WYŻSZA SZKOŁA UBEZPIECZEŃ I BANKOWOŚCI

W WARSZAWIE

WYDZIAŁ EKONOMIKI UBEZPIECZEŃ I BANKOWOŚCI

MONIKA OCHNIK

ZARZĄDZANIE RYZYKIEM KREDYTOWYM BANKU KOMERCYJNEGO

PRACA DYPLOMOWA

NAPISANA POD KIERUNKIEM

dr Agnieszki Woszczyńskiej

RECENZENT:

........................................................

WARSZAWA 2004

Spis treści

Wstęp

Rozdział 1 Operacje bankowe

1.1. Pojęcie i rodzaje operacji bankowych

1.2. Kredytowanie jako aktywna działalność banku komercyjnego

1.2.1 Rodzaje operacji kredytowych

Rozdział 2 Charakterystyka ryzyka bankowego

2.1. Pojęcie i przyczyny występowania ryzyka bankowego

2.2. Rodzaje ryzyka bankowego

2.3. Zarządzanie ryzykiem bankowym

Rozdział 3 Ryzyko kredytowe – jako najistotniejsze ryzyko – w działalności banku

3.1. Pojęcie i klasyfikacja ryzyka kredytowego

3.2. Przyczyny powstawania ryzyka kredytowego

3.3. Następstwa występowania ryzyka kredytowego

Rozdział 4 Ograniczanie ryzyka i zarządzanie ryzykiem kredytowym banku komercyjnego

4.1. Pojęcie, funkcje i elementy zarządzania ryzykiem kredytowym

4.2. Działania i mechanizmy służące redukcji ryzyka kredytowego

4.3. Tworzenie rezerw celowych

4.4 Monitoring portfela kredytowego

4.5. Prawne formy zabezpieczenia kredytu

Rozdział 5 Analiza i ocena ryzyka kredytowego w działalności wybranych banków polskich

5.1.Ocena zdolności kredytowej – pojęcie, kryteria i zakres

5.2. Ocena zdolności kredytowej wybranych banków

5.2.1. System oceny zdolności kredytowej stosowany w Pekao SA

5.2.2. System oceny zdolności kredytowej w PKO BP

5.2.3. Ocena zdolności kredytowej PBK SA w Warszawie

Zakończenie

Bibliografia

Spis rysunków

Spis tabel

Wstęp

Zmiany systemowe w gospodarce polskiej i jej głęboka restrukturyzacja miały wpływ na zmiany tradycyjnej filozofii prowadzenia działalności gospodarczej. Wdrażanie gospodarki rynkowej miało swoje odbicie również w bankowości. Gruntowna reorganizacja systemu bankowego w Polsce spowodowała znaczny rozwój aparatu bankowego. Zmienione zostały prawnie uregulowane zależności między bankami i jednostkami gospodarczymi. Przede wszystkim zlikwidowano monopol niektórych banków gwarantujący im wyłączność na prowadzenie określonych operacji. Różnorodność usług świadczonych przez banki i zróżnicowanie oferowanych warunków uległy poszerzeniu. Klienci uzyskali prawo wyboru i korzystania równolegle z usług kilku banków.

Spośród wielu zadań bankowych, kredytowanie jest nie tylko najważniejszą ale i najtrudniejsza działalnością. W działalności kredytowej ryzyko jest nie do uniknięcia, gdyż w momencie podejmowania decyzji nie dysponuje się pełną, wiarygodną i pewną informacją. Nie zawsze też trafnie można przewidzieć dalszy rozwój wydarzeń. Nie da się również wykluczy błędów w informacji i ich interpretacji. Istotnym elementem ryzyka są też niekorzystne zmiany otoczenia gospodarczego – przy złej koniunkturze ryzyko kredytowe silnie wzrasta.

Dlatego też działalność kredytowa powinna być kontrolowana, przede wszystkim pod kątem dokładnej analizy ryzyka i stworzenia systemu jego monitorowania.

Ze względu na znaczenie ryzyka kredytowego szczególnie istotne jest przestrzeganie pewnych zasad i procedur przy udzielaniu kredytów.

Te właśnie zagadnienia stanowią podstawowy obszar badawczy niniejszej pracy. Obejmuje ona zatem szeroki wachlarz zagadnień, ujętych zarówno w aspekcie przedmiotu ryzyka, jak i instrumentów ograniczających je.

Niniejsza praca ma charakter teoretyczno-empiryczny. Jej celem, jest próba bliższego ukazania zagadnień dotyczących bezpiecznego zarządzania ryzykiem kredytowym, które stanowi najważniejszy element prawidłowego działania bankowości komercyjnej. W rozdziale empirycznym zaprezentowano ocenę zdolności kredytowej stosowaną przez wybrane banki polskie.

Praca została podzielona na pięć rozdziałów.

Pierwszy z nich charakteryzuje operacje bankowe, ujmując kredytowania jako aktywna działalność banku komercyjnego oraz przedstawia rodzaje operacji kredytowych.

W rozdziale drugim przedstawiono istotę, rodzaje ryzyka bankowego, przyczyny jego występowania i proces zarządzania nim.

Rozdział trzeci zawiera ogólny zarys i klasyfikację ryzyka kredytowego, przyczyny oraz następstwa jego występowania

W rozdziale czwartym omówiono podstawowe pojęcia związane z zarządzaniem ryzykiem kredytowym. Przedstawiono tu krótką charakterystykę, wymieniając funkcje i elementy w celu wprowadzenia do tematyki działań i mechanizmów redukcji tegoż zjawiska. Omówiono zasady tworzenia rezerw celowych, monitoring portfela kredytowego jak również prawne formy zabezpieczenia kredytu.

Ostatni piąty rozdział analizuje na podstawie zebranych danych i informacji bankowych szczegółową sytuację dotyczącą ryzyka kredytowego w działalności wybranych banków polskich. W rozdziale tym zaprezentowana została szeroka gama instrumentów i przedsięwzięć minimalizujących ryzyko w akcji kredytowej Pekao SA, PKO BP oraz PBK SA w Warszawie. Charakterystycznym walorem piątego rozdziału są tablice, które przez oddziaływanie graficzne ułatwiają zrozumienie i upraszczają odczyt danych.

W pracy wykorzystano literaturę przedmiotu w postaci zwartej, akty normatywne oraz materiały niepublikowane

Zakończenie pracy ma charakter ogólnego jej podsumowania.

Rozdział 1

OPERACJE BANKOWE

1.1. Pojęcie i rodzaje operacji bankowych

Pojęcie operacji bankowych ujmuje się również jako usługi bankowe czy też czynności bankowe. Polskie prawo bankowe operuje powyższymi pojęciami jednak nie definiuje, a jedynie klasyfikuje je.

W. L. Jaworski formułuje operacje bankowe jako stosunki umowne między bankiem a klientem, w których bank oferuje usługi, a klient jest usługobiorcą. Operacje te są połączone z określonymi świadczeniami na rzecz banku lub na rzecz klienta¹.

Operacje bankowe mają najczęściej charakter pieniężny. Konkurencja międzynarodowa sprawia, iż banki oferują coraz to nowsze pod względem technicznym i ekonomicznym operacje.

Ustawa o prawie bankowym do czynności bankowych zalicza²:

– przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub z nadejściem oznaczonego terminu oraz prowadzenia rachunków tych wkładów,

– prowadzenie rachunków bankowych,

– udzielanie kredytów,

– udzielanie gwarancji bankowych,

– emitowanie bankowych papierów wartościowych

– przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych,

– wykonywanie innych czynności przewidzianych wyłącznie dla banku, w odrębnych ustawach.

Poza wyżej wymienionymi czynnościami bankowymi ustawa wylicza następujące czynności, o ile są one prowadzone przez banki³:

– udzielanie pożyczek pieniężnych,

– operacje czekowe i wekslowe,

– wydawanie kart płatniczych oraz wykonywanie operacji przy ich użyciu,

– terminowe operacje finansowe,

– nabywanie i zbywanie wierzytelności pieniężnych,

– przechowywanie przedmiotów i papierów wartościowych oraz udostępnianie skrytek sejfowych,

– wykonywanie czynności obrotu dewizowego,

– udzielanie poręczeń,

– wykonywanie czynności zleconych, związanych z emisją papierów wartościowych.

Poza wyżej wymienionymi czynnościami bankowymi, według art. 6 prawa bankowego, banki mogą⁴:

– obejmować lub nabywać akcje i prawa z akcji, udziały innej osoby prawnej, nie będącej bankiem, lub jednostki uczestnictwa w funduszach powierniczych, z tym ich łączna wartość w stosunku do jednego podmiotu nie może przekroczyć 15 % funduszy własnych banku,

– zaciągać zobowiązania związane z emisją papierów wartościowych,

– dokonywać obrotu papierami wartościowymi,

– dokonywać na warunkach uzgodnionych z dłużnikiem zmiany wierzytelności na składki majątku dłużnika z tym, że bank jest obowiązany do ich sprzedaży w okresie nie dłuższym niż 3 lata od daty nabycia,

– nabywać i zbywać nieruchomości oraz wierzytelności zabezpieczone hipoteką,

– świadczyć usługi konsultacyjno-doradcze w sprawach finansowych,

– świadczyć inne usługi finansowe.

Literatura przy rodzajach operacji bankowych rozróżnia: operacje bierne tzw. pasywne, operacje czynne tzw. aktywne i operacje pośredniczące uzupełniając je innymi usługami świadczonymi przez banki.

Operacje czynne jak i bierne banki przeprowadzają na własny rachunek i własne ryzyko. Operacje bierne, wiążą się z pasywami bilansu (zobowiązania), polegają na gromadzeniu depozytów, emitowaniu własnych papierów wartościowych i wykonywaniu innych czynności, które mają wpływ na powiększanie sumy środków, którymi bank dysponuje. Operacje czynne, mają związek z aktywami bilansu (należności), polegają na lokowaniu zgromadzonych funduszy w różnego rodzaju korzystne przedsięwzięcia, a w szczególności w udzielane kredyty.

Operacje pośredniczące banki wykonują na zlecenie, rachunek i ryzyko klientów.

Banki świadczą również usługi, które nie maja odzwierciedlenia w bilansie należą tu m.in.: Operacje finansujące polegają na natychmiastowym lub późniejszym zwiększaniu środków płatniczych klienta wraz z należącymi do nich czynnościami. Operacje depozytowe umożliwiają klientowi lokowanie w banku czasowo wolnych środków z należącymi do nich czynnościami. Usługi biur maklerskich gdzie na zlecenie klientów, banki dokonując różnych operacji na giełdzie papierów wartościowych.

Pasywa i aktywa banku powinny być w takich wzajemnych relacjach, aby zapewniały płynność. W celu zapewnienia płynności każdy bank musi synchronizować strumienie przewidywanych wpływów i wydatków oraz ich wartości i terminów. Warunkiem stałego utrzymania płynności jest zdolność banku do gromadzenia niezbędnych w każdym momencie do wypłaty środków pieniężnych. Rezerwę płynności zabezpieczają lokaty terminowe, możliwość zaciągania kredytu w innych bankach oraz lokaty w skarbowych papierach wartościowych, które można natychmiast upłynnić. Ponadto w banku centralnym są lokowane obowiązkowe rezerwy banków. Podstawowym warunkiem i celem działalności banku jest również osiąganie zysku, co wiąże się z tym, iż banki muszą równocześnie brać pod uwagę stopień ryzyka towarzyszącego operacjom bankowym.⁵

Sprawne przyjmowanie wpłat, dokonywanie wypłat, wymiana znaków pieniężnych oraz przeprowadzanie rozliczeń bezgotówkowych na rachunkach bankowych są warunkiem dokładnego i właściwego wykonywania operacji kredytowych i depozytowych. Struktura, gęstość i wyposażenie techniczne sieci bankowej oraz jej przystosowanie do potrzeb klientów decydują o dostępności usług bankowych i poziomu zaspokojenia różnorakich potrzeb. Z kolei sprawne, szybkie i solidne wykonywanie operacji, a w szczególności rozliczeniowych, wpływa na zaufanie oraz wizerunek banku w oczach klienta.⁶

1.2. Kredytowanie jako aktywna działalność banku

Udzielanie kredytów jest podstawową czynną (aktywna) operacja bankową. Jest stosunkiem ekonomicznym między bankiem a kredytobiorcą.

Bank udzielając kredytu nawiązuje z klientem stosunki umowne, a obie strony maja zagwarantowane prawa i obowiązki sprecyzowane umowa kredytową.

Prawo bankowe definiuje umowę kredytu jako zobowiązanie banku do oddania do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych z przeznaczenie na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu⁷.

Umowa o kredyt bankowy ma charakter cywilnoprawny, powinna być zawarta na piśmie i określać⁸:

– strony umowy,

– kwotę i walutę kredytu,

– cel, na który kredyt został udzielony,

– zasady i termin spłaty kredytu,

– wysokość oprocentowania kredytu i warunki jego zmiany,

– sposób zabezpieczenia spłaty kredytu,

– zakres uprawnień banku związanych z kontrolą wykorzystania i spłaty kredytu,

– terminy i sposób postawienia do dyspozycji kredytobiorcy środków pieniężnych,

– wysokość prowizji, jeżeli umowa je przewiduje,

– warunki dokonywania zmian i rozwiązań umowy.

Kredytobiorcę obowiązują ustalenia regulaminu kredytowego danego banku, które precyzują szczegółowo warunki stosunku kredytowego. Regulamin wiąże kredytobiorcę, jeżeli zostanie mu doręczony najpóźniej przy zawarciu umowy. W razie sprzeczności między regulaminem kredytowym a treścią umowy kredytowej wiążące są ustalenia danej umowy⁹.

Bank uzależnia przyznanie kredytu od zdolności kredytowej kredytobiorcy. Zdolność kredytowa to zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w terminach określonych w umowie. Kredytobiorca jest obowiązany przedłożyć na żądanie banku dokumenty i informacje niezbędne do dokonania oceny tej zdolności¹⁰.

W wyjątkowych sytuacjach, podmiotowi, który nie ma zdolności kredytowej, o ile posiada zdolność prawną bank może udzielić kredytu. Pod warunkiem, jeśli ustanowi on szczególny sposób zabezpieczenia spłaty kredytu oraz przedstawi niezależnie od zabezpieczenia spłaty kredytu programu naprawy gospodarki, którego realizacja zapewni uzyskanie zdolności kredytowej w określonym czasie – według oceny banku.

Przed zawarciem umowy kredytowej kredytobiorca składa w banku wniosek o przyznanie kredytu. We wniosku powinno być zawarte ekonomiczne uzasadnienie rodzaju i kwoty niezbędnego kredytu oraz okresu jego trwania, ewentualnych rat spłaty. Do wniosku często załączane są plany przyszłego przedsięwzięcia, ostatnie bilanse, informacje o dotychczas prowadzonej działalności, dokumenty uprawniające do jej prowadzenia, zaświadczenia o opłacaniu podatków itp. Wniosek o udzielenie kredytu jest analizowany, stopień analizy zależy od tego, czy wnioskodawca jest stałym klientem banku, czy osobą ubiegającą się o kredyt po raz pierwszy, także od rodzaju kredytu i jego wysokości.¹¹

W celu ograniczenia ryzyka kredytowego ustalone zostały limity koncentracji kredytowej, czyli normy ostrożności obowiązujące banki. Suma udzielonych kredytów, pożyczek pieniężnych, nabytych obligacji i innych niż akcje papierów wartościowych, wierzytelności z tytułu gwarancji bankowych, poręczeń i akredytyw oraz innych wierzytelności banku w stosunku do jednego podmiotu lub podmiotów powiązanych kapitałowo i organizacyjnie ponoszących wspólnie ryzyko gospodarcze nie może przekroczyć 25 % funduszy własnych banku¹².

Zarząd banku jest obowiązany zgłaszać każdorazowo do Komisji Nadzoru Bankowego fakt udzielenia kredytu w wysokości przekraczającej 10 % funduszy własnych banku¹³.

Gdy wniosek kredytowy sprosta wymaganiom banku przystępuje się do wstępnej oceny kredytobiorcy. W ocenie tej bank zbiera informacje o dotychczasowej działalności oraz wywiązywaniu się ze zobowiązań finansowych osoby ubiegającej się o kredyt. Zasięga opinii w innych bankach i rozmaitych dostępnych źródłach. Pozytywna opinia warunkuje przejście do kolejnego etapu badań szczegółowych, które dotyczą efektywności proponowanego przedsięwzięcia. Na podstawie dokumentów (bilansów, rachunków wyników i innych sprawozdań) dostarczonych przez kredytobiorcę, inspektor kredytowy banku analizuje jego obecną sytuację finansową, strukturę majątku i ustala czy posiada on zdolność kredytową. Po zapadnięciu pozytywnej decyzji negocjowane są szczegółowe warunki umowy.

Powyższy tok postępowania kończy podpisanie umowy przez kredytobiorcę i osobę reprezentującą bank (prokurenta). Przyznanie kredytu jest ewidencjonowane na kontach pozabilansowych.

Rysunek 1

Schemat toku postępowania przy udzielaniu kredytu

Wniosek o kredyt

Decyzja

Wstępna ocena kredytobiorcy

(informacje ogólne)

Decyzja

Analiza działalności kredytobiorcy:

– sytuacja i struktura finansowa

– zdolność kredytowa

– efektywność kredytowego

przedsięwzięcia

Decyzja

Uzgodnienie szczegółowych

warunków umowy kredytowej

(negocjacje)

UMOWA KREDYTOWA

ocena możliwości i preferencji banku

nie (odmowa udzielenia kredytu)

nie (odrzucenie wniosku kredytowego)

nie (odrzucenie wniosku kredytowego

Źródło: Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w red. Władysław L. Jaworski i Zofia Zawadzka, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 273.

1.2.1. Rodzaje operacji kredytowych

Banki komercyjne przeprowadzają różnorodne operacje kredytowe, które są przystosowane do indywidualnych potrzeb klientów, a tryb udzielania, wykorzystania i spłaty kredytów uzależniony jest od rodzaju kredytu.

Podziału kredytów można dokonać przy zastosowaniu różnych kryteriów, wśród których należy wymienić¹⁴: okres kredytowania, czyli zwrotność kredytu w określonym terminie. Polskie banki rozróżniają kredyty krótkoterminowe udzielane na rok, kredyty średnioterminowe z terminem spłaty od 1 roku do 3 lat oraz kredyty długoterminowe z terminem spłaty powyżej 3 lat. Kolejnym kryterium jest metoda udzielania kredytu. Kredyty mogą być udzielane w rachunku bieżącym lub rachunku kredytowym. Technika kredytowania w rachunku bieżącym polega na tym, że bank na dobro tego rachunku zapisuje wpływy danej jednostki gospodarczej, a w jego ciężar – wydatki. Rachunek ten może mieć saldo debetowe, które oznacza zadłużenie banku albo kredytowe, oznaczające nadwyżkę środków własnych klienta. Następnym jest przeznaczenie, czyli cel kredytu. W zależności od celu kredytu występują kredyty obrotowe, które są najczęściej krótkoterminowe, oraz inwestycyjne udzielane na dłuższy okres czasu. Kredyty inwestycyjne najczęściej udzielane są w rachunku kredytowym. Kredyty obrotowe zaś mogą być udzielane zarówno w rachunku bieżącym jak i kredytowym i są to kredyty przeznaczane na bieżące potrzeby związane z codzienną działalnością eksploatacyjną kredytobiorcy. Ostatnim już kryterium podziału kredytów jest waluta kredytu. Waluty mogą być udzielane w złotych lub w dewizach.

W okresie kredytowania bank monitoruje, czy kredytobiorca wykorzystuje kredyt zgodnie z umową i zachowuje zdolność kredytową. Jako podstawę badań w tym celu bank otrzymuje standardowe sprawozdania finansowe kredytobiorcy. Umowa może również upoważniać bank do badania w siedzibie przedsiębiorstwa. W okresie trwania stosunku kredytowego może wystąpić potrzeba renegocjacji warunków umowy.

Spłata kredytu może nastąpić jednorazowo lub w ratach, terminy i formy spłaty określa umowa kredytowa. Bank może jednak wypowiedzieć kredyt przed terminem płatności, jeśli kredytobiorca nie dochował warunków zawartych w umowie kredytowej lub w regulaminie kredytowym danego banku. Jeżeli kredytobiorca nie spłaci kredytu w terminie płatności, bank z reguły przenosi nie spłaconą kwotę na rachunek wyżej oprocentowanego kredytu przeterminowanego. Następnie spłaca to zadłużenie z wpływów na rachunek bieżący kredytobiorcy i z innych rachunków bankowych. W dalszych działaniach, bank dążąc do odzyskania wierzytelności, może zawrzeć porozumienie z kredytobiorcą i prolongować termin spłaty kredytu albo realizować prawne formy zabezpieczenia kredytu. Kiedy żadne z tych działań nie wywołuje pożądanych skutków, bank kieruje sprawę do przymusowej egzekucji. Postępowanie egzekucyjne banków jest uproszczone, ponieważ wszystkie wyciągi z ksiąg banków oraz inne dokumenty, które stwierdzają zobowiązania na rzecz tych banków zaopatrzone w oświadczenie, że oparte na nich roszczenia są wymagalne z tym, że banki muszą występować do sądu o nadanie im klauzuli wymagalności.

