Microsoft Word - Praca Magisterska Bankowość Ekonomia-Ryzyko Kredytowe

WYŻSZA SZKOŁA UBEZPIECZEŃ I BANKOWOŚCI

W WARSZAWIE

WYDZIAŁ EKONOMIKI UBEZPIECZEŃ I BANKOWOŚCI

MONIKA OCHNIK

ZARZĄDZANIE RYZYKIEM KREDYTOWYM

BANKU KOMERCYJNEGO

PRACA DYPLOMOWA

NAPISANA POD KIERUNKIEM

dr Agnieszki Woszczyńskiej

RECENZENT:

........................................................

WARSZAWA 2004

Spis treści

Wstęp

Rozdział 1 Operacje bankowe

1.1. Pojęcie i rodzaje operacji bankowych

1.2. Kredytowanie jako aktywna działalność banku komercyjnego

1.2.1 Rodzaje operacji kredytowych

Rozdział 2 Charakterystyka ryzyka bankowego

2.1. Pojęcie i przyczyny występowania ryzyka bankowego

2.2. Rodzaje ryzyka bankowego

2.3. Zarządzanie ryzykiem bankowym

Rozdział 3 Ryzyko kredytowe – jako najistotniejsze ryzyko – w działalności

banku

3.1. Pojęcie i klasyfikacja ryzyka kredytowego

3.2. Przyczyny powstawania ryzyka kredytowego

3.3. Następstwa występowania ryzyka kredytowego

Rozdział 4 Ograniczanie ryzyka i zarządzanie ryzykiem kredytowym banku

komercyjnego

4.1. Pojęcie, funkcje i elementy zarządzania ryzykiem kredytowym

4.2. Działania i mechanizmy służące redukcji ryzyka kredytowego

4.3. Tworzenie rezerw celowych

4.4 Monitoring portfela kredytowego

4.5. Prawne formy zabezpieczenia kredytu

Rozdział 5 Analiza i ocena ryzyka kredytowego w działalności wybranych

banków polskich

5.1.Ocena zdolności kredytowej – pojęcie, kryteria i zakres

5.2. Ocena zdolności kredytowej wybranych banków

5.2.1. System oceny zdolności kredytowej stosowany w Pekao SA

5.2.2. System oceny zdolności kredytowej w PKO BP

5.2.3. Ocena zdolności kredytowej PBK SA w Warszawie

Zakończenie

Wstęp

Zmiany systemowe w gospodarce polskiej i jej głęboka restrukturyzacja miały

wpływ na zmiany tradycyjnej filozofii prowadzenia działalności gospodarczej.

Wdrażanie gospodarki rynkowej miało swoje odbicie również w bankowości.

Gruntowna reorganizacja systemu bankowego w Polsce spowodowała znaczny

rozwój aparatu bankowego. Zmienione zostały prawnie uregulowane zależności

między bankami i jednostkami gospodarczymi. Przede wszystkim zlikwidowano

monopol niektórych banków gwarantujący im wyłączność na prowadzenie

określonych operacji. Różnorodność usług świadczonych przez banki i

zróżnicowanie oferowanych warunków uległy poszerzeniu. Klienci uzyskali prawo

wyboru i korzystania równolegle z usług kilku banków.

Spośród wielu zadań bankowych, kredytowanie jest nie tylko najważniejszą ale i

najtrudniejsza działalnością. W działalności kredytowej ryzyko jest nie do

uniknięcia, gdyż w momencie podejmowania decyzji nie dysponuje się pełną,

wiarygodną i pewną informacją. Nie zawsze też trafnie można przewidzieć dalszy

rozwój wydarzeń. Nie da się również wykluczy błędów w informacji i ich

interpretacji. Istotnym elementem ryzyka są też niekorzystne zmiany otoczenia

gospodarczego – przy złej koniunkturze ryzyko kredytowe silnie wzrasta.

Dlatego też działalność kredytowa powinna być kontrolowana, przede wszystkim

pod kątem dokładnej analizy ryzyka i stworzenia systemu jego monitorowania.

Ze względu na znaczenie ryzyka kredytowego szczególnie istotne jest

przestrzeganie pewnych zasad i procedur przy udzielaniu kredytów.

Te właśnie zagadnienia stanowią podstawowy obszar badawczy niniejszej pracy.

Obejmuje ona zatem szeroki wachlarz zagadnień, ujętych zarówno w aspekcie

przedmiotu ryzyka, jak i instrumentów ograniczających je.

Niniejsza praca ma charakter teoretyczno-empiryczny. Jej celem, jest próba

bliższego ukazania zagadnień dotyczących bezpiecznego zarządzania ryzykiem

kredytowym, które stanowi najważniejszy element prawidłowego działania

bankowości komercyjnej. W rozdziale empirycznym zaprezentowano ocenę

zdolności kredytowej stosowaną przez wybrane banki polskie.

Praca została podzielona na pięć rozdziałów.

Pierwszy z nich charakteryzuje operacje bankowe, ujmując kredytowania jako

aktywna działalność banku komercyjnego oraz przedstawia rodzaje operacji

kredytowych.

W rozdziale drugim przedstawiono istotę, rodzaje ryzyka bankowego, przyczyny

jego występowania i proces zarządzania nim.

Rozdział trzeci zawiera ogólny zarys i klasyfikację ryzyka kredytowego, przyczyny

oraz następstwa jego występowania

W rozdziale czwartym omówiono podstawowe pojęcia związane z zarządzaniem

ryzykiem kredytowym. Przedstawiono tu krótką charakterystykę, wymieniając

funkcje i elementy w celu wprowadzenia do tematyki działań i mechanizmów

redukcji tegoż zjawiska. Omówiono zasady tworzenia rezerw celowych, monitoring

portfela kredytowego jak również prawne formy zabezpieczenia kredytu.

Ostatni piąty rozdział analizuje na podstawie zebranych danych i informacji

bankowych szczegółową sytuację dotyczącą ryzyka kredytowego w działalności

wybranych banków polskich. W rozdziale tym zaprezentowana została szeroka

gama instrumentów i przedsięwzięć minimalizujących ryzyko w akcji kredytowej

Pekao SA, PKO BP oraz PBK SA w Warszawie. Charakterystycznym walorem

piątego rozdziału są tablice, które przez oddziaływanie graficzne ułatwiają

zrozumienie i upraszczają odczyt danych.

W pracy wykorzystano literaturę przedmiotu w postaci zwartej, akty normatywne

oraz materiały niepublikowane

Zakończenie pracy ma charakter ogólnego jej podsumowania.

ROZDZIAŁ 1

OPERACJE BANKOWE

1.1. Pojęcie i rodzaje operacji bankowych

Pojęcie operacji bankowych ujmuje się również jako usługi bankowe czy też

czynności bankowe. Polskie prawo bankowe operuje powyższymi pojęciami jednak

nie definiuje, a jedynie klasyfikuje je.

W. L. Jaworski formułuje operacje bankowe jako stosunki umowne między

bankiem a klientem, w których bank oferuje usługi, a klient jest usługobiorcą.

Operacje te są połączone z określonymi świadczeniami na rzecz banku lub na rzecz

klienta

Operacje

bankowe

mają

najczęściej

charakter

pieniężny.

Konkurencja

międzynarodowa sprawia, iż banki oferują coraz to nowsze pod względem

technicznym i ekonomicznym operacje.

Ustawa o prawie bankowym do czynności bankowych zalicza

– przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub z nadejściem

oznaczonego terminu oraz prowadzenia rachunków tych wkładów,

– prowadzenie rachunków bankowych,

– udzielanie kredytów,

– udzielanie gwarancji bankowych,

– emitowanie bankowych papierów wartościowych

– przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych,

– wykonywanie innych czynności przewidzianych wyłącznie dla banku, w

odrębnych ustawach.

Poza wyżej wymienionymi czynnościami bankowymi ustawa wylicza następujące

czynności, o ile są one prowadzone przez banki

– udzielanie pożyczek pieniężnych,

– operacje czekowe i wekslowe,

Władysław L. Jaworski, „Bankowość. Podstawowe założenia”, Poltext, Warszawa 1996, s. 85.

Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. Rozdz. 1, art. 5 ust.2.

Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. Rozdz. 1, art. 5 ust. 2.

– wydawanie kart płatniczych oraz wykonywanie operacji przy ich użyciu,

– terminowe operacje finansowe,

– nabywanie i zbywanie wierzytelności pieniężnych,

– przechowywanie przedmiotów i papierów wartościowych oraz udostępnianie

skrytek sejfowych,

– wykonywanie czynności obrotu dewizowego,

– udzielanie poręczeń,

– wykonywanie czynności zleconych, związanych z emisją papierów

wartościowych.

Poza wyżej wymienionymi czynnościami bankowymi, według art. 6 prawa

bankowego, banki mogą

– obejmować lub nabywać akcje i prawa z akcji, udziały innej osoby prawnej, nie

będącej bankiem, lub jednostki uczestnictwa w funduszach powierniczych, z tym

ich łączna wartość w stosunku do jednego podmiotu nie może przekroczyć 15 %

funduszy własnych banku,

– zaciągać zobowiązania związane z emisją papierów wartościowych,

– dokonywać obrotu papierami wartościowymi,

– dokonywać na warunkach uzgodnionych z dłużnikiem zmiany wierzytelności na

składki majątku dłużnika z tym, że bank jest obowiązany do ich sprzedaży w

okresie nie dłuższym niż 3 lata od daty nabycia,

– nabywać i zbywać nieruchomości oraz wierzytelności zabezpieczone hipoteką,

– świadczyć usługi konsultacyjno-doradcze w sprawach finansowych,

– świadczyć inne usługi finansowe.

Literatura przy rodzajach operacji bankowych rozróżnia: operacje bierne tzw.

pasywne, operacje czynne tzw. aktywne i operacje pośredniczące uzupełniając je

innymi usługami świadczonymi przez banki.

Operacje czynne jak i bierne banki przeprowadzają na własny rachunek i własne

ryzyko. Operacje bierne, wiążą się z pasywami bilansu (zobowiązania), polegają

na gromadzeniu depozytów, emitowaniu własnych papierów wartościowych i

Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. Rozdz. 1, art. 6 ust. 1.

wykonywaniu innych czynności, które mają wpływ na powiększanie sumy

środków, którymi bank dysponuje. Operacje czynne, mają związek z aktywami

bilansu (należności), polegają na lokowaniu zgromadzonych funduszy w różnego

rodzaju korzystne przedsięwzięcia, a w szczególności w udzielane kredyty.

Operacje pośredniczące banki wykonują na zlecenie, rachunek i ryzyko klientów.

Banki świadczą również usługi, które nie maja odzwierciedlenia w bilansie należą

tu m.in.: Operacje finansujące polegają na natychmiastowym lub późniejszym

zwiększaniu środków płatniczych klienta wraz z należącymi do nich czynnościami.

Operacje depozytowe umożliwiają klientowi lokowanie w banku czasowo wolnych

środków z należącymi do nich czynnościami. Usługi biur maklerskich gdzie na

zlecenie klientów, banki dokonując różnych operacji na giełdzie papierów

wartościowych.

Pasywa i aktywa banku powinny być w takich wzajemnych relacjach, aby

zapewniały płynność. W celu zapewnienia płynności każdy bank musi

synchronizować strumienie przewidywanych wpływów i wydatków oraz ich

wartości i terminów. Warunkiem stałego utrzymania płynności jest zdolność banku

do gromadzenia niezbędnych w każdym momencie do wypłaty środków

pieniężnych. Rezerwę płynności zabezpieczają lokaty terminowe, możliwość

zaciągania kredytu w innych bankach oraz lokaty w skarbowych papierach

wartościowych, które można natychmiast upłynnić. Ponadto w banku centralnym są

lokowane obowiązkowe rezerwy banków. Podstawowym warunkiem i celem

działalności banku jest również osiąganie zysku, co wiąże się z tym, iż banki muszą

równocześnie brać pod uwagę stopień ryzyka towarzyszącego operacjom

bankowym.

Sprawne przyjmowanie wpłat, dokonywanie wypłat, wymiana znaków pieniężnych

oraz przeprowadzanie rozliczeń bezgotówkowych na rachunkach bankowych są

warunkiem dokładnego i właściwego wykonywania operacji kredytowych i

depozytowych. Struktura, gęstość i wyposażenie techniczne sieci bankowej oraz jej

przystosowanie do potrzeb klientów decydują o dostępności usług bankowych i

Władysław L. Jaworski, Klasyfikacja operacji bankowych, w pracy zbior. pod red. Władysława L.

Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 269.

poziomu zaspokojenia różnorakich potrzeb. Z kolei sprawne, szybkie i solidne

wykonywanie operacji, a w szczególności rozliczeniowych, wpływa na zaufanie

oraz wizerunek banku w oczach klienta.

1.2. Kredytowanie jako aktywna działalność banku

Udzielanie kredytów jest podstawową czynną (aktywna) operacja bankową. Jest

stosunkiem ekonomicznym między bankiem a kredytobiorcą.

Bank udzielając kredytu nawiązuje z klientem stosunki umowne, a obie strony maja

zagwarantowane prawa i obowiązki sprecyzowane umowa kredytową.

Prawo bankowe definiuje umowę kredytu jako zobowiązanie banku do oddania do

dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych

z przeznaczenie na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z

niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu

wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od

udzielonego kredytu

Umowa o kredyt bankowy ma charakter cywilnoprawny, powinna być zawarta na

piśmie i określać

– strony umowy,

– kwotę i walutę kredytu,

– cel, na który kredyt został udzielony,

– zasady i termin spłaty kredytu,

– wysokość oprocentowania kredytu i warunki jego zmiany,

– sposób zabezpieczenia spłaty kredytu,

– zakres uprawnień banku związanych z kontrolą wykorzystania i spłaty kredytu,

– terminy i sposób postawienia do dyspozycji kredytobiorcy środków pieniężnych,

– wysokość prowizji, jeżeli umowa je przewiduje,

– warunki dokonywania zmian i rozwiązań umowy.

Władysław L. Jaworski, Klasyfikacja operacji bankowych, w pracy zbiór. pod red. Władysława L.

Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 269.

Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. Rozdz. 5, art. 69, ust. 1.

Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. Rozdz. 5, art. 69, ust. 2.

Kredytobiorcę obowiązują ustalenia regulaminu kredytowego danego banku, które

precyzują szczegółowo warunki stosunku kredytowego. Regulamin wiąże

kredytobiorcę, jeżeli zostanie mu doręczony najpóźniej przy zawarciu umowy. W

razie sprzeczności między regulaminem kredytowym a treścią umowy kredytowej

wiążące są ustalenia danej umowy

Bank uzależnia przyznanie kredytu od zdolności kredytowej kredytobiorcy.

Zdolność kredytowa to zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami

w terminach określonych w umowie. Kredytobiorca jest obowiązany przedłożyć na

żądanie banku dokumenty i informacje niezbędne do dokonania oceny tej

zdolności

W wyjątkowych sytuacjach, podmiotowi, który nie ma zdolności kredytowej, o ile

posiada zdolność prawną bank może udzielić kredytu. Pod warunkiem, jeśli

ustanowi on szczególny sposób zabezpieczenia spłaty kredytu oraz przedstawi

niezależnie od zabezpieczenia spłaty kredytu programu naprawy gospodarki,

którego realizacja zapewni uzyskanie zdolności kredytowej w określonym czasie –

według oceny banku.

Przed zawarciem umowy kredytowej kredytobiorca składa w banku wniosek o

przyznanie kredytu. We wniosku powinno być zawarte ekonomiczne uzasadnienie

rodzaju i kwoty niezbędnego kredytu oraz okresu jego trwania, ewentualnych rat

spłaty. Do wniosku często załączane są plany przyszłego przedsięwzięcia, ostatnie

bilanse, informacje o dotychczas prowadzonej działalności, dokumenty

uprawniające do jej prowadzenia, zaświadczenia o opłacaniu podatków itp.

Wniosek o udzielenie kredytu jest analizowany, stopień analizy zależy od tego, czy

wnioskodawca jest stałym klientem banku, czy osobą ubiegającą się o kredyt po raz

pierwszy, także od rodzaju kredytu i jego wysokości.

W celu ograniczenia ryzyka kredytowego ustalone zostały limity koncentracji

kredytowej, czyli normy ostrożności obowiązujące banki. Suma udzielonych

kredytów, pożyczek pieniężnych, nabytych obligacji i innych niż akcje papierów

Władysław L. Jaworski, Klasyfikacja operacji bankowych, w pracy zbior. pod red. Władysława L.

Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 272.

Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. Rozdz. 5, art. 70, ust. 1.

Władysław L. Jaworski, Klasyfikacja operacji bankowych, w pracy zbior. pod red. Władysława L.

Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 272-273.

wartościowych, wierzytelności z tytułu gwarancji bankowych, poręczeń i

akredytyw oraz innych wierzytelności banku w stosunku do jednego podmiotu lub

podmiotów powiązanych kapitałowo i organizacyjnie ponoszących wspólnie ryzyko

gospodarcze nie może przekroczyć 25 % funduszy własnych banku

Zarząd banku jest obowiązany zgłaszać każdorazowo do Komisji Nadzoru

Bankowego fakt udzielenia kredytu w wysokości przekraczającej 10 % funduszy

własnych banku

Gdy wniosek kredytowy sprosta wymaganiom banku przystępuje się do wstępnej

oceny kredytobiorcy. W ocenie tej bank zbiera informacje o dotychczasowej

działalności oraz wywiązywaniu się ze zobowiązań finansowych osoby ubiegającej

się o kredyt. Zasięga opinii w innych bankach i rozmaitych dostępnych źródłach.

Pozytywna opinia warunkuje przejście do kolejnego etapu badań szczegółowych,

które dotyczą efektywności proponowanego przedsięwzięcia. Na podstawie

dokumentów (bilansów, rachunków wyników i innych sprawozdań) dostarczonych

przez kredytobiorcę, inspektor kredytowy banku analizuje jego obecną sytuację

finansową, strukturę majątku i ustala czy posiada on zdolność kredytową. Po

zapadnięciu pozytywnej decyzji negocjowane są szczegółowe warunki umowy.

Powyższy tok postępowania kończy podpisanie umowy przez kredytobiorcę i osobę

reprezentującą bank (prokurenta). Przyznanie kredytu jest ewidencjonowane na

kontach pozabilansowych.

Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. Rozdz. 5, art. 71, ust. 1.

Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. Rozdz. 5, art. 71, ust. 6.

Rysunek 1

Schemat toku postępowania przy udzielaniu kredytu

Wniosek o kredyt

Decyzja

Wstępna ocena kredytobiorcy

(informacje ogólne)

Decyzja

Analiza działalności kredytobiorcy:

– sytuacja i struktura finansowa

– zdolność kredytowa

– efektywność kredytowego

przedsięwzięcia

Decyzja

Uzgodnienie szczegółowych

warunków umowy kredytowej

(negocjacje)

UMOWA KREDYTOWA

ocena możliwości i preferencji banku

nie (odmowa udzielenia kredytu)

nie (odrzucenie wniosku kredytowego)

nie (odrzucenie wniosku kredytowego

Źródło: Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w red. Władysław L. Jaworski i Zofia Zawadzka,

„Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 273.

1.2.1. Rodzaje operacji kredytowych

Banki komercyjne przeprowadzają różnorodne operacje kredytowe, które są

przystosowane do indywidualnych potrzeb klientów, a tryb udzielania,

wykorzystania i spłaty kredytów uzależniony jest od rodzaju kredytu.

Podziału kredytów można dokonać przy zastosowaniu różnych kryteriów, wśród

których należy wymienić

: okres kredytowania, czyli zwrotność kredytu w

określonym terminie. Polskie banki rozróżniają kredyty krótkoterminowe udzielane

na rok, kredyty średnioterminowe z terminem spłaty od 1 roku do 3 lat oraz kredyty

długoterminowe z terminem spłaty powyżej 3 lat. Kolejnym kryterium jest metoda

udzielania kredytu. Kredyty mogą być udzielane w rachunku bieżącym lub

rachunku kredytowym. Technika kredytowania w rachunku bieżącym polega na

tym, że bank na dobro tego rachunku zapisuje wpływy danej jednostki

gospodarczej, a w jego ciężar – wydatki. Rachunek ten może mieć saldo debetowe,

które oznacza zadłużenie banku albo kredytowe, oznaczające nadwyżkę środków

własnych klienta. Następnym jest przeznaczenie, czyli cel kredytu. W zależności

od celu kredytu występują kredyty obrotowe, które są najczęściej krótkoterminowe,

oraz inwestycyjne udzielane na dłuższy okres czasu. Kredyty inwestycyjne

najczęściej udzielane są w rachunku kredytowym. Kredyty obrotowe zaś mogą być

udzielane zarówno w rachunku bieżącym jak i kredytowym i są to kredyty

przeznaczane na bieżące potrzeby związane z codzienną działalnością

eksploatacyjną kredytobiorcy. Ostatnim już kryterium podziału kredytów jest

waluta kredytu. Waluty mogą być udzielane w złotych lub w dewizach.

W okresie kredytowania bank monitoruje, czy kredytobiorca wykorzystuje kredyt

zgodnie z umową i zachowuje zdolność kredytową. Jako podstawę badań w tym

celu bank otrzymuje standardowe sprawozdania finansowe kredytobiorcy. Umowa

może również upoważniać bank do badania w siedzibie przedsiębiorstwa. W

okresie trwania stosunku kredytowego może wystąpić potrzeba renegocjacji

warunków umowy.

Spłata kredytu może nastąpić jednorazowo lub w ratach, terminy i formy spłaty

określa umowa kredytowa. Bank może jednak wypowiedzieć kredyt przed

I. Heropolitańska, „Zabezpieczenie wierzytelności banku”, Warszawa 1999, s. 21.

terminem płatności, jeśli kredytobiorca nie dochował warunków zawartych w

umowie kredytowej lub w regulaminie kredytowym danego banku. Jeżeli

kredytobiorca nie spłaci kredytu w terminie płatności, bank z reguły przenosi nie

spłaconą kwotę na rachunek wyżej oprocentowanego kredytu przeterminowanego.

Następnie spłaca to zadłużenie z wpływów na rachunek bieżący kredytobiorcy i z

innych rachunków bankowych. W dalszych działaniach, bank dążąc do odzyskania

wierzytelności, może zawrzeć porozumienie z kredytobiorcą i prolongować termin

spłaty kredytu albo realizować prawne formy zabezpieczenia kredytu. Kiedy żadne

z tych działań nie wywołuje pożądanych skutków, bank kieruje sprawę do

przymusowej egzekucji. Postępowanie egzekucyjne banków jest uproszczone,

ponieważ wszystkie wyciągi z ksiąg banków oraz inne dokumenty, które

stwierdzają zobowiązania na rzecz tych banków zaopatrzone w oświadczenie, że

oparte na nich roszczenia są wymagalne z tym, że banki muszą występować do sądu

o nadanie im klauzuli wymagalności.

Wniosek banku o nadanie klauzuli wykonalności sąd rozpoznaje w ciągu trzech dni

od daty złożenia. Bankowy tytuł egzekucyjny powinien być opatrzony pieczęcią

banku i podpisany przez osoby upoważnione do działania w jego imieniu.

Przebieg operacji kredytowych i towarzyszących im rozliczeń może być różny,

zależy to od rodzaju kredytu, metody jego udzielania, przeznaczenia czy waluty. Do

podstawowych rodzajów operacji kredytowych można zaliczyć:

– kredyt w rachunku bieżącym,

– kredyt dyskontowy – weksel,

– kredyt akceptacyjny i bankowe awale,

– kredyt lombardowy,

– kredyt konsorcjalny,

– kredyty konsumpcyjne,

– faktoring,

Kredyt w rachunku bieżącym

Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 276.

Kredyt w rachunku bieżącym, czyli otwartym jest to kredyt, którego wykorzystanie

następuje poprzez przekroczenie salda na rachunku bieżącym kredytobiorcy o

kwotę ustaloną w umowie.

Rachunek ten może mieć albo saldo debetowe, albo

saldo kredytowe, oznacza to odpowiednio bądź zadłużenie w banku, bądź

nadwyżkę środków klienta. Kredytobiorca korzysta z tego kredytu w miarę potrzeb.

Spłata kredytu następuje automatycznie z wpływów na rachunek bieżący. Kredyt na

rachunku bieżącym nie jest powiązany z określonym celem, służy on jedynie

utrzymaniu bieżącej płynności. Dlatego zaliczany jest do kredytów o

podwyższonym ryzyku i może być wyżej oprocentowany od kredytów celowych.

Kredyt w rachunku bieżącym ma formalnie charakter odnawialnego kredytu

krótkoterminowego o limitowanej wysokości. Oddzielna umowa na ten temat jest

zawierana na okres do 12 miesięcy, ale przedłużanie umowy na kolejny rok nadaje

kredytowi charakter średnioterminowy. Zgodnie z umową kredytobiorca

upoważniony jest do wydawania zleceń płatniczych, które bank wykonuje do

wysokości przyznanego kredytu. rachunku bieżącego. W umowie kredytowej banki

najczęściej zastrzegają sobie podwyższone oprocentowanie od ewentualnego

przekroczenia przyznanego limitu kredytowego oraz prowizję od przyznanego

kredytu niezależną od jego wykorzystania.

