P

P³³y

yttk

ka

a m

miik

krro

ok

ko

on

n--

ttrro

olle

erra

a A

AV

VR

R

G

Ge

en

ne

erra

atto

orr o

ob

brra

azzu

u

tte

esstto

ow

we

eg

go

o P

PA

AL

L

NR

IND

372161

Z

Zd

da

alln

ne

e sstte

erro

ow

wa

an

niie

e

zze

e zzm

miie

en

nn

ny

ym

m k

ko

od

de

em

m

W

Wzzm

ma

accn

niia

acczz w

we

ejjœœcciio

o--

w

wy

y d

do

o o

ossccy

yllo

ossk

ko

op

pu

u

D

Diissk

ko

o–

–b

b³³y

yssk

ko

o

C

CE

EN

NA

A 3

3,,6

60

0 P

PL

LN

N

IIS

SS

SN

N 1

12

23

32

2--2

26

62

28

8

n

nrr 2

2’’9

99

9 7

79

9

(( ))

Nowe zasady sprzeda¿y p³ytek drukowanych

– co miesi¹c 3 wysy³ki za darmo !!!

B

BE

EZ

ZP

P£

£A

AT

TN

NE

E O

OG

G£

£O

OS

SZ

ZE

EN

NIIA

A D

DR

RO

OB

BN

NE

E ––

B

BE

EZ

ZP

P£

£A

AT

TN

NE

E O

OG

G£

£O

OS

SZ

ZE

EN

NIIA

A D

DR

RO

OB

BN

NE

E ––

P

PA

AT

TR

RZ

Z IIN

NF

FO

OR

RM

MA

AC

CJJE

E

P

PA

AT

TR

RZ

Z IIN

NF

FO

OR

RM

MA

AC

CJJE

E

N

NA

A S

ST

TR

R.. 1

19

9

N

NA

A S

ST

TR

R.. 1

19

9

Z

ZA

AP

PR

RA

AS

SZ

ZA

AM

MY

Y N

NA

A N

NA

AS

SZ

Z¥

¥ S

ST

TR

RO

ON

NÊ

Ê W

W IIN

NT

TE

ER

RN

NE

EC

CIIE

E

W

W

W

W

W

W

W

W

W

W

W

W

..

..

P

P

P

P

E

E

E

E

..

..

C

C

C

C

O

O

O

O

M

M

M

M

..

..

P

P

P

P

LL

LL

Osoby, które w miesi¹cu wylosowa³y bezp³atn¹ wysy³kê

otrzymaj¹ informacje poczt¹ !!!

R

Ro

oz

zw

wii¹

¹z

za

an

niie

e

k

ko

on

nk

ku

urrssu

u d

dlla

a

p

prre

en

nu

um

me

erra

atto

orr

ó

ów

w n

na

a 1

19

99

99

9

rro

ok

k

Oscyloskop wylosowa³:

RYSZARD BISKUPSKI
ul. Chopina KRAKÓW

Mierniki wylosowali:

ADAM WI¥CEK
ul. Wroc³awska
LUBLIN

EWA DZI¥BKOWSKA
ul. Grota Roweckiego
MALBORK

MAREK MINC
ul. Chwarznieñska
GDYNIA

BOGDAN MAJEWSKI
ul. Warszawska
NIDZICA

JAN HUMEÑCZUK
MARKOWA

MAREK HENDEL
¯d¿ary

TOMASZ TYLUS
Wolica

JERZY MICHALEWICZ
ul. G³ogowska
WROC£AW

STEFAN CEG£A
ul. Nowogrodzka
WARSZAWA

ZENON BIELERZEWSKI
ul. £ukasiewicza
POZNAÑ

Nagrody przeœlemy poczt¹

Uzupe³nienie do sterownika modu³u LCD

W poprzednim numerze zamieœciliœmy opis uniwersalnego sterownika modu³u alfanumerycznego wyœwietlacza LCD. Przez nasz¹ nieuwa-
gê zabrak³o zakoñczenia artyku³u wraz z cen¹ p³ytki oraz zaprogramowanego mikrokontrolera. Niedopatrzenie to naprawiamy w bie¿¹-
cym numerze.
Parametry transmisji szeregowej RS-232: prêdkoœæ 2400 baudów, 8 bitów danych, 1 bit stopu, parzystoœæ - brak, kontrola transmisji - brak.
P³ytki drukowane wysy³ane s¹ za zaliczeniem pocztowym. P³ytki i zaprogramowane uk³ady AT 89C2051 z dopiskiem LCD mo¿na zama-
wiaæ w redakcji PE. Cena: p³ytka numer 439 - 2,00 z³

AT 89C2051 LCD - 30,00 z³
+ koszty wysy³ki.

Redakcja

P³ytki drukowane wysy³ane s¹ za zaliczeniem pocztowym. Orientacyjny czas oczekiwania na realizacjê zamówienia wynosi trzy tygodnie. Nie przyj-
mujemy zamówieñ telefonicznych. Zamówienia na p³ytki drukowane prosimy przesy³aæ na kartach pocztowych, lub kartach zamówieñ zamieszcza-
nych w PE. Koszt wysy³ki 8,00 z³ bez wzglêdu na kwotê pobrania. W sprzeda¿y wysy³kowej dostêpne s¹ archiwalne numery „Praktycznego Elektro-
nika”: 3/92, 8÷11/95, 3÷4, 6÷10, 12/96, 1÷8, 10÷12/97, 1÷6, 8÷12/98. Cena detaliczna jednego egzemplarza wynosi 3,00 z³ plus koszty
wysy³ki. Kserokopie artyku³ów i ca³ych numerów, których nak³ad zosta³ wyczerpany, wysy³amy w cenie 1,75 z³ za pierwsz¹ stronê, za ka¿d¹ nastêpn¹
0,25 z³ plus koszty wysy³ki. Kupony prenumeraty zamieszczane s¹ w numerach 11/98, 12/98, 2/99, 5/99, 8/99.

My elektronicy jesteœmy jak lekarze - nieustannie musimy siê

dokszta³caæ, ¿eby nasze wiadomoœci nie straci³y na aktualnoœci. Nie

jeden z nas „wypad³ z obiegu” bo zagapi³ siê, a nowoœci w tym cza-

sie przyby³o... Na szczêœcie nasza odpowiedzialnoœæ nie jest tak

wielka jak lekarzy.

Elektronika, szczególnie cyfrowa, szybkim tempem wkracza

w nasze ¿ycie. Obejmuje coraz wiêcej dziedzin. Kojarzy siê ju¿ nie

tylko z przetwarzaniem sygna³ów i komunikacj¹, lecz tak¿e jest obe-

cna wszêdzie tam, gdzie trzeba mierzyæ, sterowaæ lub regulowaæ.

Id¹c z duchem czasu poœwiêcany na ³amach Praktycznego Elek-

tronika coraz wiêcej miejsca opracowaniom z zakresu techniki cyfro-

wej, a tak¿e mikroprocesorowej. W ten sposób przybli¿amy nowo-

czesn¹ elektronikê Czytelnikom, którzy chc¹ byæ „na fali”. W bie¿¹-

cym numerze interesuj¹ca pod tym wzglêdem jest na przyk³ad dy-

daktyczna p³ytka uruchomieniowa mikrokontrolera AVR.

Mamy jednak¿e œwiadomoœæ, ¿e tym sposobem nie trafiamy

w gusta, zainteresowania, a tak¿e mo¿liwoœci wszystkich Czytelni-

ków. Staramy siê jednak, ¿eby zawsze w Praktycznym Elektroniku

ka¿dy móg³ znaleŸæ coœ dla siebie. Zg³aszajcie wiêc swoje problemy,

propozycje nowych urz¹dzeñ, itp. Pomys³y wyp³ywaj¹ce z Waszych

potrzeb oraz spostrze¿enia bêd¹ dla nas niew¹tpliwie silnym impul-

sem do dzia³ania. Jako przyk³ad podajê prezentowany w tym nu-

merze generator obrazu testowego PAL. Inspiracj¹ do jego wykona-

nia by³y listy od Czytelników.

Pracujemy nad ankiet¹, która pomo¿e nam poznaæ Wasze ocze-

kiwania odnoœnie tematów, profilu i charakteru czasopisma. Zamie-

œcimy j¹ w jednym z najbli¿szych numerów czasopisma.

Na koniec kilka s³ów na temat naszych pocz¹tków w Internecie.

W chwili, gdy piszê te s³owa (w dwa tygodnie po otwarciu strony

www.pe.com.pl) ju¿ ponad pó³ tysi¹ca osób odwiedzi³o nasz¹ stro-

nê. Nie jest jeszcze kompletna - ci¹gle nad ni¹ pracujemy. Mamy

nadziejê, ¿e i ta nasza dzia³alnoœæ przys³u¿y siê Wam. Oczywiœcie

o ile po³¹czenie z Internetem umo¿liwi Telekomunikacja Polska S.A.

Z-ca Redaktora Naczelnego

Spis treœci

Wzmacniacz wejœciowy
oscyloskopu cyfrowego ...................24
Systemy komputerowe
dla ka¿dego ......................................4
Szaleñstwa CMOS-ów ......................10
Uk³ady zdalnego sterowania
ze zmiennym kodem
dynamicznym – KeeLoq™ ................15
Generator telewizyjnego
obrazu testowego PAL ....................11
Scalony generator funkcyjny ...........29
Elektronika inaczej cz. 37
– pamiêci pó³przewodnikowe ..........21
Disko–b³ysko ...................................32
Gie³da PE ........................................19
Elektronika w Internecie .................35

Adres Redakcji:
„Praktyczny Elektronik”
ul. Jaskó³cza 2/5
65-001 Zielona Góra
tel/fax.:
(0-68) 324-71-03 w godzinach 8

00

-10

00

e-mail: [e-mail]
Redaktor Naczelny:
mgr in¿. Dariusz Cichoñski
Z-ca Redaktora Naczelnego:
mgr in¿. Tomasz Kwiatkowski
©Copyright by Wydawnictwo Techniczne ARTKELE Zielona Góra, 1998r.
Zdjêcie na ok³adce: J. Bro¿yna

Druk: Zielonogórskie Zak³ady Graficzne „ATEXT” sp. z o.o.
Plac Pocztowy 15 65-958 Zielona Góra

Artyku³ów nie zamówionych nie zwracamy. Zastrzegamy sobie pra-

wo do skracania i adjustacji nades³anych artyku³ów.

Opisy uk³adów i urz¹dzeñ elektronicznych oraz ich usprawnieñ za-

mieszczone w

„

Praktycznym Elektroniku” mog¹ byæ wykorzystywane

wy³¹cznie do potrzeb w³asnych. Wykorzystanie ich do innych celów,
zw³aszcza do dzia³alnoœci zarobkowej wymaga zgody redakcji „Praktycz-
nego Elektronika”. Przedruk lub powielanie fragmentów lub ca³oœci pu-
blikacji zamieszczonych w

„

Praktycznym Elektroniku” jest dozwolony

wy³¹cznie po uzyskaniu zgody redakcji.

Redakcja nie ponosi ¿adnej odpowiedzialnoœci za treœæ reklam

i og³oszeñ.

Byæ „na fali”

Na wstêpie podajemy krótk¹ charak-

terystykê p³ytki uruchomieniowej:
Czêœæ analogowa
Wzmocnienie wzmacniacza
wejœciowego regulowane

– 0÷20 dB

Przetwarzanie A/C i C/A:
rozdzielczoϾ

– 8 bitów

próbkowanie

– ok.16 kHz

pasmo

– ok. 8 kHz

stosunek sygna³/szum

– 20 dB

Maksymalna moc wyjœciowa
dla R

L

= 16 W:

– 500 mW

Czêœæ cyfrowa
Wyœwietlacz

– 4 cyfry

Klawiatura

– 9 klawiszy

Interfejs

– RS-232

Interfejs programatora

– SPI

Pamiêæ danych (RAM)

– 32 kB

Pamiêæ programu
(FLASH EPROM)

– 8 kB

WydajnoϾ obliczeniowa
(zegar 8 MHz)

– do 8 MIPS

Zasilanie
Napiêcie

– 6 VAC

Pobór pr¹du

– ok. 300 mA

Schemat blokowy p³ytki uruchomie-

niowej przedstawiony zosta³ na rysunku 1.
Jak widaæ centraln¹ funkcjê spe³nia
uk³ad mikrokontrolera. Za spraw¹ znaj-
duj¹cych siê w strukturze uk³adu
AT90S8515 urz¹dzeñ peryferyjnych
mo¿liwe by³o uproszczenie konstrukcji
p³ytki demonstracyjnej przy jednocze-
snym zachowaniu szerokiego spektrum
jej zastosowañ. Do eksperymentów
z przetwarzaniem sygna³ów nasz mikro-
kontroler zosta³ wyposa¿ony w wejœcie
i wyjœcie sygna³u analogowego. Wej-
œciowy tor akustycznego sk³ada siê ze
wzmacniacza wstêpnego o regulowa-
nym wzmocnieniu, filtru dolnoprzepu-
stowego oraz przetwornika A/C zrealizo-
wanego w znacznej czêœci na wewnêtrz-
nych uk³adach mikrokontrolera.

Tor wyjœciowy to przetwornik C/A,

którym w tym przypadku jest generator
PWM, filtr dolnoprzepustowy oraz wyj-

œciowy wzmacniacz mocy. Do celów
obróbki dŸwiêku mikrokontroler zosta³
wyposa¿ony tak¿e w zewnêtrzn¹ pamiêæ
RAM o pojemnoœci 32 kB. Do komuni-
kacji z u¿ytkownikiem s³u¿¹ cztery wy-
œwietlacze siedmiosegmentowe oraz
dziewiêæ klawiszy. P³ytkê wyposa¿ono
równie¿ w interfejs RS-232, który mo¿e
s³u¿yæ do wymiany informacji pomiêdzy
komputerem PC a mikrokontrolerem.
No i ostatni element systemu - progra-
mator. Za jego pomoc¹ bêdziemy mogli
³adowaæ do pamiêci mikrokontrolera
kolejne wersje najrozmaitszych za-
wartych na dyskietce lub stworzonych
samodzielnie programów. Poni¿ej opi-
sujemy programator w³asnej konstrukcji
wykorzystuj¹cy równoleg³y interfejs
komputera.

Schemat ideowy dydaktycznej p³yt-

ki uruchomieniowej mikrokontrole-
ra AVR przedstawiono na rysunku 2.
Funkcjê wzmacniacza wejœciowego spe³-
nia „operacyjka” US3A pracuj¹ca
w konfiguracji odwracaj¹cej polary-
zacjê. Na jej wyjœciu umieszczony zosta³
filtr dolnoprzepustowy 3 rzêdu o na-
chyleniu 18 dB/oktawê. Takie nachy-
lenie charakterystyki uzyskano ³¹cz¹c
pasywny filtr RC pierwszego rzêdu
z aktywny filtrem drugiego rzêdu But-
terwortha (US3B). Uzyskany w ten spo-
sób filtr wprowadza t³umienie czêstotli-
woœci próbkowania na poziomie oko³o
20 dB.

W uk³adzie wykorzystano przetwa-

rzanie A/C metod¹ przyrostow¹. Polega
ona na porównywaniu napiêcia na kon-
densatorze ³adowanym sta³ym pr¹dem
z nieznanym napiêciem wejœciowym.
Czas, w którym napiêcie na kondensato-
rze na³aduje siê do takiego samego po-
ziomu jak napiêcie wejœciowe bêdzie je-
go dyskretn¹ reprezentacj¹.

Na rysunku 3 przedstawiono upro-

szczony schemat blokowy przetwornika
A/C. Przetwarzanie analogowo-cyfrowe
zosta³o zrealizowane przy wykorzysta-
niu elementów architektury mikrokon-
trolera AT90S8515 - komparatora ana-
logowego P, licznika oœmiobitowego L,
klucza tranzystorowego K i generatora
zegarowego. Na zewn¹trz umieszczono
jedynie Ÿród³o pr¹dowe oraz kondensa-
tor C. Funkcjê Ÿród³a pr¹dowego spe³-
niaj¹ tranzystory T5 i T6 wraz z otacza-
j¹cymi je elementami. Zastosowanie
dwóch tranzystorów pozwoli³o skom-
pensowaæ wp³yw temperatury na wy-
dajnoœæ pr¹dow¹ Ÿród³a.

W tej czêœci cyklu poœwiêconego mikrokontrolerom i przetwarza-
niu sygna³ów montujemy i uruchamiamy p³ytkê testow¹. Za jej
pomoc¹ ka¿dy posiadacz komputera PC bêdzie móg³ wkroczyæ
w magiczny œwiat mikrokontrolerów. Udostêpniamy kompletne
narzêdzie s³u¿¹ce do pisania, uruchamiania i testowania w³a-
snych programów. Na p³ytce umieszczony zosta³ rozbudowany,
nowoczesny mikrokontroler rodziny AVR firmy Atmel.

Systemy komputerowe dla

ka¿dego

Konstrukcja

4

2/99

Przetwarzanie analogowo-cyfrowe

rozpoczyna siê od roz³adowania konden-
satora (zwarcie klucza K) i wyzerowania
licznika (por. rys. 4). Po dostatecznie d³u-
gim czasie roz³adowania (gdy napiêcie na
kondensatorze C osi¹gnie wartoœæ blisk¹
0 V) nastêpuje rozwarcie klucza K i uru-
chomienie licznika L. Od tej chwili napiê-
cie na kondensatorze narasta liniowo
(rys. 5) do wartoœci równej napiêciu wej-
œciowemu U

we

. Po zrównaniu obu napiêæ

wyjœcie komparatora analogowego zmie-
nia swój stan wywo³uj¹c przerwanie.

W programie obs³ugi przerwania mi-

krokontroler zatrzymuje licznik i odczytu-
je jego zawartoϾ t

p

(iloϾ zliczonych im-

pulsów jest wprost proporcjonalna do
wartoœci napiêcia wejœciowego U

we

).

W przypadku gdy napiêcie wejœciowe bê-
dzie za wysokie – nie nast¹pi zg³oszenie
przerwania od komparatora - nast¹pi

przepe³nienie licznika i zg³oszenie prze-
rwania interpretowanego jako przekro-
czenie zakresu. Jak wiêc widaæ, dla po-
prawnego funkcjonowania przetwornika,
wa¿ne jest w³aœciwe ustawienie nachyle-
nia prostej narostu napiêcia oraz brak
przesuniêcia w pionie. Poprawnie zestro-
jony obwód przetwarza napiêcia z za-
kresu od 0 V do U

max

(por. rys. 5).

Przetwarzanie cyfrowo-analogowe

zrealizowano równie¿ z wykorzystaniem
elementów architektury mikrokontrole-
ra US4. Posiada on sprzêtowy generator
PWM, który dla rozdzielczoœci 8 bitów
pracuje z czêstotliwoœci¹ f

clk

/510. Czyli

dla zegara 8 MHz maksymalna czêstotli-

woœæ przetwarzanego sygna³u bêdzie
równa 7843 Hz. Jest to wartoœæ w zu-
pe³noœci wystarczaj¹ca do naszych po-
trzeb. Na wyjœciu uk³adu PWM pe³ni¹-
cego funkcjê przetwornika C/A zastoso-
wany zosta³ filtr pierwszego rzêdu (ele-
menty R26÷R28 oraz C32). Do jego
wyjœcia do³¹czono aktywny filtr drugie-
go rzêdu Butterwortha zrealizowany
w oparciu o wzmacniacz operacyjny
US8. Wyjœciowy wzmacniacz mocy to
uk³ad TDA 2822M. Uk³ad po³¹czony zo-
sta³ w konfiguracji mostkowej dziêki
czemu mo¿liwe by³o uzyskanie dwu-
krotnie wiêkszej mocy przy zasilaniu po-
jedynczym napiêciem +5 V.

Pozosta³e czêœci sk³adowe p³ytki

uruchomieniowej to klawiatura, wy-
œwietlacz, uk³ad interfejsu RS-232 oraz
zewnêtrzna pamiêæ danych. Za odczyt
stanu klawiszy W£1÷W£8 odpowie-
dzialny jest rejestr US1. Posiada on 8
równoleg³ych linii wejœciowych i szere-
gowe wyjœcie danych. Do sterowania

wyœwietlaczami przewidziane
zosta³y: rejestr przesuwny US2
posiadaj¹cy szeregowe wejœcie
danych i osiem linii wyjœcio-
wych oraz tranzystory T1÷T4
steruj¹ce anodami wyœwietla-
czy. Zastosowanie uk³adów re-
jestrów przesuwnych US1 i US2
pozwoli³o zredukowaæ liczbê
niezbêdnych linii portu mikro-
kontrolera s³u¿¹cych do stero-
wania wyœwietlaczem
i odczytywania stanu klawiszy.
Czêœæ z wykorzystanych wypro-
wadzeñ ma podwójne znacze-
nie, co jednak nie wp³ywa ne-
gatywnie na spe³niane przez
nie funkcje. Klawisz W£9 nie
spe³nia ¿adnej specjalnej funk-
cji i s³u¿y tym samym celom co
pozosta³e klawisze. Dioda D1
zosta³a do³¹czona do wyjœcia
drugiego generatora PWM po-

PROGRAMATOR

CENTRONICS

REJESTR

US1

KLAWIATURA

RS-232

NAPIÊÆ

KONWERTER

REJESTR

MIKROKONTROLER

US7

DOLNOPRZEPUSTOWY

US2

WYŒWIETLACZ

FILTR

1/2 US8

US9

FILTR

DOLNOPRZEPUSTOWY

ZATRZASK

PAMIEÆ

RAM

32kB

1/2 US3

1/2 US3

US4

US5

US6

Rys. 1 Schemat blokowy p³ytki uruchomieniowej

zakresu

Przekroczenie

wartoϾ

Odczytaj

Zatrzymaj

TAK

Licznik

NIE

NIE

od komparatora?

Przepe³nienie

licznika ?

TAK

Przerwanie

Roz³aduj C

Start

Licznika

Zeruj

Licznik

Rys. 4 Algorytm przetwarzania analogowo-

cyfrowego

(tmax)

(to)

t

0

tp

255tc

Uwe

Uc

Umax

Rys. 5 Napiêcie na kondensatorze

w funkcji czasu

START

Uwe

Generator

8 MHz

Licznik

Przerwanie

8 bitów

Przerwanie

C

Zród³o

AT90S8515

pr¹dowe

Vcc

K

P

L

Rys. 3 Zasada dzia³ania przetwornika A/C

5

2/99

zwalaj¹c na przeprowadzanie ciekawych
eksperymentów z regulacj¹ wspó³czyn-
nika wype³nienia.

Mikrokontroler AT90S8515 jest wy-

posa¿ony w szeregowy interfejs komu-
nikacyjny RS-232. Ów interfejs do po-
prawnej pracy wymaga tylko konwerte-
ra napiêæ, którego funkcjê spe³nia w na-
szym urz¹dzeniu uk³ad US7.

Pamiêæ danych – US6 zosta³a do³¹-

czona do portów mikrokontrolera zgo-
dnie ze specyfikacj¹ producenta, co po-
zwala wykorzystaæ instrukcjê dostêpu
do zewnêtrznej pamiêci danych realizo-
wane w dwóch taktach zegarowych. Dla
oszczêdnoœci wyprowadzeñ mikrokon-
trolera m³odszy bajt szyny adresowej
jest multipleksowany z szyn¹ danych.
Do zatrzaskiwania 8 m³odszych bitów
adresu wykorzystany zosta³ uk³ad US5.

Napiêcia zasilaj¹cego +5 V dostar-

cza stabilizator US10. Jedno napiêcie
+5 V s³u¿y do zasilania zarówno czêœci
cyfrowej jak i analogowej.

Funkcjê programatora spe³nia uk³ad

przedstawiony na rysunku 6. Wszystkie
elementy montuje siê wewn¹trz obudo-
wy wtyku DB-25. Programator do³¹cza
siê do gniazda portu równoleg³ego
(Centronics) komputera PC. Program
s³u¿¹cy do obs³ugi programatora opisu-
jemy ni¿ej.