Wniosek banku o nadanie klauzuli wykonalności sąd rozpoznaje w ciągu trzech dni od daty złożenia. Bankowy tytuł egzekucyjny powinien być opatrzony pieczęcią banku i podpisany przez osoby upoważnione do działania w jego imieniu.¹⁵

Przebieg operacji kredytowych i towarzyszących im rozliczeń może być różny, zależy to od rodzaju kredytu, metody jego udzielania, przeznaczenia czy waluty. Do podstawowych rodzajów operacji kredytowych można zaliczyć:

– kredyt w rachunku bieżącym,

– kredyt dyskontowy – weksel,

– kredyt akceptacyjny i bankowe awale,

– kredyt lombardowy,

– kredyt konsorcjalny,

– kredyty konsumpcyjne,

– faktoring,

Kredyt w rachunku bieżącym

Kredyt w rachunku bieżącym, czyli otwartym jest to kredyt, którego wykorzystanie następuje poprzez przekroczenie salda na rachunku bieżącym kredytobiorcy o kwotę ustaloną w umowie.¹⁶ Rachunek ten może mieć albo saldo debetowe, albo saldo kredytowe, oznacza to odpowiednio bądź zadłużenie w banku, bądź nadwyżkę środków klienta. Kredytobiorca korzysta z tego kredytu w miarę potrzeb. Spłata kredytu następuje automatycznie z wpływów na rachunek bieżący. Kredyt na rachunku bieżącym nie jest powiązany z określonym celem, służy on jedynie utrzymaniu bieżącej płynności. Dlatego zaliczany jest do kredytów o podwyższonym ryzyku i może być wyżej oprocentowany od kredytów celowych.¹⁷

Kredyt w rachunku bieżącym ma formalnie charakter odnawialnego kredytu krótkoterminowego o limitowanej wysokości. Oddzielna umowa na ten temat jest zawierana na okres do 12 miesięcy, ale przedłużanie umowy na kolejny rok nadaje kredytowi charakter średnioterminowy. Zgodnie z umową kredytobiorca upoważniony jest do wydawania zleceń płatniczych, które bank wykonuje do wysokości przyznanego kredytu. rachunku bieżącego. W umowie kredytowej banki najczęściej zastrzegają sobie podwyższone oprocentowanie od ewentualnego przekroczenia przyznanego limitu kredytowego oraz prowizję od przyznanego kredytu niezależną od jego wykorzystania.

Przy kredytowaniu w rachunku bieżącym występuje termin „wolna marża”. Oznacza on różnicę między kwotą przyznanego kredytu a kwotą faktycznego zadłużenia, czyli salda debetowego rachunku. Na ogół bank wykonuje dyspozycje płatnicze klienta tylko w granicach wolnej marży kredytu. Banki dopuszczają przekroczenie limitu przyznanego kredytu, gdyż zostanie to wyrównane najbliższymi wpływami na rachunek bieżący, a bank pobiera wyższe odsetki.¹⁸

Kredyt dyskontowy – weksel

Weksel jest papierem wartościowym zobowiązującym wystawcę lub wskazaną przez niego osobę do bezwarunkowego zapłacenia określonej kwoty w oznaczonym terminie.¹⁹

Weksel służy m.in. do regulowania zobowiązań. Jest on wykorzystywany w szczególności w transakcjach kupna i sprzedaży, gdy nabywca reguluje należności z opóźnieniem, korzystając z kredytu towarowego. Sprzedający może użyć otrzymany weksel do zapłaty swemu dostawcy, który także może nim uregulować swoje zobowiązania lub zdyskontować go w banku, bank zaś może się refinansować w banku centralnym. Weksel w obrotach gospodarczych pełni wiele funkcji. W opisanej powyżej transakcji kupna na kredyt weksel pełni zarówno funkcję płatniczą jak i obiegową, gdyż jest on odstępowany kolejnym osobom. Weksel jednocześnie zabezpiecza zapłatę, za co odpowiedzialne materialnie są osoby na nim podpisane. Stąd też weksel pełni funkcję gwarancyjną.

Rozróżnia się weksel własny i weksel ciągniony tzw. trasowany.

W wekslu własnym wystawca zobowiązuje się do zapłaty. Występują w nim dwie osoby, a wystawca jest płatnikiem na rzecz remitenta.

W wekslu trasowanym, wystawca zleca wskazanej w wekslu osobie zapłacenie określonej kwoty. Weksel ten jest poleceniem ciągnionym przez wystawcę weksla (trasanta) na płatnika (trasata), który ma zapłacić remitentowi kwotę wymienioną w tracie. Zobowiązanie trasata powstaje dopiero po wyrażeniu przez niego akceptu polecenia zapłaty. W wekslu ciagnionym występują więc co najmniej trzy osoby.²⁰

Weksel charakteryzuje się tym, iż można przenosić płynące z niego prawa w drodze indosu. Indos polega na umieszczeniu na odwrocie weksla odpowiedniej formuły oraz podpisu indosanta. Indos, będący kwalifikowaną cesja, umożliwia szybkie przeniesienie praw z weksla na inne osoby, przy solidarnej odpowiedzialności za zobowiązanie wekslowe osób podpisanych na tym dokumencie. Dodatkową formą zabezpieczenia zapłaty jest poręczenie osoby trzeciej, zwanej awalem. W poręczeniu tym umieszcza się na przedniej stronie weksla podpisu i wyrazu „poręczam” lub równoznacznego zwrotu, a poręczyciel odpowiada solidarnie za zobowiązanie wekslowe. Szczególnym sposobem wykorzystania weksla w funkcji gwarancyjnej jest weksel in blanco, zawiera on co najmniej podpis wystawcy, bez wypełniania treści formularza wekslowego.²¹

Z pojęciem weksla ścisły związek ma pojęcie dyskonta. Operacja bankowego dyskonta weksla polega na zakupie weksla przed upływem terminu jego płatności, z potraceniem przez bank oprocentowania, czyli dyskonta. W operacji dyskonta weksel, który reprezentuje kredyt kupiecki, zostaje przekształcony przez kredyt bankowy na pieniądz w formie zapisu na rachunku bankowym kredytobiorcy. Weksel może zdyskontować zarówno jego wystawca, jak i każdy następny posiadacz. Bank nabywający weksel może go przedstawić do redyskonta w innym banku lub ostatecznie w banku centralnym. Bank dyskontujący weksel nie płaci jego nominalnej sumy, lecz potrąca z góry określoną kwotę, która nosi nazwę dyskonta. Wysokość potrąconej sumy zależy od wysokości stopy dyskontowej wyrażanej w procentach, oraz od ilości dni liczonych od daty zdyskontowania weksla do dnia jego płatności.

Banki przyjmują do dyskonta przede wszystkim weksle handlowe, wynikające z działalności gospodarczej. Przeciwieństwem weksla handlowego jest weksel finansowy, wynika on np. z udzielonej pożyczki pieniężnej. Banki komercyjne mogą oczywiście dyskontować także weksle finansowe, ale zazwyczaj nie są one redyskontowane przez bank centralny.²²

Każdy dyskontowany weksel jest sprawdzany przez bank pod względem formalnym i oceniany merytorycznie. Ocena merytoryczna polega na ustaleniu stopnia ryzyka, czy weksel będzie wykupiony w terminie. Obejmuje ona nie tylko ocenę zdolności kredytowej trasata, ale także pozostałych osób, które złożyły swój podpis na wekslu. Ocena weksli przez bank jest także formą ich selekcjonowania, ponieważ jednostki, które są niewypłacalne nie mają dostępu do kredytu dyskontowego.

Udzielenie kredytu dyskontowego następuje na podstawie umowy o linię dyskontową lub w formie doraźnej transakcji nabycia wierzytelności wekslowych. Linia dyskontowa to limit kredytowy, przyznawany stałym klientom banku, do wysokości którego przyjmuje on weksle do dyskonta. Umowy o linię dyskontową zawierane są na okres od trzech do dwunastu miesiecy.

Kredytobiorca składa weksel przy liście dyskontowej a ich oceny dokonuje komitet dyskontowy. O udzielenie kredytu dyskontowego klienta powiadamia oddział dyskontujący. W przypadku, gdy następuje odmowa przyjęcia określonego weksla decyzję taką odnotowuje się na egzemplarzu listy dyskontowej, a weksel, który nie został przyjęty do dyskonta bank zwraca podawcy. Od weksli, które zostały złożone przy liście dyskontowej banki pobierają prowizję i to nie zależnie od tego czy zostały one przyjęte do dyskonta czy nie.

Obok operacji dyskontowania weksli występują również operacje redyskontowania weksli. Redyskonta dokonują oddziały okręgowe NBP, które przyjmują weksle zdyskontowane przez oddziały banków komercyjnych. NBP, jako bank centralny, wykorzystuje redyskonto weksli jako instrument ekonomicznego oddziaływania na banki komercyjne. Wpływa on na ekonomiczną treść dyskonta, ustalając wysokość stopy redyskontowej i warunki, jakim powinny odpowiadać weksle przedstawione przez banki komercyjne do redyskonta dla otrzymania w NBP kredytu redyskontowego. Nie ogranicza to jednak ich decyzji w przyjmowaniu do dyskonta weksli, które nie spełniają tych warunków, ale mogą to czynić tylko na własny rachunek, bo nie otrzymają kredytu redyskontowego. W terminie płatności okręgowy oddział NBP przedstawia zredyskontowany weksel dłużnikowi wekslowemu za pośrednictwem oddziału banku, w którym jest on płatny.²³

Ekonomiczna ocena weksla wymaga znajomości stanu majątkowego uczestników operacji wekslowych. W tym celu banki wymieniają między sobą informacje o zdolności kredytowej klientów. Oddziały okręgowe NBP prowadza imienne kartoteki tzw. niesolidnych płatników, wykorzystywane do oceny redyskontowanych weksli.

Kredy akceptacyjny i bankowe awale

Kredyt akceptacyjny związany jest z wekslami. Banki oferują akceptowanie weksli swych klientów, co jest połączone z udzielaniem kredytu akceptacyjnego. Zatem operacja udzielania kredytu akceptacyjnego polega na tym, że klient zleca bankowi akceptowanie weksli, a zawierąjacy umowę oddział banku przyjmuje zlecenie akceptowania weksli ciągnionych na niego przez klienta. Równocześnie bank zobowiązuje się, że w razie potrzeby udzieli mu w tym celi kredytu akceptacyjnego na wykupienie weksla. Banki akceptują ciągnione na siebie weksle tylko wtedy gdy termin ich płatności nie przekracza sześciu miesięcy, a kwota wystawionych weksli mieści się w granicach przyznanego kredytu akceptacyjnego. Sam weksel powinien odpowiadać warunkom wymaganym od weksli dyskontowych, a ponadto powinien wskazywać trasata oraz miejsce płatności, oddział banku zawierający umowę. Banki mogą również stawiać akceptowanym wekslom dodatkowe wymagania. Terminy płatności weksli powinny być dostosowane do czasu jaki jest potrzebny na przeprowadzenie transakcji, która jest finansowana kredytem akceptacyjnym, ale nie powinny przekraczać sześciu miesięcy.

Kredyt akceptacyjny może być udzielany w bieżących transakcjach lub w postaci linii kredytu akceptacyjnego. Linia kredytu akceptacyjego jest limitem kredytowym, przyznanym kredytobiorcy, do wysokości którego mogą być ciągnione na bank weksle. Może on być udzielany jako kredyt odnawialny lub nieodnawialny. Kredyt odnawialny wtedy, gdy po każdym wykupieniu weksla kredyt odnawia się do pierwotnej wysokości, może więc być wykorzystywany wielokrotnie. Przy kredycie nieodnawialnym każdy wykupiony weksel zmniejsza wysokość przyznanego kredytu. Bank akceptując weksel, przyjmuje odpowiedzialność za jego wykupienie w terminie płatności, niezależnie od tego czy wystawca dostarczy na czas środki. W razie ich braku zostaje udzielony klientowi kredyt akceptacyjny w wysokości równej kwocie weksla.

Innym rodzajem operacji jest awalizowanie weksli. Polega to na przyjęciu przez bank ryzyka i jest podobna do gwarancji bankowych. Różni się tym, że wynika z prawa wekslowego ze wszystkimi tego konsekwencjami. Za akceptowanie weksli²⁴ i udzielanie awali banki pobierają prowizję. Zagraniczni eksporterzy często domagają się, aby traty ciągnione przez nich na polskich importerów były awalizowane przez banki.

Kredyt lombardowy

Kredyt lombardowy jest kredytem krótkoterminowym, którego cechą charakterystyczna jest to, że bank jest w posiadaniu przedmiotu zastawu. Udzielany jest pod zastaw papierów wartościowych, towarów, przedmiotów wartościowych i należności, lecz nie do pełnej ich wartości. Banki najchętniej przyjmują pod zastaw łatwe do zbycia papiery wartościowe, akcje, obligacje notowane na giełdzie, czy weksle odpowiadające warunkom dyskonta.

Kredyt lombardowy jest także udzielany pod zastaw towarów, mimo iż banki przeważnie nie dysponują magazynami do przechowywania zastawionych towarów. Zastaw towarów jest reprezentowany tytułem własności przez warranty, są one szczególnym rodzajem dowodów składowych.

Warrant może być przedmiotem zastawu. Bank przyjmując w tej formie zastaw towarowy musi się liczyć z ryzykiem związanym z towarem, w postaci spadku ceny, obniżenia jakości itp. Dlatego kwota udzielonego kredytu lombardowego jest z reguły niższa od wartości zastawu. Podobnie przedmiotem kredytu lombardowego mogą być towary w drodze, a zastawem może być konosament. Jest to dokument potwierdzający przyjęcie określonego ładunku do przewozu, zobowiązującym przewoźnika do wydania go posiadaczowi konsamentu. Konsament reprezentuje tytuł własności załadowanego towaru i może być indosowany.²⁵

Banki oferują także pożyczki lombardowe udzielane na okres od 7 dni do 3 miesięcy. Ich zabezpieczeniem mogą być bony, książeczki oszczędnościowe, blokada środków pieniężnych na rachunkach złotowych i walutowych, a także kosztowności (wyrobów ze złota i platyny), sztabek złota i złotych monet. Oferowane oprocentowanie jest konkurencyjne wobec lombardów, czyli zakładów zastawniczych, które tak jak banki mają uprawnienia do udzielania pożyczek o przeznaczeniu konsumpcyjnym.

Kredyt konsorcjonalny

W polskim prawie bankowym występuje pojęcie kredytu konsorcjalnego. Banki mogą miedzy sobą zawierać umowę w sprawie wspólnego udzielania kredytu przez powołanie konsorcjum bankowego.

Bank inicjujący zawarcie umowy konsorcjonalnej reprezentuje wobec kredytobiorcy wspólnie działające banki. Kredyty konsorcjonalne są zazwyczaj udzielane w wysokich kwotach na wielkie przedsięwzięcia gospodarcze. Zgromadzenie wielkich kapitałów wymaga współdziałania kilku banków. Konsorcja bankowe tworzy się zatem w celu niedopuszczenia do nadmiernej koncentracji kredytu w jednym banku oraz rozłożenia ryzyka kredytowego na więcej banków.²⁶

Kredyty konsorcjonalne udzielane są na ogólnych zasadach przewidzianych w prawie bankowym i ustalonych szczegółowo w umowie kredytowej; mogą to być kredyty hipoteczne i kredyty obrotowe. Umowę kredytową zawiera z kredytobiorcą bank inicjujący powołanie konsorcjum, który reprezentuje wobec niego wspólnie działające banki. Bank inicjujący uzgadnia uprzednio z bankami warunki udzielania kredytu oraz zasady rozliczeń między bankami.²⁷

Kredyty konsumpcyjne

Kredyty konsumpcyjne to kredyty udzielane osobom fizycznym nie prowadzącym działalności gospodarczej. Służą finansowaniu osobistych potrzeb kredytobiorców.²⁸

Obustronne zainteresowanie kredytowaniem zakupów konsumpcyjnych przez banki wpływa na stosowanie różnych sposobów udzielania, spłaty zabezpieczenia zwrotności kredytów konsumpcyjnych.

Polskie banki udzielają krótko- i średnioterminowych kredytów konsumpcyjnych²⁹:

– gotówkowych, gdy kredytobiorca otrzymuje gotówkę bezpośrednio lub za pośrednictwem swego rachunku bankowego;

– bezgotówkowych, które są przekazywane określonemu sprzedawcy na opłacenie zakupywanych przez kredytobiorcę towarów.

Jeśli za kryterium podziału przyjmiemy warunki spłaty, to możemy rozróżnić:

– kredyty spłacane jednorazowo,

– kredyty spłacane ratami.

Kredyty gotówkowe są zazwyczaj wyżej oprocentowane, a kredytobiorca najczęściej nie deklaruje przeznaczenia kredytu. Banki domagają się przy tej formie kredytowania pewniejszego zabezpieczenia zwrotności kredytu. Często jest on udzielany pod zastawa papierów wartościowych. Wypłata kredytu gotówkowego następuje bezpośrednio po podpisaniu umowy, bez obowiązku przelania go na rachunek bankowy kredytobiorcy. Bank potrąca z wypłaconego kredytu prowizję, a odsetki pobiera ratalnie, łącznie z ratami spłaty kredytu. od każdej nie zapłaconej terminowo raty bank pobiera podwyższone odsetki, a w razie niespłacenia dwóch kolejnych rat cała niespłacona należność staje się wymagalna a w ostateczności przymusowo egzekwowana.

Konsumpcyjne kredyty bezgotówkowe mogą być udzielane w różnej formie, przy różnych sposobach zabezpieczenia zwrotności kredytu. Często stosowany jest tryb kredytowania sprzedaży ratalnej artykułów konsumpcyjnych trwałego użytku.

Kredyty ratalne są udzielane na sfinansowanie zakupu towarów u tych sprzedawców, z którymi bank zawarł odpowiednią umowę. Kredytobiorcą może być osoba fizyczna mająca stałe dochody i stałe zameldowanie. Zawarcie umowy o kredyt następuje w punkcie sprzedaży, a jedynie w przypadku większych kredytów kupujący zawiera umowę w siedzibie banku. Umowa o kredyt zawiera niezbędne informacje o kredytobiorcy i ewentualnych poręczycielach, opis transakcji, warunki kredytowania. Zabezpieczeniem zwrotności przy tego rodzaju kredytach może być przewłaszczenie przedmiotu, na który udziela się kredytu. W razie zaprzestania spłaty umownych rat mogą być one użytkownikowi przymusowo odebrane. Po zaakceptowaniu przez bank umowy, którą zawarł sprzedawca, bank przekazuje pieniądze na rachunek bieżący sprzedawcy. d tego momentu sprzedawca odpowiada na ogólnych zasadach jedynie za wady sprzedawanych towarów. Natomiast stosunki wynikające z umowy kredytowej łączą kredytobiorcę z bankiem.³⁰

Innym rodzajem kredytów konsumpcyjnych są kredyty i pożyczki studenckie udzielane przez banki na warunkach preferencyjnych.. Mogą z nich korzystać osoby, które rozpoczęły studia przed ukończeniem 25. roku życia. Są one udzielane na okres nie dłuższy niż okres studiów, przy czym nie może on przekraczać łącznie 6 lat. Raty kredytu studenckiego wypłacane są miesięcznie nie dłużej niż przez 10 miesięcy w roku. Oprocentowanie tych kredytów jest preferencyjne i wynosi nie mniej niż połowa stopy redyskontowej NBP.³¹

Rozpoczęcie spłat kredytu studenckiego następuje nie później niż po upływie roku od zakończenia i trwa nie krócej niż dwukrotność okresu, na jaki został udzielony. Wysokość spłaty raty kredytu studenckiego nie może przekroczyć 20% miesięcznego dochodu kredytobiorcy. Istnieje możliwość umorzenia części lub całości kredytu, w przypadku trudnej sytuacji finansowej kredytobiorcy, a także ukończenia studiów z dobrymi wynikami. W momencie, kiedy kredytobiorca nie zaliczy kolejnego semestru bank jest obowiązany zaprzestać wypłacania kredytu.