Przy kredytowaniu w rachunku bieżącym występuje termin „wolna marża”.

Oznacza on różnicę między kwotą przyznanego kredytu a kwotą faktycznego

zadłużenia, czyli salda debetowego rachunku. Na ogół bank wykonuje dyspozycje

płatnicze klienta tylko w granicach wolnej marży kredytu. Banki dopuszczają

przekroczenie limitu przyznanego kredytu, gdyż zostanie to wyrównane

najbliższymi wpływami na rachunek bieżący, a bank pobiera wyższe odsetki.

Kredyt dyskontowy – weksel

I. Heropolitańska, E. Jagodzińska-Serafin, J. Kruglak, S. Ryżewska, „Kredyt, pożyczki i gwarancje

bankowe”, Warszawa 1999, s. 42.

Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 277.

Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 277.

Weksel jest papierem wartościowym zobowiązującym wystawcę lub wskazaną

przez niego osobę do bezwarunkowego zapłacenia określonej kwoty w oznaczonym

terminie.

Weksel służy m.in. do regulowania zobowiązań. Jest on wykorzystywany w

szczególności w transakcjach kupna i sprzedaży, gdy nabywca reguluje należności z

opóźnieniem, korzystając z kredytu towarowego. Sprzedający może użyć

otrzymany weksel do zapłaty swemu dostawcy, który także może nim uregulować

swoje zobowiązania lub zdyskontować go w banku, bank zaś może się

refinansować w banku centralnym. Weksel w obrotach gospodarczych pełni wiele

funkcji. W opisanej powyżej transakcji kupna na kredyt weksel pełni zarówno

funkcję płatniczą jak i obiegową, gdyż jest on odstępowany kolejnym osobom.

Weksel jednocześnie zabezpiecza zapłatę, za co odpowiedzialne materialnie są

osoby na nim podpisane. Stąd też weksel pełni funkcję gwarancyjną.

Rozróżnia się weksel własny i weksel ciągniony tzw. trasowany.

W wekslu własnym wystawca zobowiązuje się do zapłaty. Występują w nim dwie

osoby, a wystawca jest płatnikiem na rzecz remitenta.

W wekslu trasowanym, wystawca zleca wskazanej w wekslu osobie zapłacenie

określonej kwoty. Weksel ten jest poleceniem ciągnionym przez wystawcę weksla

(trasanta) na płatnika (trasata), który ma zapłacić remitentowi kwotę wymienioną w

tracie. Zobowiązanie trasata powstaje dopiero po wyrażeniu przez niego akceptu

polecenia zapłaty. W wekslu ciagnionym występują więc co najmniej trzy osoby.

Weksel charakteryzuje się tym, iż można przenosić płynące z niego prawa w drodze

indosu. Indos polega na umieszczeniu na odwrocie weksla odpowiedniej formuły

oraz podpisu indosanta. Indos, będący kwalifikowaną cesja, umożliwia szybkie

przeniesienie praw z weksla na inne osoby, przy solidarnej odpowiedzialności za

zobowiązanie wekslowe osób podpisanych na tym dokumencie. Dodatkową formą

zabezpieczenia zapłaty jest poręczenie osoby trzeciej, zwanej awalem. W

poręczeniu tym umieszcza się na przedniej stronie weksla podpisu i wyrazu

Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 277.

Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 279.

„poręczam” lub równoznacznego zwrotu, a poręczyciel odpowiada solidarnie za

zobowiązanie wekslowe. Szczególnym sposobem wykorzystania weksla w funkcji

gwarancyjnej jest weksel in blanco, zawiera on co najmniej podpis wystawcy, bez

wypełniania treści formularza wekslowego.

Z pojęciem weksla ścisły związek ma pojęcie dyskonta. Operacja bankowego

dyskonta weksla polega na zakupie weksla przed upływem terminu jego płatności, z

potraceniem przez bank oprocentowania, czyli dyskonta. W operacji dyskonta

weksel, który reprezentuje kredyt kupiecki, zostaje przekształcony przez kredyt

bankowy na pieniądz w formie zapisu na rachunku bankowym kredytobiorcy.

Weksel może zdyskontować zarówno jego wystawca, jak i każdy następny

posiadacz. Bank nabywający weksel może go przedstawić do redyskonta w innym

banku lub ostatecznie w banku centralnym. Bank dyskontujący weksel nie płaci

jego nominalnej sumy, lecz potrąca z góry określoną kwotę, która nosi nazwę

dyskonta. Wysokość potrąconej sumy zależy od wysokości stopy dyskontowej

wyrażanej w procentach, oraz od ilości dni liczonych od daty zdyskontowania

weksla do dnia jego płatności.

Banki przyjmują do dyskonta przede wszystkim weksle handlowe, wynikające z

działalności gospodarczej. Przeciwieństwem weksla handlowego jest weksel

finansowy, wynika on np. z udzielonej pożyczki pieniężnej. Banki komercyjne

mogą oczywiście dyskontować także weksle finansowe, ale zazwyczaj nie są one

redyskontowane przez bank centralny.

Każdy dyskontowany weksel jest sprawdzany przez bank pod względem formalnym

i oceniany merytorycznie. Ocena merytoryczna polega na ustaleniu stopnia ryzyka,

czy weksel będzie wykupiony w terminie. Obejmuje ona nie tylko ocenę zdolności

kredytowej trasata, ale także pozostałych osób, które złożyły swój podpis na

wekslu. Ocena weksli przez bank jest także formą ich selekcjonowania, ponieważ

jednostki, które są niewypłacalne nie mają dostępu do kredytu dyskontowego.

Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 279.

Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 280.

Udzielenie kredytu dyskontowego następuje na podstawie umowy o linię

dyskontową lub w formie doraźnej transakcji nabycia wierzytelności wekslowych.

Linia dyskontowa to limit kredytowy, przyznawany stałym klientom banku, do

wysokości którego przyjmuje on weksle do dyskonta. Umowy o linię dyskontową

zawierane są na okres od trzech do dwunastu miesiecy.

Kredytobiorca składa weksel przy liście dyskontowej a ich oceny dokonuje komitet

dyskontowy. O udzielenie kredytu dyskontowego klienta powiadamia oddział

dyskontujący. W przypadku, gdy następuje odmowa przyjęcia określonego weksla

decyzję taką odnotowuje się na egzemplarzu listy dyskontowej, a weksel, który nie

został przyjęty do dyskonta bank zwraca podawcy. Od weksli, które zostały złożone

przy liście dyskontowej banki pobierają prowizję i to nie zależnie od tego czy

zostały one przyjęte do dyskonta czy nie.

Obok operacji dyskontowania weksli występują również operacje redyskontowania

weksli. Redyskonta dokonują oddziały okręgowe NBP, które przyjmują weksle

zdyskontowane przez oddziały banków komercyjnych. NBP, jako bank centralny,

wykorzystuje redyskonto weksli jako instrument ekonomicznego oddziaływania na

banki komercyjne. Wpływa on na ekonomiczną treść dyskonta, ustalając wysokość

stopy redyskontowej i warunki, jakim powinny odpowiadać weksle przedstawione

przez banki komercyjne do redyskonta dla otrzymania w NBP kredytu

redyskontowego. Nie ogranicza to jednak ich decyzji w przyjmowaniu do dyskonta

weksli, które nie spełniają tych warunków, ale mogą to czynić tylko na własny

rachunek, bo nie otrzymają kredytu redyskontowego. W terminie płatności

okręgowy oddział NBP przedstawia zredyskontowany weksel dłużnikowi

wekslowemu za pośrednictwem oddziału banku, w którym jest on płatny.

Ekonomiczna ocena weksla wymaga znajomości stanu majątkowego uczestników

operacji wekslowych. W tym celu banki wymieniają między sobą informacje o

zdolności kredytowej klientów. Oddziały okręgowe NBP prowadza imienne

kartoteki

tzw.

niesolidnych

płatników,

wykorzystywane

oceny

redyskontowanych weksli.

M. Jakubek, „Prawo bankowe”, Lublin 1999, s. 567.

Kredy akceptacyjny i bankowe awale

Kredyt akceptacyjny związany jest z wekslami. Banki oferują akceptowanie weksli

swych klientów, co jest połączone z udzielaniem kredytu akceptacyjnego. Zatem

operacja udzielania kredytu akceptacyjnego polega na tym, że klient zleca bankowi

akceptowanie weksli, a zawierąjacy umowę oddział banku przyjmuje zlecenie

akceptowania weksli ciągnionych na niego przez klienta. Równocześnie bank

zobowiązuje się, że w razie potrzeby udzieli mu w tym celi kredytu akceptacyjnego

na wykupienie weksla. Banki akceptują ciągnione na siebie weksle tylko wtedy gdy

termin ich płatności nie przekracza sześciu miesięcy, a kwota wystawionych weksli

mieści się w granicach przyznanego kredytu akceptacyjnego. Sam weksel powinien

odpowiadać warunkom wymaganym od weksli dyskontowych, a ponadto powinien

wskazywać trasata oraz miejsce płatności, oddział banku zawierający umowę.

Banki mogą również stawiać akceptowanym wekslom dodatkowe wymagania.

Terminy płatności weksli powinny być dostosowane do czasu jaki jest potrzebny na

przeprowadzenie transakcji, która jest finansowana kredytem akceptacyjnym, ale

nie powinny przekraczać sześciu miesięcy.

Kredyt akceptacyjny może być udzielany w bieżących transakcjach lub w postaci

linii kredytu akceptacyjnego. Linia kredytu akceptacyjego jest limitem

kredytowym, przyznanym kredytobiorcy, do wysokości którego mogą być

ciągnione na bank weksle. Może on być udzielany jako kredyt odnawialny lub

nieodnawialny. Kredyt odnawialny wtedy, gdy po każdym wykupieniu weksla

kredyt odnawia się do pierwotnej wysokości, może więc być wykorzystywany

wielokrotnie. Przy kredycie nieodnawialnym każdy wykupiony weksel zmniejsza

wysokość

przyznanego

kredytu.

Bank

akceptując

weksel,

przyjmuje

odpowiedzialność za jego wykupienie w terminie płatności, niezależnie od tego czy

wystawca dostarczy na czas środki. W razie ich braku zostaje udzielony klientowi

kredyt akceptacyjny w wysokości równej kwocie weksla.

Innym rodzajem operacji jest awalizowanie weksli. Polega to na przyjęciu przez

bank ryzyka i jest podobna do gwarancji bankowych. Różni się tym, że wynika z

prawa wekslowego ze wszystkimi tego konsekwencjami. Za akceptowanie weksli

i udzielanie awali banki pobierają prowizję. Zagraniczni eksporterzy często

domagają się, aby traty ciągnione przez nich na polskich importerów były

awalizowane przez banki.

Kredyt lombardowy

Kredyt

lombardowy

jest

kredytem

krótkoterminowym,

którego

cechą

charakterystyczna jest to, że bank jest w posiadaniu przedmiotu zastawu. Udzielany

jest pod zastaw papierów wartościowych, towarów, przedmiotów wartościowych i

należności, lecz nie do pełnej ich wartości. Banki najchętniej przyjmują pod zastaw

łatwe do zbycia papiery wartościowe, akcje, obligacje notowane na giełdzie, czy

weksle odpowiadające warunkom dyskonta.

Kredyt lombardowy jest także udzielany pod zastaw towarów, mimo iż banki

przeważnie nie dysponują magazynami do przechowywania zastawionych towarów.

Zastaw towarów jest reprezentowany tytułem własności przez warranty, są one

szczególnym rodzajem dowodów składowych.

Warrant może być przedmiotem zastawu. Bank przyjmując w tej formie zastaw

towarowy musi się liczyć z ryzykiem związanym z towarem, w postaci spadku

ceny, obniżenia jakości itp. Dlatego kwota udzielonego kredytu lombardowego jest

z reguły niższa od wartości zastawu. Podobnie przedmiotem kredytu lombardowego

mogą być towary w drodze, a zastawem może być konosament. Jest to dokument

potwierdzający przyjęcie określonego ładunku do przewozu, zobowiązującym

przewoźnika do wydania go posiadaczowi konsamentu. Konsament reprezentuje

tytuł własności załadowanego towaru i może być indosowany.

Banki oferują także pożyczki lombardowe udzielane na okres od 7 dni do 3

miesięcy. Ich zabezpieczeniem mogą być bony, książeczki oszczędnościowe,

blokada środków pieniężnych na rachunkach złotowych i walutowych, a także

kosztowności (wyrobów ze złota i platyny), sztabek złota i złotych monet.

Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 282.

Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 283.

Oferowane oprocentowanie jest konkurencyjne wobec lombardów, czyli zakładów

zastawniczych, które tak jak banki mają uprawnienia do udzielania pożyczek o

przeznaczeniu konsumpcyjnym.

Kredyt konsorcjonalny

W polskim prawie bankowym występuje pojęcie kredytu konsorcjalnego. Banki

mogą miedzy sobą zawierać umowę w sprawie wspólnego udzielania kredytu przez

powołanie konsorcjum bankowego.

Bank

inicjujący

zawarcie

umowy

konsorcjonalnej

reprezentuje

wobec

kredytobiorcy wspólnie działające banki. Kredyty konsorcjonalne są zazwyczaj

udzielane w wysokich kwotach na wielkie przedsięwzięcia gospodarcze.

Zgromadzenie wielkich kapitałów wymaga współdziałania kilku banków.

Konsorcja bankowe tworzy się zatem w celu niedopuszczenia do nadmiernej

koncentracji kredytu w jednym banku oraz rozłożenia ryzyka kredytowego na

więcej banków.

Kredyty konsorcjonalne udzielane są na ogólnych zasadach przewidzianych w

prawie bankowym i ustalonych szczegółowo w umowie kredytowej; mogą to być

kredyty hipoteczne i kredyty obrotowe. Umowę kredytową zawiera z kredytobiorcą

bank inicjujący powołanie konsorcjum, który reprezentuje wobec niego wspólnie

działające banki. Bank inicjujący uzgadnia uprzednio z bankami warunki udzielania

kredytu oraz zasady rozliczeń między bankami.

Kredyty konsumpcyjne

Kredyty konsumpcyjne to kredyty udzielane osobom fizycznym nie prowadzącym

działalności

gospodarczej.

Służą

finansowaniu

osobistych

potrzeb

kredytobiorców.

Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 283.

Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 283.

W. Schaer, „Kredyt bankowy”, Warszawa 1994, s. 9.

Obustronne zainteresowanie kredytowaniem zakupów konsumpcyjnych przez banki

wpływa na stosowanie różnych sposobów udzielania, spłaty zabezpieczenia

zwrotności kredytów konsumpcyjnych.

Polskie banki udzielają krótko- i średnioterminowych kredytów konsumpcyjnych

– gotówkowych, gdy kredytobiorca otrzymuje gotówkę bezpośrednio lub za

pośrednictwem swego rachunku bankowego;

– bezgotówkowych, które są przekazywane określonemu sprzedawcy na opłacenie

zakupywanych przez kredytobiorcę towarów.

Jeśli za kryterium podziału przyjmiemy warunki spłaty, to możemy rozróżnić:

– kredyty spłacane jednorazowo,

– kredyty spłacane ratami.

Kredyty gotówkowe są zazwyczaj wyżej oprocentowane, a kredytobiorca

najczęściej nie deklaruje przeznaczenia kredytu. Banki domagają się przy tej formie

kredytowania pewniejszego zabezpieczenia zwrotności kredytu. Często jest on

udzielany pod zastawa papierów wartościowych. Wypłata kredytu gotówkowego

następuje bezpośrednio po podpisaniu umowy, bez obowiązku przelania go na

rachunek bankowy kredytobiorcy. Bank potrąca z wypłaconego kredytu prowizję, a

odsetki pobiera ratalnie, łącznie z ratami spłaty kredytu. od każdej nie zapłaconej

terminowo raty bank pobiera podwyższone odsetki, a w razie niespłacenia dwóch

kolejnych rat cała niespłacona należność staje się wymagalna a w ostateczności

przymusowo egzekwowana.

Konsumpcyjne kredyty bezgotówkowe mogą być udzielane w różnej formie, przy

różnych sposobach zabezpieczenia zwrotności kredytu. Często stosowany jest tryb

kredytowania sprzedaży ratalnej artykułów konsumpcyjnych trwałego użytku.

Kredyty ratalne są udzielane na sfinansowanie zakupu towarów u tych

sprzedawców, z którymi bank zawarł odpowiednią umowę. Kredytobiorcą może

być osoba fizyczna mająca stałe dochody i stałe zameldowanie. Zawarcie umowy o

kredyt następuje w punkcie sprzedaży, a jedynie w przypadku większych kredytów

kupujący zawiera umowę w siedzibie banku. Umowa o kredyt zawiera niezbędne

Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 284.

informacje o kredytobiorcy i ewentualnych poręczycielach, opis transakcji, warunki

kredytowania. Zabezpieczeniem zwrotności przy tego rodzaju kredytach może być

przewłaszczenie przedmiotu, na który udziela się kredytu. W razie zaprzestania

spłaty umownych rat mogą być one użytkownikowi przymusowo odebrane. Po

zaakceptowaniu przez bank umowy, którą zawarł sprzedawca, bank przekazuje

pieniądze na rachunek bieżący sprzedawcy. d tego momentu sprzedawca odpowiada

na ogólnych zasadach jedynie za wady sprzedawanych towarów. Natomiast

stosunki wynikające z umowy kredytowej łączą kredytobiorcę z bankiem.

Innym rodzajem kredytów konsumpcyjnych są kredyty i pożyczki studenckie

udzielane przez banki na warunkach preferencyjnych.. Mogą z nich korzystać

osoby, które rozpoczęły studia przed ukończeniem 25. roku życia. Są one udzielane

na okres nie dłuższy niż okres studiów, przy czym nie może on przekraczać łącznie

6 lat. Raty kredytu studenckiego wypłacane są miesięcznie nie dłużej niż przez 10

miesięcy w roku. Oprocentowanie tych kredytów jest preferencyjne i wynosi nie

mniej niż połowa stopy redyskontowej NBP.

Rozpoczęcie spłat kredytu studenckiego następuje nie później niż po upływie roku

od zakończenia i trwa nie krócej niż dwukrotność okresu, na jaki został udzielony.

Wysokość spłaty raty kredytu studenckiego nie może przekroczyć 20%

miesięcznego dochodu kredytobiorcy. Istnieje możliwość umorzenia części lub

całości kredytu, w przypadku trudnej sytuacji finansowej kredytobiorcy, a także

ukończenia studiów z dobrymi wynikami. W momencie, kiedy kredytobiorca nie

zaliczy kolejnego semestru bank jest obowiązany zaprzestać wypłacania kredytu.

Kredyty i pożyczki studenckie udzielane są na podstawie umowy z Bankiem

Gospodarstwa Krajowego, w którym utworzono Fundusz Pożyczek i Kredytów

Studenckich ze środków budżetu państwa. Fundusz ten przeznaczany jest również

na pokrywanie bankom skutków finansowych umorzeń kredytów, a także na

stosowania obniżonej stopy procentowej.

Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 285.

Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 285.

Faktoring

Fakltoring

jest

formą

krótkoterminowego

finansowania

przedsiębiorstwa

(faktoranta) przez nabycie przez faktora jego wierzytelności. Faktorem może być

bank, także pośrednik (instytucja) finansowa.

Bank jako faktor spełnia na rzecz klienta (faktoranta) trzy funkcje:

– funkcję finansowania,

– przyjęcie ryzyka (del cradere),

– funkcję usługową.

Najczęściej faktoring przyjmuje dwie postacie:

1) Faktor nabywa wierzytelności (należności faktoranta) wobec dłużnikiem przed

terminem wymagalności roszczeń, płacąc kwotę pomniejszoną o 10-20% w

stosunku do nominalnej kwoty zafakturowanych należności. Nabywający

wierzytelności faktor nie zachowuje prawa regresu wobec faktoranta, jest to

faktoring właściwy (pełny). W przypadku tym faktor przyjmuje na siebie ryzyko

niewypłacalności dłużnika, a faktorant odpowiada jedynie za faktyczne istnienie

wierzytelności.

2) Faktor zaliczkuje wierzytelność cedowaną na niego przez faktoranta, zachowując

prawo regresu, gdyby dłużnik nie wywiązał się ze zobowiązania. Tu faktor może

żądać od faktoranta zwrotu udzielonej zaliczki, jeżeli dłużnik nie ureguluje

zobowiązania.

W obu powyższych sytuacjach bank (faktor) wykonuje techniczne czynności

inkasowania należności. Poza tą czynnością faktor często przyjmuje obowiązek

prowadzenia ich ewidencji, a także przymusowego dochodzenia należności od

niewypłacalnych dłużników.

Faktoring może być jawny (dłużnicy są powiadamiani o przejęciu należności

faktoranta przez bank) lub cichy (dłużnicy nie są powiadamiani o tej umowie).

Umowy faktoringu zawierane są najczęściej na dłuższy okres, mogą być

wypowiedziane przez obie strony. Umowa ustala zasady i procedury wypłacanych

przez bank kwot pieniężnych w stosunku do nominalnej wartości wierzytelności

Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 285.

faktoranta przejmowanych przez bank, ustala wysokość prowizji, a także inne

obowiązki faktora. Umowa może określać wyższy lub szerszy zakres obowiązków

banku w pełnieniu wymienionych wyżej funkcji, a jej szczegółowe postanowienia

przystosowują treść faktoringu do konkretnych potrzeb.

W celu ograniczenia ryzyka ściągnięcia faktorowanych należności faktor może

ubezpieczyć się w zakładzie ubezpieczeniowym. W faktoringu właściwym faktor

przyjmuje ryzyko, co zabezpiecza faktoranta przed ryzykiem niewypłacalności

dłużnika. Natomiast faktor może przenieść całość lub część przyjętego ryzyka na

zakład ubezpieczeniowy, zawierając z nim umowę ubezpieczenia należności

faktoringowych. Może ona mieć charakter umowy generalnej, dotyczącej umów

zawieranych przez faktora z wszystkimi faktorantami, lub umowy jednostkowej,

dotyczącej określonej umowy faktoringu.

Większość polskich banków komercyjnych oferuje faktoring z regresem. Banki

korzystają z prawa regresu, które pozwala na natychmiastowe żądanie od faktoranta

zwrotu wypłaconej zaliczki, gdy dłużnik zwleka z płatnością. Bank ma także prawo

wstrzymać nabywane wierzytelności, jeżeli odbiorca spóźnia się z zapłatą lub

odmawia jej dokonania, albo jego sytuacja finansowa budzi wątpliwości spłaty

wierzytelności. Wraz z nabywanymi wierzytelnościami na bank przechodzą

wszelkie prawa z nimi związane.

Dla zabezpieczenia ewentualnych roszczeń w faktoringu banki często żądaja od

faktoranta złożenia weksla in blanco, a dodatkowo także innych zabezpieczeń.

Za nabywanie należności faktoranta banki wypłacają od 70 do 100%, z tytułu

nabytych wierzytelności bank potrąca odsetki za cykl rozliczeniowy (dyskonto)

oraz umowną (zróżnicowaną) prowizję.

Stopę dyskonta nabywanych nalezności lub inne formy oprocentowania banki

najczęściej liczą w relacji do stawek WIBOR (oferowana stopa oprocentowania

kredytów na międzynarodowym rynku pieniężnym w Warszawie). Łączy to koszty

Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 286.

Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 286.

Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 287.

ROZDZIAŁ 2

CHARAKTERYSTYKA RYZYKA W DZIAŁALNOŚCI BANKU

KOMERCYJNEGO

2.1. Pojęcie i przyczyny występowania ryzyka bankowego

Interpretacja ryzyka bankowego w literaturze przedmiotu jest bardzo niejednorodna,

istnieją różne definicje tegoż pojęcia. Zanim będzie ono scharakteryzowane,

najpierw przybliżone zostanie ogólne znaczenie terminu „ryzyko”.

Słowo „ryzyko” pochodzi od starowłoskiego risicare – „odważyć się”. W słowniku

wyrazów obcych pod hasłem „ryzyko” można znaleźć wyjaśnienie, że jest to

możliwość zysków lub strat towarzysząca jakiejś czynności, niebezpieczna próba,

odważenie się na jakiś niebezpieczny krok, niebezpieczne przedsięwzięcie. W tym

samym źródle podano, że słowo „ryzykować” oznacza odważać się na jakiś

niebezpieczny krok, próbować pomimo niepewności.

A. H. Willet jako pierwszy dostrzegł różnicę pomiędzy ryzykiem a niepewnością,

stwierdzając, iż ryzyko jest zjawiskiem obiektywnym, skorelowanym z

subiektywną niepewnością wystąpienia niepożądanego zdarzenia

Rozważania na temat istoty ryzyka w naukowej publicystyce ekonomicznej dają się

jednak sprowadzić do dwóch głównych nurtów. Pierwszy z nich związany jest z

teorią podejmowanych decyzji, która kładzie nacisk na niepewność przyszłości w

odniesieniu do przyczyn. Drugi nurt związany jest z teorią zarządzania ryzykiem i

akcentuje związek z możliwością chybienia celu w odniesieniu do działania.

