1939/45 pojawiła się konspiracyjna działalność edytorska. Poza granicami na szeroką skalę
zaczęto wydawać książki od końca 1939 roku.

WYDAWCY

Profesjonalni ( te firmy, których

Nieprofesjonalni(instytucje, których

Prywatni (Np.

aktywność w zakresie produkcji

inicjatywy wydawnicze nie miały zwykle

autorzy,

książki charakteryzowała się

charakteru statutowego, jedynie

tłumacze,

zamierzoną ciągłością i ujęta

wydawanie książki istniało jako możliwość.

pasjonaci,

jest w formy prawne.

Było efektem pobocznym; np. uniwersytety,

zbieracze,

Z reguły miały zastrzeżoną nazwę)

organizacje itp.)

kolekcjonerzy)

Na marginesie typologii wydawców:

1) Początkowo zawodową, profesjonalną działalność wydawniczą łączono z działalnością księgarską i
drukarską. Np. w latach 1865-1918 w Warszawie wśród 96 profesjonalnych wydawców
przedsiębiorstwa

czysto

wydawnicze

stanowiły

niespełna

19

%.

W 1910 roku ich dorobek określony l. tytułów był 12-13 razy mniejszy niż wydawców-księgarzy,
którzy wówczas dominowali.

Za symboliczny moment ostatecznego wyodrębnienia się zawodu wydawcy można uznać
przekształcenie się w 1926 roku sekcji wydawców Związku Księgarzy Polskich w samodzielny Związek
Polskich Wydawców, którzy od 1932 roku nosił nazwę Polskie Towarzystwo Wydawców Książek.

Najwybitniejsze Polskie wydawnictwa:



Gebethner i Wolff



M. Arct



Gubrynowicz i Syn



Trzaska, Evert i Michalski



Książnica – Atlas



Biblioteka Polska



Towarzystwo Wydawnicze



Drukarnia i Księgarnia Św. Wojciecha



Zakład Narodowy im. Ossolińskich



I inne

2) Tradycyjnie wśród wydawców profesjonalnych najliczniejszą grupę stanowili przedsiębiorcy
prywatni. Były to zazwyczaj jednoosobowe firmy własne.

3) Oficyny profesjonalne, np. w latach 1928-1935 wydawały ok. ¾ wszystkich publikacji książkowych

4) Rola osób prywatnych, np. autorów, tłumaczy była niewielka i systematycznie malała.

5) Udział agend wydawniczych rozmaitych instytucji naukowych, politycznych i społecznych – w
ogólnej ofercie tytułów w latach 30. Przekraczał połowę. Ale agendy te dostarczały przede wszystkim
książki niebeletrystyczne.

6) W 1950 roku w Polsce działało 14 profesjonalnych wydawniczych instytucji (w latach 1865-1918 w
samej Warszawie było 96 profesjonalnych wydawców) państwowych, w tym spółdzielcze. Rok później
było ich 19, a w 1955 – 30. Ich liczba zaczęła wzrastać po `56 roku; w rezultacie pod koniec lat 80.
Działało już około 60 firm profesjonalnych, w tym czasie w większych miastach wojewódzkich.
Pierwszą oficyną wydawniczą pozawarszawską było utworzone w 1953 roku krakowskie
Wydawnictwo Literackie.

Podczas II Wojny Światowej na terenach włączonych do Rzeszy Niemieckiej polskie wydawnictwa
zlikwidowano. W Generalnym Gubernatorstwie jedynie kilka z nich (w Warszawie i Krakowie)
uzyskało czasowe koncesje na produkcje książek, głównie dla dzieci. Niemcy utworzyli sieć własnych
oficyn publikujących literaturę propagandową, użytkową i brukową. Na terenach włączonych do ZSRR
wydawnictwa upaństwowiono; produkowały one przede wszystkim materiały agitacyjne i nowe
podręczniki szkolne. Polski ruch wydawniczy reprezentują trzy obiegi:

 „Oficjalny”, tzn pod kontrolą okupantów (np. dla dzieci „Ster” i „Mały Ster”)
 Konspiracyjny, związany z ruchem oporu (dla dzieci np. „Biedronka”, „Kukułka”. Działalność

ta nie ustała nawet w czasie powstania warszawskiego!)

 Emigracyjny („Światek Dziecięcy”, „Polskie Pacholę”, „Płomyczek Afrykański”)

II Wojna Światowa i lata hitlerowskiej i stalinowskiej okupacji zniszczyły struktury życia kulturalnego
w Polsce. Zasada dyskryminacji książki polskiej realizowana była na terenie całego kraju, różniła się
jedynie pewnymi odmiennymi metodami. Na terenach włączonych do Rzeszy Niemieckiej zakazane
były wszelkie formy rozpowszechniania książek w języku polskim, niszczono istniejące zasoby
biblioteczne i księgarskie.