Kredyty i pożyczki studenckie udzielane są na podstawie umowy z Bankiem Gospodarstwa Krajowego, w którym utworzono Fundusz Pożyczek i Kredytów Studenckich ze środków budżetu państwa. Fundusz ten przeznaczany jest również na pokrywanie bankom skutków finansowych umorzeń kredytów, a także na stosowania obniżonej stopy procentowej.

Faktoring

Fakltoring jest formą krótkoterminowego finansowania przedsiębiorstwa (faktoranta) przez nabycie przez faktora jego wierzytelności. Faktorem może być bank, także pośrednik (instytucja) finansowa.

Bank jako faktor spełnia na rzecz klienta (faktoranta) trzy funkcje:

– funkcję finansowania,

– przyjęcie ryzyka (del cradere),

– funkcję usługową.³²

Najczęściej faktoring przyjmuje dwie postacie:

1) Faktor nabywa wierzytelności (należności faktoranta) wobec dłużnikiem przed terminem wymagalności roszczeń, płacąc kwotę pomniejszoną o 10-20% w stosunku do nominalnej kwoty zafakturowanych należności. Nabywający wierzytelności faktor nie zachowuje prawa regresu wobec faktoranta, jest to faktoring właściwy (pełny). W przypadku tym faktor przyjmuje na siebie ryzyko niewypłacalności dłużnika, a faktorant odpowiada jedynie za faktyczne istnienie wierzytelności.

2) Faktor zaliczkuje wierzytelność cedowaną na niego przez faktoranta, zachowując prawo regresu, gdyby dłużnik nie wywiązał się ze zobowiązania. Tu faktor może żądać od faktoranta zwrotu udzielonej zaliczki, jeżeli dłużnik nie ureguluje zobowiązania.

W obu powyższych sytuacjach bank (faktor) wykonuje techniczne czynności inkasowania należności. Poza tą czynnością faktor często przyjmuje obowiązek prowadzenia ich ewidencji, a także przymusowego dochodzenia należności od niewypłacalnych dłużników.

Faktoring może być jawny (dłużnicy są powiadamiani o przejęciu należności faktoranta przez bank) lub cichy (dłużnicy nie są powiadamiani o tej umowie).

Umowy faktoringu zawierane są najczęściej na dłuższy okres, mogą być wypowiedziane przez obie strony. Umowa ustala zasady i procedury wypłacanych przez bank kwot pieniężnych w stosunku do nominalnej wartości wierzytelności faktoranta przejmowanych przez bank, ustala wysokość prowizji, a także inne obowiązki faktora. Umowa może określać wyższy lub szerszy zakres obowiązków banku w pełnieniu wymienionych wyżej funkcji, a jej szczegółowe postanowienia przystosowują treść faktoringu do konkretnych potrzeb.³³

W celu ograniczenia ryzyka ściągnięcia faktorowanych należności faktor może ubezpieczyć się w zakładzie ubezpieczeniowym. W faktoringu właściwym faktor przyjmuje ryzyko, co zabezpiecza faktoranta przed ryzykiem niewypłacalności dłużnika. Natomiast faktor może przenieść całość lub część przyjętego ryzyka na zakład ubezpieczeniowy, zawierając z nim umowę ubezpieczenia należności faktoringowych. Może ona mieć charakter umowy generalnej, dotyczącej umów zawieranych przez faktora z wszystkimi faktorantami, lub umowy jednostkowej, dotyczącej określonej umowy faktoringu.³⁴

Większość polskich banków komercyjnych oferuje faktoring z regresem. Banki korzystają z prawa regresu, które pozwala na natychmiastowe żądanie od faktoranta zwrotu wypłaconej zaliczki, gdy dłużnik zwleka z płatnością. Bank ma także prawo wstrzymać nabywane wierzytelności, jeżeli odbiorca spóźnia się z zapłatą lub odmawia jej dokonania, albo jego sytuacja finansowa budzi wątpliwości spłaty wierzytelności. Wraz z nabywanymi wierzytelnościami na bank przechodzą wszelkie prawa z nimi związane.

Dla zabezpieczenia ewentualnych roszczeń w faktoringu banki często żądaja od faktoranta złożenia weksla in blanco, a dodatkowo także innych zabezpieczeń.

Za nabywanie należności faktoranta banki wypłacają od 70 do 100%, z tytułu nabytych wierzytelności bank potrąca odsetki za cykl rozliczeniowy (dyskonto) oraz umowną (zróżnicowaną) prowizję.³⁵

Stopę dyskonta nabywanych nalezności lub inne formy oprocentowania banki najczęściej liczą w relacji do stawek WIBOR (oferowana stopa oprocentowania kredytów na międzynarodowym rynku pieniężnym w Warszawie). Łączy to koszty operacji faktoringu ze stopą procentową kształtującą się na międzybankowym rynku pieniężnym.³⁶

Odmianą faktoringu jest forfaiting, który jest używany raczej w obrotach zagranicznych.

Rozdział 2

Charakterystyka ryzyka w działalności banku komercyjnego

2.1. Pojęcie i przyczyny występowania ryzyka bankowego

Interpretacja ryzyka bankowego w literaturze przedmiotu jest bardzo niejednorodna, istnieją różne definicje tegoż pojęcia. Zanim będzie ono scharakteryzowane, najpierw przybliżone zostanie ogólne znaczenie terminu „ryzyko”.

Słowo „ryzyko” pochodzi od starowłoskiego risicare – „odważyć się”. W słowniku wyrazów obcych pod hasłem „ryzyko” można znaleźć wyjaśnienie, że jest to możliwość zysków lub strat towarzysząca jakiejś czynności, niebezpieczna próba, odważenie się na jakiś niebezpieczny krok, niebezpieczne przedsięwzięcie. W tym samym źródle podano, że słowo „ryzykować” oznacza odważać się na jakiś niebezpieczny krok, próbować pomimo niepewności.³⁷

A. H. Willet jako pierwszy dostrzegł różnicę pomiędzy ryzykiem a niepewnością, stwierdzając, iż ryzyko jest zjawiskiem obiektywnym, skorelowanym z subiektywną niepewnością wystąpienia niepożądanego zdarzenia³⁸.

Rozważania na temat istoty ryzyka w naukowej publicystyce ekonomicznej dają się jednak sprowadzić do dwóch głównych nurtów. Pierwszy z nich związany jest z teorią podejmowanych decyzji, która kładzie nacisk na niepewność przyszłości w odniesieniu do przyczyn. Drugi nurt związany jest z teorią zarządzania ryzykiem i akcentuje związek z możliwością chybienia celu w odniesieniu do działania.³⁹

Nurt pierwszy wywodzi się od F. H. Knighta. Proponowane przez niego przyczynowe ujecie ryzyka nawiązuje do możliwości przyporządkowania pojawieniu się pewnych zdarzeń rozkładu prawdopodobieństwa. Jego zdaniem ryzyko następuje wówczas, gdy wynik danego działania lub decyzji może być określony za pomocą jednego z trzech rodzajów prawdopodobieństwa: matematycznego, statystycznego i szacunkowego. Gdy dla określenia wyniku danego działania lub decyzji nie można natomiast użyć żadnego rodzaju prawdopodobieństwa, mamy do czynienia z niepewnością.

J. Pfeffer w tymże nurcie zdefiniował ryzyko jako kombinacje hazardu, które jest mierzone prawdopodobieństwem; zaś niepewność jest mierzona przez poziom wiary.

Drugi nurt związany z teorią zarządzania ryzykiem skupia w działaniu skutki ryzyka ujmując je jako możliwość negatywnego chybienia celu, ale również, związaną z tym szansę jako możliwość pozytywnego chybienia celu. Pojęcie ryzyka interpretowane jest na podstawie wyobrażenia o tym, co ma nastąpić, przez co zdeterminowany jest stosunek ryzyka-szansy. Możliwość bezpośrednio i pośrednio wymierną, negatywnego chybienia celu ujmowana jest jako zagrożenie (niebezpieczeństwo). W celu rozróżnienia sytuacji określającej możliwość chybienia celu od sytuacji określającej możliwość negatywnego chybienia celu stosuje się niekiedy terminy: ryzyka spekulatywnego i ryzyka czystego.

Powyższe nurty nie są względem siebie rozłączne. Stanowi o tym wspólny element niepewności postrzeganej jako zagrożenie, niebezpieczeństwo możliwe w przyszłości. W ujęciu obydwu nurtów ryzyko definiuje się jako:

– niebezpieczeństwo błędnych rozwiązań,

– niebezpieczeństwo niepowodzeń działania,

– niebezpieczeństwo negatywnego odchylenia od celu⁴⁰.

W. Przybylska-Kapuścińska określa ryzyko z punktu widzenia przyczyn jako pierwotne zaś rozpatrywane od strony skutków jako wtórne.

Z. Zawadzka w swej publikacji pisze, iż w działalności ekonomicznej nie można uniknąć ryzyka, gdyż w momencie podejmowania decyzji nie dysponuje się pełną informacją a nie zawsze trafnie można przewidzieć dalszy rozwój wydarzeń.

Rozmiary ryzyka występujące w działalności bankowej są zależne od wielu czynników wzajemnie na siebie oddziaływujących, niezależnych od działa banku. Do takich czynników zewnętrznych Z. Zawadzka zalicza⁴¹: czynniki ogólnogospodarcze (np. polityka gospodarcza państwa, zadłużenie budżetu, stopa inflacji, polityka banku centralnego), czynniki społeczne (np. skłonności klientów do oszczędzania), czynniki polityczne (zjednoczenie Niemiec), czynniki demograficzne (stopa bezrobocia) oraz czynniki techniczne (postęp w zakresie informatyki). Zwiększanie się ryzyka w działalności bankowej i niepewność na międzynarodowych rynkach finansowych, powodują też tendencje na międzynarodowych rynkach finansowych występujące od połowy lat siedemdziesiątych. Autorka wymienia tu:

– liberalizację (celowe znoszenie przez władze ograniczeń w funkcjonowaniu rynków finansowych, która rozszerzyła działalność banków i innych instytucji finansowych, także z zagranicy),

– integrację ekonomiczna gospodarek (wynika z dążeń do integracji i międzynarodowego podziału pracy również w sektorze finansowym),

– postęp techniczny (rozwój informatyki, telekomunikacji),

– globalizację rynków finansowych (polega na integracji narodowych i międzynarodowych rynków finansowych),

– sekuryzację (zabezpieczenie należności papierami wartościowymi),

– zmianę struktury klientów banku,

– rozwój nowych rodzajów transakcji banku.

Powyższe tendencje są powodem zwiększonej niestabilności światowego systemu finansowego, który staje się coraz bardziej wrażliwy na kryzysy. Wskazują one na ciągły wzrost niepewności na rynkach finansowych.

2.2 Rodzaje ryzyka bankowego

W literaturze przedmiotowej istnieje szereg różnorodnej klasyfikacji rodzajów ryzyka bankowego i nie ma dotychczas jednolitego ich podziału.

W pracy zbiorowej „Bankowość” pod redakcją W. L. Jaworskiego i Z. Zawadzkiej wśród ryzyk w działalności bankowej wyróżnione zostały⁴²:

– ryzyko w obszarze finansowym,

– ryzyko w obszarze techniczno organizacyjnym (ryzyko operacyjne).

Ryzyka występujące w obszarze finansowym podzielono na dwie zasadnicze grupy:

– ryzyko płynności,

– ryzyko wyniku.

Ryzyko płynności to ryzyko przejściowej lub całkowitej utraty płynności przez bank. Występuje, gdy zagrożona jest zdolność banku do terminowego regulowania zobowiązań i poleceń klientów. Przyczyną wystąpienia braku płynności jest najczęściej skutek zakłóceń spowodowany, niespłaceniem w ustalonym terminie rat kredytu lub gwałtowne wycofanie przez deponentów lokat, przekraczające wysokość posiadanego kapitału własnego i rezerw, jak również możliwości zasilenia się kredytem w banku centralnym.

Ryzyko wyniku związane jest z niebezpieczeństwem nieosiągnięcia przez bank założonego wyniku.

Ryzyko w obszarze techniczno organizacyjnym tzw. operacyjne podzielono na: ryzyko o charakterze personalnym, ryzyko o charakterze organizacyjnym, ryzyko o charakterze rzeczowo-technicznym, ryzyka relacji ze środowiskiem biznesowym, ryzyka materialne i losowe. Zaliczane są tu m.in.: ryzyko z tytułu odpowiedzialności banku, ryzyko związane z obrotem płatniczym, ryzyko zniszczenia majątku banku na skutek klęsk żywiołowych lub kradzieży, ryzyko zakłóceń w systemie elektronicznego przetwarzania danych.

Do najważniejszych rodzajów ryzyka w polskich bankach, w obszarze finansowym należą⁴³:

Ryzyko kredytowe jest najbardziej charakterystyczne dla banków, gdyż udzielanie kredytów należy do podstawowej ich działalności. Występuje wtedy, gdy kredytobiorca nie zwraca w ustalonym terminie przypadających spłat rat kredytów i odsetek, a nawet całe pożyczonej sumy.

Jednym z rodzajów ryzyka kredytowego jest tzw. ryzyko kraju, czyli obawa przed całkowitą lub częściową spłata zobowiązań przez dany kraj na skutek zmian w sytuacji politycznej i gospodarczej.

Ryzyko stopy procentowej (ryzyko zmiany stopy procentowej), czyli niebezpieczeństwo, że zmiany rynkowej stopy procentowej wpłyną negatywnie na sytuację finansową banku. Zmiany stopy procentowej mogą dotyczyć zarówno udzielonych kredytów jak i oprocentowania przyjmowanych depozytów. Mimo, iż każdy bank ustala stosowne wobec klientów stopy procentowe, to jego wpływ na poziom stopy jest ograniczony, gdyż o jej wysokości decyduje popyt i podaż na rynku pieniężnym i kapitałowym.

Ryzyko walutowe określane również jako ryzyko kursu walutowego czy ryzyko dewizowe. Występuje przy wykonywaniu operacji bankowych związanych z obsługą transakcji handlu zagranicznego. Podstawowym zagrożeniem w ramach tegoż ryzyka są wahania kursu walutowego, wywołujące zmiany w stanach aktywów i pasywów banku. Ujemna dla banku różnica kursowa, obniżająca wynik z działalności banku, powstaje wtedy, gdy w okresie kredytowania w walucie obcej spadnie kurs tej waluty. Odwrotnie a wiec w przypadku wzrostu kursu, bank zyska na dodatnie różnicy, natomiast straci kredytobiorca.

W literaturze przedmiotowej coraz częściej można się spotkać także z ryzykiem strategicznym. Jest to ryzyko mające wpływ na długookresową zdolność konkurencyjną banku, związane jest ze strukturą kapitału właścicielskiego akcjonariuszy banku i jego zarządu.

Wyróżnia się również ryzyko systemowe, a wiec niebezpieczeństwo przenoszenia się kryzysu finansowego z jednego kraju do drugiego, spowodowane rosnącą współzależnością systemów finansowych⁴⁴.

2.3. Zarządzanie ryzykiem bankowym

Na rynkach finansowych od połowy lat siedemdziesiątych, można zaobserwować stosunkowo duży, co do rozmiarów działalności banku wzrost zagrożenia ryzykiem. Zatem zasadne jest wprowadzenie skutecznego systemu zarządzanie ryzykiem. Proces ten polega na określeniu i realizacji optymalnej struktury czasowej i wartościowej przepływów finansowych w celu uzyskania określonego poziomu ryzyka. Niestety całego ryzyka nie da się wyeliminować. Wiąże się to z tym, że niektórych ryzyk nie da się przewidzieć lub całkowite ich ograniczenie jest zbyt kosztowne⁴⁵.

S. Breza zarządzanie ryzykiem bankowym definiuje jako: zarządzanie aktywami i pasywami banku, w którym dąży się do takiego ukształtowania struktury ilościowej i jakościowej źródeł towarzyszących obie strony bilansu bankowego, aby umożliwić osiągnięcie optymalnego wyniku finansowego.⁴⁶

Zarządzanie ryzykiem bankowym obejmuje przedsięwzięcia mające na celu identyfikacje, mierzenie, sterowanie oraz kontrolę ryzyka działalności bankowej, które z kolei mają za zadanie minimalizację i zabezpieczenie przed skutkami ryzyka.

Zarządzanie ryzykiem powinno mieć charakter planowi i celowy tzn. działania w tym kierunku powinny być systematyczne, długofalowe i kompleksowe. Może również mieć charakter instytucjonalny (odnoszący się do grupy osób czy szczebla organizacyjnego podejmowania decyzji) i funkcjonalny ((odnoszący się do zbioru zadań, które powinny być zrealizowane dla osiągnięcia celu)⁴⁷.

Z. Zawadzka w zarządzaniu ryzykiem wyróżnia trzy podstawowe etapy:

– identyfikacja i kwantyfikacja ryzyka,

– sterowanie ryzykiem,

– kontrola podejmowanych przedsięwzięć („Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 607).

Identyfikacja ma charakter informacyjny i prognostyczny, określa jakimi ryzykami zagrożony jest w danym momencie bank.

Kwantyfikacja, czyli pomiar ryzyka za pomocą różnych metod. Jest to zależne od rodzaju i wielkości ryzyka. Stosuje się różne metody pomiaru, od prostych do bardziej skomplikowanych modeli ekonometrycznych.

Do oceny ryzyka kredytowego można zastosować m.in. metody punktowe, credit scoring, analizę dyskryminacyjną. Do szacunków wielkości stopy procentowej wykorzystuje się m.in. metodę luki, durację czy analizę elastyczności. Zarządzanie innymi ryzykami sprowadza się do metod rozbudowanymi modelami ekonometrycznymi jak miary zmienności np. odchylenie standardowe, miary możliwości, litery greckie np. delta gama itd⁴⁸.

Istotnym elementem przy analizie ryzyka jest odróżnienie czy jest to ryzyko pojedynczej transakcji czy chodzi o ryzyko łączne.

Łączne ryzyko określane jest przez wielkość poszczególnych pojedynczych zagrożeń, prawdopodobieństwo ich wystąpienia i stopień wzajemnej zależności między nimi. Im mniejsza jest wzajemna dodatnia zależność między nimi, tym mniejsze jest łączne ryzyko dla banku.

W zarządzaniu ryzykiem, ważnym etapem jest również sterowanie ryzykiem, a wiec podejmowanie przedsięwzięć mających na celu ograniczenie ryzyka do założonych dopuszczalnych rozmiarów. Po krótce, sterowanie ryzykiem polega na zabezpieczeniu przed skutkami ryzyka.

W etapie tym bank może przyjąć postawę aktywną lub pasywną.

Pasywna strategia przeciwdziałania ryzyku jest określana, jako przedsięwzięcia oddziałujące na skutki, a więc mające na celu zmniejszenie negatywnego wpływu nie spodziewanych strat na pozycje banku. Odmiana postawy pasywnej polega na zwiększaniu kapitału, rezerw, oraz przynależności do systemów ubezpieczania wkładów.

Aktywna strategia przeciwdziałania ryzyku to przedsięwzięcia oddziałujące na przyczyny występowania ryzyka czyli mające na celu ograniczanie wielkości ryzyka. W ramach jej można podejmować następujące rodzaje przedsięwzięć⁴⁹:

– unikanie ryzyka przez brak angażowania się w transakcje, przy których ryzyko wydaje się szczególnie duże,

– zmniejszanie wielkości ryzyka,

– przenoszenie ryzyka na inne podmioty,

– dywersyfikacje ryzyka, zwiększającą prawdopodobieństwo, że ryzyka w określonych obszarach działalności zostaną wyrównane dodatkowymi szansami w innych obszarach,

– hedging, polegający na utworzeniu do otwartej pozycji, pozycji przeciwstawnej, tak aby między kształtowaniem się nich występowała negatywna korelacja.

Kolejnym, ostatnim i jednym z najważniejszych etapów składowych zarządzania ryzykiem jest kontrola. Ma ona na celu badanie efektywności podejmowanych przedsięwzięć w zakresie ograniczania ryzyka. Powinna obejmować⁵⁰:

– ocenę metod analizy z punktu widzenia ich dokładności i aktualności,

– ocenę zastosowanych instrumentów sterowania z punktu widzenia poniesionych kosztów i osiągniętych korzyści,

– ocenę organizacyjnego wprowadzania przedsięwzięć, a także stopnia centralizacji i decentralizacji w tym zakresie,

– ocenę stopnia integracji z systemem rachunkowości i systemem informatycznym,

– ocenę przejrzystości systemu dla osób podejmujących decyzje.

Metody kontroli ryzyka dzielimy na: fizyczne (obejmują wszystkie operacje stosowane w celu zmniejszania strat), finansowe (obejmują samodzielne zarządzanie ryzykiem przez dany podmiot).