Nurt pierwszy wywodzi się od F. H. Knighta. Proponowane przez niego

przyczynowe ujecie ryzyka nawiązuje do możliwości przyporządkowania

pojawieniu się pewnych zdarzeń rozkładu prawdopodobieństwa. Jego zdaniem

ryzyko następuje wówczas, gdy wynik danego działania lub decyzji może być

określony za pomocą jednego z trzech rodzajów prawdopodobieństwa:

Z. Znaniecki, „Ryzyko kredytowe banku i możliwości jego ograniczania”, Poznań 1993, s. 58.

Red. naukowy Wiesława Przybylska-Kapuścińska, Istota ryzyka i zarządzanie ryzykiem w banku

komercyjnym, w „Zarządzanie ryzykiem i płynnością banku komercyjnego”, Poznań 2001, s. 6.

G. Borys, „Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa-Wrocław 1996, s. 12.

matematycznego, statystycznego i szacunkowego. Gdy dla określenia wyniku

danego działania lub decyzji nie można natomiast użyć żadnego rodzaju

prawdopodobieństwa, mamy do czynienia z niepewnością.

J. Pfeffer w tymże nurcie zdefiniował ryzyko jako kombinacje hazardu, które jest

mierzone prawdopodobieństwem; zaś niepewność jest mierzona przez poziom

wiary.

Drugi nurt związany z teorią zarządzania ryzykiem skupia w działaniu skutki

ryzyka ujmując je jako możliwość negatywnego chybienia celu, ale również,

związaną z tym szansę jako możliwość pozytywnego chybienia celu. Pojęcie ryzyka

interpretowane jest na podstawie wyobrażenia o tym, co ma nastąpić, przez co

zdeterminowany jest stosunek ryzyka-szansy. Możliwość bezpośrednio i pośrednio

wymierną, negatywnego chybienia celu ujmowana jest jako zagrożenie

(niebezpieczeństwo). W celu rozróżnienia sytuacji określającej możliwość

chybienia celu od sytuacji określającej możliwość negatywnego chybienia celu

stosuje się niekiedy terminy: ryzyka spekulatywnego i ryzyka czystego.

Powyższe nurty nie są względem siebie rozłączne. Stanowi o tym wspólny element

niepewności postrzeganej jako zagrożenie, niebezpieczeństwo możliwe w

przyszłości. W ujęciu obydwu nurtów ryzyko definiuje się jako:

– niebezpieczeństwo błędnych rozwiązań,

– niebezpieczeństwo niepowodzeń działania,

– niebezpieczeństwo negatywnego odchylenia od celu

W. Przybylska-Kapuścińska określa ryzyko z punktu widzenia przyczyn jako

pierwotne zaś rozpatrywane od strony skutków jako wtórne.

Z. Zawadzka w swej publikacji pisze, iż w działalności ekonomicznej nie można

uniknąć ryzyka, gdyż w momencie podejmowania decyzji nie dysponuje się pełną

informacją a nie zawsze trafnie można przewidzieć dalszy rozwój wydarzeń.

Rozmiary ryzyka występujące w działalności bankowej są zależne od wielu

czynników wzajemnie na siebie oddziaływujących, niezależnych od działa banku.

Wiesława Przybylska-Kapuścińska, Istota ryzyka i zarządzanie ryzykiem w banku komercyjnym, w: pracy

zbiorowej pod red. naukową Wiesławy Przybylskiej-Kapuścińskiej „Zarządzanie ryzykiem i płynnością
banku komercyjnego”, Poznań 2001, s. 8.

Do takich czynników

zewnętrznych Z. Zawadzka zalicza

: czynniki

ogólnogospodarcze (np. polityka gospodarcza państwa, zadłużenie budżetu, stopa

inflacji, polityka banku centralnego), czynniki społeczne (np. skłonności klientów

do oszczędzania), czynniki polityczne (zjednoczenie Niemiec), czynniki

demograficzne (stopa bezrobocia) oraz czynniki techniczne (postęp w zakresie

informatyki). Zwiększanie się ryzyka w działalności bankowej i niepewność na

międzynarodowych

rynkach

finansowych,

powodują

też

tendencje

międzynarodowych

rynkach

finansowych

występujące

połowy

lat

siedemdziesiątych. Autorka wymienia tu:

– liberalizację (celowe znoszenie przez władze ograniczeń w funkcjonowaniu

rynków finansowych, która rozszerzyła działalność banków i innych instytucji

finansowych, także z zagranicy),

– integrację ekonomiczna gospodarek (wynika z dążeń do integracji i

międzynarodowego podziału pracy również w sektorze finansowym),

– postęp techniczny (rozwój informatyki, telekomunikacji),

– globalizację rynków finansowych (polega na integracji narodowych i

międzynarodowych rynków finansowych),

– sekuryzację (zabezpieczenie należności papierami wartościowymi),

– zmianę struktury klientów banku,

– rozwój nowych rodzajów transakcji banku.

Powyższe tendencje są powodem zwiększonej niestabilności światowego systemu

finansowego, który staje się coraz bardziej wrażliwy na kryzysy. Wskazują one na

ciągły wzrost niepewności na rynkach finansowych.

2.2 Rodzaje ryzyka bankowego

W literaturze przedmiotowej istnieje szereg różnorodnej klasyfikacji rodzajów

ryzyka bankowego i nie ma dotychczas jednolitego ich podziału.

Z. Zawadzka, „Zarządzanie ryzykiem w banku komercyjnym”, Warszawa 1996, s. 10.

W pracy zbiorowej „Bankowość” pod redakcją W. L. Jaworskiego i Z. Zawadzkiej

wśród ryzyk w działalności bankowej wyróżnione zostały

– ryzyko w obszarze finansowym,

– ryzyko w obszarze techniczno organizacyjnym (ryzyko operacyjne).

Ryzyka występujące w obszarze finansowym podzielono na dwie zasadnicze grupy:

– ryzyko płynności,

– ryzyko wyniku.

Ryzyko płynności to ryzyko przejściowej lub całkowitej utraty płynności przez

bank. Występuje, gdy zagrożona jest zdolność banku do terminowego regulowania

zobowiązań i poleceń klientów. Przyczyną wystąpienia braku płynności jest

najczęściej skutek zakłóceń spowodowany, niespłaceniem w ustalonym terminie rat

kredytu lub gwałtowne wycofanie przez deponentów lokat, przekraczające

wysokość posiadanego kapitału własnego i rezerw, jak również możliwości

zasilenia się kredytem w banku centralnym.

Ryzyko wyniku związane jest z niebezpieczeństwem nieosiągnięcia przez bank

założonego wyniku.

Ryzyko w obszarze techniczno organizacyjnym tzw. operacyjne podzielono na:

ryzyko o charakterze personalnym, ryzyko o charakterze organizacyjnym, ryzyko o

charakterze rzeczowo-technicznym, ryzyka relacji ze środowiskiem biznesowym,

ryzyka materialne i losowe. Zaliczane są tu m.in.: ryzyko z tytułu

odpowiedzialności banku, ryzyko związane z obrotem płatniczym, ryzyko

zniszczenia majątku banku na skutek klęsk żywiołowych lub kradzieży, ryzyko

zakłóceń w systemie elektronicznego przetwarzania danych.

Do najważniejszych rodzajów ryzyka w polskich bankach, w obszarze finansowym

należą

Ryzyko kredytowe jest najbardziej charakterystyczne dla banków, gdyż udzielanie

kredytów należy do podstawowej ich działalności. Występuje wtedy, gdy

Zofia Zawadzka, Ryzyko bankowe, w: pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 598.

Zofia Zawadzka, Ryzyko bankowe, w: pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 601.

kredytobiorca nie zwraca w ustalonym terminie przypadających spłat rat kredytów i

odsetek, a nawet całe pożyczonej sumy.

Jednym z rodzajów ryzyka kredytowego jest tzw. ryzyko kraju, czyli obawa przed

całkowitą lub częściową spłata zobowiązań przez dany kraj na skutek zmian w

sytuacji politycznej i gospodarczej.

Ryzyko stopy procentowej (ryzyko zmiany stopy procentowej), czyli

niebezpieczeństwo, że zmiany rynkowej stopy procentowej wpłyną negatywnie na

sytuację finansową banku. Zmiany stopy procentowej mogą dotyczyć zarówno

udzielonych kredytów jak i oprocentowania przyjmowanych depozytów. Mimo, iż

każdy bank ustala stosowne wobec klientów stopy procentowe, to jego wpływ na

poziom stopy jest ograniczony, gdyż o jej wysokości decyduje popyt i podaż na

rynku pieniężnym i kapitałowym.

Ryzyko walutowe określane również jako ryzyko kursu walutowego czy ryzyko

dewizowe. Występuje przy wykonywaniu operacji bankowych związanych z

obsługą transakcji handlu zagranicznego. Podstawowym zagrożeniem w ramach

tegoż ryzyka są wahania kursu walutowego, wywołujące zmiany w stanach

aktywów i pasywów banku. Ujemna dla banku różnica kursowa, obniżająca wynik z

działalności banku, powstaje wtedy, gdy w okresie kredytowania w walucie obcej

spadnie kurs tej waluty. Odwrotnie a wiec w przypadku wzrostu kursu, bank zyska

na dodatnie różnicy, natomiast straci kredytobiorca.

W literaturze przedmiotowej coraz częściej można się spotkać także z ryzykiem

strategicznym. Jest to ryzyko mające wpływ na długookresową zdolność

konkurencyjną banku, związane jest ze strukturą kapitału właścicielskiego

akcjonariuszy banku i jego zarządu.

Wyróżnia się również ryzyko systemowe, a wiec niebezpieczeństwo przenoszenia

się kryzysu finansowego z jednego kraju do drugiego, spowodowane rosnącą

współzależnością systemów finansowych

2.3. Zarządzanie ryzykiem bankowym

Zofia Zawadzka, Ryzyko bankowe, w: pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 603.

Na rynkach finansowych od połowy lat siedemdziesiątych, można zaobserwować

stosunkowo duży, co do rozmiarów działalności banku wzrost zagrożenia ryzykiem.

Zatem zasadne jest wprowadzenie skutecznego systemu zarządzanie ryzykiem.

Proces ten polega na określeniu i realizacji optymalnej struktury czasowej i

wartościowej przepływów finansowych w celu uzyskania określonego poziomu

ryzyka. Niestety całego ryzyka nie da się wyeliminować. Wiąże się to z tym, że

niektórych ryzyk nie da się przewidzieć lub całkowite ich ograniczenie jest zbyt

kosztowne

S. Breza zarządzanie ryzykiem bankowym definiuje jako: zarządzanie aktywami i

pasywami banku, w którym dąży się do takiego ukształtowania struktury ilościowej

i jakościowej źródeł towarzyszących obie strony bilansu bankowego, aby

umożliwić osiągnięcie optymalnego wyniku finansowego.

Zarządzanie ryzykiem bankowym obejmuje przedsięwzięcia mające na celu

identyfikacje, mierzenie, sterowanie oraz kontrolę ryzyka działalności bankowej,

które z kolei mają za zadanie minimalizację i zabezpieczenie przed skutkami

ryzyka.

Zarządzanie ryzykiem powinno mieć charakter planowi i celowy tzn. działania w

tym kierunku powinny być systematyczne, długofalowe i kompleksowe. Może

również mieć charakter instytucjonalny (odnoszący się do grupy osób czy szczebla

organizacyjnego podejmowania decyzji) i funkcjonalny ((odnoszący się do zbioru

zadań, które powinny być zrealizowane dla osiągnięcia celu)

Z. Zawadzka w zarządzaniu ryzykiem wyróżnia trzy podstawowe etapy:

– identyfikacja i kwantyfikacja ryzyka,

– sterowanie ryzykiem,

– kontrola podejmowanych przedsięwzięć („Bankowość. Podręcznik akademicki”,

Poltext, Warszawa 2001, s. 607).

http://www.ryzyko.finansowe.prv.pl.

S. Breza, „Zarządzanie ryzykiem bankowym, ZBP, Warszawa 1992, s. 13.

Red. naukowy Wiesława Przybylska-Kapuścińska, Istota ryzyka i zarządzanie ryzykiem w banku

komercyjnym, w: pracy pod red. naukową Wiesławy Przybylskiej-Kapuścińskiej „Zarządzanie ryzykiem i
płynnością banku komercyjnego”, Poznań 2001, s. 19.

Identyfikacja ma charakter informacyjny i prognostyczny, określa jakimi ryzykami

zagrożony jest w danym momencie bank.

Kwantyfikacja, czyli pomiar ryzyka za pomocą różnych metod. Jest to zależne od

rodzaju i wielkości ryzyka. Stosuje się różne metody pomiaru, od prostych do

bardziej skomplikowanych modeli ekonometrycznych.

Do oceny ryzyka kredytowego można zastosować m.in. metody punktowe, credit

scoring, analizę dyskryminacyjną. Do szacunków wielkości stopy procentowej

wykorzystuje się m.in. metodę luki, durację czy analizę elastyczności. Zarządzanie

innymi ryzykami sprowadza się do metod rozbudowanymi modelami

ekonometrycznymi jak miary zmienności np. odchylenie standardowe, miary

możliwości, litery greckie np. delta gama itd

Istotnym elementem przy analizie ryzyka jest odróżnienie czy jest to ryzyko

pojedynczej transakcji czy chodzi o ryzyko łączne.

Łączne ryzyko określane jest przez wielkość poszczególnych pojedynczych

zagrożeń, prawdopodobieństwo ich wystąpienia i stopień wzajemnej zależności

między nimi. Im mniejsza jest wzajemna dodatnia zależność między nimi, tym

mniejsze jest łączne ryzyko dla banku.

W zarządzaniu ryzykiem, ważnym etapem jest również sterowanie ryzykiem, a

wiec podejmowanie przedsięwzięć mających na celu ograniczenie ryzyka do

założonych dopuszczalnych rozmiarów. Po krótce, sterowanie ryzykiem polega na

zabezpieczeniu przed skutkami ryzyka.

W etapie tym bank może przyjąć postawę aktywną lub pasywną.

Pasywna strategia przeciwdziałania ryzyku jest określana, jako przedsięwzięcia

oddziałujące na skutki, a więc mające na celu zmniejszenie negatywnego wpływu

nie spodziewanych strat na pozycje banku. Odmiana postawy pasywnej polega na

zwiększaniu kapitału, rezerw, oraz przynależności do systemów ubezpieczania

wkładów.

Zofia Zawadzka, Ryzyko bankowe, w: pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 609.

Aktywna strategia przeciwdziałania ryzyku to przedsięwzięcia oddziałujące na

przyczyny występowania ryzyka czyli mające na celu ograniczanie wielkości

ryzyka. W ramach jej można podejmować następujące rodzaje przedsięwzięć

– unikanie ryzyka przez brak angażowania się w transakcje, przy których ryzyko

wydaje się szczególnie duże,

– zmniejszanie wielkości ryzyka,

– przenoszenie ryzyka na inne podmioty,

– dywersyfikacje ryzyka, zwiększającą prawdopodobieństwo, że ryzyka w

określonych obszarach działalności zostaną wyrównane dodatkowymi szansami w

innych obszarach,

– hedging, polegający na utworzeniu do otwartej pozycji, pozycji przeciwstawnej,

tak aby między kształtowaniem się nich występowała negatywna korelacja.

Kolejnym, ostatnim i jednym z najważniejszych etapów składowych zarządzania

ryzykiem jest kontrola. Ma ona na celu badanie efektywności podejmowanych

przedsięwzięć w zakresie ograniczania ryzyka. Powinna obejmować

– ocenę metod analizy z punktu widzenia ich dokładności i aktualności,

– ocenę zastosowanych instrumentów sterowania z punktu widzenia poniesionych

kosztów i osiągniętych korzyści,

– ocenę organizacyjnego wprowadzania przedsięwzięć, a także stopnia centralizacji

i decentralizacji w tym zakresie,

– ocenę stopnia integracji z systemem rachunkowości i systemem informatycznym,

– ocenę przejrzystości systemu dla osób podejmujących decyzje.

Metody kontroli ryzyka dzielimy na: fizyczne (obejmują wszystkie operacje

stosowane w celu zmniejszania strat), finansowe (obejmują samodzielne

zarządzanie ryzykiem przez dany podmiot).

Wykres s. 21 ks. 1

Zofia Zawadzka, Ryzyko bankowe, w: pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 610.

Zofia Zawadzka, Ryzyko bankowe, w: pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii

Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 610.

Elementami składowymi sprawnie działającego systemu zarządzania ryzykiem są:

założenia systemu, procedur; system organizacji zarządzania ryzykiem; metody

pomiaru ryzyka; struktury raportowania do zarządu; struktury limitów.

Proces zarządzania ryzykiem powinien mieć charakter ciągły i kompleksowy. Do

najważniejszych błędów popełnianych w tym procesie należą:

– brak kontroli, nieograniczone zaufanie wobec pracowników;

– umieszczenie jednostki kontrolnej w tym samym departamencie, gdzie znajduje

się jednostka operacyjna oraz finansowanie ich z tego samego budżetu;

– brak jednolitego i niezależnego systemu przetwarzania i gromadzenia danych;

– nadmierne zaufanie do używanych modeli matematycznych;

– zbyt niska ranga komórki zarządzającej ryzykiem.

ROZDZIAŁ 3

RYZYKO KREDYTOWE – JAKO NAJISTOTNIEJSZE RYZYKO –

W DZIAŁALNOŚCI BANKU KOMERCYJNEGO

3.1. Pojęcie i klasyfikacja ryzyka kredytowego

Występowanie czynników ryzyka stanowi naturalną konsekwencję podejmowanej

przez bank komercyjny specyficznej działalności gospodarczej, w tym zwłaszcza

działalności kredytowej. Ryzyko w obrębie tej działalności oznacza zagrożenie

osiągnięcia zaplanowanych zysków. Inaczej określając, ryzyko kredytowe oznacza

niebezpieczeństwo, iż kredytobiorca nie wypełni zobowiązań i warunków umowy,

narażając kredytodawcę na powstanie strefy finansowej.

W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele definicji ryzyka kredytowego

różniących się zawartością pojęciową tego zjawiska, rozpatrywaną w aspekcie

– przedmiotowym,

– podmiotowym,

– czasowym,

– przyczynowo-skutkowym.

Pod względem aspektu przedmiotowego, można zauważyć, że samo pojęcie kredytu

jest różnie interpretowane w sensie ekonomicznym. Uogólniając, kredyt jest

stosunkiem ekonomicznym, którego treścią jest odstąpienie przez jedną stronę

(kredytodawcę) drugiej stronie (kredytobiorcy) określonej wartości na warunkach

zwrotu równowartości wraz z odsetkami w ustalonym z góry terminie.

Udostępniana wartość może wystąpić w postaci pieniądza, także towaru, lub

zdolności kredytowej, a proces udostępniania tej wartości może odbywać się na

różnych rynkach finansowych. Przyjmując za kryterium charakter udostępniania

środków wyodrębnia się:

– kredyt pieniężny, którego podmiotem jest określona kwota pieniężna;

Maciej S. Wiatr, Indywidualne ryzyko kredytowe, w: pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i

Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 629.

G. Borys., „Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa-Wrocław 1996, s. 22.

– kredyt awalizowany, bank stawia do dyspozycji klienta własną zdolność

kredytową;

– leasing, polega na udostępnieniu przez bank ustalonego w umowie wyposażenia

(maszyn, urządzeń itd.) do odpłatnego korzystania;

– factoring, to krótkoterminowe finansowanie dostaw towarów i usług przez bank

pośredniczący między dostawcą a odbiorcą;

– forfaiting, jest ogólnie biorąc zakupem należności terminowych, jaki powstają w

eksporcie towarów i usług z wyłączeniem prawa regresu wobec odstępującego

wierzytelności.

W kontekście podmiotowego zakresu ryzyka kredytowego Z. Zawadzka odróżnia

ryzyko pojedynczego kredytu od łączonego ryzyka z tytułu działalności

kredytowej.

Pojedyncze ryzyko zależy od wysokości możliwej straty (równej maksymalnej

wartości kredytu wraz z odsetkami, pomniejszonej ewentualnie o posiadane

zabezpieczenia) oraz od prawdopodobieństwa wystąpienia straty.

Łączne ryzyko kredytowe jest uzależnione od wysokości pojedynczych kredytów,

prawdopodobieństwa ich nie spłacenia i współzależności między pojedynczymi

kredytami.

Im mniejsza jest wzajemna zależność między poszczególnymi, pojedynczymi

kredytami, tym mniejsze jest ryzyko wystąpienia sytuacji, w której czynniki

powodujące niespłacenie jednego kredytu będą również wpływały na niespłacenie

innych, zwiększając w ten sposób łączne ryzyko.

Przy uwzględnieniu czasowego aspektu zawartości pojęciowej terminu ryzyko

kredytowe należałoby uściślić, czy ryzyko to odnosi się do zjawiska nie

wywiązywania się ze spłaty zobowiązań, czy także do zjawiska opóźnień w spłacie

tych zobowiązań. Stanowisko pierwsze zajmują m. in. M. Schulte i M. Rajczyk

M. Schulte zjawisko opóźnień w spłacie zobowiązań wiąże z ryzykiem płynności

(terminowym). M. Rajczyk zaś definiuje ryzyko kredytowe następująco: „Ryzyko

kredytowe jest zagrożeniem, że kredyt udzielony klientowi oraz należne bankowi

Zofia Zawadzka, „Zarządzanie ryzykiem w banku komercyjnym”, Poltext, Warszawa 1996, s. 27.

G. Borys, „Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa-Wrocław 1996, s. 24.

odsetki nie zostaną spłacone”. W innym miejscu uściśla: „Ryzyko kredytowe jest

rozumiane jako brak pewności, że kredyt zostanie rzeczywiście spłacony w

ustalonym terminie, wraz z należnymi bankowi odsetkami”.

Uwzględniając aspekt przyczynowo-skutkowy, U. Pfeifer wyodrębnia:

– ryzyko działań obejmujące odchylenia od świadomie wyznaczonych działań

banku celów działalności kredytowej

– ryzyko warunków wynikające z niewypełnienia warunków marginalnych,

zakładanych w zasadzie w sposób nieświadomy.

M. Wakuliński dokonuje podziału ryzyka kredytowego, uwzględniając przyczyny

jego powstania, na ryzyko będące skutkiem własnej decyzji banku i ryzyko będące

skutkiem działania czynników zewnętrznych.

Ze względu na specyfikę działalności banku, który „handluje pieniądzem”, kupując

go i sprzedając, wyróżnia się aktywne ryzyko kredytowe i pasywne ryzyko

kredytowe.

Aktywne ryzyko kredytowe związane jest z tym, że kredytobiorca nie spłaci w

terminie rat kapitałowych lub odsetek w następstwie utraty lub zachwiania

zdolności kredytowej. W dużej części ryzyko to jest kontrolowane przez bank.

Natomiast kredytowe ryzyko pasywne związane jest z wycofaniem przez

deponentów środków oddanych do dyspozycji kredytobiorcom na określony termin,

co pociąga za sobą (przy braku możliwości refinansowania z innych źródeł)

ograniczenie bądź zaprzestanie udzielania kredytów i kłopoty z utrzymaniem

płynności.

Przy analizie ryzyka kredytowego należy w szczególności uwzględnić następujące

ryzyka cząstkowe:

– ryzyko działalności gospodarczej,

– ryzyko finansowe,

– ryzyko kraju,

M. Rajczyk, „Interesy jednostek gospodarczych w bankach komercyjnych”, PWE, Warszawa 1993, s. 29,

117.

M. Wakuliński, „Ryzyko kredytowe”, „Gazeta bankowa”, nr 5, 1994, s. 29.

Z. Zawadzka, „Zarządzanie ryzykiem a banku komercyjnym”, Poltext, Warszawa 2000, s. 12.

– ryzyko wystąpienia negatywnego zdarzenia, którego skutków nie można

zneutralizować.

Ryzyko działalności gospodarczej obejmuje niepewność osiągnięcia dochodów i

zysków z działalności operacyjnej klienta banku z powodu samej natury

działalności gospodarczej, np. w wyniku występowania zmian zachodzących na

rynku, zmian gustów i preferencji konsumentów czy też struktury gospodarki.

Poziom tego ryzyka zależy przede wszystkim od fluktuacji sprzedaży (wahania

popytu, cen zakupu i sprzedaży) oraz dźwigni operacyjnej.

Ryzyko finansowe związane jest ze strukturą kapitału, a więc ze stosowanym przez

firmę sposobem finansowania jej majątku poprzez kapitał własny i kapitał obcy

oraz ich wzajemne proporcje. Im wyższa jest relacja kapitału obcego do kapitału

własnego, tym wyższe jest ryzyko finansowe ponoszone przez firmę, a w

konsekwencji i bank.

Jeżeli oprócz emisji akcji zwykłych firma pożycza jeszcze środki z zewnątrz, to

musi uiszczać za nie opłaty finansowe (odsetki, prowizje), przy czym opłaty te mają

pierwszeństwo

pokrycia

uzyskiwanego

dochodu

przed

właścicielami

(posiadaczami akcji). Dlatego też im wyższa jest proporcja długu w strukturze

kapitału firmy, tym większe prawdopodobieństwo, że firma nie wypracuje zysku.