Urz¹dzenie zosta³o podzielone na

dwie p³ytki, które ³¹czy siê za pomoc¹

DO DRUGIEJ CZ

ʌ

CI SCHEMATU

CLK INH

15

8

CLK

7

B

QH

8

×

220

W

R8

13

S

W

£

7

W

£

8

2

W

£

5

W

£

6

A

B

C

11

12

D

13

SH/LD

QH

QH

9

1

7

SER

A

1

2

QF

QE

QG

QD

11

10

12

6

U

V

T

X

G2

7

D2

6

U

T

C2

8

S

9

DP2

Z

E2

5

V

F2

12

K2

13

X

A2

11

Y

10

B2

Q

K1

14

T

U

S

Z

7

6

8

9

V

5

G2

D2

C2

DP2

E2

12

13

11

10

F2

K2

A2

B2

14

K1

X

Y

Q

W

£

4

W

£

3

10

CLK

8

CLR

QB

QA

QC

9

14

4

3

5

R1

Q

Z

Y

D1

2

E1

1

S

T

C1

3

U

4

DP1

V

W1 MAN6710

G1

17

F1

18

Z

Q

A1

16

Y

15

B1

X

T

S

U

V

2

1

3

4

D1

E1

C1

DP1

W2 MAN6710

17

18

16

15

G1

F1

A1

B1

Q

Z

Y

X

E

F

G

14

3

4

H

5

W

£

2

W

£

1

6

1k

1k

1k

1k

16

+5V

RP1

8x10k

US1

74HC165

74HC164

US2

R9

R10

BC327-16

T1

BC327-16

T2

R11

BC327-16

T3

R12

BC327-16

C1

47n

T4

C2

47

m

F

Rys. 2 Schemat ideowy p³ytki uruchomieniowej mikrokontrolera AVR - czêœæ 2

Monta¿ i uruchomienie

12

13

25

6

100W

22p

9

10

11

23

4

5

3

7

8

21

2

1

220W

G2

5

17

6

4

19

220W

14

15

2

3

16

CENTRONICS

1

Rys. 6 Schemat ideowy programatora

mikrokontrolerów AVR

6

2/99

odcinka dziesiêcio¿y³o-
wego przewodu. Pod
uk³ad US4 stosujemy
podstawkê. Uk³ad US10
nale¿y zamontowaæ na
radiatorze, gdy¿ mo¿e
wydzielaæ znaczne iloœci
ciep³a. Je¿eli do wejœcia
do³¹czamy mikrofon
pojemnoœciowy wów-
czas wyprowadzenia
gniazda G1 o numerach
1 i 2 nale¿y ze sob¹ ze-
wrzeæ (mikrofon pojem-
noœciowy do poprawnej
pracy wymaga napiêcia
polaryzuj¹cego). Je¿eli
natomiast do wejœcia
zamierzamy doprowa-
dziæ sygna³ z innego
Ÿród³a wówczas ele-
menty R14, R15 i C4 s¹
zbêdne. Do po³¹czenia
p³ytki z komputerem za
poœrednictwem z³¹cza
RS-232 potrzebny nam
bêdzie trój¿y³owy prze-
wód i ¿eñskie z³¹-
cze DB-9. Komputer ³¹-
czymy z p³ytk¹ zgod-
nie ze schematem ideo-
wym.

Po zmontowaniu urz¹-

dzenia i sprawdzeniu
poprawnoœci monta¿u
mo¿emy przyst¹piæ do
procedury uruchamia-
nia. Najwiêcej trudnoœci
mo¿e przysporzyæ regu-
lacja przetwornika ana-
logowo-cyfrowego. Aby
u³atwiæ to zadanie, pro-
gram zapisany w pa-
miêci dostarczanego
przez redakcjê PE mi-
krokontrolera zosta³ wy-
posa¿ony w funkcje u³a-
twiaj¹ce t¹ czynnoœæ.
Do ustawiania nachyle-
nia narostu napiêcia na
kondensatorze C s³u¿y
potencjometr P3, nato-
miast to regulacji zera
(œrodka zakresu prze-
twarzania) s³u¿y poten-
cjometr P2. Regulacja
przebiega nastêpuj¹co.
W uruchomionym uk³a-
dzie na wyœwietlaczu
W1 wyœwietlane jest

100n

MAX232

PR1

~

–

2

C22

22

m

F

C21

3

5

4

C18

100n

10k

P4

C17

1,6n

US7

13

12

T2IN

R1OUT

R2OUT

GND

15

R2IN

R1IN

T2OUT

20

13

2

3

RS-232

C27

100

m

F

+5V

C26

100n

C25

100n

7805

LM

V

in

+

C24

220

m

F

1

2

G4

1

WY

R32

2

W

C20

100n

8

6

10k

R31

LM358

1 /

2

US8

1

4

8

3

2

100k

R30

100k

C15

10

m

F

R29

4

5

11

10

C2

–

C2+

T1IN

6

7

V

–

T1OUT

14

1

10

m

F

G3

47n

C28

47n

US10

GB008

~

G5

47n

C30

C29

220

m

F

C23

1

2

V

CC

7

C19

100n

3,3n

C16

10

m

F

C14

16

1

3

C2+

C1

–

2

V+

C12

10

m

F

C13

+5V

+5V

5

9

DO KOMPUTERA

14

US9 TDA2822M

C32

10n

R28

4,7k

29

OC1B

GND

20

PD0 (RXD)

PD1 (TXD)

11

2x33p

2

3

4

DO G3

6

7

8

BC548B

WE

OE

CS

GND

20

27

22

WE

OE

10k

R27

R26

33k

WE

OE

28

16

17

30

PC7

PD6

PD7

ALE

(A14)

(A15)

(RD)

(WR)

XTAL2

RESET

9

Q1

18

10

C11

8MHz

R24

10k

C9

10

m

F

BC558B

1

T6

10n

C8

US6

62256

1

2

A11

A12

A13

A14

A14

A13

26

A12

A11

23

US5

74HC573

10

+5V

A11

A12

A13

A14

24

25

26

27

PC2

PC3

PC4

PC5

PC6

(A10)

(A11)

(A12)

(A13)

PD4

PD5 (OC1A)

ICP

XTAL1

19

31

15

14

C10

+

W

£

9

+5V

4,7k

R22

100k

R21

2,2k

R17

4,7

m

F

C4

4,7

m

F

C5

R14

2,7k

5

4

3

6

PROGRAMATOR

19

D7

D7

3

A8

A9

A7

A10

A7

A9

A8

25

24

A10

21

A7

8Q

12

OC

C

GND

1

11

8D

9

D7

A8

A9

D7

A10

21

22

32

23

PC0

PC1

(AD7) PA7

(A8)

(A9)

PB7 (SCK)

PD2 (INT0)

PD3 (INT1)

8

D1

13

12

470

W

R25

1,2k

R23

4,7k

T5

P3

47k

R16

3,3k

P2

4,7k

2,2k

R15

15

16

17

18

D3

D4

D5

D6

D3

D4

D5

D6

7

6

5

4

A3

A4

A5

A6

A5

A4

A3

A6

A3

A4

A5

A6

6Q

5Q

4Q

7Q

16

15

14

13

4D

5D

6D

7D

7

6

5

8

D3

D4

D5

D6

D5

D4

D3

D6

34

35

36

33

(AD2) PA2

(AD3) PA3

(AD4) PA4

(AD5) PA5

(AD6) PA6

PB2 (AIN0)

PB3 (AIN1)

PB4 (SS)

PB5 (MOSI)

6

5

4

PB6 (MISO)

7

1

G2

2

R20

+5V

10n

C31

10k

11

12

13

D0

D1

D2

28

D0

D1

CC

D2

9

8

A0

A1

A2

V

A1

A0

10

A2

A0

A1

A2

2Q

1Q

3Q

19

18

17

20

CC

V

1D

2D

3D

3

2

4

D0

D1

D2

D1

D0

D2

38

39

37

40

(AD0) PA0

(AD1) PA1

CC

V

PB0 (T0)

PB1 (T1)

2

1

3

„RISC

”

7

8

4

B

5

6

10k

C7

1,6n

US3

LM358

1k

1

A

2

R13

C3

4,7

m

F

10k

1

2

WE

3

R33

US4

AT90S8515

DO DRUGIEJ CZ

ʌ

CI SCHEMATU

+5V

3,3n

C6

R19

R18

P1

100k-A

3

G1

Rys. 2 Schemat ideowy p³ytki uruchomieniowej mikrokontrolera AVR - czêœæ 1

7

2/99

wskazanie odpowiadaj¹ce po³owie za-
kresu przetwarzania, a na wyœwietlaczu
W2 wartoϾ maksymalna. Proces regula-
cji przebiega nastêpuj¹co. Zwieramy
wejœcie wzmacniacza wstêpnego z mas¹
(³¹czymy ze sob¹ wyprowadzenia nr
2 i 3 gniazda G1). Nastêpnie potencjo-
metrem P2 ustawiamy wskazanie 80
na lewym wyœwietlaczu. Teraz potencjo-
metrem P3 doprowadzamy do wska-
zania FF na prawym wyœwietlaczu.

Wartoœci wskazywane to szesnastkowe
reprezentacja napiêcia odpowiadaj¹ce-
go po³owie (W1) oraz maksimum
(W2) zakresu przetwarzania. Przekro-
czenie zakresu przetwarzania sygnalizo-
wane jest symbolem [--]. Regulacja po-
tencjometrami P2 i P3 jest wzajemnie
zale¿na dlatego nale¿y j¹ przeprowa-
dzaæ kilkakrotnie. Przetwornik A/C uzna-
jemy za uruchomiony, gdy lewy wy-
œwietlacz pokazuje 80 a prawy FF. Do-

puszczalne s¹ niewielkie wahania obu
tych wskazañ.

Potencjometr P1 s³u¿y do regulacji

poziomu sygna³u wejœciowego. Powi-
nien byæ ustawiony w takiej pozycji,
w której maksymalna amplituda sygna-
³u wejœciowego pokrywa siê z zakresem
pracy przetwornika A/C. Potencjometr
P4 s³u¿y do regulacji g³oœnoœci. Jego
ustawienie w procesie uruchamiania nie
jest wiêc istotne.

445

ARTKELE

445

ARTKELE

G4

WY

WE

62256

R14

G1

P1

P4

C31

C20

R32

2822M

TDA

R31

C22

US6

74HC573

US5

C29

R18

R16

R17

C5

R15

C4

C3

R13

US3

LM

358

R19

C7

R23

R22

R20

C16

358

LM

US8

R29

R30

C19

C18

C17

P2

R33

C6

C32

R26

R27

R28

PROGRAMATOR

G5

C27

C26

PR1

ZASILANIE

+

~

~

–

C21

RS-232

G3

MAX232

US7

R25

Q1

G2

AT90S8515

„RISC

”

US4

C30

C8

R21

P3

T5

T6

C28

D1

W£9

C11

C10

US10

C25

C24

R24

C9

C13 C15 C14 C12

Rys. 7 P³ytka drukowana i rozmieszczenie elementów - czêœæ 1

8

2/99

Po stwierdzeniu, ¿e z elektroniczne-

go punktu widzenia nasza p³ytka tes-
towa jest uruchomiona poprawnie
(a przynajmniej na tak¹ wygl¹da), mo-
¿emy zakoñczyæ czêœæ oficjaln¹ i przyst¹-
piæ do wykonania czêœci artystycznej -
oprogramowania. Elementarn¹ czynno-
œci¹ bêdzie dla nas w tej czêœci przenie-
sienie programu z w³asnego œrodowiska

(którym najczêœciej jest komputer klasy
PC) wprost do p³ytki testowej. W na-
szym przypadku docelowym miejscem
kodu programu jest wewnêtrzna pamiêæ
Flash EPROM mikrokontrolera AVR, co
jest typowe dla mniej skomplikowanych
urz¹dzeñ. Gdy zaczyna brakowaæ pa-
miêci wewnêtrznej, programy ³adowane
s¹ do zewnêtrznej pamiêci EPROM
lub do urz¹dzenia symuluj¹cego tak¹
pamiêæ.

Mikrokontrolery serii AVR wyposa¿o-

ne zosta³y w dwa odrêbne z³¹cza, za po-

US1

– 74HC165

US2

– 74HC164

US3, US8

– LM 358

US4

– AT90S8515 z programem

demonstracyjnym „RISC”

US5

– 74HC573

US6

– 62256

US7

– MAX 232

US9

– TDA 2822M

US10

– LM 7805

T1÷T4

– BC 327-16

T5

– BC 548B

T6

– BC 558B

D1

– dioda LED czerwona

W1, W2

– wyœwietlacz podwójny wspó-

lna anoda np. MAN6710

PR1

– mostek prostowniczy

GB008 1 A/100 V

R32

– 2 W

W

/0,25 W

R1÷R8

– 220 W

W

/0,125 W

R25

– 470 W

W

/0,125 W

R9÷R12, R18

– 1 kW

W

/0,125 W

R23

– 1,2 kW

W

/0,125 W

R15, R7

– 2,2 kW

W

/0,125 W

R14

– 2,7 kW

W

/0,125 W

R16

– 3,3 kW

W

/0,125 W

R20, R22, R28 – 4,7 kW

W

/0,125 W

R13, R19,
R24, R27,
R29÷R31, R33 – 10 kW

W

/0,125 W

R26

– 33 kW

W

/0,125 W

R21

– 100 kW

W

/0,125 W

P2

– 4,7 kW

W

TVP1232

P4

– 10 kW

W

PR185

P3

– 47 kW

W

TVP1232

P1

– 100 kW

W

/A PR185

C10, C11

– 33 pF/50 V ceramiczny

C17

– 160 pF/63 V MKSE

C16

– 330 pF/63 V MKSE

C7

– 1,6 nF/63 V MKSE

C6

– 3,3 nF/63 V MKSE

C8, C31, C32

– 10 nF/100 V MKSE

C1, C28÷C30

– 47 nF/50 V ceramiczny

C18, C20, C21

– 100 nF/63 V MKSE

C19, C25, C26

– 100 nF/50 V ceramiczny

C3÷C5

– 4,7 m

m

F/16 V

C9, C12÷ C15

– 10 m

m

F/16 V

C22

– 22 m

m

F/16 V

C2

– 47 m

m

F/16 V

C23, C24

– 220 m

m

F/16 V

Q1

– rezonator kwarcowy

8 MHz

W£1÷W£ 9

– mikroprze³¹czniki

G³oœnik

– 8 W

W

/1 W

Mikrofon

– pojemnoœciowy

p³ytka drukowana

numer 445

Wykaz elementów

Pó³przewodniki

Rezystory

Kondensatory

Inne

Rys. 7 P³ytka drukowana i rozmieszczenie elementów - czêœæ 2

445

ARTKELE

445

ARTKELE

T

+5V

RP1

W

£

1

W

£

2

W

£

3

W

£

4

74HC165

C2

C1

W1

MAN6710

W2

MAN6710

R8

R7

R6

R5

US2

74HC164

R12

R11

R10

R9

US1

T1

T2

T3

T4

W

£

8

W

£

7

W

£

6

W

£

5

R1

R4

R3

R2

Programator i protokó³ SPI
programowania AVR’a

9

2/99

W Praktycznym Elektroniku doϾ

czêsto pojawiaj¹ siê urz¹dzenia zbudo-
wane z uk³adów cyfrowych CMOS serii
CD 4000. Uk³ady te s¹ chêtnie stosowa-
ne przez amatorów z uwagi na szeroki
asortyment, ma³y pobór pr¹du i nisk¹
cenê. Mimo wielu zalet rodzina ta obar-
czona jest jednak licznymi wadami. Ka¿-
dy zapewne zgodzi siê z tym i jako
g³ówn¹ wadê poda ma³¹ odpornoœæ na
³adunki elektrostatyczne. Nic bardziej
b³êdnego! Uk³ady CMOS s¹ dzisiaj do-
skonale wrêcz zabezpieczone przed ni-

szcz¹cym dzia³aniem ³adunków. W ka¿-
dym b¹dŸ razie trzeba siê bardzo moc-
no staraæ, aby uszkodziæ w ten sposób
uk³ad.

Wady CMOS-ów s¹ bardziej sub-

telne i denerwuj¹ce. Co bowiem po-
wie Czytelnik na to, ¿e uk³ad CMOS
mo¿e dzia³aæ bez napiêcia zasilania?
Ano okazuje siê ¿e mo¿e. Dzieje siê
tak za spraw¹ diodowego uk³adu za-
bezpieczaj¹cego wejœcie (rys. 1). Gdy
œcie¿ka doprowadzaj¹ca zasilanie jest
przerwana uk³ad jest zasilany przez
wejœcie do którego aktualnie dopro-
wadzona jest jedynka logiczna. Napiê-
cie z wejœcia przechodzi przez diodê
zabezpieczaj¹c¹ normalnie jest spola-
ryzowan¹ zaporowo, która ³¹czy wejœcie
z nó¿k¹ zasilania U

DD

. Tak zasilany uk³ad

dzia³a poprawnie. Stan ten utrzymuje
siê, a¿ do chwili gdy wszystkie wejœcia
jednego uk³adu scalonego jednoczeœ-
nie bêd¹ w stanie zera. Lecz na tak¹
sytuacjê mo¿na czasami czekaæ bardzo
d³ugo, a w niektórych urz¹dzeniach nie
wyst¹pi ona nigdy. Oczywiœcie „koœæ”
zasilana w ten sposób dzia³a
w miarê poprawnie. Nie jest to jednak
dzia³anie prawid³owe, gdy¿ stopnie
wyjœciowe bramek nie s¹ zasilane w³a-
œciwym napiêciem.

Wykrycie takiego przypadku jest

bardzo trudne. Pomiar napiêcia na nó¿-
ce zasilaj¹cej uk³ad nie na wiele siê zda,
gdy¿ napiêcie na niej bêdzie doprowa-
dzone przez diodê. Rozs¹dnym wyj-
œciem jest po³¹czenie na chwilê nó¿ki
zasilania z mas¹ za poœrednictwem rezy-
stora 100 W i sprawdzenie napiêcia. Je-
¿eli jest ono równe napiêciu zasilania
oznacza to ¿e wszystko „gra”, natomiast
gdy napiêcie jest wyraŸnie ni¿sze, ozna-
cza to przerwanie œcie¿ki zasilaj¹cej
uk³ad.

Drugim beznadziejnym przypad-

kiem jest „zatrzaskiwanie” siê uk³adów.
Objawia siê ono bardzo silnym grza-
niem siê uk³adu. Uk³ady „zatrzaskuj¹”
siê gdy na ich wejœciu lub wyjœciu napiê-
cie na krótk¹ chwilê przekroczy napiêcie
zasilaj¹ce. W takiej sytuacji przez diodê
zabezpieczaj¹c¹ p³ynie pr¹d o wartoœci
kilkudziesiêciu miliamperów powoduj¹-
cy w³¹czenie siê po³¹czonych tyrystoro-
wo tranzystorów paso¿ytniczych (rys. 2),
które powstaj¹ jako uboczny produkt
technologicznego procesu produkcji
struktur CMOS. W³¹czony tyrystor prze-
wodzi pr¹d pomiêdzy zasilaniem uk³a-
du, a jego mas¹. Przep³yw tego pr¹du
nagrzewa uk³ad scalony i w krótkim cza-
sie prowadzi do „ugotowania”, czyli
trwa³ego uszkodzenia koœci. „Zatrzaœniê-
ty” uk³ad mo¿na odblokowaæ tylko
przez wy³¹czenie napiêcia zasilania.

moc¹ których mo¿na zaprogramowaæ ich
pamiêæ (zarówno Flash EPROM jak
i EEPROM): równoleg³e i szeregowe. Po-
niewa¿ w naszym rozwi¹zaniu wykorzy-
stamy tylko z³¹cze szeregowe, nie bêdzie-
my siê zajmowaæ z³¹czem równoleg³ym.
Mikrokontrolery AVR wyposa¿one zosta³y
w szeregowe z³¹cze pracuj¹ce w standar-
dzie SPI (ang. Serial Peripheral Interface).
Standard ten opisuje przesy³anie danych
szeregowych za pomoc¹ trzech linii: MO-
SI (ang. Master Output Slave Input), MISO
(ang. Master Input Slave Output) oraz CLK.
Linie MOSI i MISO transmituj¹ w obie
strony dane, zaœ linia CLK jest lini¹ zegara
i s³u¿y do synchronizacji transmisji.
Odbiornik wczytuje bit danych, gdy linia
CLK zmienia swój stan z niskiego na wy-
soki. Przy zmianie odwrotnej – wystawia
bit danych na wyjœcie. Programowanie
mikrokontrolera AVR polega na przesy³a-
niu protoko³em SPI ci¹gu bajtów, zawie-
raj¹cych odpowiedni¹ komendê i dane

do zaprogramowania. Lista komend
i sposób ich u¿ycia zawarte s¹ w szcze-
gó³owej dokumentacji mikrokontrolera.

Aby u³atwiæ proces uruchomieniowy

mo¿na zamówiæ w redakcji PE mikrokon-
troler AVR 90S8515 zaprogramowany
programem testowym oraz dyskietkê, za-
wieraj¹c¹ gotowy program programuj¹cy
mikrokontroler przez z³¹cze Centronics,
kilka popularnych edytorów tekstów,
asembler mikrokontrolerów serii AVR oraz
kilka przyk³adowych programów, które
zostan¹ opisane szczegó³owo w nastêp-
nych numerach PE (obs³uga klawiatury
i wyœwietlacza, przetwarzanie A/C i C/A,
komunikacja przez RS232, dodawanie po-
g³osu w czasie rzeczywistym, itp.). Za-
miast dyskietki mo¿na tak¿e zamówiæ p³y-
tê CD-ROM, zawieraj¹c¹ dodatkowo opisy
mikrokontrolerów AVR, szereg programów
wspomagaj¹cych ich programowanie oraz
wiele innych informacji i przyk³adów œci¹-
gniêtych z ró¿nych stron Internetu.

ród³a do programu demonstracyjnego
(zapisanego w pamiêci mikrokontrolera
AVR) udostêpniamy w Internecie na na-
szej stronie: www.pe.com.pl.

P³ytki drukowane wysy³ane s¹ za

zaliczeniem pocztowym. P³ytki i zapro-
gramowane uk³ady mikrokontrolera
AT90S8515 z dopiskiem RiSC mo¿na za-
mawiaæ w redakcji PE. Mo¿na te¿ zama-
wiaæ dyskietki z programami przyk³ado-
wymi, oraz programem obs³ugi progra-
matora z dopiskiem „DYSK-RISC”, oraz
p³yty CD-ROM zawieraj¹ce dyskietkê
i inne informacje z dopiskiem
„CD-RISC”
Cena: p³ytka numer 445 - 12,80 z³

AT90S8515 RISC - 40,00 z³
DYSK-RISC - 25,00 z³
CD-RISC - 35,00 z³
+ koszty wysy³ki.

à

à mgr in¿. Grzegorz Wróblewski

Szaleñstwa CMOS-ów

BRAMKA CMOS

Vss

WE2

WE1

„1”

WY

Iz

+

Vdd

zasilania

Przerwa w œcie¿ce

Rys. 1 Droga napiêcia zasilaj¹cego uk³ad

CMOS przy braku napiêcia zasilaj¹cego

10

2/99

ci¹g dalszy na stronie 28

Na rysunku 1 przedstawiony zosta³

schemat blokowy urz¹dzenia. W kon-
strukcji generatora mo¿na wyró¿niæ zasa-
dniczo dwa bloki funkcjonalne.

Pierwszym z nich jest generator sk³a-

dowych koloru oraz impulsów synchroni-
zacji pionowej i poziomej. W jego sk³ad
wchodzi generator 3,27 MHz (4 inwerte-
ry uk³adu US6), licznik adresu zrealizowa-

ny na uk³adach liczników synchronicz-
nych 74HC590A US1 i US2, pamiêæ
EPROM US3 oraz multiplekser US4 (patrz
rys. 2). Kluczow¹ rolê w funkcjonowaniu
urz¹dzenia spe³niaj¹ informacje zapisane
w pamiêci EPROM. Ich cykliczne odtwa-
rzanie z du¿¹ czêstotliwoœci¹ pozwala na
generowanie sygna³ów sk³adowych kolo-
ru R, G, B oraz zespolonego sygna³u syn-
chronizacji (impulsy synchronizacji pozio-
mej i pionowej oraz impulsy wyrównaw-

cze). Za jego taktowanie odpowiedzialne
s¹ liczniki synchroniczne US1 i US2. Za-
stosowanie synchronicznych liczników do
generacji adresu by³o konieczne ze wzglê-
du na du¿¹ czêstotliwoœæ pracy uk³adu
US3 (liczniki asynchroniczne wprowadza-
³yby zbyt du¿e opóŸnienia). Multiplekser
US4 jest odpowiedzialny za prze³¹czanie
Ÿród³a danych sygna³ów R, G, B i SYNCH.

Drugi z bloków jest odpowiedzialny

za tworzenie z sygna³ów podstawowych
R, G, B oraz zespolonej synchronizacji
(tzw. sandcastle) zespolonego sygna³u wi-
zji w standardzie PAL. Do tego odpowie-
dzialnego zadania wykorzystywany jest
specjalizowany uk³ad MC 1377 oznaczo-
ny na schemacie jako US5. Uk³ad MC
1377 posiada wszystkie niezbêdne bloki
s³u¿¹ce do generowania wysokiej jakoœci
sygna³u wizyjnego. W jego strukturze zin-
tegrowane zosta³y miêdzy innymi: w³asny
oscylator podnoœnej koloru, sterowany
napiêciem przesuwnik fazowy, dwa mo-
dulatory DSB z t³umieniem noœnej chro-
minancji, matryce wejœciowe RGB i uk³a-
dy odtwarzania sk³adowej sta³ej wygasza-
nia. Wykorzystanie specjalizowanego
uk³adu kodera PAL w znacznym stopniu
wp³ynê³o na uproszczenie konstrukcji
generatora.