Wykres s. 21 ks. 1

Elementami składowymi sprawnie działającego systemu zarządzania ryzykiem są: założenia systemu, procedur; system organizacji zarządzania ryzykiem; metody pomiaru ryzyka; struktury raportowania do zarządu; struktury limitów.

Proces zarządzania ryzykiem powinien mieć charakter ciągły i kompleksowy. Do najważniejszych błędów popełnianych w tym procesie należą:

– brak kontroli, nieograniczone zaufanie wobec pracowników;

– umieszczenie jednostki kontrolnej w tym samym departamencie, gdzie znajduje się jednostka operacyjna oraz finansowanie ich z tego samego budżetu;

– brak jednolitego i niezależnego systemu przetwarzania i gromadzenia danych;

– nadmierne zaufanie do używanych modeli matematycznych;

– zbyt niska ranga komórki zarządzającej ryzykiem.

ROZDZIAŁ 3

RYZYKO KREDYTOWE – JAKO NAJISTOTNIEJSZE RYZYKO –

W DZIAŁALNOŚCI BANKU KOMERCYJNEGO

3.1. Pojęcie i klasyfikacja ryzyka kredytowego

Występowanie czynników ryzyka stanowi naturalną konsekwencję podejmowanej przez bank komercyjny specyficznej działalności gospodarczej, w tym zwłaszcza działalności kredytowej. Ryzyko w obrębie tej działalności oznacza zagrożenie osiągnięcia zaplanowanych zysków. Inaczej określając, ryzyko kredytowe oznacza niebezpieczeństwo, iż kredytobiorca nie wypełni zobowiązań i warunków umowy, narażając kredytodawcę na powstanie strefy finansowej.⁵¹

W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele definicji ryzyka kredytowego różniących się zawartością pojęciową tego zjawiska, rozpatrywaną w aspekcie⁵²:

– przedmiotowym,

– podmiotowym,

– czasowym,

– przyczynowo-skutkowym.

Pod względem aspektu przedmiotowego, można zauważyć, że samo pojęcie kredytu jest różnie interpretowane w sensie ekonomicznym. Uogólniając, kredyt jest stosunkiem ekonomicznym, którego treścią jest odstąpienie przez jedną stronę (kredytodawcę) drugiej stronie (kredytobiorcy) określonej wartości na warunkach zwrotu równowartości wraz z odsetkami w ustalonym z góry terminie.

Udostępniana wartość może wystąpić w postaci pieniądza, także towaru, lub zdolności kredytowej, a proces udostępniania tej wartości może odbywać się na różnych rynkach finansowych. Przyjmując za kryterium charakter udostępniania środków wyodrębnia się:

– kredyt pieniężny, którego podmiotem jest określona kwota pieniężna;

– kredyt awalizowany, bank stawia do dyspozycji klienta własną zdolność kredytową;

– leasing, polega na udostępnieniu przez bank ustalonego w umowie wyposażenia (maszyn, urządzeń itd.) do odpłatnego korzystania;

– factoring, to krótkoterminowe finansowanie dostaw towarów i usług przez bank pośredniczący między dostawcą a odbiorcą;

– forfaiting, jest ogólnie biorąc zakupem należności terminowych, jaki powstają w eksporcie towarów i usług z wyłączeniem prawa regresu wobec odstępującego wierzytelności.

W kontekście podmiotowego zakresu ryzyka kredytowego Z. Zawadzka odróżnia ryzyko pojedynczego kredytu od łączonego ryzyka z tytułu działalności kredytowej.⁵³

Pojedyncze ryzyko zależy od wysokości możliwej straty (równej maksymalnej wartości kredytu wraz z odsetkami, pomniejszonej ewentualnie o posiadane zabezpieczenia) oraz od prawdopodobieństwa wystąpienia straty.

Łączne ryzyko kredytowe jest uzależnione od wysokości pojedynczych kredytów, prawdopodobieństwa ich nie spłacenia i współzależności między pojedynczymi kredytami.

Im mniejsza jest wzajemna zależność między poszczególnymi, pojedynczymi kredytami, tym mniejsze jest ryzyko wystąpienia sytuacji, w której czynniki powodujące niespłacenie jednego kredytu będą również wpływały na niespłacenie innych, zwiększając w ten sposób łączne ryzyko.

Przy uwzględnieniu czasowego aspektu zawartości pojęciowej terminu ryzyko kredytowe należałoby uściślić, czy ryzyko to odnosi się do zjawiska nie wywiązywania się ze spłaty zobowiązań, czy także do zjawiska opóźnień w spłacie tych zobowiązań. Stanowisko pierwsze zajmują m. in. M. Schulte i M. Rajczyk⁵⁴. M. Schulte zjawisko opóźnień w spłacie zobowiązań wiąże z ryzykiem płynności (terminowym). M. Rajczyk zaś definiuje ryzyko kredytowe następująco: „Ryzyko kredytowe jest zagrożeniem, że kredyt udzielony klientowi oraz należne bankowi odsetki nie zostaną spłacone”. W innym miejscu uściśla: „Ryzyko kredytowe jest rozumiane jako brak pewności, że kredyt zostanie rzeczywiście spłacony w ustalonym terminie, wraz z należnymi bankowi odsetkami”.⁵⁵

Uwzględniając aspekt przyczynowo-skutkowy, U. Pfeifer wyodrębnia:

– ryzyko działań obejmujące odchylenia od świadomie wyznaczonych działań banku celów działalności kredytowej

– ryzyko warunków wynikające z niewypełnienia warunków marginalnych, zakładanych w zasadzie w sposób nieświadomy.

M. Wakuliński dokonuje podziału ryzyka kredytowego, uwzględniając przyczyny jego powstania, na ryzyko będące skutkiem własnej decyzji banku i ryzyko będące skutkiem działania czynników zewnętrznych.⁵⁶

Ze względu na specyfikę działalności banku, który „handluje pieniądzem”, kupując go i sprzedając, wyróżnia się aktywne ryzyko kredytowe i pasywne ryzyko kredytowe.

Aktywne ryzyko kredytowe związane jest z tym, że kredytobiorca nie spłaci w terminie rat kapitałowych lub odsetek w następstwie utraty lub zachwiania zdolności kredytowej. W dużej części ryzyko to jest kontrolowane przez bank. Natomiast kredytowe ryzyko pasywne związane jest z wycofaniem przez deponentów środków oddanych do dyspozycji kredytobiorcom na określony termin, co pociąga za sobą (przy braku możliwości refinansowania z innych źródeł) ograniczenie bądź zaprzestanie udzielania kredytów i kłopoty z utrzymaniem płynności.

Przy analizie ryzyka kredytowego należy w szczególności uwzględnić następujące ryzyka cząstkowe:⁵⁷

– ryzyko działalności gospodarczej,

– ryzyko finansowe,

– ryzyko kraju,

– ryzyko wystąpienia negatywnego zdarzenia, którego skutków nie można zneutralizować.

Ryzyko działalności gospodarczej obejmuje niepewność osiągnięcia dochodów i zysków z działalności operacyjnej klienta banku z powodu samej natury działalności gospodarczej, np. w wyniku występowania zmian zachodzących na rynku, zmian gustów i preferencji konsumentów czy też struktury gospodarki. Poziom tego ryzyka zależy przede wszystkim od fluktuacji sprzedaży (wahania popytu, cen zakupu i sprzedaży) oraz dźwigni operacyjnej.

Ryzyko finansowe związane jest ze strukturą kapitału, a więc ze stosowanym przez firmę sposobem finansowania jej majątku poprzez kapitał własny i kapitał obcy oraz ich wzajemne proporcje. Im wyższa jest relacja kapitału obcego do kapitału własnego, tym wyższe jest ryzyko finansowe ponoszone przez firmę, a w konsekwencji i bank.

Jeżeli oprócz emisji akcji zwykłych firma pożycza jeszcze środki z zewnątrz, to musi uiszczać za nie opłaty finansowe (odsetki, prowizje), przy czym opłaty te mają pierwszeństwo pokrycia z uzyskiwanego dochodu przed właścicielami (posiadaczami akcji). Dlatego też im wyższa jest proporcja długu w strukturze kapitału firmy, tym większe prawdopodobieństwo, że firma nie wypracuje zysku. Sytuacja ta określana jest jako ryzyko finansowe albo oddziaływanie dźwigni finansowej. Kłopoty finansowe firmy wpływają, bowiem na wysokość wypłacanej dywidendy oraz kurs akcji na rynku, a przez to także na koszt pozyskiwanego kapitału w postaci kredytów i pożyczek, emisji dłużnych papierów wartościowych oraz emisji akcji własnych.

Ryzyko kraju, albo inaczej ryzyko polityczne, wynika z niepewności osiągnięcia zysku przez inwestora z powodu możliwości zmian politycznych i ekonomicznych w danym kraju albo w innych krajach. Wynika ono z obawy przed znaczącymi zmianami uregulowań prawnych przy zmianie rządu. W skrajnym przypadku podmiot zagraniczny nie będzie w stanie zrealizować podjętego wcześniej zobowiązania na przykład z powodu wojny, kryzysu gospodarczego, zmian politycznych lub rządowych, katastrof, klęsk żywiołowych czy skandali polityczno-gospodarczych.

Do lat osiemdziesiątych istniał pogląd, że pożyczki udzielane rządom są dobrą lokatą, ponieważ państwo, w przeciwieństwie do przedsiębiorstw, nie może przestać istnieć na skutek likwidacji. Okazało się jednak, że banki nie są zdolne zmusić suwerennych państw do spłacania pożyczek. Okazało się, że wielcy dłużnicy uzależnili od siebie banki. Ponadto zadłużenie powoduje zmniejszenie możliwości importowych krajów zadłużonych, a więc zmniejszenie eksportu z krajów wierzycielskich, a to oznacza utratę miejsc pracy i recesję w krajach wierzycielach.

Ryzyko polityczne obejmuje między innymi:⁵⁸

1) ogłoszenie moratorium płatniczego przez rząd państwa dłużnika,

2) wprowadzenie zakazu transferu środków albo konwersji na walutę płatności,

3) odmowę zapłaty (z przyczyn nie związanych z wykonaniem kontraktu), gdy dłużnikiem jest państwo lub podmiot, za którego poręczyło państwo,

4) wybuch działań wojennych, zamieszek, przewlekłych masowych strajków,

5) ogłoszenie aktów nacjonalizacji.

Ryzyko kraju redukuje ubezpieczenie się od tego typu ryzyka oraz zawarcie umowy joint-ventures (w tym przypadku decyzje rządu będą miały negatywny wpływ nie tylko na inwestorów zagranicznych, ale i krajowych).

W transakcjach z zagranicą występuje ryzyko typowe dla działalności banku w danym kraju powiększone dodatkowo o ryzyko kraju, w którym operacje te są dokonywane.

Szczególną formą ryzyka kraju jest ryzyko transferu, które polega na tym, że władze jakiegoś kraju, kierując się przesłankami ekonomicznymi lub politycznymi, mogą zabronić dokonywania transferu funduszy bądź ich zamiany na jakąkolwiek inną walutę. W konsekwencji podmiot jest w stanie zrealizować swoje zobowiązania, ale z przyczyn od niego niezależnych nie może tego uczynić.

Czasami możliwość osiągnięcia przez podmiot dochodu oraz spłaty pożyczki, znacząco i nieoczekiwanie się zmienia. Może to nastąpić z przyczyn zależnych od branży, w której działa organizacja, zmian w regulacjach prawnych albo też przejęcia czy restrukturyzacji firmy. Ryzyka te są ogólnie nazywane ryzykiem nieoczekiwanych wydarzeń. Przykładami tego rodzaju ryzyka może być zmiana zasad księgowania trudnych kredytów dla banków (konieczność utworzenia rezerw na kredyty, których spłata jest wątpliwa, zmniejsza wypracowany przez bank poziom dochodu), czy też zamknięcie elektrowni atomowej w wyniku nacisków społecznych.

W celu redukcji ryzyka kredytowego stosuje się w bankach pewne procedury i podejmuje działania, które dotyczą zarówno pojedynczego kredytu, jak i całego portfela kredytowego. Wyróżnia się tutaj trzy istotne obszary:⁵⁹

a) organizacyjny:

– ustalenie polityki kredytowej banku,

– określenie wewnętrznych procedur kredytowych (regulaminy, instrukcje, wytyczne),

– określenie kredytowych kompetencji decyzyjnych w banku;

b) realizacyjny:

– analiza wniosków kredytowych,

– podejmowanie decyzji kredytowych zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa,

– zabezpieczanie udzielonych kredytów,

– windykacja należności bankowych;

c) kontrolny:

– sprawozdawczość kredytowa,

– monitoring kredytów analizowany pod różnym kątem (branży, regionów, typu działalności klientów),

– monitoring zabezpieczeń kredytowych,

– monitoring limitów zaangażowania,

– tworzenie i kontrola rezerw celowych.

Ryzyko kredytowe można do pewnego stopnia kontrolować, zwłaszcza, gdy przy rozpatrywaniu wniosku kredytowego analizuje się następujące elementy:

1) formal-oprawny (status prawny firmy, czy wnioskodawcy mają zdolność prawną do zaciągania w imieniu podmiotu zobowiązań, sprawozdania finansowe dostarczane Głównemu Urzędowi Statystycznemu),

2) analiza bieżącej sytuacji potencjalnego kredytobiorcy (obliczane są tu wskaźniki finansowe: płynności, rentowności, aktywności i zadłużenia, analizowane są perspektywy rozwoju firmy, próg rentowności, jakość jej zarządzania, kadra),

3) analiza przedsięwzięcia, na jakie zużyty ma zostać kredyt (realizm przyjętych prognoz i założeń, czynniki ryzyka),

4) proponowane zabezpieczenie kredytu (w przypadku pozytywnego rozpatrzenia wniosku kredytowego).

3.2. Przyczyny powstawania ryzyka kredytowego

Jako najważniejsze przyczyny znacznego pogorszenia się dyscypliny spłacania kredytów udzielanych przez banki wymienia się:

a) generalny wzrost ryzyka finansowego w gospodarce, wynikający ze zmniejszającego się udziału kapitału własnego w finansowaniu inwestycji; nawet biorąc pod uwagę rezerwy występuje tendencja do obniżania własnych środków w finansowaniu przedsięwzięć;

b) rosnące zapotrzebowanie na kredyty, szczególnie ze strony małych i średnich firm o niezbyt mocnej pozycji finansowej (duże firmy mogą na ogół same, bez pomocy banku, pozyskać kapitał na rynkach finansowych);

c) szybkie zmiany w gospodarce, powodujące – z jednej strony – konieczność szybkich, często kosztownych, dostosowań wszystkich podmiotów gospodarczych, a z drugiej – zmniejszenie możliwości zabezpieczenia się przed ryzykiem;

d) wzrastającą liczbę bankrutujących przedsiębiorstw, co wynika również ze zwiększenia liczby firm zakładanych w celu uzyskania doraźnie wysokich zysków, często na transakcjach spekulacyjnych, nie zawsze zgodnych z prawem;

e) rosnące ryzyko w obrotach z zagranicą w związku ze wzrostem liczby państw znacznie zadłużonych i z wysoką stopą inflacji, a także częstymi zmianami kursów walut;

f) tendencję do zastępowania gwarancji bankowych innymi, mniej pewnymi formami zabezpieczenia (zobowiązania patronackie, Goodwill-Letter itp.);

g) rosnącą konkurencję na rynku usług bankowych, ograniczającą możliwość banków w wyborze klientów. Banki są zagrożone konkurencją ze strony innych banków oraz pozostałych instytucji finansowych, a także różnego rodzaju firm pośredniczących, działających nielegalnie i często mających dostęp do pieniędzy pochodzących z działalności przestępczej.

Dlatego też istotne znaczenie ma podejmowanie przedsięwzięć zmniejszających to ryzyko. Z doświadczenia wynika, że często występuje kumulacja różnych rodzajów ryzyka.

Kolejnym krokiem na drodze budowy właściwego systemu zarządzania ryzykiem kredytowym w banku powinna być identyfikacja czynników jego występowania. Wg B. Gruszki i Z. Zawadzkiej identyfikacja powinna obejmować czynniki natury:⁶⁰

– ekonomicznej,

– społecznej,

– politycznej,

– demograficznej,

– technicznej.

W najnowszej literaturze przedmiotu wskazuje się najczęściej na następujące źródła zagrożenia ryzykiem kredytowym:⁶¹

– deregulację i liberalizację systemów bankowych,

– politykę kredytową,

– kulturę kredytową,

– informację, dokumentację i nowoczesne techniki informatyczne,

– innowacje na rynku kredytowym,

– uwarunkowania ekologiczne w procesach kredytowania,

– rachunkowość portfela kredytowego.

Deregulacja i liberalizacja systemów bankowych

Systemy bankowe i rynki kredytowe na świecie i w Polsce podlegają dynamicznym zmianom pod wpływem zmian w ich otoczeniu – w tym przede wszystkim pogłębiającej się integracji poszczególnych gospodarek narodowych, powstawaniu coraz większej liczby instytucji międzynarodowych, postępu techniczno-technologicznego, a w Polsce odejścia od nakazowo-rozdzielczych mechanizmów zarządzania gospodarką. Polska znajduje się w dużej grupie państw, w których decydenci polityczni reprezentują prorynkową filozofię podejścia do procesów gospodarowania. Zakłada ona, że działanie mechanizmu rynkowego zapewni najbardziej racjonalną alokację środków finansowych, co tym samym powinno oznaczać racjonalną alokację zasobów rzeczowych. Powszechnie uznaje się w tych państwach, że mechanizm rynkowy nie działa idealnie w każdym przypadku, a jego niedoskonałości powinny być kompensowane przez zastosowanie odpowiednich regulacji celem zapewnienia oczekiwanego poziomu „sprawności społecznej”. Równocześnie podkreśla się, że generalnie działalność kredytowa banków cieszy się coraz większą swobodą. Miejsce bezpośrednich metod regulowania przez zewnętrzne władze nadzorcze wielkości udzielanych kredytów, rodzajów i wielkości zabezpieczeń czy wielkości stopy procentowej zajęły regulacje parametryczne, prudentne. Ich zadaniem jest jedynie właściwe ustalenie granic ryzyka kredytowego przy zapewnieniu neutralności regulacji wobec uczestników bankowego rynku kredytowego. Przykładem instrumentów wykorzystywanych w ramach metod ostrożnościowych są np. wskaźniki koncentracji kredytów, wskaźnik Cooka, normatywy tworzenia rezerw obowiązkowych. Przestrzegając parametrycznie ustalonych wskaźników, pracownicy pionów kredytowych banków podejmują samodzielne decyzje o kredytowaniu i powinni za nie ponosić odpowiedzialność. Świadomość tej odpowiedzialności nie jest jednak ani automatyczna, ani jednakowa na różnych szczeblach zarządzania ryzykiem kredytowym i to właśnie m.in. może powodować zwiększenie potencjalnego ryzyka kredytowego danego banku.

Polityka kredytowa

Bank – dysponujący dużą swobodą w prowadzeniu działalności kredytowej – powinien mieć starannie wypracowaną politykę kredytową, która określałaby cele działalności kredytowej oraz strategie i narzędzia jej realizacji.⁶² Ważne jest, by podstawowe założenia polityki kredytowej zostały sformułowane na piśmie, by umożliwić zapoznanie się z nimi każdemu pracownikowi banku, w tym zwłaszcza pracownikowi pionu kredytowego. Realizacja polityki kredytowej wymaga bowiem zrutynizowanych działań, tak aby decyzje podejmowane w dowolnym oddziale banku były spójne i żeby wszyscy w banku mówili tym samym językiem. Tylko wtedy będzie można liczyć na pożądane efekty jej wdrażania do codziennej praktyki bankowej. Istotna jest także, „jakość” wypracowanej polityki kredytowej, co oznacza m.in. to, by:

– była podporządkowana ogólnej polityce finansowej banku (w tym m.in. polityce zarządzania aktywami i pasywami) i jej cele nie pozostawały w sprzeczności z długookresowym celem banku -maksymalizacją bogactwa właścicieli,

– była precyzyjna, szczegółowa i sformalizowana,

– nie pojawiły się w jej założeniach konkurencyjne cele, gdyż wtedy pojawiają się wątpliwości co do tego, który z celów stanowi rzeczywisty priorytet,

– kryteria dopuszczalnego ryzyka kredytowego były w niej rygorystycznie określone,

– nie wskazywano w niej na wzajemnie sprzeczne strategie działania ani nie forsowano strategii nie kontrolowanego wzrostu ryzyka,

– w wyborze celów i strategii uwzględniano zewnętrzne uwarunkowania działalności kredytowej.