Sytuacja ta określana jest jako ryzyko finansowe albo oddziaływanie dźwigni

finansowej. Kłopoty finansowe firmy wpływają, bowiem na wysokość wypłacanej

dywidendy oraz kurs akcji na rynku, a przez to także na koszt pozyskiwanego

kapitału w postaci kredytów i pożyczek, emisji dłużnych papierów wartościowych

oraz emisji akcji własnych.

Ryzyko kraju, albo inaczej ryzyko polityczne, wynika z niepewności osiągnięcia

zysku przez inwestora z powodu możliwości zmian politycznych i ekonomicznych

w danym kraju albo w innych krajach. Wynika ono z obawy przed znaczącymi

zmianami uregulowań prawnych przy zmianie rządu. W skrajnym przypadku

podmiot zagraniczny nie będzie w stanie zrealizować podjętego wcześniej

zobowiązania na przykład z powodu wojny, kryzysu gospodarczego, zmian

politycznych lub rządowych, katastrof, klęsk żywiołowych czy skandali polityczno-

gospodarczych.

Do lat osiemdziesiątych istniał pogląd, że pożyczki udzielane rządom są dobrą

lokatą, ponieważ państwo, w przeciwieństwie do przedsiębiorstw, nie może

przestać istnieć na skutek likwidacji. Okazało się jednak, że banki nie są zdolne

zmusić suwerennych państw do spłacania pożyczek. Okazało się, że wielcy

dłużnicy uzależnili od siebie banki. Ponadto zadłużenie powoduje zmniejszenie

możliwości importowych krajów zadłużonych, a więc zmniejszenie eksportu z

krajów wierzycielskich, a to oznacza utratę miejsc pracy i recesję w krajach

wierzycielach.

Ryzyko polityczne obejmuje między innymi:

1) ogłoszenie moratorium płatniczego przez rząd państwa dłużnika,

2) wprowadzenie zakazu transferu środków albo konwersji na walutę płatności,

3) odmowę zapłaty (z przyczyn nie związanych z wykonaniem kontraktu), gdy

dłużnikiem jest państwo lub podmiot, za którego poręczyło państwo,

4) wybuch działań wojennych, zamieszek, przewlekłych masowych strajków,

5) ogłoszenie aktów nacjonalizacji.

Ryzyko kraju redukuje ubezpieczenie się od tego typu ryzyka oraz zawarcie umowy

joint-ventures (w tym przypadku decyzje rządu będą miały negatywny wpływ nie

tylko na inwestorów zagranicznych, ale i krajowych).

W transakcjach z zagranicą występuje ryzyko typowe dla działalności banku w

danym kraju powiększone dodatkowo o ryzyko kraju, w którym operacje te są

dokonywane.

Szczególną formą ryzyka kraju jest ryzyko transferu, które polega na tym, że

władze jakiegoś kraju, kierując się przesłankami ekonomicznymi lub politycznymi,

mogą zabronić dokonywania transferu funduszy bądź ich zamiany na jakąkolwiek

inną walutę. W konsekwencji podmiot jest w stanie zrealizować swoje

zobowiązania, ale z przyczyn od niego niezależnych nie może tego uczynić.

Czasami możliwość osiągnięcia przez podmiot dochodu oraz spłaty pożyczki,

znacząco i nieoczekiwanie się zmienia. Może to nastąpić z przyczyn zależnych od

branży, w której działa organizacja, zmian w regulacjach prawnych albo też

przejęcia czy restrukturyzacji firmy. Ryzyka te są ogólnie nazywane ryzykiem

Z. Zawadzka, „Zarządzanie ryzykiem a banku komercyjnym”, Poltext, Warszawa 2000, s. 12.

nieoczekiwanych wydarzeń. Przykładami tego rodzaju ryzyka może być zmiana

zasad księgowania trudnych kredytów dla banków (konieczność utworzenia rezerw

na kredyty, których spłata jest wątpliwa, zmniejsza wypracowany przez bank

poziom dochodu), czy też zamknięcie elektrowni atomowej w wyniku nacisków

społecznych.

W celu redukcji ryzyka kredytowego stosuje się w bankach pewne procedury i

podejmuje działania, które dotyczą zarówno pojedynczego kredytu, jak i całego

portfela kredytowego. Wyróżnia się tutaj trzy istotne obszary:

a) organizacyjny:

– ustalenie polityki kredytowej banku,

– określenie wewnętrznych procedur kredytowych (regulaminy, instrukcje,

wytyczne),

– określenie kredytowych kompetencji decyzyjnych w banku;

b) realizacyjny:

– analiza wniosków kredytowych,

– podejmowanie decyzji kredytowych zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa,

– zabezpieczanie udzielonych kredytów,

– windykacja należności bankowych;

c) kontrolny:

– sprawozdawczość kredytowa,

– monitoring kredytów analizowany pod różnym kątem (branży, regionów, typu

działalności klientów),

– monitoring zabezpieczeń kredytowych,

– monitoring limitów zaangażowania,

– tworzenie i kontrola rezerw celowych.

Ryzyko kredytowe można do pewnego stopnia kontrolować, zwłaszcza, gdy przy

rozpatrywaniu wniosku kredytowego analizuje się następujące elementy:

Praca zbior. pod red. J. Głuchowskiego i J. Szambelańczyka, „Bankowość. Podręcznik dla studentów”,

Wydawnictwo Wyższej szkoły Bankowej, Poznań 1999, s. 364.

1) formal-oprawny (status prawny firmy, czy wnioskodawcy mają zdolność prawną

do zaciągania w imieniu podmiotu zobowiązań, sprawozdania finansowe

dostarczane Głównemu Urzędowi Statystycznemu),

2) analiza bieżącej sytuacji potencjalnego kredytobiorcy (obliczane są tu wskaźniki

finansowe: płynności, rentowności, aktywności i zadłużenia, analizowane są

perspektywy rozwoju firmy, próg rentowności, jakość jej zarządzania, kadra),

3) analiza przedsięwzięcia, na jakie zużyty ma zostać kredyt (realizm przyjętych

prognoz i założeń, czynniki ryzyka),

4) proponowane zabezpieczenie kredytu (w przypadku pozytywnego rozpatrzenia

wniosku kredytowego).

3.2. Przyczyny powstawania ryzyka kredytowego

Jako najważniejsze przyczyny znacznego pogorszenia się dyscypliny spłacania

kredytów udzielanych przez banki wymienia się:

a) generalny wzrost ryzyka finansowego w gospodarce, wynikający ze

zmniejszającego się udziału kapitału własnego w finansowaniu inwestycji; nawet

biorąc pod uwagę rezerwy występuje tendencja do obniżania własnych środków w

finansowaniu przedsięwzięć;

b) rosnące zapotrzebowanie na kredyty, szczególnie ze strony małych i średnich

firm o niezbyt mocnej pozycji finansowej (duże firmy mogą na ogół same, bez

pomocy banku, pozyskać kapitał na rynkach finansowych);

c) szybkie zmiany w gospodarce, powodujące – z jednej strony – konieczność

szybkich, często kosztownych, dostosowań wszystkich podmiotów gospodarczych,

a z drugiej – zmniejszenie możliwości zabezpieczenia się przed ryzykiem;

d) wzrastającą liczbę bankrutujących przedsiębiorstw, co wynika również ze

zwiększenia liczby firm zakładanych w celu uzyskania doraźnie wysokich zysków,

często na transakcjach spekulacyjnych, nie zawsze zgodnych z prawem;

e) rosnące ryzyko w obrotach z zagranicą w związku ze wzrostem liczby państw

znacznie zadłużonych i z wysoką stopą inflacji, a także częstymi zmianami kursów

walut;

f) tendencję do zastępowania gwarancji bankowych innymi, mniej pewnymi

formami zabezpieczenia (zobowiązania patronackie, Goodwill-Letter itp.);

g) rosnącą konkurencję na rynku usług bankowych, ograniczającą możliwość

banków w wyborze klientów. Banki są zagrożone konkurencją ze strony innych

banków oraz pozostałych instytucji finansowych, a także różnego rodzaju firm

pośredniczących, działających nielegalnie i często mających dostęp do pieniędzy

pochodzących z działalności przestępczej.

Dlatego też istotne znaczenie ma podejmowanie przedsięwzięć zmniejszających to

ryzyko. Z doświadczenia wynika, że często występuje kumulacja różnych rodzajów

ryzyka.

Kolejnym krokiem na drodze budowy właściwego systemu zarządzania ryzykiem

kredytowym w banku powinna być identyfikacja czynników jego występowania.

Wg B. Gruszki i Z. Zawadzkiej identyfikacja powinna obejmować czynniki

natury:

– ekonomicznej,

– społecznej,

– politycznej,

– demograficznej,

– technicznej.

W najnowszej literaturze przedmiotu wskazuje się najczęściej na następujące źródła

zagrożenia ryzykiem kredytowym:

– deregulację i liberalizację systemów bankowych,

– politykę kredytową,

– kulturę kredytową,

– informację, dokumentację i nowoczesne techniki informatyczne,

– innowacje na rynku kredytowym,

B. Gruszka, Z. Zawadzka, „Ryzyko w działalności bankowej. Zabezpieczenie systemowe”, PWE,

Warszawa 1992 s. 10-11.

Z. Dobosiewicz, „Bankowość”, PWE, Warszawa 2003, s. 217.

– uwarunkowania ekologiczne w procesach kredytowania,

– rachunkowość portfela kredytowego.

Deregulacja i liberalizacja systemów bankowych

Systemy bankowe i rynki kredytowe na świecie i w Polsce podlegają dynamicznym

zmianom pod wpływem zmian w ich otoczeniu – w tym przede wszystkim

pogłębiającej się integracji poszczególnych gospodarek narodowych, powstawaniu

coraz większej liczby instytucji międzynarodowych, postępu techniczno-

technologicznego, a w Polsce odejścia od nakazowo-rozdzielczych mechanizmów

zarządzania gospodarką. Polska znajduje się w dużej grupie państw, w których

decydenci polityczni reprezentują prorynkową filozofię podejścia do procesów

gospodarowania. Zakłada ona, że działanie mechanizmu rynkowego zapewni

najbardziej racjonalną alokację środków finansowych, co tym samym powinno

oznaczać racjonalną alokację zasobów rzeczowych. Powszechnie uznaje się w tych

państwach, że mechanizm rynkowy nie działa idealnie w każdym przypadku, a jego

niedoskonałości powinny być kompensowane przez zastosowanie odpowiednich

regulacji celem zapewnienia oczekiwanego poziomu „sprawności społecznej”.

Równocześnie podkreśla się, że generalnie działalność kredytowa banków cieszy

się coraz większą swobodą. Miejsce bezpośrednich metod regulowania przez

zewnętrzne władze nadzorcze wielkości udzielanych kredytów, rodzajów i

wielkości zabezpieczeń czy wielkości stopy procentowej zajęły regulacje

parametryczne, prudentne. Ich zadaniem jest jedynie właściwe ustalenie granic

ryzyka kredytowego przy zapewnieniu neutralności regulacji wobec uczestników

bankowego rynku kredytowego. Przykładem instrumentów wykorzystywanych w

ramach metod ostrożnościowych są np. wskaźniki koncentracji kredytów, wskaźnik

Cooka,

normatywy

tworzenia

rezerw

obowiązkowych.

Przestrzegając

parametrycznie ustalonych wskaźników, pracownicy pionów kredytowych banków

podejmują samodzielne decyzje o kredytowaniu i powinni za nie ponosić

odpowiedzialność. Świadomość tej odpowiedzialności nie jest jednak ani

automatyczna, ani jednakowa na różnych szczeblach zarządzania ryzykiem

kredytowym i to właśnie m.in. może powodować zwiększenie potencjalnego ryzyka

kredytowego danego banku.

Polityka kredytowa

Bank – dysponujący dużą swobodą w prowadzeniu działalności kredytowej –

powinien mieć starannie wypracowaną politykę kredytową, która określałaby cele

działalności kredytowej oraz strategie i narzędzia jej realizacji.

Ważne jest, by

podstawowe założenia polityki kredytowej zostały sformułowane na piśmie, by

umożliwić zapoznanie się z nimi każdemu pracownikowi banku, w tym zwłaszcza

pracownikowi pionu kredytowego. Realizacja polityki kredytowej wymaga bowiem

zrutynizowanych działań, tak aby decyzje podejmowane w dowolnym oddziale

banku były spójne i żeby wszyscy w banku mówili tym samym językiem. Tylko

wtedy będzie można liczyć na pożądane efekty jej wdrażania do codziennej

praktyki bankowej. Istotna jest także, „jakość” wypracowanej polityki kredytowej,

co oznacza m.in. to, by:

– była podporządkowana ogólnej polityce finansowej banku (w tym m.in. polityce

zarządzania aktywami i pasywami) i jej cele nie pozostawały w sprzeczności z

długookresowym celem banku -maksymalizacją bogactwa właścicieli,

– była precyzyjna, szczegółowa i sformalizowana,

– nie pojawiły się w jej założeniach konkurencyjne cele, gdyż wtedy pojawiają się

wątpliwości co do tego, który z celów stanowi rzeczywisty priorytet,

– kryteria dopuszczalnego ryzyka kredytowego były w niej rygorystycznie

określone,

– nie wskazywano w niej na wzajemnie sprzeczne strategie działania ani nie

forsowano strategii nie kontrolowanego wzrostu ryzyka,

– w wyborze celów i strategii uwzględniano zewnętrzne uwarunkowania

działalności kredytowej.

Kultura kredytowa

J. Turlej, Strategia i taktyka zarządzania ryzykiem kredytowym, „Bank i Kredyt”, nr 10, 1994, s. 41.

Coraz większa liczba autorów podkreśla znaczenie kultury kredytowej jako

potencjalnego źródła ryzyka kredytowego banku. Jak wskazał W. Ulrich, „Biznes

kredytowy jest biznesem usługowym, jest on czyniony przez ludzi i ludzie, którzy

to robią, są jedynymi, którzy rzeczywiście mogą nań wpływać [...] Tylko przez

ludzi, którzy kształtują portfolio aktywów można ostatecznie ukształtować ryzyko

banku”.

Pojęcie kultury kredytowej obejmuje sumę wartości, wzorów myślowych

i tradycyjnych norm zachowań podzielanych wspólnie przez zarząd i pracowników

banku i znajdujących odzwierciedlenie w działalności kredytowej. Każdy bank ma

jakąś kulturę kredytową. Rzecz jednak w tym, że kultura kredytowa, która nie jest

zgodna z założeniami polityki kredytowej może prowadzić do wzrostu ryzyka. Jak

wskazuje R. Patterson, świadoma kultura kredytowa, która zajmuje się ryzykiem,

ma przed sobą długą przyszłość.

Chodzi tu o wyeliminowanie takich zachowań

pracowniczych, jak:

– brak autentycznego przeżywania systemu wartości,

– budowanie osobistych karier i związane z tym zachowania zachowawcze w

kontekście np. kredytowania tzw. osób wewnętrznych czy powiązanych z bankiem,

– zachowania biurokratyczne (procedury stają się ważniejsze niż efekty),

– monopolizowanie, ukrywanie i fałszowanie informacji,

– brak lojalności w stosunku do banku – własnej firmy, wygodnictwo,

– zachowania kryminalne.

Informacja, dokumentacja, nowoczesne techniki informatyczne

Informacja to zbiór faktów i zdarzeń oraz cech obiektów ujętych w takiej formie, że

pozwala odbiorcy ustosunkować się do zaistniałej sytuacji i podjąć odpowiednie

działania. L. Bittel rozróżnia „informacje” i „dane”. Pisze on m.in. „Przy

definiowaniu informacji należy dokonać ważnego rozróżnienia. Dane, chociaż

powszechnie używa się tego określenia zamiennie z terminem „informacja”, to

fakty, opinie lub oceny – często podawane w numerycznej formie – pozbawione

G. Borys, „Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa-Wrocław 1996, s. 29.

R. Patterson, „Poradnik kredytowy dla bankowców”, PWE, Warszawa 1995, s. 292.

szczególnego pożytku. Natomiast informacja – to dane przetworzone właśnie w

celu nadania im użyteczności. Innymi słowy, dane są surowcem informacji”.

Istotne jest, aby dane, a także informacje o kredytobiorcy, przedmiocie

kredytowania, zabezpieczeniach kredytowych itp. pochodziły zarówno ze źródeł

zewnętrznych, jak i wewnętrznych banku. Informacja powinna być:

– aktualna – dotyczyć powinna spraw konkretnych i bieżących kredytodawcy,

odzwierciedlać aktualny stan wiedzy o przedmiocie/podmiocie kredytowania.

– dokładna – co oznacza taki stopień jej szczegółowości, jaki jest istotny,

– pełna – powinna wyczerpywać istotę i całokształt, a nie fragmenty działalności

kredytobiorcy,

– jednoznaczna – treść jej powinna być jednakowo odbierana,

– wiarygodna – powinna być odpowiednio udokumentowana,

– operatywna – co oznacza pełną dyspozycyjność jej odbierania. Jest to

równoznaczne z tym, że powinna być utrwalona na nośnikach informacji.

Innowacje na rynku kredytowym

Pojęcie innowacji finansowych pojawiło się stosunkowo niedawno w literaturze

przedmiotu, co ekonomiści wiążą m.in. z rozwojem międzynarodowych stosunków

gospodarczych i pogłębianiem się społecznego podziału pracy, nasilaniem się

konkurencji

poszerzaniem

się

wspólnej

przestrzeni

gospodarowania

(powstawaniem banków międzynarodowych, banków z udziałem kapitału

zagranicznego, oddziałów banków zagranicznych). Pojęcie to jest różnie

definiowane. Z punktu widzenia marketingu przez „innowacje finansowe” A.

Widmer proponuje rozumieć „usługi rynkowe, które sadła określonych klientów

banku nowym przeżyciem, włącznie z zastosowaniem operacji i narzędzi, które

takie usługi umożliwiają”.

Stosunkowo najszerszą definicję „innowacji” zaproponował Z. Krzyżkiewicz.

Uważa on, że „Innowacje bankowe polegają zarówno na doskonaleniu i

wprowadzaniu nowych instrumentów finansowych (np. euroczek, certyfikat

L. Bittel, „Krótki kurs zarządzania”, Warszawa-Londyn 1998, s. 17.

G. Borys, „Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa-Wrocław 1996, s. 32

depozytowy), zmian w strukturach organizacyjnych banków, a także nowoczesnej

techniki oraz informatyzacji (pieniądz elektroniczny).”

Do innowacji z dziedziny kredytowania zaliczyć można:

– nowe formy kredytowania: leasing finansowy, factoring, forfaiting,

– nowe metody zarządzania ryzykiem kredytowym,

– nowe systemy organizacji procesów kredytowania,

– wprowadzenie doradztwa kredytowego itp.

Uwarunkowania ekologiczne w procesach kredytowania

Badanie zdolności kredytowej potencjalnych kredytobiorców odbywa się na bazie

oceny tzw. Returns on Investment, standingu finansowego kredytobiorcy, jego

solidności, jakości zarządu itp. Tymczasem stan środowiska przyrodniczego w

Polsce i na świecie skłania do tego, by w procesach alokacji nadwyżek finansowych

– oprócz kryterium „Returns on Investment” – stosować także kryterium „Returns

on Environment”. Potencjalnym źródłem ryzyka kredytowego mogą być we

współczesnym świecie takie uwarunkowania ekologiczne, jak:

– nieuwzględnianie przez inwestora zabezpieczeń i procedur ekologicznych

wymaganych dla uruchomienia skredytowanej inwestycji lub wprowadzenia

nowego produktu na rynek zgodnie z przepisami ochrony środowiska,

– niezdolność do wyegzekwowania spłaty kredytu wskutek powstawania

dodatkowych zobowiązań kredytodawcy lub kwestii spornych wynikających z

naruszenia dóbr osobistych lub szkód we własności spowodowanych

nieprzestrzeganiem przepisów i norm ekologicznych,

–

obniżenie

efektywności

prototypowych

rozwiązań

technicznych

czy

technologicznych, z którymi najczęściej spotykamy się w inżynierii środowiskowej,

utrudniające spłatę zaciągniętych kredytów,

– zaostrzenie przepisów prawnych związanych z ochroną środowiska,

– ujawnienie nowych wyników badań istotnych dla ochrony środowiska.

Z. Krzyżkiewicz, „Operacje i innowacje bankowe”, PWE, Warszawa 1993, s. 9-10.

W. Stodulski, Ryzyko ekologiczne. Zobowiązania ekologiczne jako czynnik ryzyka finansowego. „Bank”,

nr 2, 1994, s. 31

Rachunkowość portfela kredytowego

Ostatnim z coraz wcześniej wymienianych czynników ryzyka kredytowego jest

rachunkowość portfela kredytowego. Wg Pattersona „Sprawdzianem dobrego

systemu rachunkowości portfela kredytowego jest jego wrażliwość na słabe,

niewielkie i ukryte symptomy początkowego pogorszenia się jakości kredytu. Gdy

odzwierciedla jedynie straty i nie ostrzega odpowiednio wcześniej, niemożliwe jest

konstruktywne zarządzanie ryzykiem”.

Docenianie

tego

czynnika

nastąpiło

już

relatywnie

dawno

skali

międzynarodowej, co znajduje odzwierciedlenie w przyjęciu przez EWG Czwartej

Dyrektywy z dnia 25 VII 1978 r. o rocznych zamknięciach rachunkowych spółek o

różnych formach prawnych oraz Czwartej Dyrektywy bis z dnia 8 XII 1986 r. o

bilansie rocznym i bilansie skonsolidowanym banków i innych instytucji

finansowych. U podstaw sformułowania tych Dyrektyw legła m.in. zasada

ostrożności.

Zgodnie z tą zasadą rachunkowość ma przedstawiać wierny obraz

sytuacji finansowej banku, bo tylko wtedy informacje przez nią generowane mogą

być wykorzystywane w działaniach na rzecz jej optymalizacji. W związku z tym

wszędzie tam gdzie przejawia się ryzyko bądź dane charakteryzujące istotny stopień

niepewności, wielkości te należy ujmować i wykazywać na poziomie minimalnym,

a to z kolei pozwala na pełną identyfikację ryzyka. Takie postawienie sprawy

pociąga za sobą daleko idące komplikacje dotyczące m.in. metodologii wyceny

należności kredytowych oraz systemu tworzenia rezerw celowych na „złe długi”,

gwarancji i zabezpieczeń.

W każdym przypadku finansowanie potrzeb przedsiębiorstwa dzięki kredytom

wiąże się z wieloma formami ryzyka; ryzyko ponoszą także osoby prywatne,

zaciągające kredyt na swoje potrzeby (np. na budowę domu). Nieustabilizowana

sytuacja gospodarcza znacznie zwiększa stopień ponoszonego ryzyka. Banki

uważają, że istnieje współzależność między ryzykiem kredytowym a następującymi

czynnikami:

R. Patterson, Poradnik kredytowy dla bankowców, PWE, Warszawa 1995, s. 292.

A. Jarugowa, J. Marcinkowski, M. Marcinkowska, „Rachunkowość banków komercyjnych”, PWE,

Warszawa 1994, s. 55.

Z. Dobosiewicz, „Bankowość”, PWE, Warszawa 2003, s. 218

– długością okresu kredytowania (im dłuższy jest ten okres, tym większe ryzyko),

– okresem istnienia przedsiębiorstwa (firmy starsze, o większym doświadczeniu,

zwykle ponoszą mniejsze ryzyko),

– stosunkiem między wielkością zadłużenia a majątkiem firmy (im wyższa jest

proporcja łącznego zadłużenia firmy w stosunku do jej majątku, tym większe

ryzyko kredytowe),

– proporcją między zyskami netto a wielkością kredytu (wskazuje ona na zdolność

do spłaty kredytu).

W teorii ekonomii dzieli się ryzyko kredytowe na wynikające z czynników

subiektywnych i obiektywnych. Pierwsze z nich wynika ze złego działania samego

przedsiębiorstwa,

popełnianych

błędów

(np.

złego

opracowania

planu

inwestycyjnego), a drugie związane jest z problemami, na które przedsiębiorstwo

nie ma wpływu (np. koniunktura gospodarcza i inflacja).

2.3. Następstwa występowania ryzyka kredytowego

Następstwa występowania ryzyka kredytowego mają zróżnicowany charakter.

Można wśród nich wskazać na następstwa:

– bezpośrednie i pośrednie,

– ekonomiczne, prawno-organizacyjne i pozostałe.

Następstwem podjętego przez bank ryzyka może być:

– zwiększenie dochodu z działalności kredytowej, a w efekcie i większy zysk do

podziału,

– utrata części lub całego kredytu oraz nieściągniętych odsetek. Dalszymi

konsekwencjami ryzyka kredytowego może być:

– wzrost kosztów kredytowania,

– dodatkowe wydatki na pozyskiwanie funduszy,

– wzmożony nadzór bankowy,

– utracone możliwości,

Władysław L. Jaworski (red), Współczesny bank, Poltext, Warszawa 2000, s. 367.