Funkcjê generatora testowego sygna-

³u dŸwiêkowego o czêstotliwoœci 1 kHz
spe³niaj¹ 2 pozosta³e inwertery uk³adu
US6 pracuj¹ce w klasycznej aplikacji ge-
neratora astabilnego. Na wyjœciu zastoso-
wano prosty filtr dolnoprzepustowy RC
t³umi¹cy stopniu wy¿sze harmoniczne
przebiegu prostok¹tnego.

Za dostarczanie napiêæ zasilaj¹cych

+12 V i +5 V odpowiedzialne s¹ odpo-
wiednio stabilizatory US7 i US8. Zosta³y
po³¹czone w taki sposób, aby przenikanie
zak³óceñ z czêœci cyfrowej do analogowej
by³o jak najmniejsze.

Jak wiemy jedna ramka obrazu tele-

wizyjnego PAL trwa 20 ms. Pamiêæ
EPROM US3 ma pojemnoϾ 65536 baj-
tów (64 kB). Aby w pamiêci o pojemno-
œci 64 kB zapisaæ informacjê o czasie
trwania równym 20 ms, nale¿y tak do-
braæ czêstotliwoœæ próbkowania, ¿eby
czas odtwarzania ca³ej zawartoœci pamiê-
ci by³ równy dok³adnie 20 ms. Zale¿noœæ
t¹ opisuje równanie:

11

Du¿a popularnoœæ prezentowanego w PE 4/97 generatora serwi-
sowego PAL zachêci³a nas do nieco odmiennego potraktowania
tematu i opracowania jego nowej wersji. Prezentowany tutaj ge-
nerator w odró¿nieniu od jego poprzednika generuje tylko jeden
test – charakterystyczn¹ telewizyjn¹ tablicê kontroln¹, któr¹
wszyscy z pewnoœci¹ znaj¹ z „porannych przerw w programie”.
Tablica kontrolna PAL zawiera ona wszystkie elementy niezbêdne
do oceny jakoœci obrazu telewizyjnego. Dodatkowo, wzorem pro-
toplasty, urz¹dzenie wyposa¿one zosta³o w generator 1 kHz s³u-
¿¹cy do sprawdzenia toru audio w telewizorze.

2/99

Generator telewizyjnego obrazu

testowego PAL

Budowa generatora

3,27 MHz

AUDIO

GENERATOR

GENERATOR

WY

1 kHz

1/2 US6

1/2 US6

LICZNIK
ADRESU

EPROM

PAMIÊÆ

PLEKSER

MULTI-

PAL

MODULATOR

SYNC

B

R

G

WY

VIDEO

16

8

US5

US4

US3

US1, US2

Rys. 1 Schemat blokowy generatora obrazu testowego PAL

Zasada dzia³ania

Przy takiej czêstotliwoœci taktowania pa-
smo sygna³u wizyjnego wynikaj¹ce
z twierdzenia o próbkowaniu (Kotielniko-
wa-Shannona) by³oby jednak zbyt w¹s-
kie aby uzyskaæ zadowalaj¹cy rezultat
(f

gen

/2 = 1,6384 MHz). Poniewa¿ jednak

do generacji zespolonego sygna³u wizyj-
nego potrzebne s¹ tylko cztery sygna³y
(3 sk³adowe koloru R, G, B oraz synchro-
nizacja), a pamiêæ typu 27C512 jest 8-bi-
towa, mo¿liwe by³o jej podzielenie na
dwie czterobitowe sekcje prze³¹czane za
pomoc¹ multipleksera US4. W ten sposób
mo¿liwe sta³o siê wykorzystanie wszyst-
kich komórek pamiêci i przez to dwukrot-
ne zwiêkszenie czêstotliwoœci próbkowa-
nia.

W ramach dalszej oszczêdnoœci pa-

miêci próbek, zdecydowano siê na gene-
racjê obrazu bez przeplotu co wprawdzie
dwukrotnie zmniejsza rozdzielczoϾ obra-
zu w pionie, jednak do celów kontrolnych
jest zupe³nie wystarczaj¹ce.

Policzymy teraz rozdzielczoϾ genero-

wanego obrazu.

RozdzielczoϾ obrazu w poziomie

mo¿emy policzyæ w sposób nastêpuj¹cy.
Jedna linia obrazu trwa 64 ms. Impuls
synchronizacji poziomej oraz sygna³ syn-
chronizacji koloru BURST trwaj¹ w sumie
oko³o 12 ms (jest to czas przeznaczony na
wygaszanie poziome). Na ekranie wido-
czne s¹ wiêc 52 ms. Przy czêstotliwoœci
próbkowania rów-nej 6,5536 MHz
(3,2768 [MHz] · 2) daje to:

RozdzielczoϾ obrazu w pionie w systemie
PAL nie zale¿y od pasma sygna³u wizji.
Liczba linii w pionie jest sta³a równa 625.
Z tych 625 linii czêœæ zosta³a przeznaczo-
na na wygaszanie pionowe, czêœæ jest nie-
widoczna na ekranie – efektywna roz-
dzielczoϾ w pionie dla systemu PAL jest
wiêc równa oko³o 574 linie. Poniewa¿ ge-
nerator testowy pracuje bez przeplotu
tzn. nie generuje pó³obrazów jego roz-
dzielczoœæ pionowa bêdzie równa po³o-
wie tej rozdzielczoœci czyli 287 linii.

Na rysunku 3 przestawiony zosta³

wygl¹d generowanej tablicy kontrolnej
PAL. Jej rozdzielczoœæ jest równa
341 (H) × 287 (V) linii.

Tablica kontrolna PAL zosta³a opraco-

wana w taki sposób, aby za jej pomoc¹

12

2/99

47n

47n

10

m

F

220

m

F

220n

100n

220

m

F

100

m

F

100n

100

m

F

100n

C28

C27

C26

14V

–

PR1

~

78L12

LM

US7

C20

C21

+12V

C22

C23

LM

C24

78L05

US8

C25

74LS04

+5V

5

E

9

6

F

220n

C2

8

R4

3,3k

C3

C4

VIDEO

AUDIO

10

m

F

SCART

2

1

3

GB008

~

~

+

C19

68

W

R14

A

Q1

3,27MHz

B

US6

C

/

4

6

7

D

R3

100

W

6

US6

2

/

74LS04

1,5k

R11

BC547B

220

W

R13

G1

74HC590A

8

10

CCLR

6

7

RCO

QH

QG

1

330

W

R1

2

C1

100n

13

4

3

330

W

R2

11

12

10

+5V

14

R10

100

W

10k

+12V

20

W

R12

T1

9

A14

A15

14

13

12

G

RCK

11

CCKEN

CCK

2

3

4

QC

QD

5

QE

QF

A12

A10

A11

A13

G/Vpp

14

P5

4,7k

10n

2,2k

R9

1n

C11

R8

100n

C12

100n

C13

220p

C16

6/25p

C18

10n

C17

27C512-100

US3

A15

16

15

1

QA

QB

US2

A8

A9

A12

A13

A11

2

26

A14

27

1

A13

A12

A15

A14

US4

74HC157

20

22

C10

1k

8

9

WGS

Y IN CR

CLAMP

CR IN

10

13

12

Vcc

OUT

11

CLAMP

CLAMP

C14

22n

4,43

Q2

MHz

E

QH

RCO

7

8

A7

9

A8

A9

A7

3

25

24

A10

21

23

A7

A9

A8

A11

A10

19

DQ8

G

A/B

1

15

8

R7

3

4

5

R

G

B

6

7

Y OUT

18

17

16

OSC

OSC

VDC

15

14

GND

C15

220p

1A

2

CCK

CCKEN

RCK

11

12

13

CCLR

10

QD

QF

QE

5

4

3

QG

6

A4

A5

A3

A6

A4

A5

A3

7

6

5

A6

4

A3

A5

A4

A6

17

16

15

DQ4

DQ5

DQ6

18

DQ7

5

2A

2B

3A

11

6

1B

3

B

G

R

SYNCH

R6

2,2k

MC1377

US5

1

BP

2

CS

20

19

SYST

C STOR

4Y

3Y

2Y

12

9

7

1Y

4

47n

C29

G

14

QB

QA

1

15

16

QC

2

US1

A1

A0

A2

A1

A0

10

9

A2

8

A0

A1

A2

12

11

DQ1

DQ2

13

DQ3

28

14

4A

4B

13

3B

10

16

1k

P2

10

m

F

C6

1k

P3

10

m

F

C7

39k

R5

C8

1n

P4

47k

C9

47n

1k

P1

10

m

F

C5

+5V

+12V

Rys. 2 Schemat ideowy generatora obrazu testowego PAL

Pos³ugiwanie siê obrazem
testowym

mo¿liwa by³a subiektywna ocena jakoœci
kolorowego obrazu telewizyjnego. Jej
elementy sk³adowe zosta³y tak dobrane
i rozmieszczone, ¿e pos³uguj¹c siê tylko
jednym testem mo¿na oceniæ i wyregu-
lowaæ wszystkie najwa¿niejsze parame-
try obrazu.

Do oceny zniekszta³ceñ geometrycz-

nych najbardziej przydatnym elemen-

tem testu jest ko³o, w które zosta³o wpi-
sane wiêkszoœæ pozosta³ych testów. Ko³o
o idealnym kszta³cie œwiadczy o po-
prawnie ustawionej geometrii obrazu.
Geometriê obrazu w rogach ekranu
mo¿na równie¿ sprawdziæ przy pomocy
kraty. Za pomoc¹ kraty mo¿na równie¿
sprawdziæ zniekszta³cenia poduszkowe.
Do regulacji po³o¿enia obrazu pomocny
jest krzy¿ umieszczony w centralnej czê-
œci testu.

Obraz przecinaj¹cych siê linii pozio-

mych i pionowych kraty – poza ocen¹
zniekszta³ceñ geometrycznych – umo¿li-
wia równie¿ ocenê zbie¿noœci. W przy-
padku dobrej zbie¿noœci linie pionowe
i poziome s¹ bia³e. Zabarwienie brze-
gów linii lub pojawienie siê dwu lub
wiêcej linii kolorowych w miejsce linii
bia³ej œwiadczy o braku zbie¿noœci.

Do oceny rozdzielczoœci w kierunku

poziomym s³u¿y piêæ kwadratów, zawie-

raj¹cych paski o coraz wiêkszym zagê-
szczeniu, odpowiadaj¹ce kolejno czêstotli-
woœciom sygna³u: 0,82 MHz, 1,64 MHz,
2,18 MHz 3,28 MHz, w ostatnim kwa-
dracie bia³e paski zosta³y umieszczone
co trzeci¹ liniê.

Obszarem przeznaczonym do oceny

jakoœci obrazu kolorowego jest szeœæ ko-
lorowych kwadratów, które odpowiada-
j¹ nasyconym barwom o 75% amplitu-
dzie. Barwy zosta³y uszeregowane we-
d³ug malej¹cej luminancji. Za pomoc¹
tych kwadratów ocenia siê prawid³o-
woϾ dekodowania i matrycowania
w odtwarzanym obrazie – kwadraty po-
winny mieæ barwy zgodne z przedsta-
wionymi na rysunku 3 a ich jaskrawoϾ
powinna zmieniaæ siê w sposób mono-
toniczny. Granice pomiêdzy poszczegól-
nymi kwadratami powinny byæ wyraŸne
i pojedyncze, bez ciemnych lub jasnych
obwódek i bez zmiany zabarwienia.

13

2/99

Rys. 3 Wygl¹d generowanej tablicy

kontrolnej

441

ARTKELE

441

ARTKELE

ARTKELE 441

G1

VIDEO

R12

C

24

C23

US8

US7

R14

–

+

~

~

C1

R2

R1

R3

C3

R4

14V

~

C4

T1

R13

GND

AUDIO

R10

R9

C12

C13

C18

C25

PR1

C22

C21

C20

C19

US2

74HC590A

74HC590A

US1

C29

US6

US4

74HC157

74LS04

C2

Q1

MC1377

R8

C11

C10

R7

C14

R11

C27

C26

C

15

Q2

C16

US3

27C512-100

C17

C8

P4

R5

R6

C5

C6

C7

P2

P1

P3

C28

Rys. 4 P.³ytka drukowana i rozmieszczenie elementów

W najwiêkszym stopniu dotyczy to
przejœcia pomiêdzy kwadratem zielo-
nym a purpurowym w centralnej czêœci
obrazu gdy¿ nastêpuje gwa³towna zmia-
na wszystkich sk³adowych koloru.

Drugim obszarem przeznaczonym

do oceny jakoœci obrazu kolorowego jest
dolny wycinek ko³a – zawieraj¹cy czer-
wony pionowy prostok¹t w ¿ó³tym oto-
czeniu. Przy przejœciu z obszaru ¿ó³tego
do czerwonego i odwrotnie wystêpuj¹
wzglêdnie du¿e zmiany zarówno sygna-
³ów ró¿nicowych chrominancji R-Y i B-Y,
jak i toru luminancji Y. W przypadku do-
brego zestrojenia torów chrominancji
i luminancji oraz ca³kowitej zgodnoœci
czasowej tych sygna³ów, przejœcia miê-
dzy tymi barwami w odtwarzanym
obrazie s¹ czyste i wyraŸne, a pola
barwne stykaj¹ siê bezpoœrednio ze so-
b¹. W przypadku niezgodnoœci czasowej
sygna³ów luminancji Y i ró¿nicowych
koloru R-Y i B-Y, z jednej strony obszaru
czerwonego barwy jak gdyby zachodz¹
na siebie, a z drugiej strony powstaje
miêdzy nimi ciemna przerwa.

Pod uk³ad US3 nale¿y zastosowaæ

podstawkê. Uk³ad US6 powinien byæ ty-
pu LS, S, AS w przeciwnym przypadku
mog¹ wyst¹piæ problemy ze wzbudza-
niem generatora 3,27 MHz.

W uruchamianiu przydatny bêdzie

oscyloskop. Pozwoli on na dok³adne ze-
strojenie generatora. Posiadanie oscylo-
skopu nie jest jednak niezbêdne, gdy¿
wszystkie regulacje mo¿na bêdzie prze-
prowadziæ „na oko”, obserwuj¹c gene-
rowany obraz testowy na ekranie tele-
wizora. W pierwszej kolejnoœci opisze-
my sposób regulacji w sytuacji gdy nie
dysponujemy oscyloskopem.

Przed w³¹czeniem zasilania suwaki

potencjometrów P1¸P3 ustawiamy w ¼
obrotu od +5 V (patrz¹c od krawêdzi
p³ytki - bli¿ej lewego skrajnego po³o¿e-
nia), natomiast potencjometry P4 i P5
ustawiamy w pozycji œrodkowej. Po
pod³¹czeniu generatora do wejœcia vi-
deo w telewizorze i w³¹czeniu zasilania,
na ekranie powinien pojawiæ siê obraz
testowy. Mo¿e on jednak byæ pozbawio-
ny koloru. Je¿eli odbiornik TV nie mo¿e
zsynchronizowaæ siê z sygna³em z gene-
ratora, to potencjometrem P5 reguluje-
my amplitudê zespolonego sygna³u wi-
zyjnego na odpowiedni¹ wartoœæ.

Po uzyskaniu stabilnego obrazu stara-

my siê doprowadziæ do pojawienia siê ko-
loru na ekranie telewizora. W tym celu
zmieniamy ustawienie potencjometru P4
(s³u¿y on do regulacji po³o¿enia sygna³u
BURST). Je¿eli w ca³ym zakresie regulacji
P4 nie udaje nam siê uzyskaæ koloru,
wówczas musimy skorygowaæ czêstotli-
woœæ sygna³u BURST. Dokonujemy tego
trymerem C18. Zmieniamy nieco jego po-
³o¿enie i powtarzamy regulacjê potencjo-
metrem P4. Je¿eli kolor pojawia siê
w pewnym zakresie regulacji, to potencjo-
metr ustawiamy w œrodku tego zakresu.
Na koniec mo¿na jeszcze zmieniæ ustawie-
nie trymera C18 tak, aby uzyskaæ najlep-
szy obraz. Równowagê sk³adowych koloru
R, G, B mo¿na skorygowaæ odpowiednio
potencjometrami P1¸P3.

Brak koloru mo¿e byæ spowodowany

zastosowaniem rezonatora kwarcowego
Q2 o zbyt du¿ej tolerancji czêstotliwoœci
lub uszkodzeniem któregoœ z elementów
biernych w otoczeniu uk³adu US5.

Precyzyjne zestrojenie generatora jest

mo¿liwe tylko przy u¿yciu oscyloskopu. Po-
s³uguj¹c siê nim, w pierwszej kolejnoœci, na
wejœciach R, G, B uk³adu US5 (nó¿ki nr 3,
4, 5) ustawiamy odpowiednio potencjo-
metrami P1, P2, P3 amplitudê sk³adowej
zmiennej na poziomie 0,9 V

pp

. Nastêpnie

obserwuj¹c zespolony sygna³ wizyjny usta-
wiamy potencjometrem P4 odpowiednie
po³o¿enie sygna³u BURST. Impuls synchro-
nizacji koloru – BURST powinien zaczynaæ
siê 5,5 ms po opadaj¹cym zboczu synchro-
nizacji poziomej. Amplitudê zespolonego
sygna³u wizyjnego regulujemy potencjo-
metrem P5 na wartoœæ oko³o 1,5 V

pp

. Na

koniec regulujemy czêstotliwoœæ sygna³u
BURST zmieniaj¹c po³o¿enie trymera C18.
Efekt regulacji mo¿emy podobnie jak
w poprzednim przypadku obserwowaæ na
ekranie telewizora lub po do³¹czeniu pre-
cyzyjnego miernika czêstotliwoœci ustawia-
my czêstotliwoœæ 4433619 Hz.

Na koniec jeszcze jedna praktyczna

wskazówka. Generator mo¿na w prosty
sposób wyposa¿yæ w wy³¹cznik koloru wy-
korzystuj¹c w tym celu wyprowadzenie nr
20 uk³adu US5. Zwarcie tego wyprowa-
dzenia z mas¹ spowoduje przejœcie kodera
koloru w tryb NTSC, co objawi siê brakiem
koloru na ekranie telewizora pracuj¹cego
w standardzie PAL.
P³ytki drukowane wysy³ane s¹ za zali-
czeniem pocztowym. P³ytki i zaprogramo-
wane uk³ady EPROM 27C512-100 z do-
piskiem OBRAZ mo¿na zamawiaæ w redak-
cji PE.

Cena: p³ytka numer 441 - 7,35 z³

27C512-100 OBRAZ - 25,00 z³
+ koszty wysy³ki.

à

à Mgr in¿. Tomasz Kwiatkowski

14

2/99

Konstrukcja mechaniczna
i uruchomienie

US1, US2 – 74HC590A

US3

– pamiêæ EPROM 27C512-100

z programem „OBRAZ”

US4

– 74HC157

US5

– MC 1377

US6

– 74LS04, 74AS04

US7

– 78L12

US8

– 78L05

T1

– BC 547B

PR1

– mostek prostowniczy GB 008

R12

– 20 W

W

/0,125 W

R14

– 68 W

W

/0,25 W

R10, R11 – 100 W

W

/0,125 W

R13

– 220 W

W

/0,125 W

R1, R2

– 330 W

W

/0,125 W

R7

– 1 kW

W

/0,125 W

R3

– 1,5 kW

W

/0,125 W

R6, R9

– 2,2 kW

W

/0,125 W

R4

– 3,3 kW

W

/0,125 W

R8

– 10 kW

W

/0,125 W

R5

– 39 kW

W

/0,125 W

P1÷P3

– 1 kW

W

TVP 1231

P5

– 4,7 kW

W

TVP 1231

P4

– 47 kW

W

TVP 1231

C18

– trymer 6/25 pF

C15, C16

– 220 pF/50 V ceramiczny

C8, C11

– 1 nF/25 V KSF–020–ZM

C10, C17

– 10 nF KSF–020–ZM

C14

– 22 nF/50 V ceramiczny

C9,

C27÷C29 – 47 nF/50 V ceramiczny

C1, C3,

C12, C13

– 100 nF/63 V MKSE–20

C21

– 100 nF/50 V ceramiczny

C2

– 220 nF/63 V MKSE–20

C20

– 220 nF/50 V ceramiczny

C4÷C7

– 10 m

m

F/16 V

C26

– 10 m

m

F/16 V tantalowy

C22, C25

– 100 m

m

F/16 V

C19, C23

– 220 m

m

F/16 V

Q1

– rezonator kwarcowy

3,276800 MHz

Q2

– rezonator kwarcowy

4,433619 MHz

p³ytka drukowana

numer 441

Wykaz elementów

Pó³przewodniki

Rezystory

Kondensatory

Inne

Zdalne sterowanie urz¹dzeniami sta-

³o siê powszechne. Jest to mo¿liwe dziêki
sta³emu postêpowi w technologii wyko-
nywania uk³adów scalonych, s¹ one coraz
mniejsze, potrzebuj¹ do pracy coraz
mniejszej mocy. Pilot zdalnego sterowa-
nia realizuj¹cy kilkanaœcie funkcji mo¿na
zmieœciæ w ma³ym breloczku, a czas pracy
na jednej baterii jest mierzony w latach.
Zmniejszy³a siê te¿ awaryjnoœæ uk³adów,
nie przeszkadza im temperatura czy wil-
gotnoœæ. Wszystko to sprawia, ¿e zamiast
tradycyjnego kluczyka coraz czêœciej do-
stajemy do rêki ma³y breloczek. Pomimo
nowych zalet pojawi³y siê te¿ nowe za-
gro¿enia: trudno dziœ z³apaæ z³odzieja za
rêkê, sygna³ steruj¹cy mo¿e zostaæ nada-
ny z du¿ej odleg³oœci, a z³odziej wcale nie
musi pojawiaæ siê na miejscu przestêp-
stwa.

Pierwsze tego rodzaju konstrukcje

by³y doœæ prymitywne (patrz¹c z dzisiej-
szego punktu odniesienia) i szybko straci-
³y racjê bytu. G³ównym problemem by³a
³atwoœæ z³amania kodu, mo¿liwoœæ jego
przechwycenia, oraz niedoskona³oœci sa-
mego toru radiowego. Urz¹dzenia by³y
du¿e i ciê¿kie, warunki pracy niestabilne,
baterie zu¿ywa³y siê bardzo szybko.
G³ównym zabezpieczeniem by³a iloœæ bi-
tów klucza, które trzeba by³o odpowie-
dnio ustawiæ aby otrzymaæ okreœlon¹ re-
akcjê urz¹dzenia, np. otwarcie drzwi. Nie
zabezpiecza³o to jednak uk³adu przed
pods³uchaniem transmisji, a nastêpnie
wykorzystaniem jej do nieautoryzowane-
go dostêpu. Dziœ o „pewnoœci” zabezpie-
czenia stanowi poziom „inteligencji”, zaa-
wansowanie technologii, czy moc obli-
czeniowa i czas jakiego trzeba u¿yæ aby

z³amaæ dany kod. Krótko mówi¹c ró¿nica
kosztów z³amania zabezpieczenia i warto-
œci ewentualnego ³upu sprawia, ¿e najczê-
œciej skórka nie jest warta wyprawki. Jed-
nak kiedy wartoϾ zabezpieczanego
obiektu przekracza pewn¹ kwotê, cz³o-
wiek jako stra¿nik staje siê niezbêdny.
W odró¿nieniu od maszyny potrafi on
wymyœliæ na poczekaniu nowe, najlepiej
pasuj¹ce do sytuacji rozwi¹zanie.

Dziœ powszechne sta³y siê systemy

wykorzystuj¹ce technologiê kodów dyna-
micznych, jest ona od niedawna stosowa-
na w telekomunikacji cywilnej i ju¿ od kil-
ku lat w systemach wojskowych. Przyk³a-
dem mo¿e byæ system GPS, który wyko-
rzystujê technologiê CDMA (Code Division
Multiple Access) tak do pomiarów jak
i ograniczenia dostêpu. Zastosowanie
ogólnodostêpnego kodu pozwala zwyk³e-
mu Kowalskiemu znaleŸæ drogê do domu
z dok³adnoœci¹ do ok. 100 m. Natomiast
przy pomocy kodu wojskowego system
ten jest wykorzystywany do naprowadza-
nia rakiet, a jego dok³adnoœci mo¿emy siê
tylko domyœlaæ. Technika ta jest tak¿e sto-
sowana w jednym z koñcowych kroków
kodowania obrazu systemu MPEG dla
ograniczenia dostêpu do programów
kodowanych.