Kultura kredytowa

Coraz większa liczba autorów podkreśla znaczenie kultury kredytowej jako potencjalnego źródła ryzyka kredytowego banku. Jak wskazał W. Ulrich, „Biznes kredytowy jest biznesem usługowym, jest on czyniony przez ludzi i ludzie, którzy to robią, są jedynymi, którzy rzeczywiście mogą nań wpływać [...] Tylko przez ludzi, którzy kształtują portfolio aktywów można ostatecznie ukształtować ryzyko banku”.⁶³ Pojęcie kultury kredytowej obejmuje sumę wartości, wzorów myślowych i tradycyjnych norm zachowań podzielanych wspólnie przez zarząd i pracowników banku i znajdujących odzwierciedlenie w działalności kredytowej. Każdy bank ma jakąś kulturę kredytową. Rzecz jednak w tym, że kultura kredytowa, która nie jest zgodna z założeniami polityki kredytowej może prowadzić do wzrostu ryzyka. Jak wskazuje R. Patterson, świadoma kultura kredytowa, która zajmuje się ryzykiem, ma przed sobą długą przyszłość.⁶⁴ Chodzi tu o wyeliminowanie takich zachowań pracowniczych, jak:

– brak autentycznego przeżywania systemu wartości,

– budowanie osobistych karier i związane z tym zachowania zachowawcze w kontekście np. kredytowania tzw. osób wewnętrznych czy powiązanych z bankiem,

– zachowania biurokratyczne (procedury stają się ważniejsze niż efekty),

– monopolizowanie, ukrywanie i fałszowanie informacji,

– brak lojalności w stosunku do banku – własnej firmy, wygodnictwo,

– zachowania kryminalne.

Informacja, dokumentacja, nowoczesne techniki informatyczne

Informacja to zbiór faktów i zdarzeń oraz cech obiektów ujętych w takiej formie, że pozwala odbiorcy ustosunkować się do zaistniałej sytuacji i podjąć odpowiednie działania. L. Bittel rozróżnia „informacje” i „dane”. Pisze on m.in. „Przy definiowaniu informacji należy dokonać ważnego rozróżnienia. Dane, chociaż powszechnie używa się tego określenia zamiennie z terminem „informacja”, to fakty, opinie lub oceny – często podawane w numerycznej formie – pozbawione szczególnego pożytku. Natomiast informacja – to dane przetworzone właśnie w celu nadania im użyteczności. Innymi słowy, dane są surowcem informacji”.⁶⁵

Istotne jest, aby dane, a także informacje o kredytobiorcy, przedmiocie kredytowania, zabezpieczeniach kredytowych itp. pochodziły zarówno ze źródeł zewnętrznych, jak i wewnętrznych banku. Informacja powinna być:

– aktualna – dotyczyć powinna spraw konkretnych i bieżących kredytodawcy, odzwierciedlać aktualny stan wiedzy o przedmiocie/podmiocie kredytowania.

– dokładna – co oznacza taki stopień jej szczegółowości, jaki jest istotny,

– pełna – powinna wyczerpywać istotę i całokształt, a nie fragmenty działalności kredytobiorcy,

– jednoznaczna – treść jej powinna być jednakowo odbierana,

– wiarygodna – powinna być odpowiednio udokumentowana,

– operatywna – co oznacza pełną dyspozycyjność jej odbierania. Jest to równoznaczne z tym, że powinna być utrwalona na nośnikach informacji.

Innowacje na rynku kredytowym

Pojęcie innowacji finansowych pojawiło się stosunkowo niedawno w literaturze przedmiotu, co ekonomiści wiążą m.in. z rozwojem międzynarodowych stosunków gospodarczych i pogłębianiem się społecznego podziału pracy, nasilaniem się konkurencji i poszerzaniem się wspólnej przestrzeni gospodarowania (powstawaniem banków międzynarodowych, banków z udziałem kapitału zagranicznego, oddziałów banków zagranicznych). Pojęcie to jest różnie definiowane. Z punktu widzenia marketingu przez „innowacje finansowe” A. Widmer proponuje rozumieć „usługi rynkowe, które sadła określonych klientów banku nowym przeżyciem, włącznie z zastosowaniem operacji i narzędzi, które takie usługi umożliwiają”.⁶⁶

Stosunkowo najszerszą definicję „innowacji” zaproponował Z. Krzyżkiewicz. Uważa on, że „Innowacje bankowe polegają zarówno na doskonaleniu i wprowadzaniu nowych instrumentów finansowych (np. euroczek, certyfikat depozytowy), zmian w strukturach organizacyjnych banków, a także nowoczesnej techniki oraz informatyzacji (pieniądz elektroniczny).”⁶⁷

Do innowacji z dziedziny kredytowania zaliczyć można:

– nowe formy kredytowania: leasing finansowy, factoring, forfaiting,

– nowe metody zarządzania ryzykiem kredytowym,

– nowe systemy organizacji procesów kredytowania,

– wprowadzenie doradztwa kredytowego itp.

Uwarunkowania ekologiczne w procesach kredytowania

Badanie zdolności kredytowej potencjalnych kredytobiorców odbywa się na bazie oceny tzw. Returns on Investment, standingu finansowego kredytobiorcy, jego solidności, jakości zarządu itp. Tymczasem stan środowiska przyrodniczego w Polsce i na świecie skłania do tego, by w procesach alokacji nadwyżek finansowych – oprócz kryterium „Returns on Investment” – stosować także kryterium „Returns on Environment”. Potencjalnym źródłem ryzyka kredytowego mogą być we współczesnym świecie takie uwarunkowania ekologiczne, jak:

– nieuwzględnianie przez inwestora zabezpieczeń i procedur ekologicznych wymaganych dla uruchomienia skredytowanej inwestycji lub wprowadzenia nowego produktu na rynek zgodnie z przepisami ochrony środowiska,

– niezdolność do wyegzekwowania spłaty kredytu wskutek powstawania dodatkowych zobowiązań kredytodawcy lub kwestii spornych wynikających z naruszenia dóbr osobistych lub szkód we własności spowodowanych nieprzestrzeganiem przepisów i norm ekologicznych,

– obniżenie efektywności prototypowych rozwiązań technicznych czy technologicznych, z którymi najczęściej spotykamy się w inżynierii środowiskowej, utrudniające spłatę zaciągniętych kredytów,⁶⁸

– zaostrzenie przepisów prawnych związanych z ochroną środowiska,

– ujawnienie nowych wyników badań istotnych dla ochrony środowiska.

Rachunkowość portfela kredytowego

Ostatnim z coraz wcześniej wymienianych czynników ryzyka kredytowego jest rachunkowość portfela kredytowego. Wg Pattersona „Sprawdzianem dobrego systemu rachunkowości portfela kredytowego jest jego wrażliwość na słabe, niewielkie i ukryte symptomy początkowego pogorszenia się jakości kredytu. Gdy odzwierciedla jedynie straty i nie ostrzega odpowiednio wcześniej, niemożliwe jest konstruktywne zarządzanie ryzykiem”.⁶⁹

Docenianie tego czynnika nastąpiło już relatywnie dawno w skali międzynarodowej, co znajduje odzwierciedlenie w przyjęciu przez EWG Czwartej Dyrektywy z dnia 25 VII 1978 r. o rocznych zamknięciach rachunkowych spółek o różnych formach prawnych oraz Czwartej Dyrektywy bis z dnia 8 XII 1986 r. o bilansie rocznym i bilansie skonsolidowanym banków i innych instytucji finansowych. U podstaw sformułowania tych Dyrektyw legła m.in. zasada ostrożności.⁷⁰ Zgodnie z tą zasadą rachunkowość ma przedstawiać wierny obraz sytuacji finansowej banku, bo tylko wtedy informacje przez nią generowane mogą być wykorzystywane w działaniach na rzecz jej optymalizacji. W związku z tym wszędzie tam gdzie przejawia się ryzyko bądź dane charakteryzujące istotny stopień niepewności, wielkości te należy ujmować i wykazywać na poziomie minimalnym, a to z kolei pozwala na pełną identyfikację ryzyka. Takie postawienie sprawy pociąga za sobą daleko idące komplikacje dotyczące m.in. metodologii wyceny należności kredytowych oraz systemu tworzenia rezerw celowych na „złe długi”, gwarancji i zabezpieczeń.

W każdym przypadku finansowanie potrzeb przedsiębiorstwa dzięki kredytom wiąże się z wieloma formami ryzyka; ryzyko ponoszą także osoby prywatne, zaciągające kredyt na swoje potrzeby (np. na budowę domu). Nieustabilizowana sytuacja gospodarcza znacznie zwiększa stopień ponoszonego ryzyka. Banki uważają, że istnieje współzależność między ryzykiem kredytowym a następującymi czynnikami:⁷¹

– długością okresu kredytowania (im dłuższy jest ten okres, tym większe ryzyko),

– okresem istnienia przedsiębiorstwa (firmy starsze, o większym doświadczeniu, zwykle ponoszą mniejsze ryzyko),

– stosunkiem między wielkością zadłużenia a majątkiem firmy (im wyższa jest proporcja łącznego zadłużenia firmy w stosunku do jej majątku, tym większe ryzyko kredytowe),

– proporcją między zyskami netto a wielkością kredytu (wskazuje ona na zdolność do spłaty kredytu).

W teorii ekonomii dzieli się ryzyko kredytowe na wynikające z czynników subiektywnych i obiektywnych. Pierwsze z nich wynika ze złego działania samego przedsiębiorstwa, popełnianych błędów (np. złego opracowania planu inwestycyjnego), a drugie związane jest z problemami, na które przedsiębiorstwo nie ma wpływu (np. koniunktura gospodarcza i inflacja).

2.3. Następstwa występowania ryzyka kredytowego

Następstwa występowania ryzyka kredytowego mają zróżnicowany charakter. Można wśród nich wskazać na następstwa:⁷²

– bezpośrednie i pośrednie,

– ekonomiczne, prawno-organizacyjne i pozostałe.

Następstwem podjętego przez bank ryzyka może być:

– zwiększenie dochodu z działalności kredytowej, a w efekcie i większy zysk do podziału,

– utrata części lub całego kredytu oraz nieściągniętych odsetek. Dalszymi konsekwencjami ryzyka kredytowego może być:

– wzrost kosztów kredytowania,

– dodatkowe wydatki na pozyskiwanie funduszy,

– wzmożony nadzór bankowy,

– utracone możliwości,

– nadwerężenie reputacji banku,

– utrata płynności, wypłacalności, a nawet upadek banku.

Wzrost kosztów kredytowania związany jest przede wszystkim z pojawieniem się trudnych kredytów. Nie zawsze ma on charakter ewidentny i łatwy do ustalenia, niemniej jednak powoduje on w dłuższej perspektywie rujnujący wpływ na efektywność banku. Trudny kredyt zawsze wymaga więcej wysiłków administracyjnych i organizatorskich, niż kredyt w pełni dobry. Nie tylko znaczna część czasu inspektora kredytowego musi być przeznaczana na współpracę z niesolidnym dłużnikiem, ale pojawiają się też dodatkowe wymagania w zakresie kontroli wewnętrznej; potrzebne są z reguły dodatkowe raporty i analizy – niekiedy wykonywane przez rzeczoznawców i konsultantów z zewnątrz. Rosną wydatki na audytorów w miarę, jak portfel kredytowy i rezerwy budzą coraz większy niepokój.

Bank, o którym wiadomo, że ma obciążony portfel kredytowy w znacznym stopniu trudnymi kredytami będzie mógł pozyskiwać środki wspierające aktywa (depozyty, środki pożyczone, kapitał własny) po relatywnie wyższych kosztach. Postrzegany jako zbyt ryzykowny będzie zmuszony torować sobie dostęp do rynków pieniężnych i kapitałowych korzystniejszymi od konkurencji ofertami cenowymi dla drobnych ciułaczy i inwestorów.

Bank obciążony dużą liczbą trudnych kredytów poddawany jest intensywniejszemu nadzorowi i kontroli ze strony nadzoru bankowego. Oznacza to częstsze i bardziej długotrwałe kontrole w siedzibie banków, opracowywanie dodatkowych raportów, opracowywanie specjalnego planu naprawczego, zaostrzenie regulaminów kredytowania itp. W ogólnej atmosferze zagrożenia bank może mieć kłopoty ze znalezieniem nowych kredytobiorców, aby odbudować swoje dochody.

Bank zmagający się z problemem nadmiernej wielkości nie pracujących aktywów nie ma szans normalnego rozwoju. Wykazuje niską skłonność do innowacji w zakresie nowych produktów, organizacji, systemów zarządzania. Stosuje często strategię „na przetrwanie” i traci osiągniętą pozycję na rynkach finansowych. Przedmiotem działalności bankowej jest pieniądz. Solidność i pewność banku i kredyt „przyciągają się”. Banki cieszące się dobrą reputacją i zaufaniem mają zawsze chętnych deponentów i mogą rozwijać akcję kredytową.

Rozdział 4

Ograniczanie ryzyka i Zarządzanie ryzykiem kredytowym BANKU KOMERCYJNEGO

4.1. Pojęcie, funkcje i elementy zarządzania ryzykiem kredytowym

W anglosaskiej literaturze z dziedziny bankowości używane są dwa terminy: Risk-Management (sterowanie ryzykiem) i Risk Management (zarządzanie ryzykiem). Sterowanie ryzykiem postrzegane jest przez wielu autorów jako element zarządzanie ryzykiem. Oznacza ono podejmowanie określonych działań zorientowanych na:

– korygowanie (kompensowanie) jego ujemnych skutków (sterowanie pasywne) lub

– uprzedzenie negatywnych konsekwencji ryzyka (sterowanie aktywne).

W literaturze finansowej spotkać można wiele definicji zarządzania ryzykiem – ryzykiem kredytowym.

A. Schulte pod pojęciem zarządzania ryzykiem określa „planowa i celowa analizę, sterowanie i kontrolę pozycji ryzyka. Planowanie oznacza przy tym systematyczną, a nie przypadkowa analizę, zaś celowość oznacza świadome śledzenie wywodzących się z celów przedsiębiorstwa bankowego pozycji szans i ryzyka konkretnej instytucji bankowej”.⁷³

Wg A. Schmoll „Zarządzanie ryzykiem jest niczym innym, jak intensywnym rozprawianiem się z polityką odnośnie ryzyka i odpowiednim uwzględnianiem jej w polityce handlowej i działalności kredytowej banku”.⁷⁴

W. T. Thornhill definiuje je jako gałąź zarządzania związaną m. in. z:⁷⁵

– zachowaniem istniejących aktywów celem zabezpieczenia dochodów depozytariuszy, wierzycieli i inwestorów,

– kontrolą ryzyk towarzyszących w normalnym biznesie „aktywom ryzykownym”,

– ochroną dobrego wizerunku w oczach depozytariuszy, wierzycieli i inwestorów poprzez stwarzanie im poczucia zadowolenia i zaufania, wynikającego z ciągłej zdolności do osiągnięcia zysków, niezależnie od przypadkowych strat, które mogłyby obniżyć lub zahamować zyski na pewien okres,

– utrzymaniem bezpieczeństwa urządzeń, wyposażenia, rejestrów oraz personelu na odpowiednim poziomie w zależności od ryzyka,

– określeniem działań, które należy podjąć w odniesieniu do pewnych zidentyfikowanych ryzyk, celem kontrolowania nieoczekiwanych wydarzeń i strat,

– planowaniem i dozorem nieubezpieczonego ryzyka (tzw. nieubezpieczenie zamienne, programy samoubezpieczeniowe, programy ubezpieczenia wiązanego),

– opracowaniem szczegółów na tych poziomach ryzyk, których zarząd jest skłonny się podjąć,

– całkowitą odpowiedzialnością za kupowane ubezpieczenie od ryzyka,

– w przypadku powstania strat z dążeniem do zminimalizowania ich skutków,

– wielonarodowymi operacjami i planowanym postępowaniem w stanach zagrożenia,

– przed- i poszkodowymi badaniami i analizami, których należy dokonać celem zapobiegania i/lub redukowania potencjalnych następnych szkód z jednoczesnym wyselekcjonowaniem odpowiednich sposobów kontroli, które powinny zapobiec powtarzaniu się podobnych przypadków.

R. Patterson w zarządzaniu ryzykiem obejmuje:⁷⁶

– zastanowienie się, czy ciężar ryzyka może być przerzucony na innych, np. właścicieli lub, w przypadku produktów pochodnych, na inne rynki,

– przemyślenie, czy zastosowanie technik zabezpieczających hedgingu nie uchroni nas przed nieoczekiwanymi zdarzeniami,

– zadanie sobie pytania, w jaki sposób monitorować ryzyko, tak by mieć system wczesnego ostrzegania przed problemami,

– opracowanie takich technik kontroli, które pozwolą nam reagować na problemy przez zastosowanie odpowiednich technik.

Wg M.G. Fritza i T. Wandela pojęcie zarządzania ryzykiem kredytowym spokrewnione jest ogólnie z czymś, co jest bliskoznaczne, z punktu widzenia funkcjonalności, polityce ryzyka kredytowego. Celem jest wyprognozowanie struktur transakcji zawierających ryzyko, wpłynięcie na nie i zapobiegnięcie powstaniu uwarunkowanego wiarygodnością ryzyka straty. Podstawowymi elementami zarządzania ryzykiem kredytowym jest ustalenie (określenie) i analiza ryzyka, jak również manipulowania ryzykiem kredytowym.⁷⁷

Wydaje się, że pojęcie zarządzania ryzykiem kredytowym w banku można określić jako zespół działań (czynności) mających na celu optymalizację relacji między wolumenem kredytów, nadwyżką operacyjną/zyskiem a ryzykiem kredytowym.

Funkcje zarządzania ryzykiem kredytowym

Zarządzanie ryzykiem kredytowym – zarówno w ujęciu instytucjonalnym jak i funkcjonalnym – to złożony proces polegający na podejmowaniu wielu wzajemnie powiązanych czynności i decyzji, które zmierzają do realizacji celów działalności kredytowej. Mimo wielości banków, różnic w ich genezie, odmienności kultur świadczenia usług, mimo całego pluralizmu i dynamizmu ich rzeczywistości organizacyjnej, w bankach występują podobne problemy kredytowe wymagające ciągłego i cyklicznego rozwiązywania. Wokół rozwiązywania tych wciąż pojawiających się problemów wykształciły się (uformowały) zbiory typowych, powtarzalnych działań i decyzji kierowniczych zwanych funkcjami zarządzania ryzykiem kredytowym lub funkcjami procesu zarządzania ryzykiem kredytowym. Do funkcji tych zalicza się z reguły:⁷⁸

– funkcję obiektywizacji rozumianą w sensie pełniejszego ukształtowania kontroli działalności kredytowej i badania zdolności kredytowej potencjalnych kredytobiorców;

– funkcję optymalizacji rozumianą w sensie znajdowania równowagi między zakładanym wynikiem finansowym z działalności kredytowej banku, ryzykiem kredytowym a ograniczeniami wewnętrznymi i zewnętrznymi;

– funkcję wzrostu efektywności rozumianą jako wybór efektywnych metod finansowania ryzyka i minimalizacji kosztów administrowania ryzykiem;

– funkcję redukcji ryzyka rozumianą w sensie uzyskiwania sygnałów wczesnego ostrzegania o mogących pojawić się trudnościach i stratach;

– funkcję sterowania ryzykiem rozumianą w sensie świadomego stosowania taktyk mających na celu uniknięcie ryzyka, zmniejszenie ryzyka, przerzucenie ryzyka itp.

Elementy zarządzania ryzykiem kredytowym

A. Schmoll elementy zarządzania ryzykiem kredytowym formułuje w sposób następujący:⁷⁹

1) formułowanie polityki związanej z ryzykiem jako części polityki kredytowej,

2) formułowanie zasad i wytycznych dotyczących metod określania ryzyka,

3) ustalanie systemów informacyjnych istotnych dla ryzyka kredytowego,

4) ustalanie organizacji przebiegu procesów podejmowania decyzji kredytowych,

5) ustalanie wytycznych dla uzyskania pełnomocnictw do podejmowania decyzji kredytowych i przekazanie kompetencji dotyczących decyzji kredytowych,

6) ustalanie systemu składania sprawozdań i komunikowania się w procesach kredytowania,

7) wprowadzanie działań na rzecz kształcenia i dokształcania współpracowników i kadry zarządzającej, zajmujących się transakcjami kredytowymi,

8) kształtowanie i kultywowanie kultury kredytowej,

9) ustalanie działań kontrolujących i rewizyjnych w transakcjach kredytowych.