– nadwerężenie reputacji banku,

– utrata płynności, wypłacalności, a nawet upadek banku.

Wzrost kosztów kredytowania związany jest przede wszystkim z pojawieniem się

trudnych kredytów. Nie zawsze ma on charakter ewidentny i łatwy do ustalenia,

niemniej jednak powoduje on w dłuższej perspektywie rujnujący wpływ na

efektywność banku. Trudny kredyt zawsze wymaga więcej wysiłków

administracyjnych i organizatorskich, niż kredyt w pełni dobry. Nie tylko znaczna

część czasu inspektora kredytowego musi być przeznaczana na współpracę z

niesolidnym dłużnikiem, ale pojawiają się też dodatkowe wymagania w zakresie

kontroli wewnętrznej; potrzebne są z reguły dodatkowe raporty i analizy – niekiedy

wykonywane przez rzeczoznawców i konsultantów z zewnątrz. Rosną wydatki na

audytorów w miarę, jak portfel kredytowy i rezerwy budzą coraz większy niepokój.

Bank, o którym wiadomo, że ma obciążony portfel kredytowy w znacznym stopniu

trudnymi kredytami będzie mógł pozyskiwać środki wspierające aktywa (depozyty,

środki pożyczone, kapitał własny) po relatywnie wyższych kosztach. Postrzegany

jako zbyt ryzykowny będzie zmuszony torować sobie dostęp do rynków

pieniężnych i kapitałowych korzystniejszymi od konkurencji ofertami cenowymi

dla drobnych ciułaczy i inwestorów.

Bank obciążony dużą liczbą trudnych kredytów poddawany jest intensywniejszemu

nadzorowi i kontroli ze strony nadzoru bankowego. Oznacza to częstsze i bardziej

długotrwałe kontrole w siedzibie banków, opracowywanie dodatkowych raportów,

opracowywanie specjalnego planu naprawczego, zaostrzenie regulaminów

kredytowania itp. W ogólnej atmosferze zagrożenia bank może mieć kłopoty ze

znalezieniem nowych kredytobiorców, aby odbudować swoje dochody.

Bank zmagający się z problemem nadmiernej wielkości nie pracujących aktywów

nie ma szans normalnego rozwoju. Wykazuje niską skłonność do innowacji w

zakresie nowych produktów, organizacji, systemów zarządzania. Stosuje często

strategię „na przetrwanie” i traci osiągniętą pozycję na rynkach finansowych.

Przedmiotem działalności bankowej jest pieniądz. Solidność i pewność banku i

ROZDZIAŁ 4

OGRANICZANIE RYZYKA I ZARZĄDZANIE RYZYKIEM

KREDYTOWYM BANKU KOMERCYJNEGO

4.1. Pojęcie, funkcje i elementy zarządzania ryzykiem kredytowym

W anglosaskiej literaturze z dziedziny bankowości używane są dwa terminy: Risk-

Management (sterowanie ryzykiem) i Risk Management (zarządzanie ryzykiem).

Sterowanie ryzykiem postrzegane jest przez wielu autorów jako element

zarządzanie ryzykiem. Oznacza ono podejmowanie określonych działań

zorientowanych na:

– korygowanie (kompensowanie) jego ujemnych skutków (sterowanie pasywne) lub

– uprzedzenie negatywnych konsekwencji ryzyka (sterowanie aktywne).

W literaturze finansowej spotkać można wiele definicji zarządzania ryzykiem –

ryzykiem kredytowym.

A. Schulte pod pojęciem zarządzania ryzykiem określa „planowa i celowa analizę,

sterowanie i kontrolę pozycji ryzyka. Planowanie oznacza przy tym systematyczną,

a nie przypadkowa analizę, zaś celowość oznacza świadome śledzenie

wywodzących się z celów przedsiębiorstwa bankowego pozycji szans i ryzyka

konkretnej instytucji bankowej”.

Wg A. Schmoll „Zarządzanie ryzykiem jest niczym innym, jak intensywnym

rozprawianiem się z polityką odnośnie ryzyka i odpowiednim uwzględnianiem jej w

polityce handlowej i działalności kredytowej banku”.

W. T. Thornhill definiuje je jako gałąź zarządzania związaną m. in. z:

– zachowaniem istniejących aktywów celem zabezpieczenia dochodów

depozytariuszy, wierzycieli i inwestorów,

– kontrolą ryzyk towarzyszących w normalnym biznesie „aktywom ryzykownym”,

– ochroną dobrego wizerunku w oczach depozytariuszy, wierzycieli i inwestorów

poprzez stwarzanie im poczucia zadowolenia i zaufania, wynikającego z ciągłej

Borys G., „Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa-Wrocław 1996, s. 45.

Tamże, s. 45.

Tamże, s. 46.

zdolności do osiągnięcia zysków, niezależnie od przypadkowych strat, które

mogłyby obniżyć lub zahamować zyski na pewien okres,

– utrzymaniem bezpieczeństwa urządzeń, wyposażenia, rejestrów oraz personelu na

odpowiednim poziomie w zależności od ryzyka,

– określeniem działań, które należy podjąć w odniesieniu do pewnych

zidentyfikowanych ryzyk, celem kontrolowania nieoczekiwanych wydarzeń i strat,

– planowaniem i dozorem nieubezpieczonego ryzyka (tzw. nieubezpieczenie

zamienne, programy samoubezpieczeniowe, programy ubezpieczenia wiązanego),

– opracowaniem szczegółów na tych poziomach ryzyk, których zarząd jest skłonny

się podjąć,

– całkowitą odpowiedzialnością za kupowane ubezpieczenie od ryzyka,

– w przypadku powstania strat z dążeniem do zminimalizowania ich skutków,

– wielonarodowymi operacjami i planowanym postępowaniem w stanach

zagrożenia,

– przed- i poszkodowymi badaniami i analizami, których należy dokonać celem

zapobiegania i/lub redukowania potencjalnych następnych szkód z jednoczesnym

wyselekcjonowaniem odpowiednich sposobów kontroli, które powinny zapobiec

powtarzaniu się podobnych przypadków.

R. Patterson w zarządzaniu ryzykiem obejmuje:

– zastanowienie się, czy ciężar ryzyka może być przerzucony na innych, np.

właścicieli lub, w przypadku produktów pochodnych, na inne rynki,

– przemyślenie, czy zastosowanie technik zabezpieczających hedgingu nie uchroni

nas przed nieoczekiwanymi zdarzeniami,

– zadanie sobie pytania, w jaki sposób monitorować ryzyko, tak by mieć system

wczesnego ostrzegania przed problemami,

– opracowanie takich technik kontroli, które pozwolą nam reagować na problemy

przez zastosowanie odpowiednich technik.

Wg M.G. Fritza i T. Wandela pojęcie zarządzania ryzykiem kredytowym

spokrewnione jest ogólnie z czymś, co jest bliskoznaczne, z punktu widzenia

funkcjonalności, polityce ryzyka kredytowego. Celem jest wyprognozowanie

Patterson R., „Poradnik kredytowy dla bankowców”, P WE, Warszawa 1995, s. 75.

struktur transakcji zawierających ryzyko, wpłynięcie na nie i zapobiegnięcie

powstaniu uwarunkowanego wiarygodnością ryzyka straty. Podstawowymi

elementami zarządzania ryzykiem kredytowym jest ustalenie (określenie) i analiza

ryzyka, jak również manipulowania ryzykiem kredytowym.

Wydaje się, że pojęcie zarządzania ryzykiem kredytowym w banku można określić

jako zespół działań (czynności) mających na celu optymalizację relacji między

wolumenem kredytów, nadwyżką operacyjną/zyskiem a ryzykiem kredytowym.

Funkcje zarządzania ryzykiem kredytowym

Zarządzanie ryzykiem kredytowym – zarówno w ujęciu instytucjonalnym jak i

funkcjonalnym – to złożony proces polegający na podejmowaniu wielu wzajemnie

powiązanych czynności i decyzji, które zmierzają do realizacji celów działalności

kredytowej. Mimo wielości banków, różnic w ich genezie, odmienności kultur

świadczenia usług, mimo całego pluralizmu i dynamizmu ich rzeczywistości

organizacyjnej, w bankach występują podobne problemy kredytowe wymagające

ciągłego i cyklicznego rozwiązywania. Wokół rozwiązywania tych wciąż

pojawiających się problemów wykształciły się (uformowały) zbiory typowych,

powtarzalnych działań i decyzji kierowniczych zwanych funkcjami zarządzania

ryzykiem kredytowym lub funkcjami procesu zarządzania ryzykiem kredytowym.

Do funkcji tych zalicza się z reguły:

– funkcję obiektywizacji rozumianą w sensie pełniejszego ukształtowania kontroli

działalności

kredytowej

badania

zdolności

kredytowej

potencjalnych

kredytobiorców;

– funkcję optymalizacji rozumianą w sensie znajdowania równowagi między

zakładanym wynikiem finansowym z działalności kredytowej banku, ryzykiem

kredytowym a ograniczeniami wewnętrznymi i zewnętrznymi;

– funkcję wzrostu efektywności rozumianą jako wybór efektywnych metod

finansowania ryzyka i minimalizacji kosztów administrowania ryzykiem;

Borys G., Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa -Wrocław 1996, s. 47.

Borys G., „Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa-Wrocław 1996, s. 48.

– funkcję redukcji ryzyka rozumianą w sensie uzyskiwania sygnałów wczesnego

ostrzegania o mogących pojawić się trudnościach i stratach;

– funkcję sterowania ryzykiem rozumianą w sensie świadomego stosowania taktyk

mających na celu uniknięcie ryzyka, zmniejszenie ryzyka, przerzucenie ryzyka itp.

Elementy zarządzania ryzykiem kredytowym

A. Schmoll elementy zarządzania ryzykiem kredytowym formułuje w sposób

następujący:

1) formułowanie polityki związanej z ryzykiem jako części polityki kredytowej,

2) formułowanie zasad i wytycznych dotyczących metod określania ryzyka,

3) ustalanie systemów informacyjnych istotnych dla ryzyka kredytowego,

4) ustalanie organizacji przebiegu procesów podejmowania decyzji kredytowych,

5) ustalanie wytycznych dla uzyskania pełnomocnictw do podejmowania decyzji

kredytowych i przekazanie kompetencji dotyczących decyzji kredytowych,

6) ustalanie systemu składania sprawozdań i komunikowania się w procesach

kredytowania,

7) wprowadzanie działań na rzecz kształcenia i dokształcania współpracowników i

kadry zarządzającej, zajmujących się transakcjami kredytowymi,

8) kształtowanie i kultywowanie kultury kredytowej,

9) ustalanie działań kontrolujących i rewizyjnych w transakcjach kredytowych.

Wg R. Pattersona zarządzanie ryzykiem w kredytowaniu wymaga dokonania

czterech kolejnych, wzajemnie ze sobą powiązanych kroków:

1) wyznaczenie punktów odniesienia, tj. punktów wyznaczających wzorzec

działania dobrej firmy. Bankowiec musi mieć wystarczającą orientację w

interesach, aby określić jak powinien wyglądać prawidłowy stan firmy;

2) słuchania i obserwowania, co dzieje się u kredytobiorcy. Nie chodzi jednak o to,

by jednocześnie zostać zalanym tysiącami zapytań, podejrzeń i obaw. Trzeba

rozróżniać dane, które powstają w trakcie działalności firmy i informacje, które

zmniejszają naszą niepewność. Informacje tworzymy, prowadząc świadomą analizę

Borys G., „Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa-Wrocław 1996, s. 49.

Patterson R., Poradnik kredytowy dla bankowców, PWE, Warszawa 1995, s. 89

uporządkowanych danych. Z tego właśnie powodu określenie punktów

krytycznych, wyznaczonych na podstawie normalnego stanu firmy, jest tak istotne;

3) porozumiewania (komunikowania) się z kredytobiorcą. Nawet selektywne

działania monitoringowe, które eliminują niewłaściwe dane, mogą spowodować

dezinformację, czyli w efekcie wyciągnięcie fałszywych wniosków i pogłębienie

niepewności. Dlatego bankowiec musi być w kontakcie z kredytobiorcą, aby

wyjaśnić sytuację. Nie musi to być specjalnie sformalizowane lub złożone

działanie. Wystarczy zadać proste, bezpośrednie i uczciwe pytanie, szczególnie

jeżeli okaże się, że kontrowersyjny problem to fałszywy alarm;

4) reagowania w przypadku konieczności ochrony banku przed zwiększeniem

ryzyka kredytowego. Jest to najistotniejszy etap w zarządzaniu ryzykiem.

M. Capiga uważa, że proces zarządzania ryzykiem bankowym obejmuje:

– poznanie mechanizmu funkcjonowania ryzyka bankowego, tzn. ustalenie

przyczyn występowania ryzyka, identyfikację i ocenę podstawowych rodzajów

ryzyka związanych z funkcjonowaniem banku,

– wypracowanie metod i narzędzi ograniczania ryzyka bankowego.

Instrumenty minimalizacji ryzyka bankowego można podzielić na zewnętrzne –

czyli regulacje ustawowe np. ustawa Prawo Bankowe i zarządzenia Prezesa NBP,

oraz wewnętrzne ustalone w przepisach wewnętrznych banków, np. instrukcjach,

wytycznych itp. – monitorowanie i kontrolowanie aktualnego i potencjalnego

ryzyka, jego wpływu na zyskowność banku i skuteczne oddziaływanie w przypadku

wystąpienia nieprawidłowości.

Koncentrując się wyłącznie na ryzyku kredytowym należy stwierdzić, że świadome

kształtowanie tego ryzyka powinno najpierw zakładać pogłębioną analizę ryzyka

kredytowego. Analiza ta dokonywana jest w dwóch etapach, a w szczególnych

przypadkach jednoetapowe.

Na etapie pierwszym następuje identyfikacja, rzetelne rozeznanie ryzyk

towarzyszących

poszczególnym

produktom

kredytowym,

kredytobiorcom,

oddziałom kredytowym i czynnościom kredytowania oraz ich systematyzacja. Na

Borys G., „Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa-Wrocław 1996, s. 50.

Dobosiewicz Z., „Bankowość”, PWE, Warszawa 2003, s. 218.

etapie drugim powinno dojść w pierwszym kroku do pomiaru i oceny ryzyk,

poszczególnych, indywidualnych zaangażowań kredytowych oraz odpowiednio

skonstruowanych segmentów tych zaangażowań. Aby prawidłowo ocenić te ryzyka,

inspektor kredytowy musi zastosować kombinację:

a) prawdopodobieństwa wystąpienia,

b) możliwej częstotliwości wystąpienia,

c) potencjalnego zakresu strat.

Krok drugi polega na pomiarze ł ocenie ryzyka tkwiącego w całym portfelu

kredytowym banku. Analiza ryzyka kredytowego na etapie drugim polega na

wykorzystaniu logiki do przyporządkowania czynnika numerycznego każdemu ze

zidentyfikowanych ryzyk.

W pewnych, szczególnych przypadkach analiza ryzyk kredytowych przebiega

jednoetapowe. Dotyczy to ryzyk niemierzalnych, odnoszących się najczęściej do

czynności kredytowania, np. ryzyka zniszczenia dokumentacji kredytowej czy

zapisu komputerowego.

Jeżeli z analizy ryzyka wyniknie potrzeba działania, to do dyspozycji są różne

możliwości wywierania wpływu, kształtowania pozycji ryzyka różnych

zaangażowań kredytowych oraz możliwości zastosowania różnych instrumentów

sterowania ryzykiem. Możliwości kształtowania ryzyka można sprowadzić do

następujących:

– unikanie ryzyka – niezawieranie określonych, związanych z ryzykiem umów

kredytowych,

–

zmniejszanie

ryzyka

–

zorientowane

przyczyny

zmniejszania

prawdopodobieństwa wystąpienia i/lub zorientowane na skutki ograniczenia

rozmiaru szkód,

– przerzucanie ryzyka – przeniesienie ryzyka na osoby trzecie, rynki, produkty,

– dywersyfikacja ryzyka - wykorzystanie rozrzutu ryzyka w przypadku nie całkiem

skorelowanych przebiegów ryzyka,

Wł. L. Jaworski (red), „Banki w Polsce. Wyzwania i tendencje rozwojowe”, Poltex, Warszawa 2001, s.

278.

Grzywacz J., „Podstawy bankowości”, Difin, Warszawa 2002, s. 210.

– ubezpieczenie ryzyka – opłacenia składek ubezpieczeniowych, w wyniku czego

ubezpieczyciel bierze na siebie część ryzyka związanego z nieotrzymaniem przez

bank ekwiwalentu za udzielony kredyt.

Pierwsze cztery możliwości kształtowania ryzyka mogą być określane jako aktywne

sterowanie ryzykiem, piąta jako sterowanie pasywne. Wywieranie świadomego

wpływu na pozycje ryzyka zaangażowań kredytowych może odbywać się za

pośrednictwem różnych instrumentów – w tym przede wszystkim wskaźników i

limitów kredytowych.

Nadzór nad ryzykiem jest swoistym „zwornikiem” procesu zarządzania ryzykiem.

Odróżnia ona nową koncepcję zarządzania ryzykiem od „starego” zarządzania

ubezpieczeniem w podmiotach gospodarczych, gdzie ryzykom nie poświęcono

szczególnej uwagi i były one przerzucane na ubezpieczycieli z zewnątrz. Nadzór

ryzyka ma szczególne znaczenie w przypadku działalności kredytowej banku,

ponieważ zakres ubezpieczeń kredytów w Polsce jest znacznie ograniczony. Nadzór

ryzyka obejmuje kontrolę ryzyka i rewizję (audyting) ryzyka. Pod pojęciem kontroli

ryzyka należy rozumieć wszystkie metody i czynności nadzorujące, które mają

zapobiec podejmowaniu nadmiernego ryzyka i powstawaniu strat nim

spowodowanych w wyniku błędnej pracy służb kredytowych lub w wyniku

nieuczciwych działań. Celem rewizji ryzyka jest natomiast nadzór nad jakością

czynności kredytowania oraz skutecznością kontroli ryzyka. Podejmowany jest on

na podstawie specjalnych poleceń.

W praktyce bankowej ryzyko kredytowe jest nie do uniknięcia. Każdy

kredytobiorca, każdy rodzaj kredytu, każde czynność kredytowa, każdy oddział

banku kredytującego powoduje postanie ciągłych ryzyk kredytowych. Odpowiednio

do tego musi istnieć mechanizm finansowania (kompensowania) ryzyka jako ważny

element zarządzania ryzykiem kredytowym.

Przez finansowanie ryzyka kredytowego należy rozumieć przeznaczenie przez bank

środków pieniężnych na pokrycie potencjalnych strat związanych z nie ściągniętymi

częściowo lub w całości kredytami lub odsetkami oraz uruchomionymi

gwarancjami i poręczeniami. Finansowanie to może mieć charakter:

– wewnętrzny – polegający na pokrywaniu ewentualnych strat generowanych przez

ryzyko kredytowe z własnych środków (rezerw i funduszów własnych banku), bądź

– zewnętrzny – polegający na tym, że w zamian za składkę ubezpieczeniową firma

ubezpieczeniowa weźmie na siebie część ryzyka związanego z brakiem zwrotu

zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami. W każdym źródle środków pieniężnych na

finansowanie ryzyka kredytowego po wina być cena kredytu i cena udzielonych

gwarancji i poręczeń.

Ostatnim elementem zarządzania ryzykiem kredytowym jest administrowanie

ryzykiem. Administrowanie ryzykiem obejmuje czynności spełniających rolę

usługową w odniesieniu do funkcji zarządzania. Administracja podejmuje problem

łączności między elementami zarządzania ryzykiem kredytowym banku, tzn.:

– pomaga zarządowi banku w ustaleniu celów strategii i instrumentów zarządzania,

– bada potrzeby informacyjne działalności zarządczej, a także tworzy, przyjmuje,

przechowuje i przekazuje informacje – w tym także utrwalane w postaci

dokumentów,

– racjonalizuje procedury zachowań, przebiegi pracy, techniki komunikowania się

itp. pracowników pionów kredytowania i nadzoru,

– zawiadamia o celach zarządzania, procedurach i standardach wszystkie

zainteresowane szczeble organizacyjne,

– rejestruje sukcesy i porażki procesów zarządzania oraz analizuje je w celu

wyeliminowania ich w przyszłości.

Głównym celem administrowania ryzyka jest więc zespojenie zadań i celów

objętych elementami zarządzania ryzykiem kredytowym, a tym samym sprawne

funkcjonowanie całego systemu zarządzania.

4.2. Działania i mechanizmy służące redukcji ryzyka kredytowego

Mayland P. F., „Ocena i kontrola ryzyka kredytowego bankowych usług operacyjnych”, PWN, Warszawa

1998, s. 22.

Wł. L. Jaworski, Z. Krzyszkiewicz, B. Kosiński, „Banki, rynek, operacje, polityka”, Poltext, Warszawa

2001, s. 237.

W skład działań i mechanizmów ograniczających zarówno indywidualne, jak i portfelowe

ryzyko kredytowe banku wchodzą:

a) działania systemowo-organizacyjne:

– ustalenie strategii i polityki kredytowej banku;

– określenie procedur kredytowych (regulaminów, instrukcji, wytycznych, metodyk

oceny zdolności kredytowej itp.);

– podział kredytowych kompetencji decyzyjnych w banku;

– limitowanie koncentracji kredytów;

– konstruowanie systemu tworzenia rezerw celowych,

– ustalenie ceny kredytu;

– opracowanie procedur restrukturyzacji kredytu;

– ustalenie strategii windykacji kredytu;

– ustalenie polityki finansowej banku w zakresie współpracy z instytucjami

finansowymi (w tym w zakresie ustalania pułapów maksymalnego zaangażowania

banku);

– określenie zasad oceny poziomu ryzyka kredytowego instytucji finansowych (w tym

banków-kontrahentów krajowych i zagranicznych);

– ustalenie zasad przyznawania limitów zaangażowania banku w operacjach z

instytucjami finansowymi (w tym z bankami-kontrahentami krajowymi i

zagranicznymi);

– określenie zasad postępowania w razie niespłacenia w ustalonym terminie zobowiązań

instytucji finansowych wobec banku (w tym banków-kontrahentów krajowych i

zagranicznych);

b) działania realizacyjne:

– rozpatrywanie wniosków kredytowych;

– potwierdzanie przez radców prawnych zgodności zawieranych umów z

obowiązującymi przepisami prawnymi;

– kolegialność podejmowania decyzji kredytowych (udział komisji kredytowych na

szczeblu oddziału i komitetów kredytowych w centrali banku);

Praca zbiór, pod red. Wł. L. Jaworskiego i Z. Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext,

Warszawa 2002, s. 631.

– zatwierdzanie wniosków kredytowych;

– tworzenie adekwatnych do skali ryzyka kredytowego rezerw celowych;

– restrukturyzacja kredytów;

– windykacja należności bankowych;

– zbieranie danych i informacji o standingu instytucji finansowych;

– analiza standingu instytucji finansowych;

– przyznawanie limitów zaangażowania (zwłaszcza dla banków-kontrahentów krajowych i

zagranicznych);

c) działania kontrolno-monitoringowe:

– sprawozdawczość kredytowa;

– monitoring kredytów w różnych przekrojach (organizacyjnym, sektorowym, form

własności, ryzyka inwestycyjnego, sytuacji zagrożonej i niezagrożonej itp.);

– monitoring zabezpieczeń kredytowych;

– tworzenie i kontrola rezerw celowych na aktywa obciążone ryzykiem;

– kontrola poziomu limitów zaangażowania.

W innym układzie klasyfikacyjnym działania te dotyczą:

1) pojedynczego kredytu (ryzyka indywidualnej umowy kredytowej),

2) łącznego zaangażowania kredytowego (ryzyka portfela kredytowego).

Punktem wyjścia do działań i mechanizmów związanych z redukcją portfela

kredytowego w banku jest ustalana przez radę i zarząd strategia ogólna banku oraz

jego polityka kredytowa w okresie trzyletnim.

Plan strategiczny banku formułuje cele strategiczne i sposoby ich realizacji.

W polityce kredytowej banku określa się natomiast skale:

– przyrostu kredytów w odniesieniu do kredytów gospodarczych i kredytów dla

ludności;

– zaangażowania środków banku w papiery wartościowe;

– zaangażowania banku w bezpośrednie inwestycje kapitałowe;

– lokowania środków na rynku międzybankowym.

Praca zbiorowa po redakcją Wł. L. Jaworski, „Współczesny bank”, Poltext, Warszawa 2000, s. 369.

Syntetycznym celem polityki kredytowej banku jest znacząca poprawa jakości

portfela kredytowego, m.in. poprzez uruchomienie wspomnianych wcześniej działań i

mechanizmów redukcji ryzyka kredytowego tak w odniesieniu do indywidualnej

umowy kredytowej, jak i całego portfela kredytowego.