W najwiêkszym skrócie mo¿na po-

wiedzieæ, ¿e zarówno w nadajniku jak
i odbiorniku takiego systemu znajduje siê
pewien wzorzec, jest to odpowiednio
d³ugi ci¹g zer i jedynek. W znanych mi
rozwi¹zaniach jest to generator kodu
pseudolosowego. W tym pseudo jest w³a-
œnie ca³y szkopu³, tak naprawdê jest on
œciœle okreœlony. Nazwa pseudolosowy
mówi tylko o tym, ¿e w okresie takiego
ci¹gu prawdopodobieñstwo wyst¹pienia
jedynki czy zera jest takie same. Modula-
cja polega tu na jednoznacznej modyfika-
cji ci¹gu przy pomocy informacji jak¹
chcemy przes³aæ. Bardzo prostym przy-
k³adem niech bêdzie funkcja XOR (por.
rys. 1). W nadajniku odpowiednie bity in-
formacji s¹ kodowane za pomoc¹ ci¹gu
pseudolosowego i funkcji XOR, tworz¹c
strumieñ bitów przeznaczonych do trans-
misji. W odbiorniku strumieñ transmisyj-
ny jest dekodowany za pomoc¹ identycz-
nego ci¹gu pseudolosowego (klucza) i tej
samej funkcji XOR. Jak widaæ na tym pro-
stym przyk³adzie, kluczowe znaczenie ma
tutaj synchronizacja odbiornika z nadaj-
nikiem.

W systemach telekomunikacyjnych

u¿ywa siê do tego funkcji korelacji.
W uk³adach KeeLoq™, których przedmio-

15

Zdarza siê ¿e przechodzimy obok drzwi gara¿u czy bramy, nagle
podje¿d¿a samochód i brama sama siê otwiera – ktoœ wypowie-
dzia³ zaklêcie „sezamie otwórz siê”. Kilka stuleci do ty³u w³aœci-
ciel takiego „konia” zosta³by spalony na stosie za konszachty
z diab³em. Dziœ takie sytuacje s¹ na porz¹dku dziennym i ma³o
kogo dziwi¹. W tym artykule postaram siê przybli¿yæ Czytelnikom
jedn¹ z wielu technologii, która ³¹czy w sobie ograniczenie dostê-
pu i zdalne sterowanie. Jest to system firmy MICROCHIP

®

znany

pod nazw¹ KeeLoq™, stosuj¹cy kody dynamiczne (code hopping
technology).

2/99

Uk³ady zdalnego sterowania

ze zmiennym kodem

dynamicznym – KeeLoq™

1

1

1

1

1

1

0

0

0

0

0

0

Informacja

XOR

dekodowanie

Strumieñ transmisyjny

Ci¹g pseudolosowy

0

1

0

0

0

0

0

1

1

1

1

1

0

0

0

0

0

0

1

1

1

1

1

1

kodowanie

XOR

Informacja

1

1

1

1

1

1

0

0

0

0

0

0

1

1

1

1

1

1

0

0

0

0

0

0

Ciag pseudolosowy

Rys. 1 Transmisja informacji przy pomocy ci¹gu pseudolosowego

tem jest ten artyku³, nadajnik z odbiorni-
kiem jest synchronizowany na etapie pro-
dukcji (programowania) i ewentualna
utrata synchronizacji spowoduje utru-
dnienia lub wrêcz niemo¿liwoœæ komuni-
kacji. Przed tak¹ sytuacj¹ uk³ad jest jed-
nak dobrze zabezpieczony.

Firma Microchip Technology Inc. pro-

dukuje ca³¹ rodzinê uk³adów przeznaczo-
nych do zdalnego sterowania z ograniczo-
nym dostêpem. Znajduj¹ one zastosowa-
nie w samochodowych systemach zdalne-
go sterowania, alarmach, immobili-
zer'ach, elektronicznych zamkach drzwi,
bramach, systemach identyfikacji, s³o-
wem tam gdzie wymagany jest wysoki
poziom zabezpieczenia i komfort pracy.
Ma³y (8-œmio nó¿kowy) uk³ad zasilany
napiêciem od 2 do 6 V mo¿e wygenero-
waæ do 15 ró¿nych komend. Nie licz¹c
modu³u nadawczego, odbiorczego i uk³a-
dów wykonawczych, uk³ady te potrzebu-
j¹ do pracy tylko mikrow³¹czniki i bateryj-

kê. W strumieniu transmisyjnym zawarty
jest bit wskazuj¹cy ¿e napiêcie baterii
spad³o poni¿ej wartoœci krytycznej i nale-
¿y j¹ wymieniæ.

Jako medium transmisyjne mo¿na

wykorzystaæ fale radiowe, lub promienio-
wanie podczerwone (nota bene to tak¿e
fala elektromagnetyczna). Mo¿liwe s¹
dwa rodzaje modulacji PWM (modulacja
szerokoœci impulsu) lub korzystniejsza
w przypadku transmisji IR (torem pod-
czerwieni) VPWM (podobna do poprze-
dniej ale impuls wype³niony sygna³em
okresowym).

Ka¿dy nadajnik jest jednoznacznie

okreœlony przez zapisany w pamiêci
EEPROM numer seryjny i programowalny
kod producenta (Manufacturer’s Code).
Ka¿da transmisja to unikalne (niepowta-
rzalne) 67 bitów. D³ugoœæ kodu pseudolo-
sowego jest tak du¿a, ¿e przy u¿ywaniu
pilota œrednio 10 razy dziennie kod za-
cznie siê powtarzaæ póŸniej ni¿ po 18 lat;
pierwszy okres mo¿na dodatkowo wyd-
³u¿yæ. Nawet jeœli dwa razy pod rz¹d zo-
stanie wywo³ana ta sama funkcja, to
strumieñ transmisyjny bêdzie siê ró¿niæ
o ok. 50%.

Na rysunku 2 pokazano schemat ide-

owy najprostszej aplikacji nadajnika. Dio-
da œwiec¹ca pod³¹czona do wyjœcia LED
jest sygnalizatorem transmisji, wejœcia
S0÷S4 s³u¿¹ do przekazania komendy do
nadajnika poprzez naciœniêcie jednego
lub wiêcej przycisków. Uzyskuje siê w ten
sposób 16 mo¿liwych stanów z czego stan
„0000” (wszystkie wy³¹czniki zwolnione)
jest zarezerwowany dla stanu nieaktyw-
nego. W efekcie daje nam to 15 mo¿li-
wych funkcji. Ka¿dy koder posiada bajt

konfiguracyjny, przy pomocy
którego mo¿na ustawiæ miêdzy in-
nymi: prêdkoœæ transmisji, rodzaj
modulacji, szerokoϾ impulsu,
podwojenie licznika synchroni-
zacji (wyd³u¿enie pierwszego
okresu powtarzania kodu), mo¿li-
woœæ automatycznego wy³¹czenia
nadajnika.

Istnieje kilka odmian koderów

(z ang. encoder) rodziny HCS, ich
numery zaczynaj¹ siê cyframi 2,
3, 4. Algorytm pracy kodera znaj-
duje siê na rysunku 4. Urucho-
mienie kodera nastêpuje po wci-
œniêciu dowolnego przycisku, od-
powiedzialny za to jest uk³ad za-
³¹czaj¹cy zasilanie (patrz rys. 3).
Zanim rozpocznie siê w³aœciwa
praca kodera uk³ad zeruj¹cy usta-

wia wartoœci pocz¹tkowe co trwa ok.
65 ms, nastêpnie pobierane s¹ informa-
cje o stanie przycisków z portu wejœcio-
wego i zwiêkszany stan licznika synchro-
nizacji. Nastêpuje w³aœciwy proces szyfro-
wania, po którym ³adowany jest rejestr
wyjœciowy (rejestr przesuwny) i rozpoczy-
na siê transmisja. Kontroler w tym czasie
sprawdza czy nie wciœniêto innego przyci-
sku, co œwiadczy³o by o tym, ¿e u¿ytkow-
nik chcia³ wcisn¹æ kilka przycisków jedno-
czeœnie. W takim przypadku transmisja
jest przerywana i po odczekaniu okresu
ochronnego ponownie rozpoczyna siê
proces od pobierania informacji o stanie
przycisków. Transmisja jest powtarzana
dopóki trzymany jest przycisk lub prze-
kroczony zostaje okreœlony czas. Zapobie-
ga to wyczerpaniu siê baterii i „przekrêce-
niu” licznika jeœli nasz pilot zostanie przy-

16

2/99

PWM

S2

Vss

S3

TX out

LED

S1

B1

B0

Vdd

S0

+Vdd

Rys. 2 Schemat ideowy typowej aplikacji

nadajnika – kodera

S0

S1

S2

S3

Vdd

Vss

Port wejœciowy

PWM

Rejestr przesuwny

Koder

EEPROM

LED

LED

Sterowanie

Kontroler

zerowania

Uk³ad

zasilanie

za³¹czajacy

Uk³ad

Oscylator

Rys. 3 Schemat blokowy nadajnika – kodera

Dokoñcz transmisjê

Stop

TAK

Czy wszystkie

NIE

przyciski

zwolniono ?

NIE

TAK

Inny przycisk ?

Transmituj

wyjœciowy

Za³aduj rejestr

Szyfruj

Spr. przycisków

synchronizacji

Uaktualnij licznik

Czas ochronny 65ms

W³¹czono zasilanie

przycisk wciœniêty

Rys. 4 Algorytm pracy nadajnika – kodera

padkowo naciœniêty przez coœ, co znajdu-
je siê w naszej kieszeni. Po zwolnieniu
wszystkich przycisków nastêpuje zakoñ-
czenie transmisji i przejœcie do stanu ocze-
kiwania – wy³¹czenie napiêcia przez
uk³ad za³¹czaj¹cy zasilanie.

S³owo transmisyjne sk³ada siê z 67

bitów informacji szyfrowanej i nieszyfro-
wanej, oprócz tego na koñcu i pocz¹tku
transmisji wstawiana jest preambu³a i na-
g³ówek. Ich zadaniem jest przygotowanie
odbiornika do odebrania informacji u¿y-

tecznej. W sk³ad nieszyfrowanej czêœci
transmisji wchodz¹ dwa bity sumy kon-
trolnej, bit stanu baterii, 4 bity stanu
przycisków i 28 bitów numeru seryjnego.
W czêœci szyfrowanej znajduje siê s³owo
bêd¹ce wynikiem pracy algorytmu szy-
fruj¹cego KeeLoq™ zaszytego wewn¹trz
uk³adu (32 bity).

Uk³ad kodera nale¿y przed u¿yciem

zaprogramowaæ, tzn. wpisaæ do pamiêci
EEPROM nastêpuj¹ce dane: numer seryj-
ny, który powinien byæ unikalny (niepo-

wtarzalny) dla ka¿dego uk³adu, klucz szy-
fruj¹cy i licznik synchronizacyjny. Opera-
cjê t¹ demonstruje rysunek 5. Programo-
wania dokonuje siê poprzez transmisjê
szeregow¹ za pomoc¹ linii PWM jako linii
danych i S2 lub S3 jako linii synchronizu-
j¹cej transmisjê. Weryfikacji zapisanych
danych mo¿na dokonaæ tylko bezpoœre-
dnio po transmisji, zakoñczenie procedu-
ry programowania uniemo¿liwia odczyt
danych z dekodera. Ma to na celu ochro-
nê danych przed nieautoryzowanym sko-
piowaniem. Z tych danych, zapamiêta-
nych wewn¹trz kodera, korzysta procedu-
ra szyfrowania KeeLoq™ (por. rys. 6).

Dekoder wykonywany jest jako nie-

zale¿ny uk³ad lub mikrokontroler z zawar-
t¹ wewn¹trz procedur¹ deszyfruj¹c¹.
Oznaczenia dekoderów zaczynaj¹ siê cy-
fr¹ 5 (HCS 5XX). Uk³ady specjalizowane
(nie mikrokontrolery) mog¹ rozpoznawaæ
od 4-ech do 7-dmiu nadajników. W nie-
których modelach znajduje siê dodatko-
wa pomiêæ EEPROM do wykorzystania
przez u¿ytkownika (inne wymagaj¹ do³¹-
czenia zewnêtrznej pamiêci).

Synchronizacja odbiornika odbywa

siê za pomoc¹ licznika synchronizacji,
którego wartoœæ jest uaktualniana po ka¿-
dej transmisji zarówno w nadajniku jak
i w odbiorniku. Ca³y zakres mo¿liwych
kodów zosta³ podzielony na 3 okna jak
przedstawia to rysunek 8. Okno kodów
w³aœciwych zajmuje 16 kolejnych kodów
(dla 16-stu transmisji) licz¹c od wartoœci
aktualnej licznika synchronizacji. Jeœli do
odbiornika dotrze transmisja z s³owem
licznika synchronizacji z tego zakresu, to
odebrana informacja jest traktowana jako
poprawna i zostaj¹ wysterowane odpo-
wiednie wyjœcia dekodera. Do rejestru
licznika synchronizacji wpisywana jest
wartoϾ z tej transmisji.

Drugie w kolejnoœci okno to kody do-

zwolone, rozmiar okna 16k. Pojawienie

17

2/99

producenta

Kod

generacji

Algorytm

Klucz

szyfruj¹cy

Licznik

synchronizacji

klucza

szyfruj¹cego

lub Seed

nadajnika

Nr seryjny

seryjny

Numer

Klucz

szyfruj¹cy

HCS361 EEPROM

Rys. 5 Generowanie klucza

seryjny

Numer

deszyfruj¹cy

Licznik

synchronizacji

Informacja transmisyjna

4 bity przycisków

Numer seryjny

Zaszyfr. dane

Algorytm

deszyfracji

Keelog

EEPROM

Klucz

Rys. 6 Kodowanie informacji do transmisji

Zaszyfr. dane

Numer seryjny

4 bity przycisków

Informacja odebrana

Kod

producenta

Licznik

synchronizacji

Numer

seryjny

Sprawdzenie

zgodnoœci

EEPROM

deszyfruj¹cy

Klucz

Algorytm

deszyfracji

Keelog

Odszyfrowany

licznik

synchronizacji

zgodnoœci

Sprawdzenie

Rys. 7 Dekodowanie odebranej informacji

w³aœciwych

16k

Aktualna

pozycja

Okno kodów

16k

Okno kodów

zabronionych

48k

Kierunek rotacji

u¿ywane kody

eliminuj¹cy ostatnio

Okno kodów

dozwolonych

Rys. 8 Okna kodów

siê transmisji z wartoœci¹ licznika synchro-
nizacji z tego zakresu nie powoduje reak-
cji na wyjœciach uk³adu, ale wartoœæ tego
licznika jest zapamiêtywana w rejestrze
tymczasowym. Jeœli nastêpna transmisja
przychodzi z licznikiem o wartoœci wiêk-
szej o jeden od zapamiêtanej w rejestrze
tymczasowym dekoder uzna transmisjê za
w³aœciw¹, przepisze wartoœæ z rejestru
tymczasowego do rejestru licznika syn-
chronizacji.

Trzecie i najwiêksze okno 48k to ko-

dy zabronione, na te kody dekoder nie
zareaguje. Oznacza to ¿e jeœli bêdziemy
siê bawiæ pilotem, uruchomimy go wiêcej
ni¿ 16 razy to odbiornik straci synchroni-
zacjê i trzeba bêdzie dokonaæ kolejnej
transmisji w celu zsynchronizowania i za-
dzia³ania systemu. Jeœli przekroczymy
okno kodów dozwolonych (ponad
16.000 transmisji bez ³¹cznoœci z odbior-
nikiem) to mamy powa¿ny problem bo
musimy szukaæ telefonu do serwisu…

Na rysunku 9 przedstawiono sche-

mat blokowy odbiornika. Wynika z niego,
¿e nad wszystkimi elementami czuwa
uk³ad kontrolera, synchronizowany przez
wewnêtrzny oscylator. Za pomoc¹ dwóch
linii EE

DAT

i EE

CLK

komunikuje siê on z sze-

regowym EEPROM-em, w zale¿noœci od
uk³adu umieszczonym na zewn¹trz lub
wewn¹trz uk³adu scalonego odbiornika.

Odebrane bity s¹ przechowywane

w rejestrze wejœciowym, komunikacja
z urz¹dzeniami zewnêtrznymi mo¿e
odbywaæ siê poprzez linie S0, S1 lub ma-
gistralê szeregow¹ S

DAT

, S

CLK

. Wejœcie

MCLR s³u¿y do kasowania zapamiêtanych
danych o nadajnikach. Sercem tego uk³a-
du jest oczywiœcie algorytm deszyfruj¹cy.
Odbiornik, podobnie jak nadajnik, przed
u¿yciem nale¿y zaprogramowaæ tzn. nau-
czyæ rozpoznawaæ okreœlone nadajniki.

W odró¿nieniu od nadajnika odbior-

nik pracuje ca³y czas. Podstawowy algo-

rytm pracy znajduje siê na
rysunku 10. Odbiornik
oczekuje na transmisjê
w pêtli. Po przyjêciu ca-
³ej poprawnej transmisji
(niezak³óconej) sprawdza-
ny jest numer seryjny
otrzymany w czasie trans-
misji z zapamiêtanym
w pamiêci EEPROM. Jeœli
porównanie wypad³o po-
myœlnie (odbiornik „zna”
nadajnik), to zostaje od-
szyfrowana zakodowana
czêœæ transmisji. Spraw-
dzana jest tak¿e popraw-
noϾ rozkodowanych da-
nych, oraz wartoϾ liczni-
ka synchronizacji (czy
mieœci siê w oknie 16-stu
poprawnych kodów). Je-
xœli wszystko siê zgadza,
realizowane s¹ odpowie-
dnie komendy wykonaw-
cze i algorytm powraca
do pêtli wykrywania
transmisji.

Jeœli odszyfrowane da-

ne s¹ prawid³owe, ale licz-
nik synchronizacji nie mie-
œci siê w oknie kodów w³a-
œciwych, za to mieœci siê w oknie kodów
dozwolonych, to uaktualniany jest rejestr
tymczasowy licznika synchronizacji. Gdy
sytuacja powtarza siê, zawartoœæ licznika
synchronizacji jest przepisywana do w³a-
œciwego rejestru i zrealizowane zostaj¹ ko-
mendy wykonawcze. Jeœli odszyfrowane
informacje s¹ poprawne, a odebrany licz-
nik synchronizacji wypada w oknie kodów
zabronionych, nie zostanie wykonana ¿ad-
na operacja, a algorytm powraca do wy-
krywania transmisji. Rysunek 7 przedsta-
wia pogl¹dowo dzia³anie algorytmu de-
szyfruj¹cego.

Uk³ady KeeLoq™ mo¿na programo-

waæ przy pomocy specjalistycznych pro-
gramatorów, które s¹ do nabycia u dys-
trybutorów firmy MICROCHIP™, lub pro-
gramatora mikrokontrolerów PRO MA-
TE®. Zainteresowanych bardziej szcze-
gó³owymi informacjami na temat uk³a-
dów KeeLoq™, a tak¿e innych podzespo-
³ów firmy MICROCHIP® odsy³amy
na stronê firmow¹ w Internecie:
http://www.microchip.com.

Oscylator

MCLR

S_CLK

S_DAT

EE_CLK

EEPROM

zewnêtrzna

Kontroler

Wewnêtrzna lub

EE_DAT

Deszyfrator

RFIN

67-bit Rejestr wejœciowy

Rys. 9 Schemat blokowy odbiornika – dekodera

tymczasowym

Zapisz licznik w rejestrze

TAK

Czy licznik

w 16k ?

mieœci siê

NIE

NIE

i analizuj licznik

Wykonaj komendy

TAK

mieœci siê

w 16 ?

Czy licznik

TAK

NIE

odszyfrowane

sa prawid³owe ?

Czy dane

TAK

Odszyfruj transmisjê

TAK

zgadza siê ?

seryjny

NIE

Czy numer

TAK

transmisjê ?

NIE

Czy odebrano

Start

Rys. 10 Algorytm pracy odbiornika - dekodera

à

à Maciej Matuszak

18

2/99

Kupiê lampê oscyloskopow¹ B7S4 RFT now¹
i schemat oscyloskopu ST315AII z A.E. Wro-
c³aw. Waldemar KoŸbia³, ul. P³owce 48/2,
Gdañsk 18, tel. [phone] od 16-00
do 18-00.

Chcesz dorobiæ do pensji, kieszonkowego na-
pisz. Zaopatrzenie, zbyt gwarantowany umo-
w¹. Informacja gratis. Do³¹cz znaczek za 1,1 z³.
Krystyna Wiœniewska, ul. Bytowska 31, 89-
600 Chojnice.

Sprzedam zmont. I dzia³. uk³. W obudowie:
sygn. WielodŸ. Moc 25W (NE038) (15 z³),
stroboskop (J23) (22 z³), odstr. Komarów
(7 z³), J31 (6 z³), J48 (14 z³), NE512 (5 z³) i in.
Info kop+zn (65 gr). Jakub Owsiejczuk, Ro-
chental 4, 16-050 Micha³owo.

Cyfrowe systemy radiopowiadomienia 430
MHz, zasiêg do 30 km oraz nadajniki telewi-
zyjne i radiowe. Andrzej Czarnecki, ul. W. Pola
13/169 41-207 Sosnowiec, tel [phone]-
09.

Du¿a firma zatrudni du¿¹ iloœæ cha³upników -
od zaraz. Wiek, adres nieistotne. Napisz: £u-
kasz Plewa oœ. Na Skarpie 5/37 34-400 Nowy
Targ (Adres + 3 z³).

Sprzedam p³ytki
urz¹dzenia do
³¹cznoœci po prze-
wodach sieci
220 V. Cena 30
z³. SP3JCG. Hen-
ryk Wydmuch,
W i c h r o w e
Wzgórza 33/10,
61-690 Poznañ,
tel. (0-601) 58-
31-30.

Sprzedam multi-
metr cyfrowy
YF3180 z holste-
rem i sond¹ tem-
peraturow¹ typu
K oraz luŸne eg-
zemplarze Radio-
elektronika. Wy-

kaz przeœlê po otrzymaniu zaadresowanej ko-
perty ze znaczkiem. Henryk Tyburcy, ul. Bala-
tona 6/20, 01-494 Warszawa

Sprzedam profesjonalne wykrywacze metali
(supernowoœæ) PI z rozró¿nianiem. Zasiêg
w gruncie: moneta 35 cm, he³m. wojsk. 130
cm, max 2,5 m. PI ramowe z rozró¿nianiem,
zasiêg 5m., 8 wersji. Zbigniew Nowak, ul. Le-
œna 7e/3, 42-300 Myszków.

Sprzedam stab. Magnet. ST2000.5 obc. 1 kW,
transformatory sieciowe ró¿ne, lampy typowe
i nietypowe, amperomierze i woltomierze ta-
blicowe, dowolne parametry, silniki trójfaz.
0,6 kW 1350 obrot/min. Jerzy Falkiewicz, ul.
Smolki 19/42, 14-202 I³awa.

Sprzedam oscyloskop sowiecki H-313 70 z³, li-
tewski OP-1 50 z³. Oba posiadaj¹ instrukcje
w Jêzyku polskim i schematy. Mieczys³aw Trza-
skacz, ul. £ódzka 39/33, 97-300 Piotrków Try-
bunalski, tel. [phone].

Kupiê tanio multimetr, schemat +opis trans-
cejwera CB KF odbiornika FM PE 8 do 11
1998. Sprzedam zamieniê schematy odbiorni-
ków TV radiowych i innych. Szymon Kupiñski
Chojny 13 62-600 Ko³o

Sprzedam wzmacniacz w. cz. 50W. wzmac-
niacz antenowy radiotelefon oraz odbiornik
nas³uchowy. Wszystko na pasmo 2M. Kania
Marcin Luszowice ul Pawia 5 32-500 Chrza-
nów tel. [phone]

19

2/99

Gie³da „Praktycznego Elektronika”

Pocz¹wszy od numeru 11/98 wprowadziliœmy my now¹ rubrykê

bezp³atnych og³oszeñ drobnych. Mamy nadziejê, ¿e rubryka ta przys³u-
¿y siê naszym Czytelnikom, którzy bêd¹ chcieli sprzedaæ, kupiæ lub wy-
mieniæ podzespo³y elektroniczne, urz¹dzenia pomiarowe, schematy,
literaturê itp.

Zasady zamieszczania og³oszeñ drobnych

1. Bezp³atne og³oszenia drobne przyjmowane s¹ wy³¹cznie od osób

fizycznych.

2. Treœæ og³oszenia mo¿e dotyczyæ sprzeda¿y, kupna, wymiany lub

innych propozycji zwi¹zanych z bran¿¹ elektroniczn¹.

3. Og³oszenia drobne zawieraj¹ce nie wiêcej ni¿ 180 znaków przyj-

mowane s¹ wy³¹cznie na aktualnych kuponach zamieszczanych
w „Praktycznym Elektroniku”.

4. Kupon zawiera 180 kratek które nale¿y wype³niæ du¿ymi drukowany-

mi literami, z zachowaniem odstêpu jednej wolnej kratki pomiêdzy
wyrazami.