Wg R. Pattersona zarządzanie ryzykiem w kredytowaniu wymaga dokonania czterech kolejnych, wzajemnie ze sobą powiązanych kroków:⁸⁰

1) wyznaczenie punktów odniesienia, tj. punktów wyznaczających wzorzec działania dobrej firmy. Bankowiec musi mieć wystarczającą orientację w interesach, aby określić jak powinien wyglądać prawidłowy stan firmy;

2) słuchania i obserwowania, co dzieje się u kredytobiorcy. Nie chodzi jednak o to, by jednocześnie zostać zalanym tysiącami zapytań, podejrzeń i obaw. Trzeba rozróżniać dane, które powstają w trakcie działalności firmy i informacje, które zmniejszają naszą niepewność. Informacje tworzymy, prowadząc świadomą analizę uporządkowanych danych. Z tego właśnie powodu określenie punktów krytycznych, wyznaczonych na podstawie normalnego stanu firmy, jest tak istotne;

3) porozumiewania (komunikowania) się z kredytobiorcą. Nawet selektywne działania monitoringowe, które eliminują niewłaściwe dane, mogą spowodować dezinformację, czyli w efekcie wyciągnięcie fałszywych wniosków i pogłębienie niepewności. Dlatego bankowiec musi być w kontakcie z kredytobiorcą, aby wyjaśnić sytuację. Nie musi to być specjalnie sformalizowane lub złożone działanie. Wystarczy zadać proste, bezpośrednie i uczciwe pytanie, szczególnie jeżeli okaże się, że kontrowersyjny problem to fałszywy alarm;

4) reagowania w przypadku konieczności ochrony banku przed zwiększeniem ryzyka kredytowego. Jest to najistotniejszy etap w zarządzaniu ryzykiem.

M. Capiga uważa, że proces zarządzania ryzykiem bankowym obejmuje:⁸¹

– poznanie mechanizmu funkcjonowania ryzyka bankowego, tzn. ustalenie przyczyn występowania ryzyka, identyfikację i ocenę podstawowych rodzajów ryzyka związanych z funkcjonowaniem banku,

– wypracowanie metod i narzędzi ograniczania ryzyka bankowego.

Instrumenty minimalizacji ryzyka bankowego można podzielić na zewnętrzne – czyli regulacje ustawowe np. ustawa Prawo Bankowe i zarządzenia Prezesa NBP, oraz wewnętrzne ustalone w przepisach wewnętrznych banków, np. instrukcjach, wytycznych itp. – monitorowanie i kontrolowanie aktualnego i potencjalnego ryzyka, jego wpływu na zyskowność banku i skuteczne oddziaływanie w przypadku wystąpienia nieprawidłowości.⁸²

Koncentrując się wyłącznie na ryzyku kredytowym należy stwierdzić, że świadome kształtowanie tego ryzyka powinno najpierw zakładać pogłębioną analizę ryzyka kredytowego. Analiza ta dokonywana jest w dwóch etapach, a w szczególnych przypadkach jednoetapowe.

Na etapie pierwszym następuje identyfikacja, rzetelne rozeznanie ryzyk towarzyszących poszczególnym produktom kredytowym, kredytobiorcom, oddziałom kredytowym i czynnościom kredytowania oraz ich systematyzacja. Na etapie drugim powinno dojść w pierwszym kroku do pomiaru i oceny ryzyk, poszczególnych, indywidualnych zaangażowań kredytowych oraz odpowiednio skonstruowanych segmentów tych zaangażowań. Aby prawidłowo ocenić te ryzyka, inspektor kredytowy musi zastosować kombinację:⁸³

a) prawdopodobieństwa wystąpienia,

b) możliwej częstotliwości wystąpienia,

c) potencjalnego zakresu strat.

Krok drugi polega na pomiarze ł ocenie ryzyka tkwiącego w całym portfelu kredytowym banku. Analiza ryzyka kredytowego na etapie drugim polega na wykorzystaniu logiki do przyporządkowania czynnika numerycznego każdemu ze zidentyfikowanych ryzyk.

W pewnych, szczególnych przypadkach analiza ryzyk kredytowych przebiega jednoetapowe. Dotyczy to ryzyk niemierzalnych, odnoszących się najczęściej do czynności kredytowania, np. ryzyka zniszczenia dokumentacji kredytowej czy zapisu komputerowego.

Jeżeli z analizy ryzyka wyniknie potrzeba działania, to do dyspozycji są różne możliwości wywierania wpływu, kształtowania pozycji ryzyka różnych zaangażowań kredytowych oraz możliwości zastosowania różnych instrumentów sterowania ryzykiem. Możliwości kształtowania ryzyka można sprowadzić do następujących:⁸⁴

– unikanie ryzyka – niezawieranie określonych, związanych z ryzykiem umów kredytowych,

– zmniejszanie ryzyka – zorientowane na przyczyny zmniejszania prawdopodobieństwa wystąpienia i/lub zorientowane na skutki ograniczenia rozmiaru szkód,

– przerzucanie ryzyka – przeniesienie ryzyka na osoby trzecie, rynki, produkty,

– dywersyfikacja ryzyka - wykorzystanie rozrzutu ryzyka w przypadku nie całkiem skorelowanych przebiegów ryzyka,

– ubezpieczenie ryzyka – opłacenia składek ubezpieczeniowych, w wyniku czego ubezpieczyciel bierze na siebie część ryzyka związanego z nieotrzymaniem przez bank ekwiwalentu za udzielony kredyt.

Pierwsze cztery możliwości kształtowania ryzyka mogą być określane jako aktywne sterowanie ryzykiem, piąta jako sterowanie pasywne. Wywieranie świadomego wpływu na pozycje ryzyka zaangażowań kredytowych może odbywać się za pośrednictwem różnych instrumentów – w tym przede wszystkim wskaźników i limitów kredytowych.

Nadzór nad ryzykiem jest swoistym „zwornikiem” procesu zarządzania ryzykiem. Odróżnia ona nową koncepcję zarządzania ryzykiem od „starego” zarządzania ubezpieczeniem w podmiotach gospodarczych, gdzie ryzykom nie poświęcono szczególnej uwagi i były one przerzucane na ubezpieczycieli z zewnątrz. Nadzór ryzyka ma szczególne znaczenie w przypadku działalności kredytowej banku, ponieważ zakres ubezpieczeń kredytów w Polsce jest znacznie ograniczony. Nadzór ryzyka obejmuje kontrolę ryzyka i rewizję (audyting) ryzyka. Pod pojęciem kontroli ryzyka należy rozumieć wszystkie metody i czynności nadzorujące, które mają zapobiec podejmowaniu nadmiernego ryzyka i powstawaniu strat nim spowodowanych w wyniku błędnej pracy służb kredytowych lub w wyniku nieuczciwych działań. Celem rewizji ryzyka jest natomiast nadzór nad jakością czynności kredytowania oraz skutecznością kontroli ryzyka. Podejmowany jest on na podstawie specjalnych poleceń.

W praktyce bankowej ryzyko kredytowe jest nie do uniknięcia. Każdy kredytobiorca, każdy rodzaj kredytu, każde czynność kredytowa, każdy oddział banku kredytującego powoduje postanie ciągłych ryzyk kredytowych. Odpowiednio do tego musi istnieć mechanizm finansowania (kompensowania) ryzyka jako ważny element zarządzania ryzykiem kredytowym.

Przez finansowanie ryzyka kredytowego należy rozumieć przeznaczenie przez bank środków pieniężnych na pokrycie potencjalnych strat związanych z nie ściągniętymi częściowo lub w całości kredytami lub odsetkami oraz uruchomionymi gwarancjami i poręczeniami. Finansowanie to może mieć charakter:

– wewnętrzny – polegający na pokrywaniu ewentualnych strat generowanych przez ryzyko kredytowe z własnych środków (rezerw i funduszów własnych banku), bądź

– zewnętrzny – polegający na tym, że w zamian za składkę ubezpieczeniową firma ubezpieczeniowa weźmie na siebie część ryzyka związanego z brakiem zwrotu zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami. W każdym źródle środków pieniężnych na finansowanie ryzyka kredytowego po wina być cena kredytu i cena udzielonych gwarancji i poręczeń.

Ostatnim elementem zarządzania ryzykiem kredytowym jest administrowanie ryzykiem. Administrowanie ryzykiem obejmuje czynności spełniających rolę usługową w odniesieniu do funkcji zarządzania. Administracja podejmuje problem łączności między elementami zarządzania ryzykiem kredytowym banku, tzn.:⁸⁵

– pomaga zarządowi banku w ustaleniu celów strategii i instrumentów zarządzania,

– bada potrzeby informacyjne działalności zarządczej, a także tworzy, przyjmuje, przechowuje i przekazuje informacje – w tym także utrwalane w postaci dokumentów,

– racjonalizuje procedury zachowań, przebiegi pracy, techniki komunikowania się itp. pracowników pionów kredytowania i nadzoru,

– zawiadamia o celach zarządzania, procedurach i standardach wszystkie zainteresowane szczeble organizacyjne,

– rejestruje sukcesy i porażki procesów zarządzania oraz analizuje je w celu wyeliminowania ich w przyszłości.

Głównym celem administrowania ryzyka jest więc zespojenie zadań i celów objętych elementami zarządzania ryzykiem kredytowym, a tym samym sprawne funkcjonowanie całego systemu zarządzania.⁸⁶

4.2. Działania i mechanizmy służące redukcji ryzyka kredytowego

W skład działań i mechanizmów ograniczających zarówno indywidualne, jak i portfelowe ryzyko kredytowe banku wchodzą:⁸⁷

a) działania systemowo-organizacyjne:

– ustalenie strategii i polityki kredytowej banku;

– określenie procedur kredytowych (regulaminów, instrukcji, wytycznych, metodyk oceny zdolności kredytowej itp.);

– podział kredytowych kompetencji decyzyjnych w banku;

– limitowanie koncentracji kredytów;

– konstruowanie systemu tworzenia rezerw celowych,

– ustalenie ceny kredytu;

– opracowanie procedur restrukturyzacji kredytu;

– ustalenie strategii windykacji kredytu;

– ustalenie polityki finansowej banku w zakresie współpracy z instytucjami finansowymi (w tym w zakresie ustalania pułapów maksymalnego zaangażowania banku);

– określenie zasad oceny poziomu ryzyka kredytowego instytucji finansowych (w tym banków-kontrahentów krajowych i zagranicznych);

– ustalenie zasad przyznawania limitów zaangażowania banku w operacjach z instytucjami finansowymi (w tym z bankami-kontrahentami krajowymi i zagranicznymi);

– określenie zasad postępowania w razie niespłacenia w ustalonym terminie zobowiązań instytucji finansowych wobec banku (w tym banków-kontrahentów krajowych i zagranicznych);

b) działania realizacyjne:

– rozpatrywanie wniosków kredytowych;

– potwierdzanie przez radców prawnych zgodności zawieranych umów z obowiązującymi przepisami prawnymi;

– kolegialność podejmowania decyzji kredytowych (udział komisji kredytowych na szczeblu oddziału i komitetów kredytowych w centrali banku);

– zatwierdzanie wniosków kredytowych;

– tworzenie adekwatnych do skali ryzyka kredytowego rezerw celowych;

– restrukturyzacja kredytów;

– windykacja należności bankowych;

– zbieranie danych i informacji o standingu instytucji finansowych;

– analiza standingu instytucji finansowych;

– przyznawanie limitów zaangażowania (zwłaszcza dla banków-kontrahentów krajowych i zagranicznych);

c) działania kontrolno-monitoringowe:

– sprawozdawczość kredytowa;

– monitoring kredytów w różnych przekrojach (organizacyjnym, sektorowym, form własności, ryzyka inwestycyjnego, sytuacji zagrożonej i niezagrożonej itp.);

– monitoring zabezpieczeń kredytowych;

– tworzenie i kontrola rezerw celowych na aktywa obciążone ryzykiem;

– kontrola poziomu limitów zaangażowania.

W innym układzie klasyfikacyjnym działania te dotyczą:

1) pojedynczego kredytu (ryzyka indywidualnej umowy kredytowej),

2) łącznego zaangażowania kredytowego (ryzyka portfela kredytowego).

Punktem wyjścia do działań i mechanizmów związanych z redukcją portfela kredytowego w banku jest ustalana przez radę i zarząd strategia ogólna banku oraz jego polityka kredytowa w okresie trzyletnim.

Plan strategiczny banku formułuje cele strategiczne i sposoby ich realizacji.

W polityce kredytowej banku określa się natomiast skale:⁸⁸

– przyrostu kredytów w odniesieniu do kredytów gospodarczych i kredytów dla ludności;

– zaangażowania środków banku w papiery wartościowe;

– zaangażowania banku w bezpośrednie inwestycje kapitałowe;

– lokowania środków na rynku międzybankowym.

Syntetycznym celem polityki kredytowej banku jest znacząca poprawa jakości portfela kredytowego, m.in. poprzez uruchomienie wspomnianych wcześniej działań i mechanizmów redukcji ryzyka kredytowego tak w odniesieniu do indywidualnej umowy kredytowej, jak i całego portfela kredytowego.

Prowadzone działania w zakresie redukcji indywidualnego ryzyka kredytowego nawiązują do klasycznego już układu zarządzania ryzykiem, składającego się z następujących elementów:

– identyfikacji ryzyka,

– jego oszacowania,

– akceptacji i limitowania ryzyka,

– ochrony i zabezpieczenia się przed negatywnymi skutkami ryzyka,

– kontroli (monitorowania) ryzyka,

– pokrywania kosztów ryzyka (finansowania),

– zastosowania działań doraźnych lub ostatecznych (restrukturyzacja kredytu, windykacja).

Trzy pierwsze bezpośrednio dotyczą zdolności kredytowej, która determinuje wiele innych pociągnięć decyzyjnych banku komercyjnego.

4.3. Tworzenie rezerw celowych

Jednym z elementów systemu ograniczania ryzyka jest tworzenie rezerw celowych na należności bankowe obciążone ryzykiem kredytowym. Praktycznie w każdym systemie bankowym funkcjonują rozwiązania obligujące banki komercyjne do równoważenia ryzyka oraz zagrożenia spłaty przez dłużnika wierzytelności bankowych adekwatnymi rezerwami, które zwykle mają następujące formy:⁸⁹

– rezerw ogólnych,

– rezerw celowych.

Pierwszy typ rezerw tworzony jest zwykle na nie zidentyfikowane ryzyka w działalności banku, przy czym ich gromadzenie nie musi mieć trybu obligatoryjnego. Biorąc jednak pod uwagę zakres i intensywność zagrożeń w normalnej działalności banku, ich funkcjonowanie jest bez wątpienia pożądane, ponieważ skutecznie chronią interes deponentów oraz utrwalaj ą zaufanie do wypłacalności banku.

Rezerwy celowe są natomiast istotnym elementem systemu ewidencji księgowej, w której zgodnie z zasadą ostrożnej wyceny chodzi o uchwycenie najbardziej zbliżonej do realnej wartości aktywu, jakim jest należność kredytowa. Najważniejszym komponentem tej wyceny jest klasyfikacja należności stosownie do ich wymiaru nominalnego skorygowanego o ryzyko ich zwrotu bankowi. Sam sposób klasyfikacji należności, odpowiednio do ciążącego na nich ryzyka, oraz skala tworzonych rezerw celowych, które w sposób pośredni lub bezpośredni są pokrywane z wypracowanego przez bank zysku, nie są jednolicie uregulowane w systemach bankowych. Banki w krajach o ustabilizowanej gospodarce są w dużej mierze autonomiczne pod tym względem, stosując własną politykę dywersyfikacji portfela kredytowego pod kątem klasyfikacji jego jakości oraz amortyzowania prawdopodobnych strat z tytułu niewypłacalności dłużników. Konstruowanie systemu rezerw celowych mających pokrywać ewentualne straty banków w pozostałych krajach jest zwykle traktowane przez nadzór bankowy jako regulacja obligatoryjna z dodatkowymi elementami uniwersalnego, jednolicie interpretowanego algorytmu klasyfikowania należności kredytowych. Przykładem mogą być tu regulacje obowiązujące w tym zakresie w Polsce.

Szacując ryzyko kredytowe na drodze klasyfikowania należności kredytowych (z wyłączeniem należności od skarbu państwa oraz od osób prywatnych na cele nie związane z działalnością gospodarczą), banki wykorzystują dwa niezależne kryteria (wystąpienie określonej sytuacji obliguje bank do zakwalifikowania należności do odpowiedniej klasy):

– terminowość regulowania kapitału lub odsetek,

–sytuacje ekonomiczno-finansową dłużnika.

Pierwsze kryterium ma charakter stricte wymierny – jest to kryterium czasu, a ściślej biorąc opóźnień w regulowaniu należności bankowych. Drugie kryterium, mimo pewnych rygorów ze strony nadzoru bankowego, może być stosowane z pewną dozą uznaniowości. Każdy, bank stosuje w tym względzie własną procedurę szacowania ryzyka.

Ocena sytuacji ekonomiczno-fmansowej jest dokonywana za pośrednictwem mierników:

– ilościowych (rentowność, zyskowność kapitału, płynność finansowa, sprawność zarządzania),

– jakościowych (jakość zarządzania, uzależnienie od rynku, zależność od dostawców/odbiorców, dotacji rządowych, zamówień rządowych).

Od 1 stycznia 2002 r., zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 10 grudnia 2001 roku., banki tworzą rezerwy na ryzyko związane z ich działalnością, w odniesieniu do ekspozycji kredytowych zaklasyfikowanych do:

1) kategorii „normalne” – w zakresie pożyczek i kredytów konsumpcyjnych,

2) kategorii „pod obserwacją”,

3) grupy „zagrożone” – w tym do kategorii „poniżej standardu”, „wątpliwe”, lub „stracone”.

Obowiązek tworzenia rezerw celowych nie dotyczy niewykorzystanych kwot kredytów w przypadku, gdy postanowienia umowy kredytowej:

– gwarantują bankowi swobodę w podjęciu decyzji o uruchomieniu środków w ramach każdej kolejnej transzy, lub

– uzależniają uruchomienie środków w ramach każdej kolejnej transzy od terminowej obsługi już wykorzystanej części i nie budzącej obaw sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika, w przypadku gdy wymagane jest stosowanie tego kryterium, lub

– uzależniają uruchomienie środków w ramach każdej kolejnej transzy od złożenia zabezpieczeń, umożliwiających pomniejszenie podstawy tworzenia rezerw celowych o kwotę odpowiadającą uruchamianej transzy.

Podstawę tworzenia rezerw celowych na ryzyko związane z ekspozycjami kredytowymi, zakwalifikowanymi ,do kategorii „pod obserwacją” lub grupy „zagrożone” można pomniejszyć o wartość zabezpieczeń umożliwiających prezentację ekspozycji kredytowej jako ekspozycji kredytowej z zabezpieczonym albo ograniczonym ryzykiem.

Kwota, o którą można pomniejszyć podstawę tworzenia rezerw celowych, w przypadku zabezpieczeń w postaci:

1) hipoteki – nie może być wyższa niż wysokość dokonanego wpisu do księgi wieczystej oraz:

– 50% wartości ustalonej na podstawie wyceny rzeczoznawcy -pomniejszonej o powstałe wcześniej obciążenia, jeżeli nie uwzględnia tego wycena rzeczoznawcy, lub

– 60% bankowo-hipotecznej wartości nieruchomości, ustalonej przy odpowiednim zastosowaniu art. 22 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych⁹⁰,

2) przeniesienia prawa własności rzeczy ruchomej – nie może być wyższa niż 50% wartości sprzedaży netto danej rzeczy ruchomej i 50% pierwotnej wysokości zabezpieczanej kwoty,

3) przeniesienia prawa własności papierów wartościowych, z wyjątkiem emitowanych przez Skarb Państwa, Narodowy Bank Polski, banki centralne lub rządy krajów będących członkiem Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju oraz inne banki – nie może być wyższa niż 50% ich wartości godziwej,

4) zastawu na statku morskim lub powietrznym – nie może być wyższa niż 50% wyceny rzeczoznawcy i 50% pierwotnej wysokości zabezpieczanej kwoty,

5) zastawu rejestrowego na prawach z papierów wartościowych, o których mowa w pkt 3 – nie może być wyższa niż 50% ich wartości godziwej,

6) zastawu rejestrowego na rzeczy ruchomej – nie może być wyższa niż 50% wartości sprzedaży netto danej rzeczy ruchomej i 50% pierwotnej wysokości zabezpieczanej kwoty.

Rezerwy celowe na ryzyko związane z ekspozycjami kredytowymi, stanowiącymi należności z tytułu pożyczek i kredytów konsumpcyjnych, tworzy się w wysokości co najmniej wymaganego poziomu rezerw, stanowiącego 1,5% podstawy tworzenia rezerw celowych.