Prowadzone działania w zakresie redukcji indywidualnego ryzyka kredytowego

nawiązują do klasycznego już układu zarządzania ryzykiem, składającego się z

następujących elementów:

– identyfikacji ryzyka,

– jego oszacowania,

– akceptacji i limitowania ryzyka,

– ochrony i zabezpieczenia się przed negatywnymi skutkami ryzyka,

– kontroli (monitorowania) ryzyka,

– pokrywania kosztów ryzyka (finansowania),

– zastosowania działań doraźnych lub ostatecznych (restrukturyzacja kredytu,

windykacja).

Trzy pierwsze bezpośrednio dotyczą zdolności kredytowej, która determinuje wiele

innych pociągnięć decyzyjnych banku komercyjnego.

4.3. Tworzenie rezerw celowych

Jednym z elementów systemu ograniczania ryzyka jest tworzenie rezerw celowych

na należności bankowe obciążone ryzykiem kredytowym. Praktycznie w każdym

systemie bankowym funkcjonują rozwiązania obligujące banki komercyjne do

równoważenia ryzyka oraz zagrożenia spłaty przez dłużnika wierzytelności

bankowych adekwatnymi rezerwami, które zwykle mają następujące formy:

– rezerw ogólnych,

– rezerw celowych.

Pierwszy typ rezerw tworzony jest zwykle na nie zidentyfikowane ryzyka w

działalności banku, przy czym ich gromadzenie nie musi mieć trybu

Praca zbiór, pod red. J. Głuchowskiego i J. Szambelańczyka, Bankowość. Podręcznik dla studentów,

Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1999, s. 392

obligatoryjnego. Biorąc jednak pod uwagę zakres i intensywność zagrożeń w

normalnej działalności banku, ich funkcjonowanie jest bez wątpienia pożądane,

ponieważ skutecznie chronią interes deponentów oraz utrwalaj ą zaufanie do

wypłacalności banku.

Rezerwy celowe są natomiast istotnym elementem systemu ewidencji księgowej, w

której zgodnie z zasadą ostrożnej wyceny chodzi o uchwycenie najbardziej

zbliżonej do realnej wartości aktywu, jakim jest należność kredytowa.

Najważniejszym komponentem tej wyceny jest klasyfikacja należności stosownie

do ich wymiaru nominalnego skorygowanego o ryzyko ich zwrotu bankowi. Sam

sposób klasyfikacji należności, odpowiednio do ciążącego na nich ryzyka, oraz

skala tworzonych rezerw celowych, które w sposób pośredni lub bezpośredni są

pokrywane z wypracowanego przez bank zysku, nie są jednolicie uregulowane w

systemach bankowych. Banki w krajach o ustabilizowanej gospodarce są w dużej

mierze autonomiczne pod tym względem, stosując własną politykę dywersyfikacji

portfela kredytowego pod kątem klasyfikacji jego jakości oraz amortyzowania

prawdopodobnych strat z tytułu niewypłacalności dłużników. Konstruowanie

systemu rezerw celowych mających pokrywać ewentualne straty banków w

pozostałych krajach jest zwykle traktowane przez nadzór bankowy jako regulacja

obligatoryjna

dodatkowymi

elementami

uniwersalnego,

jednolicie

interpretowanego algorytmu klasyfikowania należności kredytowych. Przykładem

mogą być tu regulacje obowiązujące w tym zakresie w Polsce.

Szacując ryzyko kredytowe na drodze klasyfikowania należności kredytowych (z

wyłączeniem należności od skarbu państwa oraz od osób prywatnych na cele nie

związane z działalnością gospodarczą), banki wykorzystują dwa niezależne kryteria

(wystąpienie określonej sytuacji obliguje bank do zakwalifikowania należności do

odpowiedniej klasy):

– terminowość regulowania kapitału lub odsetek,

–sytuacje ekonomiczno-finansową dłużnika.

Pierwsze kryterium ma charakter stricte wymierny – jest to kryterium czasu, a

ściślej biorąc opóźnień w regulowaniu należności bankowych. Drugie kryterium,

mimo pewnych rygorów ze strony nadzoru bankowego, może być stosowane z

pewną dozą uznaniowości. Każdy, bank stosuje w tym względzie własną procedurę

szacowania ryzyka.

Ocena sytuacji ekonomiczno-fmansowej jest dokonywana za pośrednictwem

mierników:

– ilościowych (rentowność, zyskowność kapitału, płynność finansowa, sprawność

zarządzania),

– jakościowych (jakość zarządzania, uzależnienie od rynku, zależność od

dostawców/odbiorców, dotacji rządowych, zamówień rządowych).

Od 1 stycznia 2002 r., zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 10

grudnia 2001 roku., banki tworzą rezerwy na ryzyko związane z ich działalnością,

w odniesieniu do ekspozycji kredytowych zaklasyfikowanych do:

1) kategorii „normalne” – w zakresie pożyczek i kredytów konsumpcyjnych,

2) kategorii „pod obserwacją”,

3) grupy „zagrożone” – w tym do kategorii „poniżej standardu”, „wątpliwe”, lub

„stracone”.

Obowiązek tworzenia rezerw celowych nie dotyczy niewykorzystanych kwot

kredytów w przypadku, gdy postanowienia umowy kredytowej:

– gwarantują bankowi swobodę w podjęciu decyzji o uruchomieniu środków w

ramach każdej kolejnej transzy, lub

– uzależniają uruchomienie środków w ramach każdej kolejnej transzy od

terminowej obsługi już wykorzystanej części i nie budzącej obaw sytuacji

ekonomiczno-finansowej dłużnika, w przypadku gdy wymagane jest stosowanie

tego kryterium, lub

– uzależniają uruchomienie środków w ramach każdej kolejnej transzy od złożenia

zabezpieczeń, umożliwiających pomniejszenie podstawy tworzenia rezerw

celowych o kwotę odpowiadającą uruchamianej transzy.

Podstawę tworzenia rezerw celowych na ryzyko związane z ekspozycjami

kredytowymi, zakwalifikowanymi ,do kategorii „pod obserwacją” lub grupy

„zagrożone” można pomniejszyć o wartość zabezpieczeń umożliwiających

prezentację ekspozycji kredytowej jako ekspozycji kredytowej z zabezpieczonym

albo ograniczonym ryzykiem.

Kwota, o którą można pomniejszyć podstawę tworzenia rezerw celowych, w

przypadku zabezpieczeń w postaci:

1) hipoteki – nie może być wyższa niż wysokość dokonanego wpisu do księgi

wieczystej oraz:

– 50% wartości ustalonej na podstawie wyceny rzeczoznawcy -pomniejszonej o

powstałe wcześniej obciążenia, jeżeli nie uwzględnia tego wycena rzeczoznawcy,

lub

– 60% bankowo-hipotecznej wartości nieruchomości, ustalonej przy odpowiednim

zastosowaniu art. 22 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o listach zastawnych i

bankach hipotecznych

2) przeniesienia prawa własności rzeczy ruchomej – nie może być wyższa niż 50%

wartości sprzedaży netto danej rzeczy ruchomej i 50% pierwotnej wysokości

zabezpieczanej kwoty,

3) przeniesienia prawa własności papierów wartościowych, z wyjątkiem

emitowanych przez Skarb Państwa, Narodowy Bank Polski, banki centralne lub

rządy krajów będących członkiem Organizacji Współpracy Gospodarczej i

Rozwoju oraz inne banki – nie może być wyższa niż 50% ich wartości godziwej,

4) zastawu na statku morskim lub powietrznym – nie może być wyższa niż 50%

wyceny rzeczoznawcy i 50% pierwotnej wysokości zabezpieczanej kwoty,

5) zastawu rejestrowego na prawach z papierów wartościowych, o których mowa w

pkt 3 – nie może być wyższa niż 50% ich wartości godziwej,

6) zastawu rejestrowego na rzeczy ruchomej – nie może być wyższa niż 50%

wartości sprzedaży netto danej rzeczy ruchomej i 50% pierwotnej wysokości

zabezpieczanej kwoty.

Rezerwy celowe na ryzyko związane z ekspozycjami kredytowymi, stanowiącymi

należności z tytułu pożyczek i kredytów konsumpcyjnych, tworzy się w wysokości

co najmniej wymaganego poziomu rezerw, stanowiącego 1,5% podstawy tworzenia

rezerw celowych.

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych (Dz. U. Nr 140, póz. 940).

Rezerwy celowe na ryzyko związane z ekspozycjami kredytowymi tworzy się na

podstawie indywidualnej oceny ryzyka obciążającego daną ekspozycję, jednak w

wysokości co najmniej wymaganego poziomu rezerw, stanowiącego:

1) 1,5% podstawy tworzenia rezerw celowych – w przypadku kategorii „pod

obserwacją”,

2) 20% podstawy tworzenia rezerw celowych – w przypadku kategorii „poniżej

standardu”,

3) 50% podstawy tworzenia rezerw celowych – w przypadku kategorii „wątpliwe”,

4) 100% podstawy tworzenia rezerw celowych – w przypadku kategorii „stracone”.

Rezerwy celowe tworzy się, aktualizuje co do wysokości oraz rozwiązuje

najpóźniej w ostatnim dniu miesiąca kończącego kwartał, w którym dokonano

przeglądu i klasyfikacji.

4.4. Monitoring portfela kredytowego

Zarządzanie portfelem kredytowym wymaga zapewnienia szybkiej i pełnej

informacji o jego bieżącym stanie, zmianach i tendencjach rozwojowych.

Nieodzownym elementem systemu informacyjnego jest uruchomienie w banku

procedur badania kredytów – monitoringu kredytowego w toku ich

funkcjonowania.

Monitoring kredytowy jest to system bieżącej i systemowej weryfikacji zdolności

kredytowej klienta oraz zabezpieczeń prawnych w toku funkcjonowania kredytu.

Podstawowym celem tego monitoringu jest systematyczne analizowanie

poszczególnych umów kredytowych, a także struktury jakościowej portfela

kredytowego na szczeblu oddziału i całego banku.

Zadania banku w zakresie uruchomienia m.in. procedur monitoringu kredytowego

wynikają z:

– zewnętrznych regulacji ustawowych;

– regulacji wewnętrznych, przyjętych w danym banku.

Wł L. Jaworskiego i Z. Zawadzkiej (red), Bankowość. Podręcznik akademicki, Poltext, Warszawa, 2002, s.

676.

Praca zbiór, pod red. L. Jaworskiego, Współczesny bank, Poltext, Warszawa 2000, s. 418

Regulacje ustawowe są związane z normami dotyczącymi kształtowania się na

poziomie całego banku:

– współczynnika wypłacalności banku;

– obligatoryjnych rezerw celowych na wierzytelności bankowe obciążone

ryzykiem;

– koncentracji zaangażowania kredytowego;

– poziomu zadłużenia większych kredytobiorców. Stosowane przez bank

wewnętrzne procedury monitoringu, uruchamiane na poziomie oddziałów i centrali,

dotyczą:

– bieżącej oceny zdolności kredytowej według własnych kryteriów;

– badania terminowości obsługi zadłużenia przez poszczególnych kredytobiorców;

– badania i aktualizacji realnej wartości przyjętych zabezpieczeń;

– badania stopnia koncentracji kredytów w oddziałach i w całym banku;

– analizy w centrali okresowej zbiorczej sprawozdawczości kredytowej oddziałów.

Chodzi więc tu o procedury monitoringowe tak poszczególnych kredytów, jak i

całego portfela kredytowego. W ten sposób realizowane są dwie funkcje

monitoringu: informacyjna i zabezpieczeniowa.

Funkcja informacyjna, odnosząca się do monitoringu całego portfela kredytowego,

umożliwia okresowe dostarczanie jednostkom zarządzającym portfelem informacji

– elementach składowych portfela (podział kredytów według: rodzajów, wartości

poszczególnych kredytów, branż, regionów, sektorów własnościowych, klas ryzyka,

zabezpieczeń prawnych itp.);

– rozwoju działalności kredytowej w okresie porównawczym (zmiany w klasach

ryzyka, rodzajach zabezpieczeń, sektorach itp.).

Monitoring poszczególnych umów kredytowych pozwala z kolei na dostarczenie

informacji o niekorzystnych odchyleniach faktycznego przebiegu procesu

kredytowania od założeń, co przy systematyczności działań w tym względzie, daje

podstawy do jakościowej poprawy decyzji kredytowych.

Wł. L. Jaworskiego i Z. Zawadzkiej (red), Bankowość. Podręcznik akademicki, Poltext, Warszawa 2002, s.

678

Ważnym aspektem monitoringu jest jego funkcja zabezpieczająca, sprowadzająca

się do działań zapobiegawczych oraz eliminowania następstw aktywnego ryzyka

kredytowego. Potencjalnym stratom zapobiega możliwie wczesne rozpoznanie

przyczyn i istoty odchyleń w przebiegu procesu kredytowania. Służy ono

zastosowaniu środków zapobiegawczych w ramach procedur mających skorygować

owe niekorzystne odchylenia.

Procedury monitoringu kredytowego obejmują zarówno obszar kredytów w sytuacji

regularnej (kredyty normalne), jak i w sytuacji nieregularnej (kredyty poniżej

standardu, wątpliwe, stracone).

Każde zaangażowanie kredytowe musi podlegać okresowej weryfikacji na

podstawie, której dokonuje się wyboru:

– co szczególnie monitorować?

– jakie kryteria należy zastosować?

Obszar

monitoringu

obejmuje

wszystkie

kredyty.

Monitoring

dotyczy

systematycznej obserwacji rozwoju lub zmian w czterech zakresach:

– przedsiębiorcy (personalna zdolność kredytowa);

– firmy (ekonomiczna zdolność kredytowa);

– warunków kredytowania;

Na podstawie analizy zmian w wymienionych obszarach otrzymuje się sygnały

(wskaźniki) wczesnego ostrzegania, np. o przyczynach niewypłacalności klienta,

zagrożeniach w sferze rynku, zasilaniu finansowym.

Tryb monitorowania kredytów powinien być dostosowany do typu i obszaru

monitoringu oraz skali ryzyka kredytowego. Zazwyczaj wykorzystuje się dwa tryby

monitoringu:

1. Zindywidualizowany, dostosowany do klientów:

– o znacznym zaangażowaniu kredytowym;

– obciążonych dużym ryzykiem kredytowym;

– wnioskujących w toku kredytowania o zmianę warunków kredytowania;

– nie spłacających długu;

– o pogarszającym się standingu finansowym.

Praca zbiór, pod red. L. Jaworskiego, Współczesny bank, Poltext, Warszawa 2000, s. 420

2. Automatyczny (rutynowy), przy zastosowaniu technik komputerowych dla

pozostałych klientów, tj. o mniejszym zaangażowaniu kredytowym, ograniczonym

ryzyku kredytowym, rzetelnie wywiązujących się z umów kredytowych. Dotyczy

on wszystkich podmiotów gospodarczych prowadzących pełną księgowość

handlową. Do celów monitoringu rutynowego program musi uwzględniać m.in.

informacje dotyczące operacji na rachunku bieżącym: stanów na koniec okresu

badań, przeciętnych sald, najniższych i najwyższych, przekroczeń debetowych w

dniach, obrotów wekslowych, czekowych. Automatyczny (komputerowy) system

wczesnego ostrzegania ma następujące zalety:

– zapewnia bardzo dobry przegląd rozwoju gospodarki kredytobiorcy, prowadzenia

jego finansów (przegląd operacji na kontach);

– tendencje w zakresie obrotów w relacji do przekroczeń sald debetowych stanowią

podstawę weryfikacji ocen zdolności kredytowej;

– pogłębia znajomość klienta, także tego – w opinii banku – bezproblemowego;

– w przypadku pojawienia się błędnych symptomów stwarza sygnał do

pogłębionego, zindywidualizowanego monitoringu klienta;

– kierownictwo banku ma przegląd decyzji kredytowych swoich inspektorów, co

daje podstawy do jakościowej oceny ich pracy.

Rutynowy tryb monitoringu, przebiegający na szczeblu inspektora kredytowego

oddziału, powinien być realizowany w przedziale miesięcznym, dostosowanym do

napływania informacji od klienta.

Niezależnie od trybu monitorowania, raz w roku inspektor przeprowadza osobistą

rozmowę z klientem, połączoną z lustracją firmy. Coroczna rozmowa handlowa z

klientem jest nieodłącznym elementem monitoringu i obejmuje:

– omówienie bilansu i rachunku wyników;

– analizę mocnych i słabych stron klienta;

– przegląd stanu finansów (obroty na rachunkach, spłata długu).

Rozmowa z klientem zawiera aspekty rynkowe (funkcja doradcza) i aspekty

monitorowania (funkcja informacyjno-kontrolna).

Praca zbiór, pod red. L. Jaworskiego, Współczesny bank, Poltext, Warszawa 2000, s. 422

Usystematyzowanie i sformalizowanie procedury monitoringu kredytowego

powinny umożliwić w miarę obiektywną i pełną ocenę obszarów ryzyka w

zaangażowaniu

kredytowym

pojedynczego klienta oraz całego portfela

kredytowego. Konieczne jest tu określenie zakresów odpowiedzialności i ich

umiejscowienie organizacyjne. Chodzi o podział kompetencji monitoringowych

między oddział i centralę, o określenie zasad współdziałania zespołów monitoringu

wewnątrz centrali, a także o podział zadań i funkcji na różnych stanowiskach

bankowych.

Model organizacji monitoringu większego banku, o rozbudowanej sieci oddziałów,

musi uwzględniać zaangażowanie do tego celu różnych jednostek organizacyjnych i

instancji decyzyjnych. Na szczeblu oddziałów są to: inspektor kredytowy, naczelnik

(naczelnicy) wydziału (wydziałów), komisje kredytowe, dyrektor oddziału. Na

szczeblu centrali są to odpowiednio: specjaliści lub zespół ds. monitoringu

kredytowego określonego obszaru lub jednostki organizacyjnej, dyrektor

departamentu kredytów, komitet kredytowy banku, dyrektor zarządu banku, zarząd

banku.

Inspektor kredytowy odgrywa kluczową rolę w systemie monitoringu. Zajmuje on

stanowisko bezpośredniego obserwatora zmieniających się, specyficznych dla

danego

kredytobiorcy

zjawisk.

Ich

interpretacja

wymaga

utrzymania

systematycznych, bieżących kontaktów z klientem w celu oceny jego sytuacji

osobistej

(zdolności

personalnej)

ekonomiczno-finansowej

(zdolności

ekonomicznej). Oprócz informacji wymiernych (ilościowych), dotyczących np.

intensywności rozliczeń, obrotów zadłużenia, dysponuje on bogatą jakościową i nie

rejestrowaną informacją, pozyskiwaną poprzez osobiste obserwacje w kontaktach z

klientem (rozmowy coroczne, negocjacje warunków umów, inspekcje itp.).

Inspektor kredytowy występuje tu w podwójnej roli:

– jako użytkownik komputerowego systemu wczesnego ostrzegania;

– jako twórca systemu, dostarczający aktualnych, rzetelnych danych do bazy

informacyjnej o kliencie i swoim portfelu.

Przeprowadza

okresowo

monitoring

trybie

automatycznym

zindywidualizowanym:

– poszczególnych umów kredytowych obsługiwanego klienta (dotyczy to także

kredytów przekraczających kompetencje kredytowe oddziału);

– portfela cząstkowego obsługiwanych przez siebie klientów.

Comiesięczny przegląd poszczególnych umów kredytowych odbywa się pod

kątem:

– aktualności dokumentów bilansowych, sald na rachunku bankowym,

kredytowym; w celu zapobieżenia dezaktualizacji dane powinny być bieżąco

gromadzone;

– obserwacji rozwoju sytuacji kredytobiorcy pod kątem pojawiania się tzw.

sygnałów wczesnego ostrzegania w zakresie czterech wymienionych wcześniej

zakresów

monitoringu

(przedsiębiorca,

firma,

warunki

kredytowania,

zabezpieczenia kredytowe).

Bezwzględnie koniecznym wymogiem monitoringu na rym szczeblu decyzyjnym

jest systematyczne sporządzanie syntetycznych, pisemnych notatek, pozostających

w dokumentacji kredytobiorcy (kierunki zmian: poprawa, pogorszenie, przyczyny).

Zestawienie bieżąco monitorowanych umów kredytowych tworzy portfel

kredytowy inspektora (portfel cząstkowy oddziału) i co miesiąc podlega

przeglądowi przez kierownika wydziału kredytowego. Portfel cząstkowy inspektora

musi odnotowywać zmiany pozytywne i negatywne w porównawczej perspektywie

czasowej w zakresie:

– oceny zdolności kredytowej klienta według metodyki przyjętej w danym banku;

– klasyfikacji należności z tytułu udzielonych kredytów i gwarancji (normalne,

poniżej standardu, wątpliwe, stracone lub według wewnętrznej klasyfikacji banku);

–utworzonych rezerw celowych;

–realnej wartości zabezpieczeń w relacji do stanu zadłużenia portfela.

Zatwierdzone portfele cząstkowe inspektorów kredytowych tworzą portfel

kredytowy oddziału, który jest monitorowany na szczeblu centrali baku.

Komórka informatyczno-wspierająca w centrali systematyzuje raporty oceny

portfeli oddziałów, tworząc portfel kredytowy banku.

Praca zbiór, pod red. Wł. L. Jaworskiego i Z. Zawadzkiej, Bankowość. Podręcznik akademicki, Poltext,

Warszawa 2002, s. 681

Oprócz oddziału, jako bezpośredniego stanowiska obserwacji rynku oraz klienta, w

procesie informacyjnym bardzo istotną rolę odgrywa wewnątrzbankowa

wywiadownia gospodarcza w centrali. Pozyskiwane przez nią informacje pochodzą

z zewnętrznych i różnorodnych źródeł oraz są przez nią przygotowywane,

przetwarzane, kierowane do użytkowników i archiwizowane.

Wywiadownia zajmuje się zbieraniem i weryfikowaniem materiału informacyjnego

dotyczącego działalności kredytowej, co pozwala na okresową ocenę zmian danych

z firmy i ich interpretację z punktu widzenia kształtowania się wypłacalności

kredytobiorcy. Gromadzenie informacji dokonywane jest w dwóch formach:

niezależnie od zapytań ofertowych; stosownie do zapytań (np. odnośnie do oceny

wypłacalności konkretnej firmy).

Dla systemu wczesnego ostrzegania podstawowe znaczenie ma pierwsza kategoria

informacji. Wywiadownia korzysta w tym zakresie z następujących źródeł:

– komunikatów o niewypłacalności podmiotów gospodarczych;

– zawiadomień o protestach weksli;

– bankowych i handlowych systemów informacyjnych. Wszelkie informacje

przydatne dla monitoringu kredytowego, zwłaszcza negatywne, są kierowane do

oddziałów.

4.5. Prawne formy zabezpieczenia kredytu

Każdy kredyt udzielony przez bank jest obciążony ryzykiem jego niezwrócenia.

Podejmując działania zmierzające do minimalizacji ryzyka kredytowego, banki

udzielają kredytów tylko klientom posiadającym zdolność kredytową. Podstawą

zabezpieczenia interesów banku jest dobra sytuacja ekonomiczno-finansowa

kredytobiorcy, jednakże nawet przy najlepszych metodach oceny klienta trudno jest

przewidzieć, czy sytuacja ta nie ulegnie pogorszeniu. Nawet solidna firma o

dobrych fundamentach i wysokiej zdolności płatniczej może w wyniku splotu

różnorodnych czynników, zwłaszcza w obliczu niestabilnych warunków

gospodarowania, utracić zdolność płatniczą. Jest to dla banku wystarczający

Praca zbiór, pod red. L. Jaworskiego, Współczesny bank, Poltext, Warszawa 2000, s. 424

argument do żądania od kredytobiorców dodatkowych zabezpieczeń, będących

instrumentem zaspokojenia roszczeń, w przypadku utraty zdolności klienta do

spłaty kredytu. Zabezpieczenia służą bankom do odzyskania przyznanych

kredytobiorcom środków pieniężnych wraz z odsetkami w przypadku zaprzestania

spłat kredytu.

Zabezpieczenia można podzielić na mające charakter materialny lub prawny.

Zabezpieczenie materialne polega na przekazaniu bankowi w zamian za uzyskany

kredyt ekwiwalentnej sumy pieniężnej lub innych praw majątkowych.

Zabezpieczeniem tym jest posiadany przez kredytobiorcę majątek, którego łatwe

upłynnienie zapewnia bankowi możliwość szybkiego wycofania udzielonego

kredytu. Zabezpieczenie może mieć formą kaucji, blokady środków pieniężnych na

rachunkach bankowych, przewłaszczenia rzeczy ruchomych. W przypadku tych

zabezpieczeń ryzyko kredytowe nie zostaje przeniesione na osobę trzecią, a na

określone wartości materialne będące w posiadaniu kredytobiorcy.

Zabezpieczenie prawne ma natomiast na celu uzyskanie przez bank możliwości

ściągnięcia swoich wierzytelności od osób trzecich (np. poręczycieli) lub

zapewnienie bankowi uprzywilejowanej pozycji w stosunku do innych wierzycieli

przy dochodzeniu roszczeń z majątku kredytobiorcy (np. poręczenie wekslowe,

poręczenie według prawa cywilnego, przelew wierzytelności, hipoteka, zastaw).