5. Og³oszenia mo¿na nadsy³aæ na adres redakcji:

„Praktyczny Elektronik”, ul. Jaskó³cza 2/5, 65-001 Zielona Góra,
koniecznie z dopiskiem GIE£DA PE.

GIE£DA

AD148 - pamiêci EPROM - D - RAM, stacje
dysków 5 cali, 3 cale,- mikroprocesory - np:
80....Z80 TMS9901DL40, sprzedam. Cena do
uzgodnienia. tel:[phone]

Kupiê ma³¹, sprawn¹ lampê oscyloskopow¹
6£01I prod. by³ego ZSRR w cenie do 20 z³
W³adys³aw Rewak ul Wlk. Niedzwiedzicy 18/8
59-220 Legnica tel. [phone]

Sprzedam Radioelektronika 98 ca³y rocznik po
4 z³ sztuka Kupiê uk³ad scalony MC 1210 1 szt.
Jan Sulich Sokolnik 3 14-420 M³ynary

Kupiê sprawne kwarce od 8,000 do 8,900
MHz oraz od 33,300 do 37,400 MHz. Zawsze
aktualne. Andrzej Jagie³³o P³ock 09-402
ul. 3-go Maja 35/79

Komputerowy spis wszystkich roczników PE EP
EDW EE RE od 89. Katalogi w Access lub Excel
Win 95 1 dyskietka ³atwe wyszukiwanie arty-
ku³ów na okreœlony temat. Cena 12 z³ + op³a-
ta pocztowa Mariusz Dulewicz ul. Kr. Jadwigi
9b/5 76-150 Dar³owo tel.[phone]

Bogata oferta elementów w czêœciach prod.
WNP - tranzystory KT / 2T9XXX 2P / KP9XX,
arsenkowe 3P3xx, tanie stabilizatory 78LXX
79LXX LM317 TL431 preskalery K1935EXDI
ODY BWCZ info kop. +znacz. Tadeusz Sienkie-
wicz UL Ksiêcia Janusza 41/43 m 10 01-452
Warszawa tel/fax [phone]

Kupiê do Amigi 600 rozszerzenie pamiêci
1 lub 2 MB oraz ciekawe programy na dys-
kietkach g³ównie gry. Proszê o oferty z cen¹.
Janusz £ukasiewicz Boratyn 119 37-561 Ch³o-
pice

Sprzedam oscyloskop C1-54 -200z³, czêsto-
œciomierz laboratoryjny PFL-16A -200 z³, wol-
tomierz W7-17 m. cz. w. cz. do 1 GHz - 40 z³,
Amiga CD32 +osprzêt -250 z³, sprzêt Sony
tanio Krzysztof Szczepañski Legnica
tel. [phone]

Sprzedam grê telewizyjn¹ „Pegasus” komplet
+ 2 cartridge cena 80 z³ Rafa³ Kaszecki 82-
420 Ryjewo ul Grunwaldzka 80 tel. 055 277
43 43

Sprzedam czêœci elektroniczne nowe i u¿ywa-
ne. WiadomoϾ pod numerem tel. 032
2174414 po godz. 21.00

Kupiê schemat oscyloskopu OS150 Ireneusz
Koœció³ek Szarów 112 32-014 Brzezie tel. 012
284 25 51

Bardzo pilnie kupiê filtry ceramiczne 5,74
MHz i filtry kubkowe 7x7 120, 126, 128, 513.
Marcin B³aszczykowski ul. Boh. Monte Cassino
15/10 Sopot 81-704 tel. [phone] dzwoniæ
po godzinie 18.00

Kupiê TMS-3763, TMS-4464x2 sprzedam
TDA-3730, 3780,2740, 3760, 3755,
5651,5660,3771 4440, SDA-5640, 3202,
SL-9100, TVA-2000, TMS-1000,L-272, 293.
Bart³omiej Lewko ul. Pogodna 14 22-670
Be³¿ec

Detektywistyczna elektronika aktywatory urz¹-
dzeñ o nieograniczonym zasiêgu, logistyka.
Porady Zbigniew Alama ul. Globusowa 16/10
02-436 Warszawa tel/fax [phone]

Kupiê schemat i instrukcje oscyloskopu mini 5
lub ksero. Andrzej Maciasz ul. Kozielska 85/35
44-121 Gliwice

Wykrywacze metali schematy p³ytki sondy
komplety elementów sprzedam - kupiê - wy-
mieniê info gratis kopert¹ zwrotn¹ schemat
i instrukcjê obs³ugi ADS-7 zdecydowanie kupiê
Sylwester Królak ul K. Wyki 19/6 75-329 Ko-
szalin tel. [phone]

Poszukujê instrukcji lub schematu zasilacza typ
5371 produkcji Unitra Cemi Szczytno (ewentu-
alnie typ 5372 lub wy¿ej) tel. [phone]
od 8.00 do 14.00

Kupiê panel do radia samochodowego Philips
model 741 Zbigniew Gawron 31-273 Kraków
ul Bat. Ska³a 8/61 (012) 633 03 86

Chcesz dorobiæ do pensji, kieszonkowego ! Na-
pisz. Zaopatrzenie, zbyt gwarantowany umo-
w¹. Informacja gratis. Do³¹cz znaczek za 1,1 z³
Krystyna Wiœniewska 89-600 ul Bytowska 31

Xero ciekawych artyku³ów, wykazy. min.
sprzêt komputerowy, firmy elektroniczne.
Sprzedam wymieniê po konkurencyjnych ce-
nach. Info listownie Jacek P³ochocki Leontyna
9a 05-306 Jakubów

Wykrywacze metali o zasiêgu 4,5 m typu PI
i VLF sprzedam. Dokumentacjê wykrywaczy
kupiê, sprzedam, zamieniê. Pomogê urucho-
miæ wykrywacz. Naprawiê zepsuty detektor.
tel. [phone]

Sprzedam uk³ady Sanyo LC7267 cena 10 z³,
KA2263 cena 3z³. Kontakt: Bury Robert ul
Grudzi¹dzka 9/21 11-040 Dobre Miasto

Wyprzedam dekodery Pal-Secam na
TDA4555: Jowisz - wymienne za
MD2007/MD2008 - 20 z³/szt i Helios - wym.
za MD2021 - 18 z³/szt Wiêcej = taniej !!!
Oferty info. :kop+znaczek. Grzegorz Zubrzycki
ul Zgierska 110/120m 211 91-303 £ódŸ

Sprzedam tuner satelitarny AVT 66 bez
g³owicy c. 200 z³. Zmontujê urz¹dzenia na
zamówienie lub z powierzonych elementów.
Miros³aw Mucha Szczekarków 94 21-100
Lubartów

Przyjmê monta¿ elektroniczny lub sta³¹ pracê
na radiostacjach w ³¹cznoœci lub podobnie.
Posiadam uprawnienia. Tel. po godzinie
20.00 0602 534 845

Zmieniacz g³osu (wy¿szy, ni¿szy, robota,
dr¿¹cy - regulacja) zmont. i uruchomiony na
p³ytce, zas. 6V (doskona³a zabawa!!!) Zamów
jeszcze dziœ na kartce pocztowej - 50 z³
(z wysy³k¹). To jest super !! Dariusz Knull ul.
Rymera 4a/5 41-800 Zabrze

Sprzedam koñc. mocy MOS 100 do 300 W. b.
ma³e p³ytki (SDM). Uruchomione. Równie¿
modu³y zasilacza. Niedrogo ! tel. [phone]
07

Sprzedam CB-Radio 80-kana³owe kieszon-
kowe Albrecht AE-2980, skaner rêczny
20 kana³owy 66-51 2 MHz, magnetowid
wysokiej klasy z pilotem, multimetr M-4650
4,5 cyfrowy, Amigê 500 + RAM. Arkadiusz
Dobrzañski tel. [phone]

Kit K3501 przetwornica napiêcia 12/24 V na
220 V moc 300W c.110z³ zmontowany
i uruchomiony c.140 z³ Zastosowanie -
zasilanie urz¹dzeñ typu audio i video
z akumulatora. Miros³aw Mucha Szczekarków
94 21-100 Lubartów

Sprzedam roczniki Radioamatora i Krót-
kofalowca z lat 1972 - 1997, oscyloskop
pasmo od 0 do 2 MHz, miernik
czêstotliwoœci 0 -50 MHz, antena pionowa
12AVQ 14 - 21 - 28 MHz Wies³aw
Maækowiak ul. Rejtana 48/3 64-100 Leszno

Kupiê niedrogo stacjê dysków do C64 EW
zamieniê na 3 roczniki EDW lub Praktyczny
Elektronik EW za oscyloskop OMk 3M.
Poszukujê ksi¹¿ek i literatury oraz
programów na kasetach lub dysk na C64.
Krzysztof Chmielewski Zabianka 9 08-504
gm. U³¹¿

Sprzedam filtr antenowy z preselektorem RX
do „Digitala 942”, nieu¿ywany, cena do
uzgodnienia. A. Bronicki ul. Zygmunta
Augusta 17a/9 , 59-700 Boles³awiec

W po³owie ferii zimowych zapraszamy na
zlot u¿ytkowników C-64 „North Party v.3”
w Bartoszycach. Odbêdzie siê on
w Bartoszyckim Domu Kultury. Szczegó³y
o Copy Party u organizatora. Marek Binkul
ul. Krzywa 12 11-200 Bartoszyce tel. 0603
30 33 25

Stroboskopy dyskotekowe praca ci¹g³a 12 h
cena 50 z³/szt. Za³¹czane drog¹ radiow¹ za-
siêg 30 metrów Nieograniczony czas pracy
pilot wielkoœci pude³ka od zapa³ek cena 150
z³/szt Kamil Chotkiewicz ul Konstytucji 55/2
41-208 Sosnowiec

20

2/99

Zbli¿amy siê ju¿ do koñca tego cy-

klu – wielu pomyœli nareszcie. Przewi-
dziany jest on w³aœciwie dla nowych en-
tuzjastów elektroniki, których mam
nadziejê nie zniechêci. Zaczyna jednak
trochê przypominaæ niekoñcz¹ce siê se-
riale telewizyjne. W przedostatniej czê-
œci przedstawiam wiadomoœci dotycz¹ce
pamiêci pó³przewodnikowych – istotne-
go elementu wielu urz¹dzeñ elektro-
nicznych.

Zadaniem pamiêci jest przechowy-

wanie informacji. W elektronice cyfro-
wej informacj¹ bêdzie stan napiêcia
okreœlaj¹cy stan logiczny. Uk³ady cyfro-
we przetwarzaj¹ i przechowuj¹ (pamiê-
taj¹) informacje w postaci binarnej
(0 – 1). Informacje przetwarzane musz¹
byæ wczeœniej zapamiêtane. Wynik prze-
twarzania tak¿e bêdzie zapamiêtany.
Uk³ady s³u¿¹ce do tego celu nazywane
s¹ rejestrami i s¹ istotnymi dla dzia³ania
mikroprocesorów i komputerów.

Pamiêci¹ bêdziemy nazywali wy-

dzielony uk³ad s³u¿¹cy do przechowy-
wania wiêkszej iloœci informacji. Ele-
mentarne informacje przechowywane
s¹ w tzw. komórkach pamiêci. Z pozna-
nych dotychczas elementów uk³adów
logicznych, najbardziej nadaj¹ siê do za-
pamiêtania stanu logicznego przerzutni-
ki bistabilne. Przyk³adem uk³adu pamiê-
ci jest rejestr przesuwny prezentowany

w poprzednim odcinku. Charaktery-
styczne dla niego jest wyprowadzanie
informacji w sposób szeregowy.

Istotnym zagadnieniem dotycz¹cym

pamiêci jest mo¿liwoœæ zapisania infor-
macji w okreœlonym miejscu jak i jej po-
branie. Wymaga to uporz¹dkowania
rozmieszczenia komórek i realizacji tzw.
adresowania, czyli wskazywania komór-
ki do zapisu lub odczytu informacji.

Pierwszym kryterium podzia³u pa-

miêci jest sposób wprowadzania i wy-
prowadzania danych. Mo¿e byæ on sze-
regowy lub równoleg³y. Z tym wi¹¿¹ siê
ró¿ne struktury pamiêci: szeregowa
i matrycowa.

Struktura szeregowa wystêpuje

w rejestrze przesuwnym. Do tego rodza-
ju pamiêci nale¿¹ tak¿e rejestry zbudo-
wane z elementów o tzw. sprzê¿eniu ³a-
dunkowym (CCD). Struktura matrycowa
pokazana jest na rysunku 1.

Zasadniczym blokiem pamiêci ma-

trycowej jest matryca pamiêci zawiera-
j¹ca uporz¹dkowane komórki pamiêci.
Komórki te rozmieszczone s¹ na p³a-
szczyŸnie np. uk³adu scalonego i ich po-
³o¿enie mo¿na okreœliæ za pomoc¹
wspó³rzêdnych X i Y (rys. 2). Adres ko-
mórki sk³ada siê wiêc z dwóch czêœci.
Czêœæ X wybiera przez dekoder X wier-
sze (poziomo) w jakich rozmieszczone
s¹ komórki, a czêœæ Y przez dekoder Y
wybiera kolumny (pionowo). Dane s¹
wprowadzane lub wyprowadzane z pa-
miêci przez uk³ad we/wy.

Dostêp do komórek pamiêci z szere-

gowym wyprowadzaniem informacji
jest utrudniony i zale¿y od miejsca po³o-
¿enia komórki. Od miejsca po³o¿enia
komórki zale¿y czas uzyskania wiado-
moœci. Przy równoleg³ym wyprowadza-
niu wiadomoœci czas uzyskania informa-
cji nie zale¿y od umiejscowienia komór-
ki pamiêci.

Innym kryterium podzia³u jest mo¿-

liwoϾ wielokrotnego zapisu informacji
do pamiêci. St¹d bierze siê podzia³ na
pamiêci o dostêpie swobodnym RAM
i pamiêci tylko do odczytu ROM.

Pamiêæ RAM umo¿liwia wielokrotny

zapis i odczyt informacji podczas nor-
malnego dzia³ania. Gorzej jest z trwa³o-
œci¹ zapisanej informacji. Czêœæ pamiêci
RAM wymaga jej odœwie¿ania, a wszyst-
kie trac¹ zapisane dane po wy³¹czeniu
zasilania (wyj¹tek stanowi¹ tzw. nieulot-
ne pamiêci RAM).

Pamiêci ROM natomiast przecho-

wuj¹ zapisane informacje w sposób
trwa³y. Informacje te mo¿na wielokrot-
nie odczytywaæ. Zapis jest operacj¹ jed-
norazow¹ lub co najmniej utrudnion¹.
Do podstawowych parametrów pamiêci
nale¿¹:
– pojemnoœæ, okreœlaj¹ca maksymaln¹

iloœæ informacji (liczon¹ w bajtach lub
bitach), jaka mo¿e byæ przechowywa-
na w pamiêci;

– czas dostêpu, odstêp czasu od chwili

wystawienia adresu komórki pamiêci
do uzyskania danych na wyjœciu pa-
miêci (liniach danych);

– organizacja pamiêci, d³ugoœæ s³owa

zapisywanego w jednej komórce pa-
miêci (pod jednym adresem), liczona
w bitach. Czêsto podawana jest jako
iloczyn d³ugoœci s³owa i iloœci ko-
mórek.

Mo¿na podzieliæ na dwie zasadni-

cze grupy: pamiêci dynamiczne DRAM
i pamiêci statyczne SRAM.

Elektronika inaczej cz. 37 –

pamiêci pó³przewodnikowe

we/wy

Uk³ad we/wy

Matryca
Pamiêci

Dekoder X

Adres X

Dekoder Y

Adres Y

Rys. 1 Pamiêæ matrycowa

Struktura i podzia³ pamiêci

Komórka

Pamieci

X

Y

Rys. 2 Matryca pamiêci

Pamiêci RAM

Linia bitow

Linia s³owa

Rys. 3 Komórka pamiêci dynamicznej (1 bit)

21

2/99

Komórka pamiêci statycznej wyko-

rzystuje przerzutnik bistabilny. Do jego
realizacji w uk³adzie scalonym wymaga-
ne jest zastosowanie kilku tranzystorów.
Powoduje to doœæ du¿e wymiary komór-
ki i w efekcie zmniejsza pojemnoœæ mo¿-
liw¹ do uzyskania z okreœlonej po-
wierzchni uk³adu scalonego. Zalet¹ pa-
miêci statycznej jest utrzymywanie za-
wartoœci przez ca³y czas zasilania
bez koniecznoœci odœwie¿ania. Wad¹,
niestety wysoka cena i stosunkowa ma-
³a pojemnoœæ.

Pamiêci dynamiczne powsta³y dla

uzyskania tanich pamiêci o du¿ej po-
jemnoœci. Komórka takiej pamiêci wy-
korzystuje tylko jeden tranzystor (rys. 3).
Informacja zapamiêtywana jest w posta-
ci ³adunku elektrycznego (napiêcia) na
pojemnoœci.

Informacja podawana na liniê bi-

tów jest zapisywana w kondensatorze
C po podaniu napiêcia dodatniego na
liniê s³owa – bramkê tranzystora. Od-
czyt informacji z linii bitów nastêpuje
po podaniu napiêcia na liniê s³owa. Ma-
³a wartoœæ pojemnoœci (u³amki pF)
i up³ywnoœci powoduj¹ roz³adowanie

siê pojemnoœci i stopniow¹ utratê infor-
macji. Dla jej podtrzymania niezbêdne
jest tzw. odœwie¿anie Polega ono na cy-
klicznym odczycie komórek pamiêci.
Realizuje to zwykle specjalny uk³ad od-
œwie¿ania. Odœwie¿anie komplikuje ko-
rzystanie z pamiêci dynamicznej, ale
du¿e pojemnoœci przy niskich kosztach
s¹ istotnym atutem.

W³aœnie pamiêci dynamiczne stano-

wi¹ podstawow¹ pamiêæ RAM mikro-
komputerów. Nowoczesne pamiêci dy-
namiczne osi¹gaj¹ czasy dostêpu rzêdu
60 ns przy pojemnoœciach 64 Mb (me-
ga bitów). Pojemnoœci pamiêci RAM po-
daje siê zwykle w bitach (1 kb – 1024
bity, 1 Mb – 1024 kB). Zwiêksza siê czas
miêdzy kolejnymi odœwie¿eniami (kilka-
dziesi¹t ms). Specjalne sposoby wyko-
rzystania pamiêci tzw. synchronicz-
ne (SDRAM) pozwalaj¹ na obni¿enie
efektywnego czasu dostêpu. Modu³y
pamiêci SDRAM, nazywane DIMM pra-
cuj¹ z czêstotliwoœciami zegara ponad
100 MHz.

Pamiêci statyczne pocz¹tkowo po-

siada³y bardzo du¿e czasy dostêpu. Roz-
wój technologii pó³przewodników spra-
wi³, ¿e spad³y one do rzêdu 6 ns. Stoso-
wane s¹ do realizacji tzw. pamiêci CA-
CHE stanowi¹cych w mikrokomputerach
pomost miêdzy bardzo szybkim mikro-
procesorem i stosunkowo powoln¹ pa-
miêci¹ dynamiczn¹. Rozwi¹zanie to po-
dyktowane jest wysok¹ cen¹ i mniejszy-
mi pojemnoœciami pamiêci statycznych.
Uk³ady scalone pamiêci dynamicznych
posiadaj¹ zwykle organizacjê bitow¹
(1 bit). Pamiêci statycznych natomiast
bajtow¹ (do 8 Bajtów – 64 bity). Aktu-
alnie s¹ stosowane pamiêci dynamicz-
ne w formie modu³ów o organizacji
64 bitów.

Do pamiêci RAM doprowadzany

jest adres, sygna³y steruj¹ce CE, R/W
(zapis W lub odczyt R) oraz dane (rys 4).
Adres, podawany liniami adresowymi

s³u¿y do wyboru komórki, do której zo-
stanie zapisana informacja lub ,z której
zostanie odczytana. Sygna³ steruj¹cy CE
uaktywnia pamiêæ, tzn. do³¹cza j¹ do li-
nii adresowych i danych. Mo¿e s³u¿yæ
do wyboru bloku pamiêci (tzw. strony).
Na strony mo¿e byæ podzielona du¿a
pamiêæ. Wtedy czêœæ linii adresowych,
za pomoc¹ dekodera adresów wybiera
blok pamiêci, a pozosta³e linie adreso-
we wybieraj¹ komórkê pamiêci. Istniej¹
pamiêci z dwukierunkow¹ lini¹ danych
lub z dwoma jednokierunkowymi (zapis–
odczyt). Iloœæ linii danych zale¿y od d³u-
goœci s³owa. Linie adresowe czêsto s¹
multipleksowane – najpierw podawany
jest adres wiersza a póŸniej kolumny.
Pozwala to przy ograniczonej iloœci wy-
prowadzeñ na zaadresowanie wiêkszej
iloœci komórek.

Powszechnie stosowane s¹ pamiêci

z dwukierunkow¹ lini¹ danych. Nowo-
czesne pamiêci z dwoma liniami jedno-
kierunkowymi umo¿liwiaj¹ jednoczesny
odczyt i zapis. Stosowane s¹ w kartach
graficznych mikrokomputerów jako tzw.
Video RAM (VRAM).

Pojedyncze uk³ady scalone pamiêci

mog¹ byæ ³¹czone w bloki o ¿¹danej
organizacji (d³ugoœci s³owa). Wejœcia
steruj¹ce i adresowe s¹ wtedy ³¹czone
równolegle. Rysunek 5 przedstawia w³a-
œnie blok pamiêci RAM o organizacji
8 bitowej i pojemnoœci 1 kB (1024 Baj-
ty, 1 Bajt – to 8 bitów).

Oddzieln¹ grupê pamiêci RAM

o w³aœciwoœciach zbli¿onych do pamiêci
ROM s¹ tzw. nieulotne pamiêci RAM.
Zazwyczaj s¹ to pamiêci statyczne,
których komórki mog¹ byæ zapisywane
wielokrotnie i ich zawartoϾ utrzymuje
siê nawet po wy³¹czeniu zasilania. Jed-
nym z przyjêtych oznaczeñ pamiêci nie-
ulotnych jest skrót NVRAM. Wykonywa-
ne s¹ tak¿e w wersjach z szeregowym
lub równoleg³ym wyprowadzaniem da-
nych. Wersja z szeregowym wyprowa-
dzaniem danych stosowana jest z tzw.
magistral¹ I

2

C do zapamiêtywania na-

staw w sprzêcie powszechnego u¿ytku
(wie¿e audio, telewizory itp.).

Pod tym pojêciem mieœci siê du¿a

ró¿norodnoœæ wersji pamiêci sta³ych,
³¹cznie z pamiêciami elektrycznie kaso-
wanymi. Charakterystyczn¹ cech¹ pa-
miêci ROM jest ewentualna mo¿liwoœæ
kasowania ca³ej jej zawartoœci. Pamiêæ

D0

R/W

Dane

CE

DI

Adres

b)

R/W

CE

Dane

DI/O

Adres

a)

Rys. 4 Pamiêci RAM

D7

D0

Wybór

bloku

Odczyt

Zapis

DI/0

CE

R/W

R/W

CE

DI/0

A0÷A9

Rys. 5 Blok Pamiêci RAM o organizacji 8 bitowej

Pamiêci ROM

22

2/99

RAM pozwala na modyfikacjê zawarto-
œci dowolnej komórki przy zachowaniu
zawartoœci innych komórek.

Jedna z wersji pamiêci ROM progra-

mowana jest w procesie produkcyjnym
u producenta pamiêci. Przy produkcji
uk³adów scalonych u¿ywa siê tzw. masek
(szablonów) i jedna z masek zawiera w³a-
œnie rozmieszczenie informacji, które
w sposób trwa³y s¹ zapisywane we wnê-
trzu uk³adu scalonego. St¹d pochodzi
okreœlenie pamiêci programowanych
mask¹, które tak¿e nazywane s¹ pamiê-
ciami ROM. Wykonywane s¹ w technolo-
gii MOS, a zapis informacji polega
na zmianie gruboœci izolacji miêdzy
bramk¹ a kana³em. Osi¹gaj¹ pojemnoœci
rzêdu 1 Mb.

Kolejna wersja umo¿liwia jednokrot-

ny zapis informacji bez mo¿liwoœci skaso-
wania i modyfikacji zawartoœci komórek.
Programowanie mo¿e byæ zrealizowane
przez u¿ytkownika z wykorzystaniem
specjalnego programatora. Polega na
przepalaniu pr¹dem siatki delikatnych
po³¹czeñ. Odmiana ta nazywana jest pa-
miêci¹ PROM. Wykonywane s¹ w tech-
nologii bipolarnej, czemu zawdziêczaj¹
du¿¹ szybkoœæ (ma³y czas dostêpu) ale
jednoczeœnie charakteryzuj¹ siê ma³¹ po-
jemnoœci¹.