Rezerwy celowe na ryzyko związane z ekspozycjami kredytowymi tworzy się na podstawie indywidualnej oceny ryzyka obciążającego daną ekspozycję, jednak w wysokości co najmniej wymaganego poziomu rezerw, stanowiącego:

1) 1,5% podstawy tworzenia rezerw celowych – w przypadku kategorii „pod obserwacją”,

2) 20% podstawy tworzenia rezerw celowych – w przypadku kategorii „poniżej standardu”,

3) 50% podstawy tworzenia rezerw celowych – w przypadku kategorii „wątpliwe”,

4) 100% podstawy tworzenia rezerw celowych – w przypadku kategorii „stracone”.

Rezerwy celowe tworzy się, aktualizuje co do wysokości oraz rozwiązuje najpóźniej w ostatnim dniu miesiąca kończącego kwartał, w którym dokonano przeglądu i klasyfikacji.

4.4. Monitoring portfela kredytowego

Zarządzanie portfelem kredytowym wymaga zapewnienia szybkiej i pełnej informacji o jego bieżącym stanie, zmianach i tendencjach rozwojowych. Nieodzownym elementem systemu informacyjnego jest uruchomienie w banku procedur badania kredytów – monitoringu kredytowego w toku ich funkcjonowania.⁹¹

Monitoring kredytowy jest to system bieżącej i systemowej weryfikacji zdolności kredytowej klienta oraz zabezpieczeń prawnych w toku funkcjonowania kredytu. Podstawowym celem tego monitoringu jest systematyczne analizowanie poszczególnych umów kredytowych, a także struktury jakościowej portfela kredytowego na szczeblu oddziału i całego banku.⁹²

Zadania banku w zakresie uruchomienia m.in. procedur monitoringu kredytowego wynikają z:

– zewnętrznych regulacji ustawowych;

– regulacji wewnętrznych, przyjętych w danym banku.

Regulacje ustawowe są związane z normami dotyczącymi kształtowania się na poziomie całego banku:

– współczynnika wypłacalności banku;

– obligatoryjnych rezerw celowych na wierzytelności bankowe obciążone ryzykiem;

– koncentracji zaangażowania kredytowego;

– poziomu zadłużenia większych kredytobiorców. Stosowane przez bank wewnętrzne procedury monitoringu, uruchamiane na poziomie oddziałów i centrali, dotyczą:

– bieżącej oceny zdolności kredytowej według własnych kryteriów;

– badania terminowości obsługi zadłużenia przez poszczególnych kredytobiorców;

– badania i aktualizacji realnej wartości przyjętych zabezpieczeń;

– badania stopnia koncentracji kredytów w oddziałach i w całym banku;

– analizy w centrali okresowej zbiorczej sprawozdawczości kredytowej oddziałów.

Chodzi więc tu o procedury monitoringowe tak poszczególnych kredytów, jak i całego portfela kredytowego. W ten sposób realizowane są dwie funkcje monitoringu: informacyjna i zabezpieczeniowa.

Funkcja informacyjna, odnosząca się do monitoringu całego portfela kredytowego, umożliwia okresowe dostarczanie jednostkom zarządzającym portfelem informacji o:⁹³

– elementach składowych portfela (podział kredytów według: rodzajów, wartości poszczególnych kredytów, branż, regionów, sektorów własnościowych, klas ryzyka, zabezpieczeń prawnych itp.);

– rozwoju działalności kredytowej w okresie porównawczym (zmiany w klasach ryzyka, rodzajach zabezpieczeń, sektorach itp.).

Monitoring poszczególnych umów kredytowych pozwala z kolei na dostarczenie informacji o niekorzystnych odchyleniach faktycznego przebiegu procesu kredytowania od założeń, co przy systematyczności działań w tym względzie, daje podstawy do jakościowej poprawy decyzji kredytowych.

Ważnym aspektem monitoringu jest jego funkcja zabezpieczająca, sprowadzająca się do działań zapobiegawczych oraz eliminowania następstw aktywnego ryzyka kredytowego. Potencjalnym stratom zapobiega możliwie wczesne rozpoznanie przyczyn i istoty odchyleń w przebiegu procesu kredytowania. Służy ono zastosowaniu środków zapobiegawczych w ramach procedur mających skorygować owe niekorzystne odchylenia.

Procedury monitoringu kredytowego obejmują zarówno obszar kredytów w sytuacji regularnej (kredyty normalne), jak i w sytuacji nieregularnej (kredyty poniżej standardu, wątpliwe, stracone).

Każde zaangażowanie kredytowe musi podlegać okresowej weryfikacji na podstawie, której dokonuje się wyboru:

– co szczególnie monitorować?

– jakie kryteria należy zastosować?

Obszar monitoringu obejmuje wszystkie kredyty. Monitoring dotyczy systematycznej obserwacji rozwoju lub zmian w czterech zakresach:⁹⁴

– przedsiębiorcy (personalna zdolność kredytowa);

– firmy (ekonomiczna zdolność kredytowa);

– warunków kredytowania;

Na podstawie analizy zmian w wymienionych obszarach otrzymuje się sygnały (wskaźniki) wczesnego ostrzegania, np. o przyczynach niewypłacalności klienta, zagrożeniach w sferze rynku, zasilaniu finansowym.

Tryb monitorowania kredytów powinien być dostosowany do typu i obszaru monitoringu oraz skali ryzyka kredytowego. Zazwyczaj wykorzystuje się dwa tryby monitoringu:

1. Zindywidualizowany, dostosowany do klientów:

– o znacznym zaangażowaniu kredytowym;

– obciążonych dużym ryzykiem kredytowym;

– wnioskujących w toku kredytowania o zmianę warunków kredytowania;

– nie spłacających długu;

– o pogarszającym się standingu finansowym.

2. Automatyczny (rutynowy), przy zastosowaniu technik komputerowych dla pozostałych klientów, tj. o mniejszym zaangażowaniu kredytowym, ograniczonym ryzyku kredytowym, rzetelnie wywiązujących się z umów kredytowych. Dotyczy on wszystkich podmiotów gospodarczych prowadzących pełną księgowość handlową. Do celów monitoringu rutynowego program musi uwzględniać m.in. informacje dotyczące operacji na rachunku bieżącym: stanów na koniec okresu badań, przeciętnych sald, najniższych i najwyższych, przekroczeń debetowych w dniach, obrotów wekslowych, czekowych. Automatyczny (komputerowy) system wczesnego ostrzegania ma następujące zalety:⁹⁵

– zapewnia bardzo dobry przegląd rozwoju gospodarki kredytobiorcy, prowadzenia jego finansów (przegląd operacji na kontach);

– tendencje w zakresie obrotów w relacji do przekroczeń sald debetowych stanowią podstawę weryfikacji ocen zdolności kredytowej;

– pogłębia znajomość klienta, także tego – w opinii banku – bezproblemowego;

– w przypadku pojawienia się błędnych symptomów stwarza sygnał do pogłębionego, zindywidualizowanego monitoringu klienta;

– kierownictwo banku ma przegląd decyzji kredytowych swoich inspektorów, co daje podstawy do jakościowej oceny ich pracy.

Rutynowy tryb monitoringu, przebiegający na szczeblu inspektora kredytowego oddziału, powinien być realizowany w przedziale miesięcznym, dostosowanym do napływania informacji od klienta.

Niezależnie od trybu monitorowania, raz w roku inspektor przeprowadza osobistą rozmowę z klientem, połączoną z lustracją firmy. Coroczna rozmowa handlowa z klientem jest nieodłącznym elementem monitoringu i obejmuje:

– omówienie bilansu i rachunku wyników;

– analizę mocnych i słabych stron klienta;

– przegląd stanu finansów (obroty na rachunkach, spłata długu).

Rozmowa z klientem zawiera aspekty rynkowe (funkcja doradcza) i aspekty monitorowania (funkcja informacyjno-kontrolna).

Usystematyzowanie i sformalizowanie procedury monitoringu kredytowego powinny umożliwić w miarę obiektywną i pełną ocenę obszarów ryzyka w zaangażowaniu kredytowym pojedynczego klienta oraz całego portfela kredytowego. Konieczne jest tu określenie zakresów odpowiedzialności i ich umiejscowienie organizacyjne. Chodzi o podział kompetencji monitoringowych między oddział i centralę, o określenie zasad współdziałania zespołów monitoringu wewnątrz centrali, a także o podział zadań i funkcji na różnych stanowiskach bankowych.

Model organizacji monitoringu większego banku, o rozbudowanej sieci oddziałów, musi uwzględniać zaangażowanie do tego celu różnych jednostek organizacyjnych i instancji decyzyjnych. Na szczeblu oddziałów są to: inspektor kredytowy, naczelnik (naczelnicy) wydziału (wydziałów), komisje kredytowe, dyrektor oddziału. Na szczeblu centrali są to odpowiednio: specjaliści lub zespół ds. monitoringu kredytowego określonego obszaru lub jednostki organizacyjnej, dyrektor departamentu kredytów, komitet kredytowy banku, dyrektor zarządu banku, zarząd banku.

Inspektor kredytowy odgrywa kluczową rolę w systemie monitoringu. Zajmuje on stanowisko bezpośredniego obserwatora zmieniających się, specyficznych dla danego kredytobiorcy zjawisk. Ich interpretacja wymaga utrzymania systematycznych, bieżących kontaktów z klientem w celu oceny jego sytuacji osobistej (zdolności personalnej) i ekonomiczno-finansowej (zdolności ekonomicznej). Oprócz informacji wymiernych (ilościowych), dotyczących np. intensywności rozliczeń, obrotów zadłużenia, dysponuje on bogatą jakościową i nie rejestrowaną informacją, pozyskiwaną poprzez osobiste obserwacje w kontaktach z klientem (rozmowy coroczne, negocjacje warunków umów, inspekcje itp.). Inspektor kredytowy występuje tu w podwójnej roli:

– jako użytkownik komputerowego systemu wczesnego ostrzegania;

– jako twórca systemu, dostarczający aktualnych, rzetelnych danych do bazy informacyjnej o kliencie i swoim portfelu.

Przeprowadza on okresowo monitoring w trybie automatycznym i zindywidualizowanym:

– poszczególnych umów kredytowych obsługiwanego klienta (dotyczy to także kredytów przekraczających kompetencje kredytowe oddziału);

– portfela cząstkowego obsługiwanych przez siebie klientów.

Comiesięczny przegląd poszczególnych umów kredytowych odbywa się pod kątem:⁹⁶

– aktualności dokumentów bilansowych, sald na rachunku bankowym, kredytowym; w celu zapobieżenia dezaktualizacji dane powinny być bieżąco gromadzone;

– obserwacji rozwoju sytuacji kredytobiorcy pod kątem pojawiania się tzw. sygnałów wczesnego ostrzegania w zakresie czterech wymienionych wcześniej zakresów monitoringu (przedsiębiorca, firma, warunki kredytowania, zabezpieczenia kredytowe).

Bezwzględnie koniecznym wymogiem monitoringu na rym szczeblu decyzyjnym jest systematyczne sporządzanie syntetycznych, pisemnych notatek, pozostających w dokumentacji kredytobiorcy (kierunki zmian: poprawa, pogorszenie, przyczyny).

Zestawienie bieżąco monitorowanych umów kredytowych tworzy portfel kredytowy inspektora (portfel cząstkowy oddziału) i co miesiąc podlega przeglądowi przez kierownika wydziału kredytowego. Portfel cząstkowy inspektora musi odnotowywać zmiany pozytywne i negatywne w porównawczej perspektywie czasowej w zakresie:

– oceny zdolności kredytowej klienta według metodyki przyjętej w danym banku;

– klasyfikacji należności z tytułu udzielonych kredytów i gwarancji (normalne, poniżej standardu, wątpliwe, stracone lub według wewnętrznej klasyfikacji banku);

–utworzonych rezerw celowych;

–realnej wartości zabezpieczeń w relacji do stanu zadłużenia portfela.

Zatwierdzone portfele cząstkowe inspektorów kredytowych tworzą portfel kredytowy oddziału, który jest monitorowany na szczeblu centrali baku.

Komórka informatyczno-wspierająca w centrali systematyzuje raporty oceny portfeli oddziałów, tworząc portfel kredytowy banku.

Oprócz oddziału, jako bezpośredniego stanowiska obserwacji rynku oraz klienta, w procesie informacyjnym bardzo istotną rolę odgrywa wewnątrzbankowa wywiadownia gospodarcza w centrali. Pozyskiwane przez nią informacje pochodzą z zewnętrznych i różnorodnych źródeł oraz są przez nią przygotowywane, przetwarzane, kierowane do użytkowników i archiwizowane.

Wywiadownia zajmuje się zbieraniem i weryfikowaniem materiału informacyjnego dotyczącego działalności kredytowej, co pozwala na okresową ocenę zmian danych z firmy i ich interpretację z punktu widzenia kształtowania się wypłacalności kredytobiorcy. Gromadzenie informacji dokonywane jest w dwóch formach: niezależnie od zapytań ofertowych; stosownie do zapytań (np. odnośnie do oceny wypłacalności konkretnej firmy).

Dla systemu wczesnego ostrzegania podstawowe znaczenie ma pierwsza kategoria informacji. Wywiadownia korzysta w tym zakresie z następujących źródeł:⁹⁷

– komunikatów o niewypłacalności podmiotów gospodarczych;

– zawiadomień o protestach weksli;

– bankowych i handlowych systemów informacyjnych. Wszelkie informacje przydatne dla monitoringu kredytowego, zwłaszcza negatywne, są kierowane do oddziałów.

4.5. Prawne formy zabezpieczenia kredytu

Każdy kredyt udzielony przez bank jest obciążony ryzykiem jego niezwrócenia. Podejmując działania zmierzające do minimalizacji ryzyka kredytowego, banki udzielają kredytów tylko klientom posiadającym zdolność kredytową. Podstawą zabezpieczenia interesów banku jest dobra sytuacja ekonomiczno-finansowa kredytobiorcy, jednakże nawet przy najlepszych metodach oceny klienta trudno jest przewidzieć, czy sytuacja ta nie ulegnie pogorszeniu. Nawet solidna firma o dobrych fundamentach i wysokiej zdolności płatniczej może w wyniku splotu różnorodnych czynników, zwłaszcza w obliczu niestabilnych warunków gospodarowania, utracić zdolność płatniczą. Jest to dla banku wystarczający argument do żądania od kredytobiorców dodatkowych zabezpieczeń, będących instrumentem zaspokojenia roszczeń, w przypadku utraty zdolności klienta do spłaty kredytu. Zabezpieczenia służą bankom do odzyskania przyznanych kredytobiorcom środków pieniężnych wraz z odsetkami w przypadku zaprzestania spłat kredytu.⁹⁸

Zabezpieczenia można podzielić na mające charakter materialny lub prawny. Zabezpieczenie materialne polega na przekazaniu bankowi w zamian za uzyskany kredyt ekwiwalentnej sumy pieniężnej lub innych praw majątkowych. Zabezpieczeniem tym jest posiadany przez kredytobiorcę majątek, którego łatwe upłynnienie zapewnia bankowi możliwość szybkiego wycofania udzielonego kredytu. Zabezpieczenie może mieć formą kaucji, blokady środków pieniężnych na rachunkach bankowych, przewłaszczenia rzeczy ruchomych. W przypadku tych zabezpieczeń ryzyko kredytowe nie zostaje przeniesione na osobę trzecią, a na określone wartości materialne będące w posiadaniu kredytobiorcy.

Zabezpieczenie prawne ma natomiast na celu uzyskanie przez bank możliwości ściągnięcia swoich wierzytelności od osób trzecich (np. poręczycieli) lub zapewnienie bankowi uprzywilejowanej pozycji w stosunku do innych wierzycieli przy dochodzeniu roszczeń z majątku kredytobiorcy (np. poręczenie wekslowe, poręczenie według prawa cywilnego, przelew wierzytelności, hipoteka, zastaw).

Najbardziej znanym podziałem prawnych zabezpieczeń kredytów, jest wyodrębnienie dwóch rozłącznych grup: osobistych i rzeczowych. Zabezpieczenie osobiste charakteryzuje się odpowiedzialnością osobistą (cywilną) osoby dającej zabezpieczenie, a więc całym jej majątkiem. Natomiast zabezpieczenie rzeczowe ogranicza odpowiedzialność osoby dającej zabezpieczenie do poszczególnych składników jej majątku. Podział ten opiera się wyłącznie na kryterium przedmiotowym (przedmiotu odpowiedzialności dłużnika).

Do zabezpieczeń osobistych należą:

1) poręczenie według prawa cywilnego,⁹⁹

2) weksel własny in blanco,¹⁰⁰

3) poręczenie wekslowe (awal),

4) gwarancja bankowa,¹⁰¹

5) przelew wierzytelności na zabezpieczenie,

6) przystąpienie do długu kredytowego,

7) pełnomocnictwo,

8) ubezpieczenie kredytu.

Do zabezpieczeń rzeczowych należą:

1) zastaw ogólny,

2) zastaw rejestrowy,¹⁰²

3) zastaw na prawach według Kodeksu cywilnego,

4) przewłaszczenie na zabezpieczenie,

5) kaucja,

6) blokada środków na rachunku bankowym,¹⁰³

7) hipoteka.

Bank może stosować kilka form zabezpieczenia jednocześnie, a jeżeli część kredytu została już spłacona, może zwolnić niektóre z nich, jeśli pozostałe zabezpieczają jego interes. Realna wartość zabezpieczenia przewyższa z reguły wysokość kredytu, gdyż wartość ta ulega wahaniom, musi również pokrywać koszty egzekucji.

Formę zabezpieczenia ustala się podczas negocjacji między bankiem i kredytobiorcą, a do najważniejszych czynników branych pod uwagę przez bank należą:

– rodzaj i wysokość kredytu;

– termin i sposób spłaty;

– znajomość kredytobiorcy (dotyczy to głównie przedsiębiorstw) i określenie stopnia jego rzetelności;

– sytuacja ekonomiczno-finansowa klienta i związane z nią ryzyko;

– status prawny kredytobiorcy;

– cechy danego zabezpieczenia, możliwość jego realnej kontroli oraz dochodzenia roszczeń w odniesieniu do określonej jego formy;

– wielkość zabezpieczeń i różnorodność ich form;

– przewidywany nakład pracy banku oraz koszt zabezpieczenia,

– możliwość uwzględnienia danego rodzaju zabezpieczenia przy tworzeniu rezerw celowych;

– zobowiązania finansowe kredytobiorcy.

Przyjęcie zabezpieczenia od kredytobiorcy wcale nie gwarantuje, że dzięki niemu cała kwota kredytu wraz z odsetkami i prowizją zostanie odzyskana. Nie ma, bowiem „zabezpieczeń idealnych”, jednak literatura wyróżnia cechy, którymi powinno charakteryzować się dobre zabezpieczenie:

– płynność zabezpieczenia, czyli łatwość zbycia na wolnym rynku;

– stosunkowo prosta konstrukcja prawna;

– fakt zarejestrowania w przypadku zabezpieczeń rzeczowych;

– wartość i łatwość wyceny;

– zewnętrzny charakter zabezpieczenia; oznacza to, że zabezpieczenie dostarczane jest przez osobę trzecią, przez co jego wartość staje się niezależna od losów kredytobiorcy;

– łatwe do obciążenia i niezbyt kosztowne.

Moment ustanowienia zabezpieczeń powinien być dostosowany do terminu podpisania umowy. Może być ono ustanowione przed udzieleniem, a także w czasie korzystania z kredytu, gdy jego spłata, według oceny banku, jest zagrożona z istotnych powodów, np. utraty majątku kredytobiorcy.

Zabezpieczenie może być ustanowione zarówno przez kredytobiorcę, jak i przez osobę trzecią. W przypadku ustanowienia kilku form zabezpieczenia jednocześnie, o kolejności i zakresie realizacji poszczególnych zabezpieczeń decyduje bank (wierzyciel).

ROZDZIAŁ 5

ANALIZA I OCENA RYZYKA KREDYTOWEGO

W DZIAŁALNOŚCI WYBRANYCH BANKÓW POLSKICH

5.1. Ocena zdolności kredytowej – pojęcie, kryteria i zakres

Podstawowym sposobem kontroli ryzyka i zabezpieczenia się przed jego negatywnymi skutkami jest wszechstronna ocena zdolności kredytowej podmiotu gospodarczego. Banki komercyjne w toku swej wieloletniej praktyki wypracowały zróżnicowane metody analizy zdolności kredytowej. Nie ma jednak jednolitego wzorca interpretującego zakres oceny zdolności kredytowej.

Najczęściej wyróżnia się dwie podstawowe kategorie zdolności kredytowej:

– zdolność kredytowa pod względem formalnoprawnym;

– zdolność kredytowa pod względem merytorycznym.