Najbardziej

znanym

podziałem

prawnych

zabezpieczeń

kredytów,

jest

wyodrębnienie dwóch rozłącznych grup: osobistych i rzeczowych. Zabezpieczenie

osobiste charakteryzuje się odpowiedzialnością osobistą (cywilną) osoby dającej

zabezpieczenie, a więc całym jej majątkiem. Natomiast zabezpieczenie rzeczowe

ogranicza odpowiedzialność osoby dającej zabezpieczenie do poszczególnych

składników jej majątku. Podział ten opiera się wyłącznie na kryterium

przedmiotowym (przedmiotu odpowiedzialności dłużnika).

Do zabezpieczeń osobistych należą:

1) poręczenie według prawa cywilnego,

Grzywacz J., Podstawy bankowości, Difin, Warszawa 2002, s. 132

Funkcjonowanie poręczenia, przelewu wierzytelności przystąpienia do długu, pełnomocnictwa, zastawu

ogólnego, zastawu na prawach i hipoteki uregulowana została w przepisach Ustawy z dnia 23 kwietnia
Kodeks Cywilny, Dz. U. Nr 16, póz. 93 z późn. zmianami.

2) weksel własny in blanco,

100

3) poręczenie wekslowe (awal),

4) gwarancja bankowa,

101

5) przelew wierzytelności na zabezpieczenie,

6) przystąpienie do długu kredytowego,

7) pełnomocnictwo,

8) ubezpieczenie kredytu.

Do zabezpieczeń rzeczowych należą:

1) zastaw ogólny,

2) zastaw rejestrowy,

102

3) zastaw na prawach według Kodeksu cywilnego,

4) przewłaszczenie na zabezpieczenie,

5) kaucja,

6) blokada środków na rachunku bankowym,

103

7) hipoteka.

Bank może stosować kilka form zabezpieczenia jednocześnie, a jeżeli część kredytu

została już spłacona, może zwolnić niektóre z nich, jeśli pozostałe zabezpieczają

jego interes. Realna wartość zabezpieczenia przewyższa z reguły wysokość kredytu,

gdyż wartość ta ulega wahaniom, musi również pokrywać koszty egzekucji.

Formę zabezpieczenia ustala się podczas negocjacji między bankiem i

kredytobiorcą, a do najważniejszych czynników branych pod uwagę przez bank

należą:

– rodzaj i wysokość kredytu;

– termin i sposób spłaty;

– znajomość kredytobiorcy (dotyczy to głównie przedsiębiorstw) i określenie

stopnia jego rzetelności;

– sytuacja ekonomiczno-finansowa klienta i związane z nią ryzyko;

100

Weksel własny in blanco i poręczenie wekslowe funkcjonują w praktyce gospodarczej zgodnie z ustawą z

dnia 28 kwietnia 1936 roku Prawo wekslowe, Dz. U. Nr 37, póz. 282.

101

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe, Dz. U. Nr 140, póz. 939.

102

Zabezpieczenie to uregulowane jest ustawą z dnia 6 grudnia 1996 roku o zastawie rejestrowym i rejestrze

zastawów, Dz. U. Nr 149, póz. 703 z późn. zmianami.

103

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe, Dz. U. Nr 140, póz. 939.

– status prawny kredytobiorcy;

– cechy danego zabezpieczenia, możliwość jego realnej kontroli oraz dochodzenia

roszczeń w odniesieniu do określonej jego formy;

– wielkość zabezpieczeń i różnorodność ich form;

– przewidywany nakład pracy banku oraz koszt zabezpieczenia,

– możliwość uwzględnienia danego rodzaju zabezpieczenia przy tworzeniu rezerw

celowych;

– zobowiązania finansowe kredytobiorcy.

Przyjęcie zabezpieczenia od kredytobiorcy wcale nie gwarantuje, że dzięki niemu

cała kwota kredytu wraz z odsetkami i prowizją zostanie odzyskana. Nie ma,

bowiem „zabezpieczeń idealnych”, jednak literatura wyróżnia cechy, którymi

powinno charakteryzować się dobre zabezpieczenie:

– płynność zabezpieczenia, czyli łatwość zbycia na wolnym rynku;

– stosunkowo prosta konstrukcja prawna;

– fakt zarejestrowania w przypadku zabezpieczeń rzeczowych;

– wartość i łatwość wyceny;

– zewnętrzny charakter zabezpieczenia; oznacza to, że zabezpieczenie dostarczane

jest przez osobę trzecią, przez co jego wartość staje się niezależna od losów

kredytobiorcy;

– łatwe do obciążenia i niezbyt kosztowne.

Moment ustanowienia zabezpieczeń powinien być dostosowany do terminu

podpisania umowy. Może być ono ustanowione przed udzieleniem, a także w czasie

korzystania z kredytu, gdy jego spłata, według oceny banku, jest zagrożona z

istotnych powodów, np. utraty majątku kredytobiorcy.

Zabezpieczenie może być ustanowione zarówno przez kredytobiorcę, jak i przez

osobę trzecią. W przypadku ustanowienia kilku form zabezpieczenia jednocześnie,

o kolejności i zakresie realizacji poszczególnych zabezpieczeń decyduje bank

(wierzyciel).

ROZDZIAŁ 5

ANALIZA I OCENA RYZYKA KREDYTOWEGO

W DZIAŁALNOŚCI WYBRANYCH BANKÓW POLSKICH

5.1. Ocena zdolności kredytowej – pojęcie, kryteria i zakres

Podstawowym sposobem kontroli ryzyka i zabezpieczenia się przed jego

negatywnymi skutkami jest wszechstronna ocena zdolności kredytowej podmiotu

gospodarczego. Banki komercyjne w toku swej wieloletniej praktyki wypracowały

zróżnicowane metody analizy zdolności kredytowej. Nie ma jednak jednolitego

wzorca interpretującego zakres oceny zdolności kredytowej.

Najczęściej wyróżnia się dwie podstawowe kategorie zdolności kredytowej:

– zdolność kredytowa pod względem formalnoprawnym;

– zdolność kredytowa pod względem merytorycznym.

Pierwsza kategoria oznacza zdolność klientów (osoby fizyczne i prawne) do

podejmowania czynności prawnych, również do zawierania umów kredytowych.

Zdolność kredytowa pod względem merytorycznym, jest pojęciem bardziej

złożonym, zawiera dwa podstawowe aspekty oceny:

104

– personalny;

– ekonomiczny.

Na ocenę wiarygodności ekonomicznej z personalnego punktu widzenia składa się

badanie elementów determinujących zaufanie do osoby kredytobiorcy: charakter,

stan rodzinny, stan majątkowy, reputacja, kwalifikacje zawodowe, praktyka,

zdolności menedżerskie; jak również ocena etyczno-moralna, solidność i

odpowiedzialność osobista kredytobiorcy za interesy prowadzonej firmy.

Zaś ekonomiczne aspekty oceny merytorycznej zdolności kredytowej sprowadzają

się do analizy zobiektywizowanych elementów charakteryzujących dotychczasową i

perspektywiczną sytuację ekonomiczno-finansową kredytobiorcy oraz jakość

zabezpieczeń prawnych kredytu. Obecnie analiza ta opiera się na systemie

104

Praca zbiorowa po redakcją Wł. L. Jaworskiego, „Współczesny bank”, Poltext, Warszawa 2000, s. 370.

standaryzowanych wskaźników rentowności, płynności finansowej, sprawności i

zadłużenia.

Wymienione powyżej dwie grupy czynników, nie są równoważne. W odniesieniu

do kredytów konsumpcyjnych dominuje aspekt personalny oceny merytorycznej,

zaś w obrębie kredytów na działalność gospodarczą przedsiębiorstw aspekt

ekonomiczny.

W anglosaskiej bankowości praktyka wykorzystuje najczęściej tzw. 5C

kredytobiorcy, tj. pięć kryteriów podlegających oszacowaniu podczas badania

ryzyka kredytowego. Mają one równoważne znaczenie. Są to

105

1. Character – charakter, osobowość kredytobiorcy;

2. Capacity – zdolności menedżerskie;

3. Collateral – zabezpieczenie spłaty kredytu;

4. Capital – kapitał własny;

5. Conditions – kondycja finansowa i ekonomiczne uwarunkowania działalności.

Banki zachodnie przy podejmowaniu decyzji kredytowych, wykorzystują kryteria

oceny przedstawione w tabeli 1.

Tabela 1

Kryteria oceny zdolności kredytowej banków niemieckich

Rodzaje kryterium oceny

Waga kryterium (w %)

Analiza bilansu

26,7

Pozycja rynkowa przedsiębiorstwa

22,3

Zabezpieczenie kredytu (perspektywy rozwojowe branży)

21,0

Zdolności menedżerskie

11,6

Dotychczasowa współpraca z bankiem

9,5

System organizacji i kontroli w przedsiębiorstwie

6,4

Stosunki społeczne, sytuacja na rynku pracy

2,3

Pozostałe czynniki

0,2

Źródło: E. Priewasser: op.cit., s. 363, za: M. S. Wiatr, op.cit., s. 372.

105

E. Priwasser: „Bankberiebslehre”, wyd. 3, Oldenbourgh, München – Wien 1992, s. 362, za: Macjeja S. Wiatr w

pracy zbiorowej po redakcją Wł. L. Jaworskiego, „Współczesny bank”, Poltext, Warszawa 2000, s. 371.

Zakres ocen zależy też od rodzaju i źródła pozyskiwanych przez bank informacji o

kredytobiorcy i uwarunkowaniach jego działalności. Do tego celu wykorzystuje się

następujące dokumenty i dane liczbowe

106

– ostatnie bilanse roczne oraz rachunki wyników;

– stan zadłużenia oraz bilans przejściowy w momencie przedkładania wniosku

kredytowego;

– raporty biegłych księgowych oraz ekspertów;

– dokumenty uprawniające do prowadzenia działalności gospodarczej oraz wyciągi

z rejestrów handlowych, ksiąg wieczystych, urzędowych spisów nieruchomości dla

celów podatkowych itd.;

– dane dotyczące trendów w zakresie obrotów, pakietu zamówień, działalności

inwestycyjnej;

– plany finansowe;

– zestaw możliwych do zaakceptowania zabezpieczeń kredytu.

Do podstawowych płaszczyzn odniesienia w analizie wskaźnikowej należy również

ocena stanu koniunktury gospodarczej oraz perspektyw rozwojowych branży, do

której należy kredytobiorca. Źródłem informacji są tu okresowe raporty opracowane

przez duże instytucje kredytowe lub związki banków. Bardzo użyteczne w tym

względzie są też analizy koniunktury i sytuacji w poszczególnych branżach,

dokonywane przez izby gospodarcze czy instytuty badań ekonomicznych.

Do podstawowych zagadnień należy prognoza trendów gospodarczych badanej

jednostki. Zachodnie instytuty badania koniunktur gospodarczych, na podstawie

porówna ń tempa wzrostu określonej branży z tempem wzrostu produktu krajowego

brutto, klasyfikują branże w 3 grupy: branże o tendencjach rozwojowych (np.

elektrotechnika), stagnacyjnych (np. przemysł papierniczy), regresywnych (np.

przemysł budowy statków). W każdej branży istnieją typowe dla niej poziomy

wskaźników, służące jako punkt odniesienia dla porównań sytuacji ekonomiczno-

finansowej poszczególnych kredytobiorców oraz odchyleń od standardu

właściwego dla branży. Tego rodzaju klasyfikacja gospodarki narodowej ma postać,

106

Macjeja S. Wiatr w pracy zbiorowej po redakcją Wł. L. Jaworskiego, „Współczesny bank”, Poltext, Warszawa

2000, s. 372.

Europejskiej Klasyfikacji Działalności (EKD) wykorzystywanej w Polsce już od

1994 r.

Z doświadczeń banków krajów zachodnich w odniesieniu do przedsiębiorstw-

kredytobiorców wynika, iż najważniejszym

kryterium decyzyjnym jest

kompleksowa analiza wskaźnikowa bilansu: wskaźników rentowności, cash-flow,

stopnia zadłużenia i płynności finansowej. Są to więc elementy składowe

ekonomicznej zdolności kredytowej. Wchodzą tu w grę:

– ocena statyczna, opiera się na bieżącej i przyszłej sytuacji ekonomiczno-

finansowej;

– ocena dynamiczna, odnosi się do perspektyw ekonomicznych.

Ocena statyczna może być zweryfikowana na podstawie zatwierdzonej

sprawozdawczości finansowej, natomiast przy ocenie dynamicznej konieczne jest

posługiwanie się zestawieniami finansowymi zawartymi w biznesplanie

kredytobiorcy.

Pełna ocena ekonomiczna zdolności kredytowej – w przekroju statycznym i

dynamicznym, z wykorzystaniem analizy wskaźnikowej oraz analizy czynników nie

w pełni mierzalnych dokonywana jest – zazwyczaj w odniesieniu do

zindywidualizowanych, znaczących wielkości środków kredytowych.

5.2. Ocena zdolności kredytowej wybranych banków

Z danych statystycznych dotyczących systemu bankowego wynika, że jednym ze

źródeł upadłości banków jest nieefektywne zarządzanie aktywami, a w

szczególności zła, nieumiejętna gospodarka kredytowa, niesprawne procedury

kredytowe oraz nieprzestrzeganie norm kredytowych.

107

Ocena ryzyka kredytowego w bankach polskich wynika z regulacji zewnętrznych,

określanych na podstawie aktów ustawowych i zarządzenia prezesa NBP. Poniżej

zaprezentuję analizę systemu oceny zdolności kredytowej, na przykładzie trzech

największych polskich banków komercyjnych: Pekao SA, PKO BP i PBK SA.

107

Praca zbiorowa pod redakcją Władysława L. Jaworskiego, „Banki polski u progu XXI wieku”, Poltext,

Warszawa 1999 r., s. 245.

5.2.1. Ocena zdolności kredytowej Pekao SA

Bank Pekao SA w regulacjach prawnych dotyczących działalności kredytowej

używa pojęcia syntetyczna ocena ryzyka kredytowego (SORK), które stanowi

podstawę określenia: – zakresu kompetencji kredytowych, – rezerw celowych na

ryzyko kredytowe, – skali ryzyka odzyskania należności bankowych w trakcie trwania

transakcji, – częstotliwości dokonywania inspekcji u klienta. W skład syntetycznej

oceny ryzyka kredytowego wchodzą:

– syntetyczna ocena kondycji klienta,

– ocena ryzyka planowanej transakcji,

– ocena ryzyka funkcjonującej transakcji.

Stosuje się zróżnicowane sposoby SORK w zakresie działalności gospodarczej,

odpowiednio do zakresu bazy informacyjnej kredytobiorcy.

Przedstawiona przeze

mnie charakterystyka syntetycznej oceny ryzyka

kredytowego

dotyczy

podmiotów

gospodarczych

prowadzących

pełną

sprawozdawczość. Syntetyczna ocena kondycji kredytobiorcy składa się z dwóch

części:

– oceny jakościowej,

– oceny ilościowej.

Na ocenę jakościową składa się 13 punktowo wycenionych kryteriów odnoszących

się do charakterystyki firmy i jej tendencji rozwojowych (6 kryteriów) oraz

charakterystyki zarządzających firmą i stosunków z bankiem (7 kryteriów). Przy

ocenie klienci prowadzący już działalność gospodarczą mogą uzyskać od -60 do

+50 punktów, a klienci rozpoczynający działalność gospodarczą – od -55 do +35

punktów.

W skład charakterystyki firmy i jej rozwoju wchodzą:

1. Historia firmy (do 5 pkt).

2. Ogólne wrażenie z oglądu firmy (od -2 do 5 pkt): jakość prowadzenia dokumentacji

księgowej, stan i poziom techniczny wyposażenia, skala wykorzystania zdolności

produkcyjnych, stan sanitarny, przedsiębiorczość, operatywność kadry zarządzającej.

3. Tytuły egzekucyjne (od O do -3 pkt): tytuły egzekucyjne: skarbowe, w tym ZUS,

podatki gminne oraz będące skutkiem nieterminowego regulowania zobowiązań lub

dostaw dla kontrahentów.

4. Stadium rozwoju firmy (od 3 do -3 pkt): zwiększenie obrotów i zysku netto,

rozszerzenie rynku zbytu, zróżnicowanie asortymentu produkcji, wejście do nowej

branży działalności, wzrost wykorzystania potencjału wytwórczego, racjonalna

gospodarka inwestycyjna.

5. Ocena biznes planu firmy (od 5 do -2 pkt); w przypadku braku planu (-5 pkt).

6. Poziom marketingu (od O do 5 pkt): analiza udziału w rynku krajowym, lokalnym

lub miejscowości, sposób pozyskiwania odbiorców, dbałość o jakość produktu

(usług) oraz opracowywanie i wdrażanie planów marketingowych.

Druga części oceny jakościowej kredytobiorcy skupia się na elementach

charakteryzujących kadrę zarządzającą oraz stosunki z bankiem.

1. Doświadczenie zawodowe w branży (od O do 2 pkt).

2. Doświadczenie kadry w zarządzaniu firmą (od O do 3 pkt). Ocenie podlega okres

pełnienia funkcji zarządzających w badanej firmie.

3. Opinia środowiska o kliencie (od 2 do -5 pkt). Opinie kierownictw dostawców,

odbiorców, konkurentów kredytobiorcy oraz lokalnych władz samorządowych.

4. Jakość dokumentów klienta (od 5 do -5 pkt).

5. Wykonywanie zobowiązań wobec banku (od 5 do -10 pkt).

6. Wykonywanie zobowiązań wobec innych banków. Informacje o firmie

zasięgniętych w innych bankach.

7. Wiarygodność udzielanych informacji (od 3 do -17 pkt).

Szczególna ocena obejmuje spójność w udzielanych informacjach.

Przy ocenie ilościowej wykorzystuje się siedem kryteriów o zróżnicowanych

formułach obliczeń oraz wagach. Są to:

1. Wskaźnik ryzyka likwidacji (%) – udział kapitału własnego w finansowaniu

aktywów.

2. Rentowność netto (%) – relacja zysku netto do kosztów działalności operacyjnej

wraz z kosztami finansowymi.

3. Wskaźnik zdolności rozwoju (%) – relacja sumy zysku netto i amortyzacji do

aktywów ogółem.

4. Stopa płynności – relacja aktywów bieżących i rozliczeń między okresowych <1 rok

do pasywów bieżących i bieżącej raty kredytu długoterminowego.

5. Stopa wysokiej płynności – relacja należności krótkoterminowych, środków

pieniężnych oraz krótkoterminowych papierów wartościowych do zobowiązań

krótkoterminowych wraz z bieżącą ratą kredytu długoterminowego.

6. Rotacja aktywów – relacja przychodów do aktywów ogółem.

7. Udział kredytów przeterminowanych (%) – udział pożyczek i kredytów

przeterminowanych powyżej l tygodnia w pożyczkach i kredytach ogółem.

W rezultacie przeprowadzonej punktowo syntetycznej oceny kondycji klienta

stworzono 3 grupy i 7 podgrup ryzyka kredytowego.

1 grupa dobra (A)

A1 – powyżej 90 pkt

A2 – od 71-90 pkt

A3 – od 51-70 pkt

2 grupa średnia (B)

B1 – od 41-50 pkt

B2 – od 31-40 pkt

3 grupa wątpliwa (C)

C1 – od 21-30 pkt

C2 – poniżej 21 pkt.

Do oceny ryzyka planowanej transakcji są wykorzystywane następujące składniki

oceny:

1) syntetyczna ocena kondycji klienta,

2) ocena ryzyka wynikającego z planowych działań gospodarczych opartych na

prognostycznych zestawieniach bilansu, rachunku zysków i strat oraz rachunku

przepływów pieniężnych,

3) ocena ryzyka wynikającego ze specyfiki transakcji,

4) ocena relacji skorygowanej wartości zabezpieczeń prawnych do wartości

transakcji.

Pierwszy składnik oceny – syntetyczna ocena kondycji klienta pozwala na

usytuowanie go w przedziale punktów od -5 do 100 i jest dokonywana wstępnie.

Jest to sui generis ocena ex post, pozwalająca na oszacowanie dotychczasowej i

przeszłej sytuacji ekonomiczno-finansowej firmy.

Pozostałe składniki oceny mają dać obraz sytuacji ekonomiczno-finansowej firmy

ex ante, przy czym wykorzystuje się tu następujące kryteria:

1. Okres zaangażowania.

2. Struktura finansowania.

3. Wskaźnik pokrycia długu: minimalny poziom relacji zysku netto, amortyzacji oraz

odsetek do obsługi długu (odsetek i rat kapitałowych). Graniczne przedziały

wskaźnika wynoszą 1,3 – 1,8.

4. Wskaźnik zabezpieczeń: relacja skorygowanej wartości zabezpieczeń transakcji do

wartości transakcji.

5. Wskaźnik zabezpieczeń płynnych: relacja skorygowanej wartości płynnych

zabezpieczeń transakcji do wartości transakcji.

W ramach innych rodzajów ryzyka wyszczególniono 13 typów ryzyka związanego z

realizacją planowanej transakcji: spadku popytu, obniżki ceny, wzrostu kosztów

produkcji, opóźnień realizacji inwestycji, opóźnień w dochodzeniu do założonych

zdolności wytwórczych lub sprzedaży, stopy procentowej, kursowe, ekologiczne,

konkurencji, braku zakładanych źródeł finansowania, instytucjonalne, polityczne,

technologiczne, inne. Końcowa ocena ryzyka planowanej transakcji jest sumą

punktów za poszczególne, wymienione wyżej kryteria i pozwala na zaklasyfikowanie

ryzyka banku do trzech grup:

1) grupa I

– ryzyko niskie

– powyżej 50 pkt

2) grupa II

– ryzyko średnie

– od 26-50 pkt

3) grupa III

– ryzyko wysokie – poniżej 26 pkt

Niezależnie od punktacji jako ryzyko wysokie uznaje się sytuacje:

– świadomego zatajenia informacji niekorzystnych dla klienta,

– zadłużenia przeterminowanego,

– ujemnego skumulowanego salda gotówki w prognozach finansowych, l oszacowania

jednego z rodzajów ryzyk innych na wartość 20 pkt (ryzyko bardzo duże).

Dokonana syntetyczna ocena kondycji klienta jest podstawą ustalenia jego kondycji

ekonomiczno-finansowej. W ten przy ocenie zdolności kredytowej funkcjonują cztery

kategorie ryzyka (identyczne z kryteriami Zarządzenia nr 3/94 oraz 8/99) oraz dziewięć

klas ryzyka (oznaczonych od „A” do „K”). Kwalifikowanie do odpowiednich klas

ryzyka jest wypadkową syntetycznej oceny kondycji klienta oraz stopnia zagrożenia

terminowej spłaty należności bankowych. Dla kategorii transakcji w sytuacji normalnej i

poniżej standardu charakterystyka klas jest następująca:

A – dobra syntetyczna ocena kondycji klienta,

B – średnia syntetyczna ocena kondycji klienta,

C – wątpliwa syntetyczna ocena klienta przy braku zagrożenia spłaty należności,

D – wątpliwa syntetyczna ocena klienta przy zagrożeniu terminowej spłaty

należności.

W odniesieniu do pozostałych dwóch kategorii ryzyka, tj. w sytuacji wątpliwej i

straconej funkcjonuje pięć klas ryzyka, które wskazują na sposób działania banku w

stosunku do kredytobiorcy:

E – przewidywana restrukturyzacja zadłużenia,

F – przewidywana lub trwająca windykacja,

G – klient po restrukturyzacji – ma zdolność kredytową,

H – klient po restrukturyzacji – nie ma zdolności kredytowej,

K – przewidywane spisanie należności w straty banku.

5.2.2. Ocena zdolności kredytowej w PKO BP

W PKO BP rozróżnia się następujące rodzaje systemów oceny zdolności kredytowej

podmiotów prowadzących działalność gospodarczą: przy udzielaniu kredytów

obrotowych dla podmiotów prowadzących pełną księgowość handlową i uproszczoną

rachunkowość oraz przy udzielaniu kredytów inwestycyjnych.

System oceny zdolności kredytowej w PKO BP SA obejmuje:

1) ocenę sytuacji formalnoprawnej firmy,

2) ocenę merytoryczną wniosku kredytowego.

Przy ocenie formalnoprawnej chodzi o ustalenie zdolności firmy do czynności

prawnych, a szczególnie do zaciągania zobowiązań finansowych oraz zweryfikowanie

informacji i dokumentów klienta pod względem formalnym i kompletności, ważności,

autentyczności oraz zgodności ze stanem rzeczywistym.

Zaś przy ocenie merytorycznej jest ustalenie skali ekonomicznego zabezpieczenia

spłaty kredytu, które jest zdeterminowane przez bieżącą i przyszłą sytuację

ekonomiczno-finansową kredytobiorcy. Przebieg tej oceny jest następujący:

– nagromadzenie i weryfikacja informacji oraz dokumentów źródłowych,

charakteryzujących sytuację ekonomiczno-finansową wnioskodawcy,

– analiza ekonomiczno-finansową firmy,

– punktacyjna ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej,

– ustalenie klasy ryzyka kredytowego,

– propozycje warunków kredytowania.