Pamiêci EPROM podobnie jak po-

przednie mog¹ byæ programowane przez
u¿ytkownika. Ich istotn¹ cech¹ jest mo¿-
liwoœæ skasowania zawartoœci komórek
i ich ponowne zaprogramowanie. Kaso-
wanie pamiêci EPROM odbywa siê przez
naœwietlenie promieniami ultrafioleto-
wymi. Proces ten jest nieco uci¹¿liwy ze
wzglêdu na d³ugi czas naœwietlania pod-
czas kasowania (10÷30 min). Podstawo-
wym elementem komórki pamiêci
EPROM jest tranzystor polowy MOS z do-
datkow¹ tzw. swobodn¹ bramk¹.

Tranzystor ten posiada dwie bramki

polikrzemowe, z których jedna posiada
wyprowadzenie a druga tzw. swobodna
nie jest po³¹czona(rys. 6). Bramka swo-
bodna mo¿e jednak zostaæ na³adowana
w sposób trwa³y przy odpowiednim na-

piêciu na drenie i bramce podczas pro-
gramowania. £adunek elektryczny
bramki swobodnej decyduje o zachowa-
niu siê tranzystora jako przewodz¹cego
(0 logiczne) lub nieprzewodz¹cego (1).
Naœwietlanie ultrafioletem wyrównuje
³adunki wszystkich bramek swobodnych
czyli kasuje zapisan¹ informacjê. Charak-
terystyczn¹ cech¹ pamiêci EPROM jest
przezroczyste okienko do kasowania. Po-
jemnoœci osi¹gaj¹ rz¹d 1 Mb. Czasy do-
stêpu s¹ du¿e – rzêdu setek ns.

Postêpem w dziedzinie pamiêci sta-

³ych by³o wprowadzeni pamiêci
EEPROM i EAROM. Pierwsze posiadaj¹
mo¿liwoœæ kasowania elektrycznego,
przy czym mo¿liwe jest stopniowe skaso-
wanie ca³ej zawartoœci. Drugie umo¿li-
wiaj¹ kasowanie selektywne czêœci za-
wartoœci. Kasowanie zawartoœci polega
na wpisaniu nowej wartoœci np. 0 do
wszystkich komórek – wymaga jednak
te¿ doœæ d³ugiego czasu. Wad¹ tej grupy
pamiêci jest du¿y czas dostêpu.

Ostatnio na znaczeniu zyskuje nowa

grupa pamiêci sta³ych tzw. FLASH ROM.
Pamiêci te posiadaj¹ mo¿liwoœæ szybkie-
go skasowania ca³ej zawartoœci jednym
impulsem elektrycznym. Powszechnie
stosowane s¹ one jako pamiêci sta³e mi-
krokomputerów tzw. BIOS, co pozwala
na jego uaktualnianie. Wyposa¿ane s¹
w nie najnowsze wersje mikrokompute-
rów jednouk³adowych. Osi¹gaj¹ pojem-
noœci 2 MB przy czasie dostêpu 100 ns.

Uk³ady scalone pamiêci ROM posia-

daj¹ najczêœciej organizacjê bajtow¹, co
oznacza d³ugoœæ s³owa wynosz¹c¹ 8 bi-
tów. przyk³adowe symbole pamiêci
ROM przedstawia rys. 7.

Do pamiêci ROM (PROM i EPROM)

doprowadzone s¹ linie adresowe, sygna³
steruj¹cy CS i wyprowadzone linie da-
nych o iloœci zale¿nej od d³ugoœci s³owa.
Nie ma tu sygna³ów zapis/odczyt, ponie-
wa¿ s¹ to pamiêci tylko do odczytu. Sy-
gna³ CS s³u¿y do uaktywniania pamiêci
czyli do pod³¹czania jej wyjœæ do linii da-
nych. Jest to równowa¿ne odczytowi da-
nych z pamiêci sta³ej (ROM). Pamiêæ
EPROM posiada dodatkowe wypro-
wadzenie s³u¿¹ce do do³¹czania napiê-
cia zasilaj¹cego przy programowaniu
(PGM).

Dotyczy oznaczeñ uk³adów scalonych

pamiêci. Panuje w tej dziedzinie du¿a ró¿-
norodnoœæ zale¿nie od upodobañ produ-

centa. Mo¿na dopatrzyæ siê pewnych
cech wspólnych. Pocz¹tek oznaczenia to
grupa 2÷3 liter okreœlaj¹ca producenta,
zastosowanie pamiêci (cywilne – militar-
ne), zakres temperatur otoczenia. najwa¿-
niejsze jest oznaczenie cyfrowe, poniewa¿
zawiera zwykle pojemnoœæ pamiêci.

W przypadku pamiêci dynamicz-

nych RAM zawiera ono organizacjê (d³u-
goœæ s³owa) i iloœæ s³ów wyra¿on¹
w k (kilo s³owach - 1024). Kolejne cyfry
oznaczaj¹ najczêœciej czas dostêpu. Np.
4164-150, to pamiêæ o organizacji 1 bit,
zawieraj¹ca 64 kilo s³owa 1 bitowe czyli
64 kb. Czas dostêpu wynosi 150 ns. In-
ne oznaczenie: 44256-70, to pamiêæ
o organizacji 4 b, zawieraj¹ca 256 kilo
s³ów (1 Mb) i czasie dostêpu 70 ns. Tru-
dniej jest rozszyfrowaæ parametry modu-
³ów pamiêci, zw³aszcza popularnych
modu³ów DIMM. Przeciêtny u¿ytkownik
musi zdaæ siê na informacje sprzedawcy.
Nie podaje siê dla nich czasów dostêpu
a jedynie czêstotliwoœæ zegara: 66 MHz
(LX) lub 100 MHz (BX). Oznaczenia lite-
rowe LX i BX pochodz¹ od oznaczeñ tzw.
chip setów produkcji firmy Intel i stoso-
wanych w mikrokomputerach PC.

Oznaczenie pamiêci ROM zawiera

najczêœciej zaszyfrowany numer uzgo-
dniony miêdzy producentem i zamawia-
j¹cym. W oznaczeniu pamiêci EPROM
znajduje siê pojemnoœæ wyra¿ona w kb.
Domyœlaæ siê trzeba organizacji bajtowej
i czasu dostêpu. Przyk³adowo 2732 to
oznaczenie pamiêci EPROM o pojemnoœci
32 kb lub 4 kB, wykonanej w technologii
MOS. Wykonanie w technologii CMOS za-
wiera dodatkowo literê C - 27C32.

à

à Ci¹g dalszy w nastêpnym numerze.

bramka

swobodna

Pod³o¿e p

Si02

D

+

n+

S

n+

G

Rys. 6 Komórka pamiêci EPROM

CS

Dane

D7

EPROM

PGM

D0

Adres

b)

D7

CS

D0

Dane

Adres

PROM

a)

Rys. 7 Pamiêci ROM

Oznaczenia pamiêci

23

2/99

Wzmocnienie
(prze³¹czane):

– 21,375 V/V
– 10,69 V/V
– 4,275 V/V

Dzielnik wejœciowy
(prze³¹czany):

– 1:1
– 1:10
– 1:100

Maksymalne napiêcie
wejœciowe

– (1:100) 50 V

ss

Rezystancja wejœciowa

– 1 MW

Pojemnoœæ wejœciowa

– 25 pF

Zakres napiêæ
wyjœciowych

– 1,5÷3,3 V

Rezystancja wyjœciowa

– 150 W

Pasmo czêstotliwoœci

– 40 MHz

Napiêcie zasilania
(czêœæ cyfrowa)

– ±5 V

Napiêcie zasilania
(czêœæ analogowa)

– ±6 V

Pobór pr¹du:

– (+5 V) 20 mA
– (-5 V) 5 mA
– (+6 V) 30 mA
– (-6 V) 25 mA

Rozwi¹zanie wzmacniacza wzorowane

jest na tradycyjnych uk³adach stosowanych
w oscyloskopach analogowych. Jako pod-
stawowy cz³on wzmacniaj¹cy wykorzystano
szerokopasmowy wzmacniacz symetryczny
NE592N8 Philipsa. Na schemacie bloko-
wym oznaczony jest on symbolem W.

Do prze³¹czania obwodów wzmacnia-

cza zastosowano multipleksery analogowe
CMOS (M1÷M6). Jedynie do prze³¹czania
obwodu wejœciowego wykorzystano styki
przekaŸnika, ze wzglêdu na mo¿liw¹ w tym
miejscu wartoœæ miêdzyszczytow¹ napiêcia
oko³o 50 V. Prze³¹czniki sterowane s¹ stana-
mi logicznymi z wyjϾ dekodera. Poziom
wysoki powoduje w³¹czenie odpowiednie-
go ³¹cznika. Jedynie ³¹cznik M6 jest za³¹czo-
ny przy poziomie niskim OW, podaj¹c sy-
gna³ wyjœciowy na wyjœcie wzmacniacza.

Sygna³ wejœciowy podawany jest do

prze³¹cznika W1 do³¹czonego do kondensa-
tora C. Zwarcie kondensatora powoduje po-
dawanie sk³adowej sta³ej napiêcia wejœcio-
wego. Rozwarcie natomiast eliminuje sk³a-
dow¹ sta³¹. Prze³¹cznik W2 umo¿liwia od³¹-
czenie sygna³u wejœciowego i zwarcie wej-
œcia wzmacniacza do masy co pozwala na
ustawienie osi poziomej odpowiadaj¹cej
napiêciu 0 V na ekranie.

Styki przekaŸnika P pokazane s¹ w po-

zycji w³¹czonej – odpowiada to wy³¹czeniu
obu dzielników 1:10. Sygna³ wejœciowy
w proporcji 1:1 jest bezpoœrednio podawa-
ny na wejœcie wtórnika symetrycznego. Roz-
warcie styków P i zwarcie styków M1 w³¹cza
dzielnik 1:10. Napiêcie wejœciowe podzielo-
ne w takiej proporcji jest doprowadzane do
wtórnika. Zwarcie styków M2 przy rozwar-
tych stykach M1 i P wprowadza dwa dziel-
niki 1:10 daj¹ce razem podzia³ napiêcia
wejœciowego 1:100.

Zadaniem wtórnika symetrycznego jest

zwiêkszenie rezystancji wejœciowej wzmac-
niacza i dopasowanie wymaganej rezystan-
cji wejœciowej 1 MW do ma³ej rezystancji

wejœciowej wzmacniacza W. Symetria wtór-
nika zmniejsza dryft napiêcia sta³ego na
wyjœciu wzmacniacza, a wiêc samoczynne
przemieszczanie siê kreœlonego na ekranie
obrazu w kierunku pionowym.

Wzmocnienie wzmacniacza jest regulo-

wane przez do³¹czanie ró¿nych rezystancji
(R1÷R3) miêdzy wyprowadzenia wzmac-
niacza W przewidziane do regulacji wzmoc-
nienia. Rezystory te do³¹czane s¹ stykami
multiplekserów M3÷M5. Najwiêksze
wzmocnienie wystêpuje przy poziomie wy-
sokim na wyjœciu dekodera ×1. Najni¿sze
przy poziomie wysokim na wyjœciu ×5.

Sygna³ z wyjœcia wzmacniacza pobiera-

ny jest niesymetrycznie i doprowadzany do
wtórnika wyjœciowego. Jego zasadniczym
zadaniem jest odseparowanie wzmacniacza
od obci¹¿enia i przesuniêcie sk³adowej sta-
³ej wymagane przez wejœcie przetwornika
A/C. Multiplekser M6 umo¿liwia od³¹czanie
sygna³u wyjœciowego, co pozwoli po zasto-
sowaniu dwóch wzmacniaczy na budowê
oscyloskopu dwu kana³owego. Sygna³y wyj-
œciowe bêd¹ do³¹czane na zmianê do prze-
twornika A/C, jeœli napiêcia steruj¹ce OW
bêd¹ przebiegami prostok¹tnymi o prze-
ciwnych fazach.

Sygna³ wejœciowy przez prze³¹czniki

W£1 i W£2, których dzia³anie ju¿ opisano
podawany jest przez rezystor R18 do sty-
ków przekaŸnika Pk1. Styki te podaj¹ sygna³
wejœciowy na pierwszy dzielnik 1:10 (R2,
R4). Kondensatory C2 i C4 kompensuj¹
dzielnik dla wysokich czêstotliwoœci. Wyjœcie
dzielnika 1:10 do³¹czone jest do wyprowa-
dzenia 13 uk³adu US2 (CD 4053). Kolejny
dzielnik 1:10 sk³ada siê z rezystorów R3
i R5. Do kompensacji zastosowano konden-
satory C3 i C5. Wyjœcie tego dzielnika do³¹-
czone jest do wyprowadzenia 1 US2.

Sygna³ wybrany przez jeden z ³¹czni-

ków, z przekaŸnika lub z wyprowadzeñ 14,
15 US2 podawany jest do bramki tranzysto-
ra polowego T2. Rezystor R6 okreœla rezy-
stancjê wejœciow¹ wtórnika. R7 wraz z dio-
dami D2 i D3 zabezpieczaj¹ tranzystor polo-
wy przed uszkodzeniem od strony sygna³u
wejœciowego. Tranzystor T3 stanowi uzupe³-
nienie wtórnika dla sk³adowej sta³ej. Tranzy-
story te powinny byæ starannie dobrane,
powinny posiadaæ tak¹ sam¹ wartoœæ pr¹du
drenu przy zerowym potencjale bramka –
Ÿród³o. Mo¿liw¹ niesymetriê mo¿na skom-
pensowaæ rezystorem nastawnym P2.

Rezystory R12 i R13 dodatkowo t³umi¹

wejœcie wzmacniacza symetrycznego US4

Jest to wzmacniacz sygna³u doprowadzanego na wejœcie prze-
twornika analogowo-cyfrowego oscyloskopu cyfrowego. Przetwo-
rzony sygna³ bêdzie widoczny na ekranie wyœwietlacza ciek³okry-
stalicznego. Realizuje funkcje przypisywane wzmacniaczom od-
chylania pionowego tradycyjnych oscyloskopów.

Wzmacniacz wejœciowy

oscyloskopu cyfrowego

24

2/99

Dane techniczne

Opis rozwi¹zania

Schemat ideowy i dzia³anie

zapobiegaj¹c ewentualnym wzbudzeniom.
Do wyprowadzeñ 2 i 7 US4 do³¹czone s¹
rezystory nastawne P3, P4, P5 prze³¹czane
³¹cznikami multipleksera US3. Rezystory te
s³u¿¹ do zmiany wzmocnienia wzmacniacza
ró¿nicowego i w efekcie wzmocnienia ca³e-
go wzmacniacza. Mniejsza rezystancja za-
pewnia wiêksze wzmocnienie. Multiplekser
US3 musi byæ dobrany pod k¹tem jak naj-
mniejszej rezystancji styków. Zbyt du¿a re-
zystancja mo¿e nie pozwoliæ na uzyskanie
wymaganej wartoœci wzmocnienia. Rezy-
stancja ta nie powinna przekraczaæ 110 W.

Do wyprowadzeñ 2 i 7 US4 do³¹czony

jest tak¿e potencjometr P1 s³u¿¹cy do regu-
lacji po³o¿enia obrazu na ekranie w kierun-
ku pionowym (przesuw pionowy).Rezysto-
ry R8 i R9 ograniczaj¹ dzia³anie przesuwu
i wraz z kondensatorem C7 separuj¹ poten-
cjometr dla sk³adowej zmiennej. Rezystor
R19 wprowadza wymagan¹ asymetriê re-
gulacji, dla uzyskania centralnego po³o¿enia
linii przy ustawieniu suwaka potencjometru
w po³o¿eniu œrodkowym. Podobnie jak inne
elementy oznaczone gwiazdk¹ wymaga do-
brania podczas regulacji wzmacniacza.

Wzmacniacz obci¹¿ony jest symetrycz-

nie rezystorem R14. Sygna³ wyjœciowy po-
bierany jest natomiast niesymetrycznie
z wyprowadzenia 5 US4. Sygna³ ten poda-
wany jest do wtórnika emiterowego T4.
Wtórnik separuje wyjœcie wzmacniacza ró¿-
nicowego od obci¹¿enia, oraz zapewnia
przesuniêcie sk³adowej sta³ej. Napiêcie wyj-
œciowe wzmacniacza ró¿nicowego bez wy-
sterowania wynosi oko³o 3 V. Wtórnik spro-
wadza je do wymaganego na wejœciu prze-
twornika A/C napiêcia 2,4 V. Rezystor R15
zapobiega bezpoœredniemu obci¹¿eniu
wtórnika pojemnoœci¹ linii doprowadzaj¹-

cej sygna³ do przetwornika. Zmniejsza to
mo¿liwoœæ wzbudzeñ.

Sygna³ wyjœciowy doprowadzony jest

do wyprowadzenia 4 US2. Pobierany jest
z wyprowadzenia 5 i podawany do wyjœcia
wzmacniacza.

Ca³oœæ uk³adu wzmacniacza podzielona

jest na dwie czêœci – analogow¹ (wzmac-
niacz i dzielniki) oraz cyfrow¹ (dekoder
i multipleksery). Czêœci te maj¹ rozdzielone
zasilanie i masy dla zmniejszenia ewentual-
nego przenikania zak³óceñ impulsowych do
sygna³u analogowego.

Dekoder US1 to rejestr przesuwny,

który podawan¹ na wejœcia A i B informacjê
szeregow¹ przenosi na wyjœcia równoleg³e
Q steruj¹c w ten sposób ³¹cznikami. Sygna-
³y te bêd¹ wytwarzane przez mikrokompu-
ter steruj¹cy dzia³aniem oscyloskopu.

Przy kompletowaniu podzespo³ów

szczególn¹ uwagê zwróciæ na dobór tranzy-
storów polowych T2, T3 oraz multiplekser
US3. Tranzystory powinny posiadaæ jak naj-
bardziej zbli¿one wartoœci pr¹du drenu przy
zwartej bramce ze Ÿród³em. Mo¿na je
sprawdziæ przez pomiar rezystancji dren -
Ÿród³o w tym stanie. Wskazane jest wyko-
rzystanie omomierza analogowego (np.
LAVO). Z kilku tranzystorów wybraæ te o
najbardziej zbli¿onych rezystancjach. Mo¿li-
we jest zastosowanie tranzystorów BF 245B.
Wymagana jest wtedy zmiana rezystorów
R10, R11 na 1,5÷1,8 kW. Idea³em jest za-
stosowanie podwójnych tranzystorów
w jednej obudowie.

Podobnie mo¿na dobraæ multiplekser.

Po zasileniu napiêciami +5 i -5 V i do³¹cze-

niu wyprowadzeñ steruj¹cych 9
i 10 do masy, a wyprowadzenia
11 do +5 V. Zmierzyæ rezystancjê
miêdzy wyprowadzeniami 14
i 12. Nie powinna ona przekra-
czaæ 110 W.

Po skompletowaniu podze-

spo³ów dostosowaæ œrednice ot-
worów do wyprowadzeñ elemen-
tów. W pierwszej kolejnoœci za-
montowaæ zwory, ko³ki stykowe
i gniazda. Nastêpnie elementy
RC, diody, tranzystory i na zakoñ-
czenie uk³ady scalone. Do urucha-
miania nie montowaæ uk³adu
US1. Nie stosowaæ podstawek do
uk³adów scalonych. D³ugoœæ wy-
prowadzeñ tranzystorów nie po-
winna przekraczaæ 5 mm.

Do uruchomienia i regulacji

wzmacniacza niestety bêdzie potrzebny in-
ny oscyloskop. Oprócz niego, zasilacz do-
starczaj¹cy wymagane napiêcia ±5 V i ±6
V oraz multimetr i generator funkcyjny. Po-
lecam zastosowanie zasilacza przewidziane-
go specjalnie dla oscyloskopu.

Wyprowadzenia 11, 10 US2 i wypro-

wadzenia 9, 10, 11 US3 pod³¹czyæ rezysto-
rami 10 kW do masy cyfrowej. Dwa odcin-
ki przewodu izolowanego do³¹czyæ do
+5 V i do wybranego pola wyjϾ Q US1
(np. ×1 i 1:1). W ten sposób bêdziemy
ustalali wzmocnienie i podzia³ dzielnika
podczas uruchamiania. Wyjœcie wzmacnia-
cza obci¹¿yæ rezystorem 10 kW (do masy
analogowej).

Wszystkie rezystory nastawne i poten-

cjometr ustawiæ w po³o¿enia œrodkowe. Po
sprawdzeniu poprawnoœci monta¿u i braku
zwaræ mo¿emy pod³¹czyæ napiêcia zasilaj¹-
ce. Uprzednio sprawdziæ wartoœci napiêæ
i uwa¿aæ, aby nie pomyliæ „+” z „-”.

Sprawdziæ multimetrem poprawnoœæ

napiêæ zasilaj¹cych na kolektorze T1,
uk³adach US2 i US3 wzglêdem masy cy-
frowej. Na drenach T2, T3, kolektorze
T4 i wyprowadzeniach 3 i 6 US4 wz-
glêdem masy analogowej. Napiêcie
na emiterze T4 powinno byæ mniejsze
o 0,6 V od napiêcia na bazie. Tu mo¿e nas
spotkaæ trudnoœæ z uwagi na mo¿liwoœæ
wzbudzania siê wzmacniacza ró¿nicowego
po do³¹czeniu przewodu multimetru do
jego wyjœcia. Polecam tutaj zastosowanie
oscyloskopu z sond¹ 1:10. Dobraæ rezy-
stancje R10, R11, aby napiêcia na
Ÿród³ach T2 i T3 zawiera³y siê w przedzia-
le 0,3÷0,5 V.

Ustaliæ dzielnik 1:1 i wzmocnienie ×1.

Wcisn¹æ prze³¹cznik W£2. Pod³¹czyæ multi-

25

2/99

x2

DEKODER

D

x5

1:10

1:100

x1

CLK

R3

R2

R1

1:1

M3

M4

M5

SYMETRYCZNY

1:10

1:10

W£1

P

M1

M2

C

WYJŒCIOWY

W

WTÓRNIK

W£2

WE

Dzielnik

Dzielnik

M6

WY

OW

WTÓRNIK

Rys. 1 Schemat blokowy wzmacniacza wejœciowego

Monta¿ i uruchomienie

metr do wyjœcia wzmacniacza. Przy poten-
cjometrze P1 ustawionym w po³o¿eniu
œrodkowym, rezystorem nastawnym P2
ustawiæ napiêcie wyjœciowe 2,4 V. Zwolniæ
prze³¹cznik W£2.

Podaæ na wejœcie sygna³ sinusoidalny

z generatora funkcyjnego o wartoœci miê-

dzyszczytowej 20 mV i czêstotliwoœci 1 kHz.
Do wyjœcia wzmacniacza pod³¹czyæ oscylo-
skop. Reguluj¹c rezystorem nastawnym P3
uzyskaæ wartoœæ miêdzyszczytow¹ napiêcia
wyjœciowego oko³o 430 mV (wzmocnienie
21,5 V/V). Jeœli przy skrêceniu na minimum
rezystancji P3 nie osi¹ga siê tej wartoœci na-

le¿y zwiêkszyæ rezystancje R12 i R13 np. na
470 W. Jeœli i to nie pomo¿e trzeba poszu-
kaæ uk³adu 4053 o mniejszej rezystancji
³¹czników. Uk³ady CMOS serii HC 4053
charakteryzuj¹ siê mniejsz¹ rezystancj¹ klu-
czy, przy identycznym uk³adzie nó¿ek jak
w przypadku klasycznej serii CD. 4000.
W uk³adach HC 4053 maksymalne napiê-
cie zasilania wynosi dla: V

DD

= +7 V,

V

EE

= -7 V wzglêdem masy V

SS

= 0 V.

Ponownie wcisn¹æ W£2 i ustawiæ na-

piêcie sta³e 2,4 V na wyjœciu wzmacniacza.
Reguluj¹c potencjometrem P1 sprawdziæ
czy osi¹gany jest zakres zmiany napiêcia
wyjœciowego od 1,5 V do 3,3 V.

Zmieniæ wzmocnienie na ×2 (+5 V do

4 US1). Podaæ na wejœcie sygna³ o wartoœci
miêdzyszczytowej 40 mV. Reguluj¹c rezysto-
rem nastawnym P4 uzyskaæ na wyjœciu prze-
bieg o wartoœci miêdzyszczytowej 430 V
(wzmocnienie 10,7 V/V). Zmieniæ wzmoc-
nienie na ×5 (+5 V do 5 US1). Podaæ sy-
gna³ wejœciowy o wartoœci miêdzyszczyto-
wej 100 mV. Reguluj¹c P5 uzyskaæ na wyj-
œciu przebieg o wartoœci miêdzyszczytowej
430 mV (wzmocnienie 4,3 V/V).