Organizacja ruchu wydawniczego po 1945 roku

a) Przedsiębiorstwa prywatne

1. Po II Wojnie Światowej organizacja ruchu wydawniczego uległa zasadniczej zmianie. Firmy
prywatne, których w latach `45 - `47 funkcjonowało 264 i które wyprodukowały wówczas około 1/3
wszystkich tytułów i połowę globalnego nakładu, zlikwidowano administracyjnymi decyzjami
ostatecznie na początku lat 50.

2. Początkowo w latach `45 - `47 dostarczyły one około połowy wszystkich egzemplarzy książek.
Wśród firm tych byli zarówno edytorzy przedwojenni (przede wszystkim „Gebethner i Wolff”, a także
„Książnica – Atlas”; W. Trzaska, M. Arct – Zakłady Graficzne S.A.; W. Wilak i inni ) jak i edytorzy nowi –
powojenni.

3. W końcu 1947 roku prawa do prowadzenia działalności edytorskiej uzależnione zostało od wpisu
do rejestru państwowego co spowodowało spadek liczby wydawców profesjonalnych i niemal
całkowity zanik przygodnych.

4. Po 1948 roku zdecydowanie ograniczono aktywność wydawnictw Kościelnych.

5. Upaństwowiono sięgające swymi tradycjami XIX w. lub lat międzywojennych – instytucje
społeczne, takie jak m. in. ZN im. Ossolińskich, Kasę im. Mianowskiego oraz „Naszą Księgarnię”. Ich
miejsce zajęły profesjonalne instytucje państwowe i spółdzielcze kontrolowane przez państwo.

6. Zlikwidowano domy wydawnicze : przedsiębiorstwa o wieloletniej tradycji jak i nowe.

W latach 40. Poza firmami prywatnymi ponad 300 osób opublikowało własnym nakładem po 1-2
tytuły. Myśl profesora : Opublikować w życiu 1-2 książki – wejść do historii!

7. Nacjonalizując w latach 40. Przemysł poligraficzny tworząc w `50 Przedsiębiorstwo Państwowe
„Dom Książki” , które przejęło handel książką rozdzielono w zasadzie działalność : wydawniczą,
księgarską i drukarską. Tradycyjny model rynkowy zastąpiono modelem scentralizowanym.

Od 1940 roku dostęp do papieru był utrudniony. Jest wydawany na zasadzie przydziału. To była druga
przeszkoda. (Pierwsza – Rejestr; Druga – papier; Trzecia – cenzura)

b) Przedsiębiorstwa wielozadaniowe w Polsce Ludowej

1. Przedsiębiorstwa wielozadaniowe które obok działalności wydawniczej i księgarskiej wydawały
czasopisma i prowadziły ich kolportaż.

2. W latach socrealizmu (`49 - `55/`56) wielozadaniowe przedsiębiorstwa zaczęły zanikać na skutek
decyzji administracyjnych. Państwo przejmuje sieć księgarń i w 1950 roku tworzy Państwowe
Przedsiębiorstwo „Dom Książki”. Stopniowo następowała nacjonalizacja drukarń i centralizacja
zarządzania zarówno przemysłem poligraficznym jak i handlem książką. Na początku lat 50.
działalność wydawnicza, drukarska i księgarska została rozdzielona. Jedynym przedsiębiorstwem
profesjonalnym była RSW „Prasa-Książka-Ruch”.

Część wydawców nieprofesjonalnych, np. szkoły wyższe, biblioteki zajmowały się drukiem, oprawą i
kolportażem własny publikacji.

c) Etapy wprowadzania scentralizowanego modelu zarządzania ruchem wydawniczym:

1. Od końca 1947 roku obowiązywał obowiązek wpisu do rejestru państwowego prowadzonej
działalności edytorskiej.

2. Od 1948 roku podejmowane były próby koordynowania działalności edytorskiej przez Wydział
Prasy i Wydawnictw KC PZPR

3. Powołanie w 1950 roku Centralnej Komisji Wydawniczej przy Prezesie Rady Ministrów

4. Likwidacja w 1950 roku Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek (PTWK)

5. Utworzenie w 1951 roku Centralnego Urzędu Wydawnictw Graficznych i Księgarskich, którym
podporządkowano większość oficyn z wyjątkiem spółdzielczych i tzw. Resortowych (Urząd zachował
prawo nadzoru i wyłączną dyspozycję papieru)

d) Przełom październikowy 1956 roku

Przełom październikowy przyniósł na krótko złagodzenie tej tendencji.