W ocenie działalności firmy wykorzystywanych jest osiem kryteriów: rentowność,

płynność, sprawność działania, zadłużenie, pozycja firmy na rynku, charakterystyka

branży, kwalifikacje kadry zarządzającej, wiarygodność firmy. Cztery pierwsze kryteria

mają charakter mierzalny, pozostałe zaś są niewymierne w związku z tym odmienny

jest sposób punktacji kryteriów obiektywnych i subiektywnych.

Analiza czynników ilościowych dokonywana jest dwufazowo jako: analiza wstępna i

analiza, wskaźnikowa w trzech układach czasu:

– w przeszłości (2 ostatnie okresy obrachunkowe),

– bieżąco,

– w przyszłości (prognozy za okres kredytowania).

Wstępna analiza sprawozdań finansowych bada podstawowe zestawienia finansowe

firmy oraz zagarnia dynamikę zmian. W końcowej części analizy merytorycznej

stanowi ona podstawę dokonania korekt w ostatecznej ocenie ogólnej firmy (in plus i in

minus). Badaniu podlegają m. in.:

1. W zakresie bilansu:

– dynamika sumy bilansowej i podstawowych pozycji bilansu,

– zmiany struktury aktywów i pasywów,

– jakość głównych składników aktywów,

– kapitał obrotowy netto oraz dynamika sprzedaży,

– prawidłowość finansowania aktywów,

– zapotrzebowanie na kredyt obrotowy;

2. W zakresie rachunku zysków i strat:

– wielkość, struktura oraz trendy zmian przychodów ze sprzedaży,

– główne determinanty wyniku finansowego firmy,

– kształtowanie się kosztów stałych i zmiennych, wartościowy próg rentowności;

3. W zakresie rachunku przepływów pieniężnych:

– wielkość i trendy zmian przepływów pieniężnych netto,

– struktura wpływów i wypływów,

– wpływ rodzajów działalności (operacyjna, finansowa, inwestycyjna) na tworzenie

cashflow,

– struktura wpływów i wydatków w typowym okresie,

– harmonogram spłaty kredytu.

W toku analizy wskaźnikowej wykorzystuje się następujące 11 wskaźników, które

oceniane są w podanych trzech przedziałach czasowych.

I. Rentowność (0-17 pkt)

1) wskaźnik rentowności sprzedaży (ROS) – relacja zysku lub straty netto do

sprzedaży netto (0-7 pkt),

2) wskaźnik rentowności aktywów (ROA) – relacja zysku lub straty netto do

aktywów (0-5 pkt),

3) wskaźnik rentowności kapitału (ROE) – relacja zysku lub straty

netto do kapitału własnego (0-5 pkt).

II. Płynność finansowa (0-14 pkt)

4) wskaźnik płynności bieżącej (CR) – relacja aktywów bieżących do pasywów

bieżących (0-7 pkt),

5) wskaźnik płynności szybkiej (QR) – relacja aktywów bieżących pomniejszonych

o zapasy do pasywów bieżących (0-7 pkt).

III. Sprawność działania (0-12 pkt)

6) wskaźnik rotacji należności w dniach (WRND) – relacja należności do sprzedaży

netto przemnożona przez ilość dni w okresie (0-4 pkt),

7) wskaźnik rotacji zapasów w dniach (WRZD) – relacja zapasów do sprzedaży netto

przemnożona przez ilość dni w okresie (0-4 pkt),

8) wskaźnik produktywności aktywów (WPA) – relacja sprzedaży netto do aktywów

(0-4 pkt).

IV. Zadłużenie (0-17 pkt)

9) wskaźnik zadłużenia aktywów (WZA) – relacja zobowiązań ogółem do aktywów

(0-7 pkt),

10) wskaźnik pokrycia majątku trwałego kapitałem stałym (WPMK) – relacja

kapitału stałego do majątku trwałego netto (0-5 pkt),

11) wskaźnik pokrycia obsługi długu (WPOD) – relacja cash flow powiększonego o

odsetki kredytowe do obsługi długu (0-5 pkt).

Przy określaniu bieżącej zdolności firmy wykorzystuje się aktualne wartości

wskaźników finansowych. Najczęściej mają one odniesienie do średnich wielkości w

sektorze gospodarczym (wskaźniki rentowności) lub wzorców podręcznikowych

(wskaźniki płynności, sprawności i zadłużenia). Ich wartości prognozowane są

wykorzystywane do oceny perspektywicznej zdolności kredytowej. Wyniki z

poprzedzających okresów służą ocenie tendencji zmian poszczególnych wskaźników.

W toku analizy czynników subiektywnych uwzględnia się cztery kryteria:

1. Pozycja firmy na rynku ( 0 - 1 3 pkt):

– możliwości zbytu: stopień nasycenia i dynamikę rozwoju rynku na dany produkt

(usługę) skalę potencjalnego popytu (lokalny, krajowy, międzynarodowy), zawarte

kontrakty, porozumienia handlowe lub kooperacyjne, organizację sieci dystrybucji,

realną dynamikę sprzedaży w badanym okresie;

– produkt (usługę): nowoczesność produktu, zmiany asortymentowe produktu,

wskaźnik zwrotu i reklamacji, skalę eksportu, cenową konkurencyjność;

– konkurencję: udział kredytobiorcy w rynku (lokalnym, krajowym), stopień

zagrożenia konkurencji krajowej i zagranicznej (bariery wejścia do branży).

2. Charakterystyka branży (0-8 pkt):

– rozwojowej,

– stagnacyjnej,

– schyłkowej.

Ocenia się też poziom nowoczesności wyposażenia i technologii: poziom

umorzenia tzw. aktywnego majątku trwałego, poziom techniczny maszyn i urządzeń,

wydajność, nowoczesność, kosztochłonność technologii, normy ekologiczne

technologii.

3. Kadra zarządzająca (0-5 pkt): ocenia się: wykształcenie menedżerów, staż pracy na

stanowiskach kierowniczych, znajomość branży, kompetencje zawodowe i

decyzyjne, styl kierowania, strategie rozwoju firmy.

4. Wiarygodność firmy (właściciela) (0-6 pkt):

– historii funkcjonowania firmy: okresu jej działalności, występowania postępowań

układowych lub ugodowych, procesów sądowych firmy, opinii lokalnej społeczności i

organizacji branżowych, wkładu kapitału własnego w działalność gospodarczą,

– stosunków z bankiem: opinie banków współpracujących z firmą, posiadanie rachunku

podstawowego lub korzystanie z innych usług bankowych w PKO, terminowość

regulowania należności bankowych oraz dostarczania informacji finansowych.

Syntetyczna ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej firmy jest zagregowaną

wielkością:

– sumy ocen punktowych za kryteria mierzalne i niemierzalne (max. 90 pkt),

– korekty punktowej w zakresie wskaźników: rentowności, płynności finansowej i

zadłużenia (in plus i in minus: ± 7 pkt).

W rezultacie przeprowadzonych ocen kryteriów obiektywnych i subiektywnych oraz

korekt punktowych dokonuje się przyporządkowania firmy do jednej z pięciu klas

sytuacji ekonomiczno-finansowej:

1. Klasa bardzo dobra

powyżej 80 pkt,

2. Klasa dobra

od 68-80 pkt,

3. Klasa przeciętna

od 51-67 pkt,

4. Klasa słaba

od 41-50 pkt,

5. Klasa zła

poniżej 41 pkt.

Za podmioty posiadające bieżącą zdolność kredytową uznaje się firmy osiągające

ocenę powyżej 50 punktów, przy czym wymagane są ponadto minima punktowe:

– za kryteria obiektywne – ocena co najmniej 30 pkt,

– za kryteria subiektywne – ocena co najmniej 10 pkt.

Stosownie do uregulowań Zarządzenia nr 13/94 prezesa NBP grupa ryzyka kredytowego

jest wypadkową dwóch kryteriów:

1) oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej,

2) terminowości obsługi kredytu.

Tabela 2

Klasy ryzyka kredytowego tworzone w PKO BP

Ocena sytuacji finansowej

Terminowość obsługi kredytu

Regularna

Opóźnienie

od 1 m-ca
do 3 m-cy

powyżej 3 m-cy

do 6 m-cy

powyżej

6 m-cy

Bardzo dobra

III

Dobra

III

Przeciętna

III

Słaba

III

Zła

III

Źródło: Praca zbiorowa pod redakcja Władysława L. Jaworskiego, „Banki polskie u progu XXI wieku”,
Poltext, Warszawa 1999 r., s. 261.

Na podstawie zakwalifikowania kredytobiorców do poszczególnych klas ryzyka

dywersyfikowane są warunki dostępności do kredytu, a następnie, biorąc pod

uwagę długość okresu kredytowania, ustalane są granice marż ryzyka kredytowego.

5.2.3. System oceny zdolności kredytowej w PBK SA w Warszawie

Przygotowanie decyzji kredytowej w PBK SA w Warszawie następuje na

podstawie oceny formalnoprawnej i oceny merytorycznej.

Ocena formalnoprawna

Przedmiotem wstępnej oceny formalnoprawnej są dokumenty i informacje

ekonomiczno-finansowe dostarczone przez wnioskodawcę. W celu tym bank

gromadzi dokumenty uprawniające do prowadzenia działalności i ustalające status

prawny firmy: akt założycielski, odpis z właściwego rejestru sądowego,

zaświadczenie o wpisie do ewidencji działalności gospodarczej.

Kolejny etap tej oceny to zebranie, uporządkowanie i zweryfikowanie

materiałów liczbowych i opisowych dostarczonych przez kredytobiorcę:

1) w odniesieniu do podmiotów prowadzących księgi handlowe –

sprawozdań GUS: F-01, F-02 w ujęciu rocznym, półrocznym i miesięcznym;

2) elementów biznes planu kredytobiorcy: charakterystyka firmy, opis

produktu, charakterystyka procesu produkcyjnego, zarządzanie i personel, analiza

finansowa i założenia prognozy finansowej, czynniki ryzyka, harmonogram

przedsięwzięcia, załączniki (tabele, zestawienia liczbowe).

Ocena merytoryczna

Ocena merytoryczna procedury przygotowania decyzji kredytowej wymaga

dwóch podstawowych kryteriów:

1) ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy,

2) ocena stanu regulowania należności bankowych (terminowość spłaty

kapitału i odsetek).

Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy, opiera się na

siedmiu

punktowo

kwalifikowanych

kryteriach

obejmuje

wszystkich

kredytobiorców banku prowadzących księgi handlowe. Pierwsze cztery kryteria

maja charakter mierzalny i związane są z analizą wskaźnikową.

Tabela 3

Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy stosowana przez

Powszechny Bank Kredytowy SA (część 1)

Lp.

Kryterium oceny

Skala ocen

Ocena

Rentowność
• Rentowność aktywów i sprzedaży (ROA i ROS)
– wysoka
– dobra
– średnia
– niska z tendencja wzrostu
– b. niska
– zerowa bądź ujemna
• Rentowność kapitału (ROE)
– wysoka
– dobra zapewniająca środki na rozwój
– średnia zapewniająca pokrycie niezbędnych potrzeb rozwojowych
– niska zapewniająca rozwój w wysokim zakresie
– niska nie zapewniająca środków na rozwój
– zerowa lub ujemna

5
4
3
2
1
0

Płynność finansowa

– bardzo dobra
– dobra z tendencja wzrostu
– dobra
– zadowalająca
– słaba (tendencje poprawy)
– słaba (tendencje stagnacyjne)
– słaba (tendencje regresowe)
– brak płynności

8
6
5
4
3
1
0

III

Poziom zadłużenia
• wskaźnik pokrycia: WK, WP I

i II

, WPMO

– wysokie pokrycie majątku trwałego i obrotowego kapitałem własnym,
niski poziom zadłużenia aktywów
– dobre pokrycie z tendencją wzrostu; niski poziom zadłużenia
– średnie pokrycie z tendencją do stabilizacji, średni poziom zadłużenia
– niskie pokrycie z tendencją do wzrostu; znaczny poziom zadłużenia
– niskie pokrycie z tendencją spadkową; znaczny poziom zadłużenia
– bardzo niski poziom pokrycia; b. duże zadłużenie
• wskaźnik wiarygodności kredytowej WPOD
– wysoki
– dobry
– średni
– zadowalający
– minimalny
– poniżej minimum

5
4

3
2
1
0

5
4
3
2
1
0

Źródło: Praca zbiorowa pod redakcją Władysława L. Jaworskiego, „Współczesny bank”, Poltext, Warszawa

2002 r., s. 388-389.

Do oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy wykorzystuje się

następujące wskaźniki:

Wskaźniki rentowności

1. Wskaźnik rentowności aktywów (Return on Assets – ROA)

2. Wskaźnik rentowności sprzedaży (Return on Sales – ROS)

3. Wskaźnik rentowności kapitału (Return on Eqiity – ROE)

Wskaźniki płynności

4. Wskaźnik płynności bieżącej (Current ratio – CR)

5. Wskaźnik płynności szybki (Quick ratio – QR)

Wskaźniki sprawności działania

6. Wskaźnik rotacji należności w dniach (WRNd)

7. Wskaźnik obrotu zapasami w dniach (WOZd)

8. Wskaźnik okresu regulacji zobowiązań w dniach (WORZd)

Wskaźniki zadłużenia i stopnia pokrycia

9. Wskaźnik kapitałowy (WK)

10. Wskaźnik pokrycia obsługi długu wiarygodności kredytowej – (WPOD)

11. Wskaźnik pokrycia I

(WP I

)

12. Wskaźnik pokrycia II

(WP II

)

13. Wskaźnik pokrycia majątku obrotowego (WPMO)

Do przeprowadzenia praktycznej analizy wskaźnikowej wykorzystuje się

bazę informatyczną banku. Stanowi ona warunek optymalnej alokacji środków

kredytowych. Bank dysponuje aktualnymi danymi empirycznymi GUS,

pozwalającymi na bieżące porównanie sytuacji ekonomiczno-finansowej w różnych

przekrojach.

Druga część oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy dotyczy

wykorzystywania trzech kryteriów opisowych (niemierzalnych): firmy, zarządzania

firmą i zabezpieczenia kredytu.

W zakresie kryterium oceny firmy uwzględnia się:

– ocenę właścicieli firmy;

– ogólny poziom techniczny firmy;

– perspektywy rozwojowe realność biznes planu, zamierzenia inwestycyjne;

– stopień uzależnienia rynkowego;

– udział w rynku;

– zapewnienie zbytu;

– kanał dystrybucji, sieć handlowa;

– uzależnienie od dostawców;

– stopień zależności od dotacji rządowych, względnie zamówień publicznych;

– jakość produktu/usługi;

– ryzyko specyficzne firmy (np. ekologiczne, techniczne);

Przy ocenie zarządzania firmą analizuje się:

– sprawności funkcjonalne i organizacyjne firmy,

– kwalifikacje zawodowe kadry kierowniczej,

– kwalifikacje menedżerskie kadry kierowniczej,

– doświadczenia kadry kierowniczej,

– fluktuacje w kierownictwie,

– politykę kredytową,

– jakości systemu planistyczno-księgowego oraz kontroli,

– stosunki z bankiem, otwartość, skrytość, wiarygodność i terminowość

dostarczanych informacji

Na podstawie trzeciego niemierzalnego kryterium – zabezpieczenia kredytu

analizuje i różnicuje się ocenę w zależności od typu kredytobiorcy oraz ryzyka

związanego z odzyskiwaniem należności w wyniku egzekucji konkretnego rodzaju

zabezpieczenia. Im bardziej płynne i egzekwowane zabezpieczenie, tym wyższa

ocenę zabezpieczeń.

Tabela 4

Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy stosowana przez

Powszechny Bank Kredytowy SA (część 2)

Lp.

Kryterium oceny

Skala oceny

Ocena

Firma
– bardzo dobra
– dobra
– przeciętna
– zła

6
4
2
0

Zarządzanie firmą
– wysoka sprawność zarządzania, kadra wysoko kwalifikowana,
profesjonalizm i wiarygodność udzielanych informacji
– ponadprzeciętna sprawność zarządzania, doświadczona kadra o
sprawdzonych umiejętnościach menedżerskich
– przeciętne
– słabe, pasywne

2
0

VII

Zabezpieczenia kredytu
– pełnowartościowe, zróżnicowane i bardzo płynne
– pełnowartościowe, zróżnicowane, ale płynne
– pełnowartościowe, mało płynne
– niepełnowartościowe, trudne do wyegzekwowania
– słabe; nierealne odzyskanie należności

8
5
4
2
0

Źródło: Praca zbiorowa pod redakcją Władysława L. Jaworskiego, „Współczesny bank”, Poltext, Warszawa

2002 r., s. 391.

Analizując metodykę oceny zdolności kredytowej PBK SA dominujące

znaczenie maja kryteria mierzalne, obejmują łącznie 2/3 możliwych do uzyskania

punktów.

Po zastosowaniu kryteriów oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej

następuje zaklasyfikowanie kredytobiorcy do odpowiedniej kategorii zdolności

kredytowej, obrazuje to poniższa tabela.

Tabela 5

System oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorców stosowana

przez Powszechny Bank Kredytowy SA

Opis sytuacji

Kategoria zdolności kredytowej

Oznaczenie

cyfrowe

Ocena

jednostkowa

Normalna

bardzo dobra (ryzyko niskie)
dobra (ryzyko małe)
średnia/standardowa (ryzyko średnie)

III

58-51
50-41
40-31

Może

stanowić

zagrożenie

terminowej spłaty należności

poniżej standardu (ryzyko
podwyższone)

30-21

Ulega znacznemu pogorszeniu,
zwłaszcza

gdy

pogorszone

straty

naruszają

fundusz

statutowy, kapitał akcyjny lub
zakładowy, fundusz udziałowy

słaba (ryzyko wysokie)

20-11

Pogorszyła się w sposób
nieodwracalny
uniemożliwiający spłacenie
długu

zła (strata nieunikniona)

10-0

Źródło: Praca zbiorowa pod redakcja Władysława L. Jaworskiego, „Banki polskie u progu XXI wieku”,

Poltext, Warszawa 1999 r.,s. 253.

W kolejnym etapie przygotowania decyzji kredytowej ma miejsce drugie

kryterium oceny – stan regulowania należności bankowych. Jest on rozszerzeniem

zakresu przeprowadzonej wcześniej analizy sytuacji ekonomiczno-finansowej

kredytobiorcy, w odniesieniu do kryteriów płynności i zadłużenia. W odniesieniu

do nowych klientów bez zadłużenia podstawa oceny jest tylko pierwsze kryterium

punktowej oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej. Pozostali kredytobiorcy: (nowi

z zadłużeniem w innych bankach, dotychczasowi z zadłużeniem w PBK SA oraz

dotychczasowi z zadłużeniem w PBK SA i zaciągający kredyt w innym banku, są

dodatkowo oceniani z punktu widzenia terminowości regulowania należności

bankowych. Klasyfikacja należności bankowych według tego kryterium jest

następująca:

A. Należności normalne:

– należności, w przypadku których nie pojawiły się żadne poważniejsze

nieprawidłowości w spłatach kapitału i odsetek,

– należności posiadające gwarancje bądź poręczenia skarbu państwa lub

Narodowego Banku Polskiego do wysokości tych gwarancji bądź poręczeń, bez

względu na faktyczną sytuację ekonomiczno-finansową dłużnika.

B. Należności poniżej standardu:

– należności, w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek

wynosi powyżej miesiąca i nie dłużej niż 3 miesiące.

C. Należności wątpliwe:

– należności, w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek

wynosi powyżej 3 miesięcy i nie dłużej niż 6 miesięcy.

D. Należności stracone:

– należności, w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek

wynosi powyżej 6 miesięcy,

– należności od dłużników postawionych w stan likwidacji, z wyjątkiem, gdy

następuje ona na podstawie przepisów o prywatyzacji przedsiębiorstw

państwowych lub w stan upadłości,

– należności od dłużników, przeciwko którym bank złożył wniosek o

wszczęcie postępowania egzekucyjnego lub rozpoczął zaspokajania się

przedmiotów zabezpieczeń w innym trybie,

– należności kwestionowane przez dłużników na drodze postępowania

sądowego,

– należności od dłużników, których miejsce pobytu nie jest znane i których

majątek nie został ujawniony.

Końcowy etap przygotowania decyzji polega na zestawieniu wcześniejszych

jednostkowych ocen:

– sytuacji ekonomiczno-finansowej, według oznaczeń cyfrowych od I do VI

(tabela 4),

– regulowania należności bankowych, według oznaczeń literowych od A do

Niezakwalifikowanie kredytobiorców do powyższych grup, w zasadzie

przesądza o nieprzyznaniu kredytu. Przepisy Prawa bankowego określają sytuację

wyjątkowa, w której bank może udzielić kredytu osobom nie mającym zdolności

kredytowej pod warunkiem

108

– ustanowienia szczególnego sposobu zabezpieczenia spłaty kredytu,

– przedstawienia niezależnie od zabezpieczeń spłaty kredytu, programu

naprawczego gospodarki podmiotu, którego realizacja zapewni – według oceny

banku – uzyskanie zdolności kredytowej w określonym czasie.

108

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. Rozdz. 1, art. 70 ust. 3.

Zakończenie

Ryzyko jest nieodłącznie związane z działalnością banku, podobnie jak każdej innej

firmy. Można jedynie wpłynąć na jego poziom przez aktywne nim zarządzanie.

Banki zapobiegają nadmiernemu ryzyku kredytowemu, odpowiednio formułując

warunki umowy, przeprowadzając dokładną ocenę klientów i w konsekwencji albo

decydują się na ponoszenie ryzyka, albo go unikają rezygnując z finansowania.

Najczęściej banki dodatkowo zabezpieczają się, przenosząc ryzyko lub jego część

na inny podmiot, przyjmując jako zabezpieczenie transakcji gwarancję innego

banku, poręczenie dobrze prosperującej firmy, poręczenie osoby trzeciej lub

przenoszą część ryzyka na firmę ubezpieczeniową, żądając ubezpieczenia

transakcji.

W działalności bankowej nie można uniknąć ryzyka, gdyż w momencie

podejmowania decyzji nie dysponuje się pełną informacją i nie zawsze można

trafnie przewidzieć dalszy rozwój wydarzeń.

Banki starają się minimalizować ryzyko, weryfikując wiarygodność kredytową i

wypłacalność klientów, aby wykluczyć sytuację, kiedy bank podpisuje umowę i

udostępnia środki klientowi mało wiarygodnemu już w momencie podpisywania

umowy, lub takiemu, którego utrata wypłacalności jest wielce prawdopodobna.

W ostatnich latach banki komercyjne doskonaliły procedury i narzędzia zarządzania

ryzykiem kredytowym m.in. przez zmianę modelu ratingu wewnętrznego klientów

korporacyjnych, wzmacnianie i usprawnianie procesu monitorowania kondycji

kredytobiorców. Dla obniżenia poziomu ryzyka m. in. zaostrzono procedury

udzielania kredytów detalicznych oraz wprowadzono zmiany parametrów i zasad

funkcjonowania wszystkich produktów kredytowych adresowanych do klientów

detalicznych.

Kredyty były i mogą być nadal aktywem generującym najwyższe dochody pod

warunkiem, że będą spłacane w całości i w wyznaczonym terminie. Nie wystarczy

odzyskanie pieniędzy w ogóle, bank zarządzający płynnością – wszystkimi

składnikami aktywów i pasywów – jest zainteresowany terminowymi spłatami

należności. Pieniądze w banku nie mogą leżeć na nie oprocentowanych rachunkach,

każda ta sytuacja to nie tylko brak zysku – to ewidentna strata.

W objętych badaniem bankach funkcjonują różne systemy oceny zdolności

kredytowej podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. Głównym

powodem stosowania odmiennych modeli szacowania ryzyka kredytowego jest

zakres wiarygodnych i zweryfikowanych informacji ekonomiczno-finansowych,

które można pozyskać od podmiotów funkcjonujących na podstawie pełnej

księgowości (ksiąg handlowych) oraz podmiotów stosujących uproszczoną

rachunkowość (kart podatkowych, zryczałtowanych form opodatkowania, ksiąg

przychodów i rozchodów).

Stosownie do doświadczeń banków zachodnioeuropejskich także polskie banki w

ocenie zdolności kredytowej stosują rating. Pozwala to na jednolitość ocen, stwarza

możliwości wyboru kredytobiorców zaliczanych do grupy ryzyka akceptowanego

przez bank, a zarazem jest to wygodny instrument szybkiego monitoringu

kredytowego.

101

Spis rysunków

Rys. 1 Schemat toku postępowania przy udzielaniu kredytu

Spis tabel

Tabela 1. Kryteria oceny zdolności kredytowej banków niemieckich

Tabela 2 Klasy ryzyka kredytowego tworzone w PKO BP

Tabela 3 Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy stosowana przez

Powszechny Bank Kredytowy SA (część 1)

Tabela 4. Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy stosowana przez

Powszechny Bank Kredytowy SA (część 2)

Tabela 5. System oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorców

stosowana przez Powszechny Bank Kredytowy SA