Wcisn¹æ W£2 i sprawdziæ napiêcie sta³e

na wyjœciu wzmacniacza. Dobraæ rezystor
R19 aby jego wartoœæ by³a zbli¿ona do
2,4 V. Prze³¹czyæ wzmocnienie na ×1 i re-
guluj¹c P2 uzyskaæ ponownie napiêcie sta³e
na wyjœciu wynosz¹ce 2,4 V. Prze³¹czyæ
wzmocnienie na ×5 i skorygowaæ wartoœæ
rezystora R19 do uzyskania 2,4 V. Zabiegi te
powtórzyæ kilkakrotnie przy potencjometrze
P1 w po³o¿eniu œrodkowym. Zmiana
wzmocnienia nie powinna powodowaæ
zmiany napiêcia sta³ego na wyjœciu wiêkszej
ni¿ 50 mV. Na zakoñczenie tej regulacji
sprawdziæ zakres zmian napiêcia wyjœciowe-
go przy wzmocnieniu ×1. Nie powinien
byæ mniejszy od 1,5 do 3,3 V i w miarê sy-
metryczny.

Prze³¹czyæ wzmocnienie na ×1 i podaæ

na wejœcie sygna³ o czêstotliwoœci 1 kHz
i wartoœci miêdzyszczytowej 20 mV. Na wyj-
œcie do³¹czyæ oscyloskop. Wartoœæ miêdzy-
szczytowa napiêcia wyjœciowego powinna
wynosiæ oko³o 430 mV. Prze³¹czyæ dzielnik
wejœciowy na 1:10 (+5 V do 12 US1).
Zwiêkszyæ wartoœæ miêdzyszczytow¹ napiê-
cia wejœciowego do 200 mV. Napiêcie wyj-
œciowe powinno mieæ tak¹ sama wartoœæ jak
poprzednio, co œwiadczy o poprawnym
dzia³aniu dzielnika (doborze R2 i R4). Prze-
³¹czyæ dzielnik na 1:100 (+5 V do wypro-
wadzenia 13 US1). Zwiêkszyæ wartoœæ miê-
dzyszczytow¹ napiêcia wejœciowego do 2 V.
napiêcie wyjœciowe powinno mieæ tak¹ sa-
m¹ wartoœæ jak poprzednio (430 mV).

26

2/99

BC548B

+5V

R15 100

W

1k

T1

10k

R1

GND

D1

Pk1

47p

C4

8,2p

C2

111k

R4

C3*

82p

C5

111k

R5

R9

10k

10n

B

C8

10n

D

T2

÷

T3

–

BF245A

D1

÷

D3

–

1N4148

BC548B

R16

T4

W

££££

1

AC

WE

DC

220n

C1

1:1

900k

R2

R3

900k

C7

10k

47k

P1

G

3k*

T3

S

330

W

–

6V

US4

100

m

F

10n

C10

+6V

US3

CD4053

ON

W

£

2

R18

100

W

R19

18k*

8

C14

1

m

F

1:10

1:100

SN74164

12

13

US1

QH

QG

7

1:1

6

4

5

3

8

R8

–

6V

A

R11

P2

1k

3k*

330

W

R13*

NE592N8

2

3

6

1

8

4

5

R14

C12

2k

2,2k

P5

9

6

4

3

5

8

C15

B

2

22

m

F

C

T

7

5

4

6

–

5V

+5V

A

1

CLK

8

1:100

9

15

14

10

2

1

13

1M

R6

D3

100k

R7

G

R10

T2

S

R12*

7

C9

C11

100

m

F

10n

1k

P4

15

10

14

1

2

13

QF

QE

QD

QC

1:1

x5

11

10

5

6

–

5V

+5V

3

1

2

G3

+5V

–

5V

+5V

CLR

9

14

QB

QA

x2

x1

4

3

16

11

–

5V

12

US2

CD4053

7

C6

1n

D2

D

A

B

+6V

470

W

x5

x2

P3

+5V

16

x1

11

–

5V

12

7

1:10

–

6V

A

T

A

T

3

2

4

–

6V

2

T A

+6V

R17 10k

+6V

1

G1

+6V

1

WY

G2

CLK

D

OW

Rys. 2 Schemat ideowy

W przeciwnym przypadku sprawdziæ,
ewentualnie dobraæ rezystory R3 i R5.
Przedostatni¹ operacj¹ bêdzie kompensacja
dzielników. Dzielnik ustawiæ na 1:1. Na wej-
œcie podaæ sygna³ prostok¹tny o wartoœci
miêdzyszczytowej 20 mV i czêstotliwoœci
1 kHz. Sondê oscyloskopu ustawiæ w pozy-
cji 1:10 (sprawdziæ poprawnoœæ jej kompen-
sacji). Przebieg wyjœciowy powinien mieæ ta-
ki sam kszta³t jak sygna³ wejœciowy. Zmieniæ
czêstotliwoœæ na 100 kHz – kszta³t przebiegu
nie powinien ulec zmianie. Porównaæ kszta³-
ty napiêæ na wejœciu i wyjœciu wzmacniacza.
W³¹czyæ dzielnik 1:10 i zwiêkszyæ napiêcie

wejœciowe (prostok¹t, 1 kHz) do 200 mV. Je-
œli przebieg wyjœciowy jest ca³kowany -
zwiêkszyæ wartoœæ C2. Jeœli ró¿niczkowany
zmniejszyæ. Przebieg wyjœciowy powinien
mieæ taki sam kszta³t jak wejœciowy. Spraw-
dziæ tak¿e przy czêstotliwoœci 100 kHz. W³¹-
czyæ dzielnik 1:100 i zwiêkszyæ napiêcie wej-
œciowe do 2 V (prostok¹t, 1 kHz). Dobraæ
wartoœci C3 i C5 zgodnie z podan¹ wy¿ej za-
sad¹. W redakcyjnym modelu wzmacniacza
kondensator C3 nie by³ potrzebny. Dlatego
nie podano jego wartoœci na schemacie.

Mo¿na jeszcze sprawdziæ zakres linio-

wej pracy wzmacniacza zwiêkszaj¹c sinusoi-

dalne napiêcie wejœciowe i obserwuj¹c
kszta³t napiêcia wyjœciowego. Zakres linio-
woœci nie powinien byæ mniejszy od 1,4 do
3,4 V. Po wy³¹czeniu zasilania, zdemonto-
waæ dodatkowe rezystory 10 kW, przewody
i zamontowaæ uk³ad US1.

Ostateczn¹ regulacjê wzmacniacza trze-

ba bêdzie przeprowadziæ po zmontowaniu
ca³ego oscyloskopu. Dotyczy to ustawienia
osi zerowej na œrodku wyœwietlacza (chocia¿
mo¿e wystarczyæ lekkie skorygowanie po³o-
¿enia P1) oraz ostatecznego ustalenia
wzmocnieñ daj¹cych wymagane czu³oœci
oscyloskopu, wynosz¹ce przy dzielniku 1:1
odpowiednio:
×1 - 10 mv/dz,
×2 - 20 mV/dz,
×5 - 50 mV/dz.
P³ytki drukowane wysy³ane s¹ za zalicze-
niem pocztowym. P³ytki mo¿na zamawiaæ
w redakcji PE.
Cena: 5,85 z³ + koszty wysy³ki.

27

2/99

ARTKELE

450

ARTKELE

450

R2

R3

D1

WE

C3

Pk1

R5

R4

C5

C4

T

R6

R7

R10

R11

C6

D2

D3

P2

R18

R15

C9

W£1

C1

DC

AC

R1

C10

R12

R13

NE

592N8

C8

T2

T3

CD4053

SN74164

US1

US2

T

A

WY

C2

T1

R17

G2

G3

W£2

GND

ON

C11

T4

R14

P3

C11

R16

C12

C13

C14

US3

CD4053

P1

P5

G1

C7

R8

P4

R9

R19

Rys. 3 P³ytka drukowana i rozmieszczenie elementów

à

à R.K.

Ci¹g dalszy w nastêpnym nume

rze.

US1

– SN 74164

US2, US3

– CD 4053 (HC 4053)

US4

– NE 592N8

T1, T4

– BC 548B

T2, T3

– BF 245A

D1, D2, D3

– 1N4148

R15, R18

– 100 W

W

/0,125 W

R12, R13

– 330 W

W

/0,125 W

R16

– 1 kW

W

/0,125 W

R14

– 2 kW

W

/0,125 W

R10, R11

– 3 kW

W

/0,125 W

R1, R8, R9, R17 – 10 kW

W

/0,125 W

R19

– 18 kW

W

/0,125 W

R7

– 100 kW

W

/0,125 W

R4, R5

– 111 kW

W

/0,25 W 1 %

R2, R3

– 900 kW

W

/0,25 W 1 %

R6

– 1 MW

W

/0,25 W 1 %

P1

– 47 kW

W

/A PR 185

P3

– 470 W

W

10 obr.

P2, P4

– 1 kW

W

10 obr.

P5

– 2,2 kW

W

10 obr.

C2

– 8,2 pF/50 V ceramiczny

C4

– 47 pF/50 V ceramiczny

C5

– 82 pF/50 V ceramiczny

C6

– 1 nF/50 V ceramiczny

C7, C8, C9, C10 – 10 nF/50 V ceramiczny
C1

– 220 nF/100 V MKSE-20

C14

– 1 m

m

F/50 V 04/U

C15

– 22 m

m

F/16 V 04/U

C11, C12

– 100 m

m

F/10 V 04/U

Pk1

– przekaŸnik 5 V

G1, G2, G3

– gniazda w rozstawie 2,5

(PIN-y)
W£1, W£2

– prze³¹cznik niezale¿ny

p³ytka drukowana

numer 450

Wykaz elementów

Pó³przewodniki

Rezystory

Kondensatory

Inne

Najnowsze wersje uk³adów, niektórych
producentów s¹ ponoæ wolne od „za-
trzaskiwania” siê.

Jedyn¹ rad¹ na ten problem jest za-

pobieganie mo¿liwoœci pojawienia siê
na wejœciach napiêæ wy¿szych od napiê-
cia zasilania uk³adów CMOS. Zadanie to
nale¿y do projektantów. Niebezpieczeñ-
stwo pochodzi w g³ównej mierze od
analogowych uk³adów wspó³pracuj¹-
cych z CMOS-ami, które mog¹ byæ zasi-
lane napiêciem wy¿szym. Drugim nie-
bezpiecznym punktem s¹ uk³ady ró¿-
niczkuj¹ce, zw³aszcza z kondensatorami
o wiêkszych pojemnoœciach (kilka do
kilkadziesi¹t mF) które mog¹ doprowa-
dzaæ do wejœæ szpilki o amplitudzie
przekraczaj¹cej napiêcie zasilania i wy-
starczaj¹co du¿ym ³adunku.

Kolejnym problemem s¹ wejœcia

„wisz¹ce” w powietrzu, ale o tym to ju¿
powinien wiedzieæ ka¿dy. Jednak i tu
mo¿na spotkaæ niespodzianki. „Wisz¹-
ce” wejœcie zachowuje siê bardzo kapry-
œnie za spraw¹ niewielkiej pojemnoœci
wejœciowej. W stanie ustalonym napiê-
cie na nim jest bliskie po³owie napiêcia
zasilania. Wynika to ze zbli¿onej rezy-
stancji diod zabezpieczaj¹cych, ³¹cz¹-

cych wejœcie z mas¹ i zasilaniem. Po do-
³¹czeniu woltomierza (nawet o rezystan-
cji 20 MW) kondensator C

i

(rys. 3) roz-

³adowuje siê i woltomierz poka¿e 0 V.
Stan ten utrzyma siê przez kilka sekund
lub nawet minut i napiêcie ponownie
ustali siê na poziomie po³owy napiêcia
zasilania. Bramka z „wisz¹cym” wej-
œciem mo¿e zacz¹æ sporadycznie zmie-
niaæ swój stan i ca-
³y uk³ad bêdzie
„wariowa³”. Czasa-
mi wystarczy nawet
nachyliæ siê nad
p³ytk¹ i chuchn¹æ,
a bramka zmieni
stan wyjœcia.

W subtelniej-

szym przypadku
„wisz¹ce” wejœcie
mo¿e dzia³aæ jeszcze
inaczej (rys. 4). Je¿e-
li w pobli¿u „wisz¹-
cego” wejœcia prze-
biega œcie¿ka z sy-
gna³em zegarowym,
lub innym sygna³em
o wy¿szej czêstotli-
woœci, przez niewiel-
k¹ (rzêdu kilku pF)
pojemnoœæ paso¿yt-
nicz¹ sygna³ mo¿e
docieraæ do wejœcia
o du¿ej impedancji,
powoduj¹c pojawie-
nie siê przebiegu
w miejscu najmniej
oczekiwanym.

Jedyn¹ rad¹ na

takie dolegliwoœci
jest po³¹czenie wszy-

stkich niewykorzystanych wejœæ z mas¹ lub
napiêciem zasilania.

Mam nadziejê, ¿e tych kilka uwag

przyczyni siê do lepszego poznania koœci
CMOS i pozwoli unikn¹æ k³opotów pod-
czas projektowania i uruchamiania uk³a-
dów logicznych.

Pod³o¿e n

R1

R2

R2

T1

T2

T2

T1

p+

p+

n+

n+

p+

n+

n+

R1

Ucc

a)

b)

Ucc

G1

Ucc

G2

MASA

Rys. 2 Paso¿ytniczy uk³ad tyrystorowy: a) schemat ideowy, b) struktura uk³adu

Vss

Ci=5÷10pF

Rwe

WY

WE

Ci

Vdd

Rys. 3 „Wisz¹ce” wejœcie bramki CMOS

Cp - pojemnoϾ

paso¿ytnicza

Cp

ze sygnalem

œcie¿ka

„wisz¹ce”

wejœcie

+

Rys. 4 Paso¿ytnicze sprzê¿enie

pojemnoœciowe „wisz¹cego” wejœcia z

lini¹ zegarow¹

à

à Jerzy Maksymczuk

28

2/99

ci¹g dalszy

Generator funkcyjny to urz¹dzenie

praktycznie niezbêdne na stole zarówno
hobbysty, serwisanta, jak i wytrawnego
pomiarowca. Dobry generator, o ma³ych
zniekszta³ceniach nieliniowych, du¿ej sta-
bilnoœci czêstotliwoœci i amplitudy, zarów-
no w funkcji czasu jak i temperatury,
z szerokim zakresem regulacji to najczê-
œciej urz¹dzenie, którego cena jest porów-
nywalna z dobrej klasy samochodem
(zw³aszcza takich firm jak Hewlett Pac-
kard czy Tektronix).

Na dzieñ dzisiejszy firmy produkuj¹-

ce sprzêt pomiarowy maj¹ w swych ofer-
tach szerok¹ gamê generatorów. Najczê-
œciej s¹ to urz¹dzenia cyfrowe, wyposa¿a-
ne w ró¿nego typu interfejsy i ³¹cza (RS-
232, GPIB, VXI itd.), co pozwala na ich
autonomiczn¹ pracê jak i zastosowanie
do wspó³pracy z komputerem, b¹dŸ pra-
cy w du¿ych systemach pomiarowych.
Taki sprzêt, dla zwyk³ego zjadacza chle-
ba, jest i jeszcze d³ugo bêdzie w sferze
marzeñ.

Prezentowany uk³ad nie ma oczywi-

œcie zast¹piæ tak wyrafinowanych i dro-
gich urz¹dzeñ, pozwoli jednak na uzyska-
nie sygna³ów przydatnych przy urucha-

mianiu i testowaniu prostych uk³adów
m.cz, zarówno analogowych jak i cyfro-
wych. Na rynku czêœci elektronicznych
wiele firm oferuje scalone generatory
o ró¿nych zakresach czêstotliwoœci, ty-
pach generowanych sygna³ów i oczywi-
œcie ró¿nych cenach.

Prezentowany generator jest zbudo-

wany w oparciu o uk³ad ICL 8038 firmy
Harris Semiconductor, którego parametry
elektryczne zamieszczono w Tabeli 1.

Jego najwiêksz¹ zalet¹ jest uzyskanie

sygna³ów sinusoidalnego, prostok¹tnego
i trójk¹tnego bezpoœrednio na wyjœciach
uk³adu, przy praktycznie znikomej iloœci
elementów zewnêtrznych. Kolejnymi za-
letami uk³adu s¹ doœæ ma³e, jak na tak
prosty uk³ad, zniekszta³cenia nieliniowe
(<3%), szerokie granice napiêæ zasilania,
mo¿liwoœæ pracy zarówno z zasilaniem sy-

metrycznym i niesymetrycznym, regula-
cja wspó³czynnika wype³nienia sygna³u
prostok¹tnego w granicach o 2% do
98%, oraz mo¿liwoœæ uzyskania sygna³u
pi³okszta³tnego.

Nie jest on jednak pozbawiony wad.

Do najwiêkszy nale¿y ograniczony zakres
czêstotliwoœci od 0,01 Hz do 300 kHz,
ma³a stabilnoœæ amplitudy sygna³u sinu-
soidalnego w funkcji czêstotliwoœci oraz
doœæ ma³y zakres przestrajania, wynosz¹-
cy typowo 1:100. Dodatkowym atutem
ICL 8038 jest niska cena w granicach
12 do 14 z³ (dla porównania uk³ad firmy
Maxim MAX 038 o zbli¿onych funkcjach
jest ok. 8¸9 razy dro¿szy).

Uk³ad ICL 8038 pracuje na zasadzie

generatora RC. Kondensator C3 jest ³ado-
wany i roz³adowywany przez kluczowa-
ne, wewnêtrzne Ÿród³a pr¹dowe, których
wydajnoϾ jest ustalana poprzez rezystory
R1, R2. Te trzy elementy decyduj¹ o za-
kresie uzyskiwanych czêstotliwoœci.

W przypadku gdy do nó¿ki 10 do³¹-

czony jest kondensator C2 o wartoœci
4,7 nF zakres ten wynosi od 200 Hz do

29

Generatory to jedne z najszerzej opisywanych w literaturze fa-
chowej uk³adów elektronicznych. Poni¿szy artyku³ nie ma na celu
pokazania jeszcze jednego wariantu znanych rozwi¹zañ genera-
torów RC czy LC, lecz ma on przybli¿yæ zagadnienia zwi¹zane
z jednym ze scalonych generatorów dostêpnych na naszym rynku.

2/99

Scalony generator funkcyjny

Zasada dzia³ania uk³adu.

Parametr

Oznaczenie

WartoϾ

Jednostka

Min.

Typ.

Max.

Napiêcie zasilania:

niesymetryczne
symetryczne

+V

CC

+V

CC

, –V

CC

+10

±5

–
–

+30
±15

V
V

Pobór pr¹du (V

CC

= ±10 V)

I

ZAS

–

12

15

mA

Czêstotliwoœæ sygna³ów
wyjœciowych

f

10

-6

–

300

kHz

Sta³oœæ czêstotliwoœci sygna³ów
wyjœciowych w funkcji zmian
napiêcia zasilania

Df/DV

CC

–

0,05

–

%/V

Amplituda sygna³u prostok¹tnego:

nap. zasilania niesymetryczne
nap. zasilania symetryczne

V

SQR

–
–

+V

CC

±V

CC

–
–

V
V

Czas narostu zbocza sygna³u
prostok¹tnego

t

R

–

180

–

ns

Czas opadania zbocza sygna³u
prostok¹tnego

t

F

–

40

–

ns

Wspó³czynnik wype³nienia
sygna³u prostok¹tnego

DD

2

–

98

%

Amplituda sygna³u trójk¹tnego

V

T

0,30

0,33

–

V

CC

Liniowoœæ sygna³u trójk¹tnego

–

0,1

–

%

Impedancja wyjœciowa

Z

OUT

–

200

–

W

Amplituda sygna³u sinusoidalnego
(dla R

obc

=100 kW)

V

SIN

0,2

0,22

–

V

CC

ZawartoϾ harmonicznych w sygnale

sinusoidalnym

THD

–

1,5

3

%

*

*

Tabela 1 Parametry elektryczne ICL8038

20 kHz, przy do³¹czonym C3 równym
470 pF od 20 kHz do 250 kHz. Czêstotli-
woœæ generowanych sygna³ów w danym
zakresie jest regulowana potencjometrem
P1, który ustalaj¹c potencja³ na nó¿kach
7, 8 steruje prac¹ komparatorów mierz¹-
cych napiêcie na nó¿ce 10 US1. Sygna³y
wyjœciowe s¹ uzyskiwane kolejno na nó¿-
kach:
2 – sygna³ sinusoidalny;
3 – sygna³ trójk¹tny;
9 – sygna³ prostok¹tny.

Podstawowym sygna³em wytwarza-

nym przez uk³ad jest przebieg trójk¹tny,
z którego w uk³adzie konwertera tranzy-
storowego tworzony jest przebieg sinuso-
idalny. Przebieg prostok¹tny jest pobiera-
ny z wewnêtrznego uk³adu prze³¹czaj¹ce-
go wy¿ej wymienione Ÿród³a pr¹dowe.
St¹d te¿ bierze siê jego przesuniêcie
wzglêdem pozosta³ych sygna³ów o 90
stopni. Zale¿noœci czasowe i amplitudowe
tych przebiegów przedstawiono na ry-
sunku 2. Jak widaæ amplituda tych sygna-
³ów nie jest identyczna i zale¿y od napiê-
cia zasilania.

Poniewa¿ wyjœcie sygna³u prostok¹t-

nego pracuje w uk³adzie z otwartym ko-

lektorem, konieczne jest zastosowanie re-
zystora R3 podci¹gaj¹cego sygna³ do na-
piêcia zasilania. Z nó¿ki drugiej sygna³ si-
nusoidalny podawany jest na potencjo-
metr P4, przy pomocy którego mo¿na re-
gulowaæ amplitudê sygna³u w granicach
od 0 V do 14 V, i dalej na wejœcie nieod-
wracaj¹ce wzmacniacza US2. Sygna³y
prostok¹tny i trójk¹tny, podawane s¹
na dzielniki napiêcia odpowiednio R7,
R8 i R5, R6 , które normuj¹ ich ampli-
tudê do wartoœci ok. 3,3 V. Nastêpnie
poprzez prze³¹cznik W£2, jeden z nich
podawany jest na uk³ad wzmacniacza
wyjœciowego, identyczny jak dla sygna³u
sinusoidalnego.

Potencjometr monta¿owy P2 s³u¿y

do symetryzacji przebiegów i decyduje
o wspó³czynniku wype³nienia sygna³u
prostok¹tnego i kszta³cie pozosta³ych
dwóch sygna³ów. Reguluj¹c go mo¿na
uzyskaæ na nó¿ce 9 uk³adu przebieg pro-
stok¹tny o zadanym wspó³czynniku wy-
pe³nienia oraz na nó¿ce 3 przebieg pi³ok-
szta³tny. Jednak w takim przypadku na-
stêpuje zniekszta³cenie przebiegu sinusoi-
dalnego, który jest wytwarzany w uk³a-
dzie scalonym z przebiegu trójk¹tnego.

Tak wiêc przy pracy z sygna³em pi³y, nie
ma mo¿liwoœci korzystania z sygna³u si-
nusoidalnego. Uk³ad jest zasilany napiê-
ciem symetrycznym ±15 V uzyskiwanym
z dwóch stabilizatorów. Wartoœæ napiêcia
zasilania mo¿e byæ obni¿ona a¿ do
±5 V, nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e wi¹¿e
siê to ze znacznym obni¿eniem parame-
trów uzyskiwanych sygna³ów. Nastêpuje
zmniejszenie zakresu regulacji, oraz
zwiêkszaj¹ siê czasy narostów zboczy dla
przebiegu prostok¹tnego.

Uk³ad ICL 8038 mo¿e byæ bezpoœre-

dnio wlutowany w p³ytkê. Potencjometr
P1, s³u¿¹cy do regulacji czêstotliwoœci
musi mieæ charakterystykê logarytmiczn¹.
Poniewa¿ rezystor R4 ustala warunki pra-
cy wyjœciowego bufora sygna³u sinusoi-
dalnego i od jego wartoœci zale¿¹ znie-
kszta³cenia nieliniowe tego sygna³u, dla-
tego zalecane jest (choæ niekoniecznie)
u¿ycie rezystora z szeregu jednoprocento-
wego.

Chc¹c uzyskaæ inne zakresy czêstotli-

woœci generowanych sygna³ów mo¿na

w miejsce C2, C3 wstawiæ kon-
densatory o innych ni¿ podane
wartoœciach. Nale¿y przy tym pa-
miêtaæ, ¿e im wiêksza pojemnoœæ
tym mniejsza czêstotliwoœæ. Po
zmontowaniu, uk³ad powinien
pracowaæ zaraz po pod³¹czeniu
napiêcia zasilania. W celu uzyska-
nia prawid³owego, symetryczne-
go przebiegu sinusoidalnego na-
le¿y dokonaæ regulacji potencjo-
metrem P2. Mo¿na tego dokonaæ
na dwa sposoby. Przy od³¹czo-
nym napiêciu zasilania zmierzyæ
omomierzem rezystancjê kolejno
pomiêdzy katod¹ diody D1 i nó¿-
k¹ 4 US1, oraz katod¹ i nó¿k¹
pi¹t¹. Obie rezystancje powinny
byæ równe. Druga metoda wyma-
ga posiadania oscyloskopu. Po
w³¹czeniu generatora, ustawiamy
minimaln¹ czêstotliwoœæ genero-
wanego sygna³u i mierzymy bez-
poœrednio na nó¿ce 9 ICL 8038
wspó³czynnik wype³nienia sygna-
³u prostok¹tnego, w razie ko-
niecznoœci dokonujemy regulacji
potencjometrem P2. Nastêpnie
ustawiamy maksymaln¹ czêstotli-
woϾ i powtarzamy pomiar. Po
tych czynnoœciach generator jest
gotowy do pracy.

30

2/99

–15V

470mF

C9

C13

47mF

C11

47n

–15V

Vin

LM

79L15

~

~

–

+

~

~7V

7V

GND

US5

47n

47mF

470mF

C8

C12

C10

PR1

GB008

+15V

78L15

LM

Vin

+15V

US4

–15V

10k

C5

C4

W£1

220n

100mF

R12

-

–15V

+

47W

4

12

11

10

R4

P4

100k

A

R13

39k

C2

4,7n

470p

C3

82k

2

WY2

US3

SWA

V–

TCAP

OP-07

+15V

US1

SQ OUT

3

9

100k-B

P1

FM IN

8

R14

7

3

6

ICL8038

SW OUT

TR OUT

2

FM BIAS

7

DCFA

DCFA V+

A

100k

39k

15k

R8

4,3k

R6

10k

R9

10k

–15V

6

4

5

4,7k

R2

R1

4,7k

P3

R10

R3

0,1mF

OP-07

1N4148

6

7

WY1

R11

D1

15k

R7

5,1k

R5

US2

2

4

47W

1k

P2

C1

3

W£2

220n

100mF

+15V

C6

C7

Rys. 1 Schemat ideowy uk³adu.

Monta¿ i uruchomienie.

Prezentowany generator, nie jest

jedynym mo¿liwym zastosowaniem

ICL 8038. Uk³ad ten mo¿e tak¿e pra-
cowaæ jako generator przestrajany
napiêciem (VCO), lub jako element
pêtli fazowej PLL. Bardzo du¿e mo¿li-

woœci daje fakt przesuniêcia sygna³u
prostok¹tnego wzglêdem sinusoidal-
nego o 90 stopni. Mo¿na to wykorzystaæ
w celu uzyskania dwóch synchronicz-
nych prostok¹tów przesuniêtych o 90
stopni, podaj¹c sygna³ sinusoidalny
z wyjœcia WY1 na komparator w konfi-
guracji detektora przejœcia przez ze-
ro. Wiêcej informacji na temat ICL 8038
mo¿na uzyskaæ z noty aplikacyjnej firmy
Harris Semiconductor, dostêpnej w in-
ternecie pod adresem: www.harris.com.
P³ytki drukowane wysy³ane s¹
za zaliczeniem pocztowym. P³ytki
mo¿na zamawiaæ w redakcji PE.
Cena: 3,65 z³ + koszty wysy³ki.
Niektóre podzespo³y elektroniczne mo-
¿na zamawiaæ w firmie LARO – patrz IV
strona ok³adki

31

2/99

à

à Rafa³ Brewka

Uwagi koñcowe

Rys. 2 Przebiegi sygna³ów wyjœciowych uk³adu ICL 8038

456

456

R6

R8

R5

C5

C4

R3

R1

R2

ICL8038

C1

C2

C3

R7

T

T

P3

P4

R9

R10

R11

R12

R13

R14

WY2

WY1

OP-07

OP-07

US2

US3

P1

C10

PR1

~

~

T

R4

C7

C6

P2

D1

US1

–

+

~

~

C8

C9

US5

US4

C12

C13

C11

Rys. 3 P³ytka drukowana i rozmieszczenie elementów

US1

– ICL 8038

US2, US3

– OP-07

US4

– LM 78L15

US5

– LM 79L15

D1

– 1N4148

PR1

– GB 008 1 A/100 V

R11, R14

– 47 W

W

/0,125 W

R8

– 4,3 kW

W

/0,125 W

R1, R2

– 4,7 kW

W

/0,125 W

R5

– 5,1 kW

W

/0,125 W

R6, R9, R12 – 10 kW

W

/0,125 W

R3, R7

– 15 kW

W

/0,125 W

R10, R13

– 39 kW

W

/0,125 W

R4

– 82 kW

W

/0,125 W

P1

– 100 kW

W

-B

P3, P4

– 100 kW

W

-A

P2

– 1 kW

W

TVP 1232

C3

– 470 pF/25 V KSF-020-ZM

C2

– 4,7 nF/25 V KSF-020-ZM

C10, C11

– 47 nF/50 V ceramiczny

C1

– 0,1 m

m

F/63 V

C5, C7

– 220 nF/50 V ceramiczny

C12, C13

– 47 m

m

F/16 V

C4, C6

– 100 m

m

F/16 V

C8, C9

– 470 m

m

F/25 V

W£1, W£2

– miniaturowy prze³¹cznik

bistabilny

p³ytka drukowana

numer 456

Wykaz elementów

Pó³przewodniki

Rezystory

Kondensatory

Inne

Urz¹dzenie zosta³o przystosowane do

wspó³pracy z dowolnym Ÿród³em sygna³u
akustycznego np. wyjœciem liniowym lub
wyjœciem wzmacniacza mocy. Steruje dzie-
siêcioma ¿arówkami tworz¹c efekt s³upka
lub wêdruj¹cego w takt muzyki punktu.

Schemat ideowy efektu dyskotekowego

disko-b³ysko przedstawiono na rysunku 1.

Na wejœciu urz¹dzenia umieszczono

wzmacniacz wstêpny, którego wzmocnienie
w paœmie 3 ÷ 200 Hz (czêstotliwoœci nios¹-
ce informacjê o rytmie odtwarzanej muzyki)
ustalone zosta³o na poziomie oko³o 30 dB.
Kondensatory C6 i C7 obcinaj¹ czêstotliwo-
œci powy¿ej 100 Hz ma to na celu wyelimi-
nowanie wp³ywu wy¿szych czêstotliwoœci na
pracê uk³adu. Poniewa¿ elementami wyko-
nawczymi s¹ ¿arówki nale¿y unikaæ zbyt
szybkich zmian wyœwietlania. W ten sposób
disko-b³ysko bêdzie pracowa³o rytmicznie
w takt wybijany na perkusji lub wygrywany
na gitarze basowej.

Z wyjœcia wzmacniacza wstêpnego sy-

gna³ trafia do pó³okresowego prostownika

zrealizowanego na drugim wzmacniaczu
operacyjnym, wchodz¹cym w sk³ad uk³adu
US2. Sygna³ po wyprostowaniu trafia do
uk³adu ca³kuj¹cego R31 - C9, gdzie podlega
filtracji ze sk³adowych sygna³u o wy¿szych
czêstotliwoœciach. Sta³a czasowa tego obwo-
du zosta³a dobrana w taki sposób, aby z jed-
nej strony zapobiec przenikaniu sk³adowych
o wy¿szych czêstotliwoœciach, a z drugiej nie
t³umi³a sygna³u z po¿¹danego zakresu czê-
stotliwoœci. Sygna³ po przefiltrowaniu trafia
do wejœcia uk³adu US1. Uk³ad LM3916 to
posiadaj¹cy skalê logarytmiczn¹ sterownik
linijki lub punktu œwietlnego. Umo¿liwia
bezpoœrednie pod³¹czenie maksymalnie
dziesiêciu diod œwiec¹cych.

W disko-b³ysko zamiast diod œwiec¹-

cych zastosowano ¿arówki. Konieczne wiêc
by³o zastosowanie odpowiedniego konwer-
tera i sterownika dla ka¿dej z nich. Do dzie-
siêciu wyjœæ uk³adu US1 do³¹czono klucze
tranzystorowe T11 ÷ T20. Diody D1÷D10
gwarantuj¹ pewne zatykanie siê tranzysto-
rów T11÷T20. Funkcjê elementów wyko-
nawczych spe³niaj¹ tranzystory typu
MOSFET T1 ÷ T10.

Prze³¹cznik W£1 umo¿liwia zmianê

sposobu wyœwietlania ze s³upka na p³ywaj¹-
cy punkt.

Uk³ad LM3916 wytwarza w³asne na-

piêcie referencyjne na nó¿ce 7 o wartoœci
9,2 V. Napiêcie to, po podzieleniu w dzielni-
ku R21 ÷ R23 zosta³o równie¿ wykorzysta-
ne do polaryzacji wzmacniacza wstêpnego
oraz prostownika.

Napiêcia stabilizowanego +12 V nie-

zbêdnego do poprawnej pracy czêœci steru-
j¹cej dostarcza stabilizator US3.

Napiêcia sta³ego 12÷24 V zasilaj¹cego

¿arówki dostarcza prostownik PR1 wraz
z kondensatorem C1.

Czu³oœæ wejœciowa uk³adu wynosi

ok. 100 mV. Mo¿e on zatem mo¿e wspó³-
pracowaæ z dowolnym wyjœciem liniowym.

W takim przypadku w miejsce rezystora R24
montuje siê zworê. Je¿eli urz¹dzenie bêdzie
sterowane z wyjœcia wzmacniacza mocy, na-
le¿y zmniejszyæ wartoœæ potencjometru P1
do 4,7 kW i wlutowaæ rezystor R24 o warto-
œci 47 kW.

¯arówki pod³¹czone do uk³adu mog¹

byæ na napiêcie 6, 12 lub 24 V. W zale¿no-
œci od napiêcia pracy ¿arówek nale¿y dobraæ
odpowiedni transformator. Jego moc po-
winna byæ zbli¿ona do sumarycznej mocy
wszystkich ¿arówek, a zmienne napiêcie
wyjœciowe w przybli¿eniu powinno pokry-
waæ siê z napiêciem zastosowanych ¿a-
rówek. W zale¿noœci od napiêcia zasilania
nale¿y zastosowaæ kondensator elektrolitycz-
ny C1 na odpowiednie napiêcie. Dla napiê-
cia 6 i 12 V wystarczy kondensator na 16 V,

Karnawa³ mamy w pe³ni, a jak karnawa³ to i zabawa. W³aœnie
z myœl¹ o elektronikach bawi¹cych siê na karnawa³owych zaba-
wach przedstawiamy to œmiesznie brzmi¹ce urz¹dzenie dyskote-
kowe. Jest to po prostu inaczej potraktowana iluminofonia. Wiel-
k¹ zalet¹ uk³adu jest to, ¿e ¿arówki tworz¹ce efekt œwietlny pra-
cuj¹ przy napiêciu bezpiecznym tzn. 12 lub 24 V. Wszystkich tych,
którzy chc¹ siê bawiæ przy œwietle zmieniaj¹cym siê w takt muzy-
ki zapraszamy do lektury.

Disko-b³ysko

NR447

P£YTKA

Rys. 3 Widok przyk³adowej obudowy

Budowa i dzia³anie

Monta¿ i uruchomienie

32

2/99

natomiast dla napiêcia 24 V potrzebny bê-
dzie dro¿szy kondensator na napiêcie 40 V.

Je¿eli do zasilania ¿arówek zostanie wy-

korzystane napiêcie 12 V wówczas ten sam

transformator mo¿na wykorzystaæ do zasila-
nia czêœci sygna³owej.

Jako reflektory mo¿na gotowe œwiat³a

do roweru, lub te¿ kompletne œwiat³a cofa-

nia np. do Fiata 126p. Posiadaj¹ one uchwy-
ty do mocowania, u³atwiaj¹ce wykonanie
w warunkach domowych ca³ego zestawu
dziesiêciu œwiate³.

T20

22mF

C5

D11, D12 ÷ 1N4148

G

S

D10

T10

10k

R10

2,2k

C6 10n

100k

R28

5

7

B

4

R26

8

6

100k

D

¯10

T19

G

S

D9

LM358

US2

R27

D12

m.cz.

WE

47k*

P1

100k

100k

100n

1mF

A

1

2

T9

10k

R9

D

3

10n

D11

R30

R29

C7

C4

R24*

R25

1mF

100k

R31

1k

C8

T18

¯9

G

S

D8

R8

10k

T8

C9

C3

10mF

R23

3,9k

D

¯8

T17

G

S

2,2k

R22

T7

10k

D7

D

R7

W£1

1,2k

R21

C2

10mF

PUNKT

T16

¯7

G

S

D6

10k

T6

S£UPEK

HI

LO

1

2

3

4

5

6

7

8

9

MODE

ADJ

OUT

R

SIG

R

V+

V–

REF

REF

LM 3916

R6

D

¯6

T15

US1

10

11

12

13

14

15

16

17

18

T5

D5

S

G

D

R5

10k

T14

¯5

G

S

D4

10k

T4

R4

¯4

T13

D

5,1k

R11

R12

5,1k

5,1k

R13

5,1k

R14

5,1k

R15

5,1k

R16

5,1k

R17

5,1k

R18

5,1k

R19

5,1k

R20

D3

S

G

D

R3

10k

T3

¯3

T12

G

S

D2

T2

10k

R2

¯2

D

470mF

C10

C12

22mF

C11

100n

~

S

G

T11

D1

R1

10k

T1

1N4148

10 x

~

4700mF

C1

GB008

US3

+12V

Vin

LM

78L12

PR2

–

+

~

D

¯1

BC547B

BUZ11

10 x

10 x

~

+

–

PR1

10A/400V

BR104

~13V

+¯

~10÷20V

Rys. 1 Schemat ideowy uk³adu disko-b³ysko

33

2/99

Maksymalny pr¹d pobierany przez ka¿-

d¹ z ¿arówek mo¿e wynosiæ 4 A. Wiêksza
wartoœæ nie jest wskazana, gdy¿ w momen-

cie zapalania ¿arówki której w³ókno jest zim-
ne pr¹d udarowy jest w przybli¿eniu 5÷10
razy wiêkszy od pr¹du nominalnego.

Tranzystory T1÷T10 nie wymagaj¹ sto-

sowania radiatorów. Dodatkowego odpro-
wadzenia ciep³a mo¿e wymagaæ mostek
prostowniczy PR1.

Nale¿y pamiêtaæ, ¿e w przeciwieñstwie

do schematu ideowego ¿arówka ¯1 powin-
na byæ umieszczona na dole zestawu, gdy¿
w³aœnie ona zapala siê jako pierwsza.

P³ytki drukowane wysy³ane s¹ za zalicze-
niem pocztowym. P³ytki mo¿na zamawiaæ

w redakcji PE.

Cena: 7,50 z³ + koszty wysy³ki.

à

à Jerzy Tomasik

447

ARTKELE

447

ARTKELE

R16

¯

9

R20

R19

R18

R17

W

£

1

10

T

D10

R10

T20

¯

10

T7

R22

R23

US1

C2

R11

R12

R13

R14

R15

LM 3916

R21

D9

R9

T19

T9

D8

R8

T18

T8

¯

8

D7

T17

¯

7

D4

R30

D12

R29

R28

R31

D11

C9

C3

R7

D6

R6

T16

T6

¯

6

D5

R5

T15

T5

¯

5

¯

4

C8

P1

R2

US2

T

C6

C4

C5

R26

R27

358

C7

LM

R25

R4

T14

T4

D3

R3

T13

T3

¯

3

D2

T12

T2

¯

2

US3

WE

R24

+

¯

C1

D1

R1

T11

T1

¯

1

4700

m

F

+

C10

C11

C12

–

~

~

+

~

PR1

+

–

~

~

PR2

~

Rys. 2 P³ytka drukowana i rozmieszczenie elementów

x

US1

– LM 3916

US2

– LM 358

US3

– LM78L12

T1÷T10

– BUZ 11

T11÷T20

– BC 547B

D1÷D12

– 1N4148

PR1

– BR 104 10 A/400 V

PR2

– GB 008 1 A/100 V

R31

– 1 kW

W

/0,125 W

R21

– 1,2 kW

W

/0,125 W

R22, R26

– 2,2 kW

W

/0,125 W

R23

– 3,9 kW

W

/0,125 W

R24*

– patrz opis w tekœcie

R11÷R20 – 5,1 kW

W

/0,125 W

R1÷R10

– 10 kW

W

/0,125 W

Wykaz elementów

Pó³przewodniki

Rezystory

R25,

R27÷R30 – 100 kW

W

/0,125 W

P1*

– 47 kW

W

TVP 1232, patrz opis

w tekœcie

C6, C8

– 10 nF/50 V ceramiczny

C7, C11

– 100 nF/50 V ceramiczny

C4

– 1 m

m

F/63 V MKSE-020

C9

– 1 m

m

F/63 V

C2, C3

– 10 m

m

F/25 V

C5, C12

– 22 m

m

F/25 V

C10

– 470 m

m

F/25 V

C1*

– 4700 m

m

F/25 V

W£1

– prze³¹cznik bistabilny

P³ytka drukowana

numer 447

Kondensatory

Inne

34

2/99

Dallas Semiconductor wprowadzi³o na ry-
nek precyzyjne komparatory napiêcia
ALD2302. Uk³ady te maj¹ bardzo wysok¹
impedancjê wejœciow¹ – rzêdzu 10 terao-
mów, pobieraj¹ pr¹d rzêdu 10pA i s¹ za-
silane pojedyñczym napiêciem 4-12V.

Dallas Semicon-
ductor rozpo-
czê³o produkcjê
nowych cyfro-
wych czujników
t e m p e r a t u r y .

Uk³ad DS1721 oferuje dok³adnoœæ ±1°C
przy zakresie mierzonych temperatur od -
10 do 85°C i rozdzielczoœci 0,0625°C.
Szeregowy uk³ad transmisji umo¿liwia
odzczyt temperatury w s³owach o d³ugo-
œci od 9 do 12 bitów, a trzy linie adreso-
we mog¹ s³u¿yæ do po³¹czenia do dziesiê-
ciu termometrów w jedn¹ sieæ. DS1721
ma m.in. mo¿liwoœæ sygnalizowania za-
programowanych temperatur. Znajdzie
zastosowanie w twardych dyskach, sprzê-
cie medycznym, naukowym itp.

Dallas Se-
miconduc-
tor otwo-
rzy³o now¹
f a b r y k ê
produkuj¹-
c¹ uk³ady

scalone w technologii 1-Wire™, opraco-
wanej przez Dallas Semiconductor. Uk³a-
dy wyprodukowane w tej technologii ma-
j¹ wymiary np. 0,77 mm x 1,3 mm x

0,43 mm i s¹ przewidziane do monta¿u
powierzchniowego (za pomoc¹ takich sa-
mych urz¹dzeñ, jakie s³u¿¹ do monta¿u
powierzchniwego np. rezystorów).

Alliance Semiconductor Corporation uru-
chomi³o produkcjê jednych z najbardziej
energooszczêdnych uk³adów pamiêci
DRAM na œwiecie, pobieraj¹cych 50 mA
w trakcie pracy i mniej ni¿ 80 mA w trybie
standby, co czyni je powa¿nymi konku-
rentami pamiêci SRAM. Firma pracuje
tak¿e nad pamiêciami zasilanymi napiê-
ciem 1,8 V .

Analog Devices, Inc. rozpoczyna produk-
cjê najmniejszego na œwiecie 14-bitowe-
go przetwornika anlogowo-cyfrowego.
Uk³ad AD7894 umieszczny jest w 8-pino-
wej obudowie typu SOIC, zakres sygna³u
wejœciowego to ±10V, przetwornik zasi-
lany jest pojedynczym napieciem 5 V, za-
wiera zintegrowane uk³ady wzmacniacza
track/hold, zegara oraz szybki uk³ad
transmisji szeregowej. Wyprowadzenia

uk³adu maj¹ taki sam rozk³ad, jak 12-bi-
towego przetwornika AD7895.

Analog Devices rozpoczê³o produkcjê ta-
nich wzmacniaczy operacyjnych (serii
AD859x) o wysokich pr¹dach wyjœcio-
wych (do 250 mA) i niskim poborze mo-
cy (w trybie oszczêdzania energii). S¹ one
przeznaczone do pracy w telefonach ko-
mórkowych, s³uchawkach oraz laptopach
i palmtopach, a tak¿e urz¹dzeniach tele-
komunikacyjnych.

Analog Devices zosta³o wybrane na prefe-
rowanego dostawcê uk³adów scalonych
przez firmê Emerson Electric, której roczna
sprzeda¿ przekracza 13 bilionów dolarów.

Samsung Electronics Co.,Ltd., ukoñczy³o
prace nad uk³adami MFL (merged-flash-
memory-with-logic), które ³¹cz¹ elementy
pamiêciowe typu Flash oraz urz¹dzenia
wykorzystuj¹ce te pamiêci w jednym uk³a-
dzie scalonym. Zaprojektowano je g³ów-
nie z myœl¹ o mikrosystemach, oraz urz¹-
dzeniach takich jak np. kamery cyfrowe.
Uk³ady MFL zasilane s¹ napiêciem 3,3 V,
a czas dostêpu wynosi 50 ns. Wytrzyma-
³oœæ uk³adu to ponad 100 000 cykli, a da-
ne mog¹ byæ przechowywane przez po-
nad 100 lat.

Harris Semiconductor razem z Zoom
Telephonics maj¹ zamiar wyprowadziæ na
szerszy rynek sieci WLAN (Wireless Local
Area Network). Produkty Zoom'a - ZoomAir
PC Card NIC (Network Interface Card),
ZoomAir ISA NIC oraz ZoomAir Access
Point Software - bêd¹ oparte na DSSS
PRISM™ Radio Chip Set Harrisa, umo¿liwi¹
transfer 2Mbps w paœmie 2,4 GHz przy
zasiêgu od 300 (wewn¹trz budynków) do
1000 (na wolnym powietrzu) stóp, bêd¹
równie¿ zgodne z istniej¹cymi standartami
kart sieciowych.

W tym miesi¹cu scalaki, scalaki, scalaki. Tempo ich rozwoju nie-
jednego mo¿e przyprawiæ o zawrót g³owy. S¹ one coraz mniejsze,
szybsze, a zarazem bardziej energooszczêdne i niezawodne. Ze
wzglêdu na cykl wydawniczy, w tym numerze nie mogliœmy je-
szcze uwzgledniæ Waszych propozycji, napewno uczynimy to w
nastêpnym. Zachêcamy do pisania do nas na podany na koñcu
adres. Obiecujemy, ¿e odpowiemy na ka¿dy przys³any do nas list.

Elektronika w Internecie

à

à Pawe³ Kowalczuk

à

à Marcin Witek

[e-mail]

CZÊŒCI ELEKTRONICZNE

ul. Parkowa 25

51-616 Wroc³aw

tel. [phone]
fax [phone]

tel. kom. 0-90 398-646

e-mail: [e-mail]

Czynne od poniedzia³ku do
pi¹tku w godz. 9.00 - 15.00
Oferujemy Pañstwu bogaty wybór
elementów elektronicznych uznanych
(zachodnich) producentów bezpoœre-
dnio z naszego magazynu. Posiadamy
w sprzeda¿y miêdzy innymi:
PAMIÊCI EPROM, EEPROM, RAM
(S-RAM; D-RAM)
UK£ADY SCALONE SERII:
74LS..., 74HCT..., 74HC...,
C-MOS (40..., 45...).
MIKROPROCESORY, np.:80.., 82..,
Z80.., ICL71.., ATMEL89..,
UK£ADY PAL, GAL, WZMACNIACZE

OPERACYJNE, KOMPARATORY, TIME-
RY, TRANSOPTORY, KWARCE, STABI-
LIZATORY, TRANZYSTORY, PODSTAW-
KI BLASZKOWE, PRECYZYJNE, PLCC,
LISTWY PIONOWE, LISTWY ZACISKO-
WE, PRZE£¥CZNIKI SWITCH, Z£¥-
CZA, OBUDOWY Z£¥CZ, HELITRYMY,
LEDY, PRZEKANIKI, GALANTERIA
ELEKTRONICZNA.

POSIADAMY TAK¯E W SPRZEDA¯Y
PODZESPO£Y KOMPUTEROWE:
NOWE I U¯YWANE (NA TELEFON)
P£YTY G£ÓWNE, PROCESORY, PA-
MIÊCI SIMM/DIMM, WENTYLATORY,
KARTY MUZYCZNE, KARTY VIDEO,
MYSZY, FAX-MODEM-y, FLOPP-y,
DYSKI TWARDE, CD-ROM-y, KLA-
WIATURY, OBUDOWY, ZASILACZE,
G£OŒNIKI I INNE.
Programujemy EPROMy, FLASH/
EEPROMy, GALe, PALe, procesory
87.., 89.. oraz inne uk³ady programo-
walne.

Na ¿yczenie przeœlemy ofertê.
Mo¿liwoœæ sprzeda¿y wysy³kowej.

EPROM

Sprzedam wobuloskop do 1 GHz tel. [phone]