Pierwsza kategoria oznacza zdolność klientów (osoby fizyczne i prawne) do podejmowania czynności prawnych, również do zawierania umów kredytowych.

Zdolność kredytowa pod względem merytorycznym, jest pojęciem bardziej złożonym, zawiera dwa podstawowe aspekty oceny:¹⁰⁴

– personalny;

– ekonomiczny.

Na ocenę wiarygodności ekonomicznej z personalnego punktu widzenia składa się badanie elementów determinujących zaufanie do osoby kredytobiorcy: charakter, stan rodzinny, stan majątkowy, reputacja, kwalifikacje zawodowe, praktyka, zdolności menedżerskie; jak również ocena etyczno-moralna, solidność i odpowiedzialność osobista kredytobiorcy za interesy prowadzonej firmy.

Zaś ekonomiczne aspekty oceny merytorycznej zdolności kredytowej sprowadzają się do analizy zobiektywizowanych elementów charakteryzujących dotychczasową i perspektywiczną sytuację ekonomiczno-finansową kredytobiorcy oraz jakość zabezpieczeń prawnych kredytu. Obecnie analiza ta opiera się na systemie standaryzowanych wskaźników rentowności, płynności finansowej, sprawności i zadłużenia.

Wymienione powyżej dwie grupy czynników, nie są równoważne. W odniesieniu do kredytów konsumpcyjnych dominuje aspekt personalny oceny merytorycznej, zaś w obrębie kredytów na działalność gospodarczą przedsiębiorstw aspekt ekonomiczny.

W anglosaskiej bankowości praktyka wykorzystuje najczęściej tzw. 5C kredytobiorcy, tj. pięć kryteriów podlegających oszacowaniu podczas badania ryzyka kredytowego. Mają one równoważne znaczenie. Są to¹⁰⁵:

1. Character – charakter, osobowość kredytobiorcy;

2. Capacity – zdolności menedżerskie;

3. Collateral – zabezpieczenie spłaty kredytu;

4. Capital – kapitał własny;

5. Conditions – kondycja finansowa i ekonomiczne uwarunkowania działalności.

Banki zachodnie przy podejmowaniu decyzji kredytowych, wykorzystują kryteria oceny przedstawione w tabeli 1.

Tabela 1

Kryteria oceny zdolności kredytowej banków niemieckich

Rodzaje kryterium oceny	Waga kryterium (w %)
Analiza bilansu	26,7
Pozycja rynkowa przedsiębiorstwa	22,3
Zabezpieczenie kredytu (perspektywy rozwojowe branży)	21,0
Zdolności menedżerskie	11,6
Dotychczasowa współpraca z bankiem	9,5
System organizacji i kontroli w przedsiębiorstwie	6,4
Stosunki społeczne, sytuacja na rynku pracy	2,3
Pozostałe czynniki	0,2

Źródło: E. Priewasser: op.cit., s. 363, za: M. S. Wiatr, op.cit., s. 372.

Zakres ocen zależy też od rodzaju i źródła pozyskiwanych przez bank informacji o kredytobiorcy i uwarunkowaniach jego działalności. Do tego celu wykorzystuje się następujące dokumenty i dane liczbowe¹⁰⁶:

– ostatnie bilanse roczne oraz rachunki wyników;

– stan zadłużenia oraz bilans przejściowy w momencie przedkładania wniosku kredytowego;

– raporty biegłych księgowych oraz ekspertów;

– dokumenty uprawniające do prowadzenia działalności gospodarczej oraz wyciągi z rejestrów handlowych, ksiąg wieczystych, urzędowych spisów nieruchomości dla celów podatkowych itd.;

– dane dotyczące trendów w zakresie obrotów, pakietu zamówień, działalności inwestycyjnej;

– plany finansowe;

– zestaw możliwych do zaakceptowania zabezpieczeń kredytu.

Do podstawowych płaszczyzn odniesienia w analizie wskaźnikowej należy również ocena stanu koniunktury gospodarczej oraz perspektyw rozwojowych branży, do której należy kredytobiorca. Źródłem informacji są tu okresowe raporty opracowane przez duże instytucje kredytowe lub związki banków. Bardzo użyteczne w tym względzie są też analizy koniunktury i sytuacji w poszczególnych branżach, dokonywane przez izby gospodarcze czy instytuty badań ekonomicznych.

Do podstawowych zagadnień należy prognoza trendów gospodarczych badanej jednostki. Zachodnie instytuty badania koniunktur gospodarczych, na podstawie porówna ń tempa wzrostu określonej branży z tempem wzrostu produktu krajowego brutto, klasyfikują branże w 3 grupy: branże o tendencjach rozwojowych (np. elektrotechnika), stagnacyjnych (np. przemysł papierniczy), regresywnych (np. przemysł budowy statków). W każdej branży istnieją typowe dla niej poziomy wskaźników, służące jako punkt odniesienia dla porównań sytuacji ekonomiczno-finansowej poszczególnych kredytobiorców oraz odchyleń od standardu właściwego dla branży. Tego rodzaju klasyfikacja gospodarki narodowej ma postać, Europejskiej Klasyfikacji Działalności (EKD) wykorzystywanej w Polsce już od 1994 r.

Z doświadczeń banków krajów zachodnich w odniesieniu do przedsiębiorstw-kredytobiorców wynika, iż najważniejszym kryterium decyzyjnym jest kompleksowa analiza wskaźnikowa bilansu: wskaźników rentowności, cash-flow, stopnia zadłużenia i płynności finansowej. Są to więc elementy składowe ekonomicznej zdolności kredytowej. Wchodzą tu w grę:

– ocena statyczna, opiera się na bieżącej i przyszłej sytuacji ekonomiczno-finansowej;

– ocena dynamiczna, odnosi się do perspektyw ekonomicznych.

Ocena statyczna może być zweryfikowana na podstawie zatwierdzonej sprawozdawczości finansowej, natomiast przy ocenie dynamicznej konieczne jest posługiwanie się zestawieniami finansowymi zawartymi w biznesplanie kredytobiorcy.

Pełna ocena ekonomiczna zdolności kredytowej – w przekroju statycznym i dynamicznym, z wykorzystaniem analizy wskaźnikowej oraz analizy czynników nie w pełni mierzalnych dokonywana jest – zazwyczaj w odniesieniu do zindywidualizowanych, znaczących wielkości środków kredytowych.

5.2. Ocena zdolności kredytowej wybranych banków

Z danych statystycznych dotyczących systemu bankowego wynika, że jednym ze źródeł upadłości banków jest nieefektywne zarządzanie aktywami, a w szczególności zła, nieumiejętna gospodarka kredytowa, niesprawne procedury kredytowe oraz nieprzestrzeganie norm kredytowych.¹⁰⁷

Ocena ryzyka kredytowego w bankach polskich wynika z regulacji zewnętrznych, określanych na podstawie aktów ustawowych i zarządzenia prezesa NBP. Poniżej zaprezentuję analizę systemu oceny zdolności kredytowej, na przykładzie trzech największych polskich banków komercyjnych: Pekao SA, PKO BP i PBK SA.

5.2.1. Ocena zdolności kredytowej Pekao SA

r

Bank Pekao SA w regulacjach prawnych dotyczących działalności kredytowej używa pojęcia syntetyczna ocena ryzyka kredytowego (SORK), które stanowi podstawę określenia: – zakresu kompetencji kredytowych, – rezerw celowych na ryzyko kredytowe, – skali ryzyka odzyskania należności bankowych w trakcie trwania transakcji, – częstotliwości dokonywania inspekcji u klienta. W skład syntetycznej oceny ryzyka kredytowego wchodzą:

– syntetyczna ocena kondycji klienta,

– ocena ryzyka planowanej transakcji,

– ocena ryzyka funkcjonującej transakcji.

Stosuje się zróżnicowane sposoby SORK w zakresie działalności gospodarczej, odpowiednio do zakresu bazy informacyjnej kredytobiorcy.

Przedstawiona przeze mnie charakterystyka syntetycznej oceny ryzyka kredytowego dotyczy podmiotów gospodarczych prowadzących pełną sprawozdawczość. Syntetyczna ocena kondycji kredytobiorcy składa się z dwóch części:

– oceny jakościowej,

– oceny ilościowej.

Na ocenę jakościową składa się 13 punktowo wycenionych kryteriów odnoszących się do charakterystyki firmy i jej tendencji rozwojowych (6 kryteriów) oraz charakterystyki zarządzających firmą i stosunków z bankiem (7 kryteriów). Przy ocenie klienci prowadzący już działalność gospodarczą mogą uzyskać od -60 do +50 punktów, a klienci rozpoczynający działalność gospodarczą – od -55 do +35 punktów.

W skład charakterystyki firmy i jej rozwoju wchodzą:

1. Historia firmy (do 5 pkt).

2. Ogólne wrażenie z oglądu firmy (od -2 do 5 pkt): jakość prowadzenia dokumentacji księgowej, stan i poziom techniczny wyposażenia, skala wykorzystania zdolności produkcyjnych, stan sanitarny, przedsiębiorczość, operatywność kadry zarządzającej.

3. Tytuły egzekucyjne (od O do -3 pkt): tytuły egzekucyjne: skarbowe, w tym ZUS, podatki gminne oraz będące skutkiem nieterminowego regulowania zobowiązań lub dostaw dla kontrahentów.

4. Stadium rozwoju firmy (od 3 do -3 pkt): zwiększenie obrotów i zysku netto, rozszerzenie rynku zbytu, zróżnicowanie asortymentu produkcji, wejście do nowej branży działalności, wzrost wykorzystania potencjału wytwórczego, racjonalna gospodarka inwestycyjna.

5. Ocena biznes planu firmy (od 5 do -2 pkt); w przypadku braku planu (-5 pkt).

6. Poziom marketingu (od O do 5 pkt): analiza udziału w rynku krajowym, lokalnym lub miejscowości, sposób pozyskiwania odbiorców, dbałość o jakość produktu (usług) oraz opracowywanie i wdrażanie planów marketingowych.

Druga części oceny jakościowej kredytobiorcy skupia się na elementach charakteryzujących kadrę zarządzającą oraz stosunki z bankiem.

1. Doświadczenie zawodowe w branży (od O do 2 pkt).

2. Doświadczenie kadry w zarządzaniu firmą (od O do 3 pkt). Ocenie podlega okres pełnienia funkcji zarządzających w badanej firmie.

3. Opinia środowiska o kliencie (od 2 do -5 pkt). Opinie kierownictw dostawców, odbiorców, konkurentów kredytobiorcy oraz lokalnych władz samorządowych.

4. Jakość dokumentów klienta (od 5 do -5 pkt).

5. Wykonywanie zobowiązań wobec banku (od 5 do -10 pkt).

6. Wykonywanie zobowiązań wobec innych banków. Informacje o firmie zasięgniętych w innych bankach.

7. Wiarygodność udzielanych informacji (od 3 do -17 pkt).

Szczególna ocena obejmuje spójność w udzielanych informacjach.

Przy ocenie ilościowej wykorzystuje się siedem kryteriów o zróżnicowanych formułach obliczeń oraz wagach. Są to:

1. Wskaźnik ryzyka likwidacji (%) – udział kapitału własnego w finansowaniu aktywów.

2. Rentowność netto (%) – relacja zysku netto do kosztów działalności operacyjnej wraz z kosztami finansowymi.

3. Wskaźnik zdolności rozwoju (%) – relacja sumy zysku netto i amortyzacji do aktywów ogółem.

4. Stopa płynności – relacja aktywów bieżących i rozliczeń między okresowych <1 rok do pasywów bieżących i bieżącej raty kredytu długoterminowego.

5. Stopa wysokiej płynności – relacja należności krótkoterminowych, środków pieniężnych oraz krótkoterminowych papierów wartościowych do zobowiązań krótkoterminowych wraz z bieżącą ratą kredytu długoterminowego.

6. Rotacja aktywów – relacja przychodów do aktywów ogółem.

7. Udział kredytów przeterminowanych (%) – udział pożyczek i kredytów przeterminowanych powyżej l tygodnia w pożyczkach i kredytach ogółem.

W rezultacie przeprowadzonej punktowo syntetycznej oceny kondycji klienta stworzono 3 grupy i 7 podgrup ryzyka kredytowego.

1 grupa dobra (A)

A1 – powyżej 90 pkt

A2 – od 71-90 pkt

A3 – od 51-70 pkt

2 grupa średnia (B)

B1 – od 41-50 pkt

B2 – od 31-40 pkt

3 grupa wątpliwa (C)

C1 – od 21-30 pkt

C2 – poniżej 21 pkt.

Do oceny ryzyka planowanej transakcji są wykorzystywane następujące składniki oceny:

1) syntetyczna ocena kondycji klienta,

2) ocena ryzyka wynikającego z planowych działań gospodarczych opartych na prognostycznych zestawieniach bilansu, rachunku zysków i strat oraz rachunku przepływów pieniężnych,

3) ocena ryzyka wynikającego ze specyfiki transakcji,

4) ocena relacji skorygowanej wartości zabezpieczeń prawnych do wartości transakcji.

Pierwszy składnik oceny – syntetyczna ocena kondycji klienta pozwala na usytuowanie go w przedziale punktów od -5 do 100 i jest dokonywana wstępnie. Jest to sui generis ocena ex post, pozwalająca na oszacowanie dotychczasowej i przeszłej sytuacji ekonomiczno-finansowej firmy.

Pozostałe składniki oceny mają dać obraz sytuacji ekonomiczno-finansowej firmy ex ante, przy czym wykorzystuje się tu następujące kryteria:

1. Okres zaangażowania.

2. Struktura finansowania.

3. Wskaźnik pokrycia długu: minimalny poziom relacji zysku netto, amortyzacji oraz odsetek do obsługi długu (odsetek i rat kapitałowych). Graniczne przedziały wskaźnika wynoszą 1,3 – 1,8.

4. Wskaźnik zabezpieczeń: relacja skorygowanej wartości zabezpieczeń transakcji do wartości transakcji.

5. Wskaźnik zabezpieczeń płynnych: relacja skorygowanej wartości płynnych zabezpieczeń transakcji do wartości transakcji.

W ramach innych rodzajów ryzyka wyszczególniono 13 typów ryzyka związanego z realizacją planowanej transakcji: spadku popytu, obniżki ceny, wzrostu kosztów produkcji, opóźnień realizacji inwestycji, opóźnień w dochodzeniu do założonych zdolności wytwórczych lub sprzedaży, stopy procentowej, kursowe, ekologiczne, konkurencji, braku zakładanych źródeł finansowania, instytucjonalne, polityczne, technologiczne, inne. Końcowa ocena ryzyka planowanej transakcji jest sumą punktów za poszczególne, wymienione wyżej kryteria i pozwala na zaklasyfikowanie ryzyka banku do trzech grup:

1) grupa I – ryzyko niskie – powyżej 50 pkt

2) grupa II – ryzyko średnie – od 26-50 pkt

3) grupa III – ryzyko wysokie – poniżej 26 pkt

Niezależnie od punktacji jako ryzyko wysokie uznaje się sytuacje:

– świadomego zatajenia informacji niekorzystnych dla klienta,

– zadłużenia przeterminowanego,

– ujemnego skumulowanego salda gotówki w prognozach finansowych, l oszacowania jednego z rodzajów ryzyk innych na wartość 20 pkt (ryzyko bardzo duże).

Dokonana syntetyczna ocena kondycji klienta jest podstawą ustalenia jego kondycji ekonomiczno-finansowej. W ten przy ocenie zdolności kredytowej funkcjonują cztery kategorie ryzyka (identyczne z kryteriami Zarządzenia nr 3/94 oraz 8/99) oraz dziewięć klas ryzyka (oznaczonych od „A” do „K”). Kwalifikowanie do odpowiednich klas ryzyka jest wypadkową syntetycznej oceny kondycji klienta oraz stopnia zagrożenia terminowej spłaty należności bankowych. Dla kategorii transakcji w sytuacji normalnej i poniżej standardu charakterystyka klas jest następująca:

A – dobra syntetyczna ocena kondycji klienta,

B – średnia syntetyczna ocena kondycji klienta,

C – wątpliwa syntetyczna ocena klienta przy braku zagrożenia spłaty należności,

D – wątpliwa syntetyczna ocena klienta przy zagrożeniu terminowej spłaty należności.

W odniesieniu do pozostałych dwóch kategorii ryzyka, tj. w sytuacji wątpliwej i straconej funkcjonuje pięć klas ryzyka, które wskazują na sposób działania banku w stosunku do kredytobiorcy:

E – przewidywana restrukturyzacja zadłużenia,

F – przewidywana lub trwająca windykacja,

G – klient po restrukturyzacji – ma zdolność kredytową,

H – klient po restrukturyzacji – nie ma zdolności kredytowej,

K – przewidywane spisanie należności w straty banku.

5.2.2. Ocena zdolności kredytowej w PKO BP

W PKO BP rozróżnia się następujące rodzaje systemów oceny zdolności kredytowej podmiotów prowadzących działalność gospodarczą: przy udzielaniu kredytów obrotowych dla podmiotów prowadzących pełną księgowość handlową i uproszczoną rachunkowość oraz przy udzielaniu kredytów inwestycyjnych.

System oceny zdolności kredytowej w PKO BP SA obejmuje:

1) ocenę sytuacji formalnoprawnej firmy,

2) ocenę merytoryczną wniosku kredytowego.

Przy ocenie formalnoprawnej chodzi o ustalenie zdolności firmy do czynności prawnych, a szczególnie do zaciągania zobowiązań finansowych oraz zweryfikowanie informacji i dokumentów klienta pod względem formalnym i kompletności, ważności, autentyczności oraz zgodności ze stanem rzeczywistym.

Zaś przy ocenie merytorycznej jest ustalenie skali ekonomicznego zabezpieczenia spłaty kredytu, które jest zdeterminowane przez bieżącą i przyszłą sytuację ekonomiczno-finansową kredytobiorcy. Przebieg tej oceny jest następujący:

– nagromadzenie i weryfikacja informacji oraz dokumentów źródłowych, charakteryzujących sytuację ekonomiczno-finansową wnioskodawcy,

– analiza ekonomiczno-finansową firmy,

– punktacyjna ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej,

– ustalenie klasy ryzyka kredytowego,

– propozycje warunków kredytowania.

W ocenie działalności firmy wykorzystywanych jest osiem kryteriów: rentowność, płynność, sprawność działania, zadłużenie, pozycja firmy na rynku, charakterystyka branży, kwalifikacje kadry zarządzającej, wiarygodność firmy. Cztery pierwsze kryteria mają charakter mierzalny, pozostałe zaś są niewymierne w związku z tym odmienny jest sposób punktacji kryteriów obiektywnych i subiektywnych.

Analiza czynników ilościowych dokonywana jest dwufazowo jako: analiza wstępna i analiza, wskaźnikowa w trzech układach czasu:

– w przeszłości (2 ostatnie okresy obrachunkowe),

– bieżąco,

– w przyszłości (prognozy za okres kredytowania).

Wstępna analiza sprawozdań finansowych bada podstawowe zestawienia finansowe firmy oraz zagarnia dynamikę zmian. W końcowej części analizy merytorycznej stanowi ona podstawę dokonania korekt w ostatecznej ocenie ogólnej firmy (in plus i in minus). Badaniu podlegają m. in.:

1. W zakresie bilansu:

– dynamika sumy bilansowej i podstawowych pozycji bilansu,

– zmiany struktury aktywów i pasywów,

– jakość głównych składników aktywów,

– kapitał obrotowy netto oraz dynamika sprzedaży,

– prawidłowość finansowania aktywów,

– zapotrzebowanie na kredyt obrotowy;

2. W zakresie rachunku zysków i strat:

– wielkość, struktura oraz trendy zmian przychodów ze sprzedaży,

– główne determinanty wyniku finansowego firmy,

– kształtowanie się kosztów stałych i zmiennych, wartościowy próg rentowności;

3. W zakresie rachunku przepływów pieniężnych:

– wielkość i trendy zmian przepływów pieniężnych netto,

– struktura wpływów i wypływów,

– wpływ rodzajów działalności (operacyjna, finansowa, inwestycyjna) na tworzenie cashflow,

– struktura wpływów i wydatków w typowym okresie,

– harmonogram spłaty kredytu.

W toku analizy wskaźnikowej wykorzystuje się następujące 11 wskaźników, które oceniane są w podanych trzech przedziałach czasowych.

I. Rentowność (0-17 pkt)

1) wskaźnik rentowności sprzedaży (ROS) – relacja zysku lub straty netto do sprzedaży netto (0-7 pkt),

2) wskaźnik rentowności aktywów (ROA) – relacja zysku lub straty netto do aktywów (0-5 pkt),

3) wskaźnik rentowności kapitału (ROE) – relacja zysku lub straty

netto do kapitału własnego (0-5 pkt).

II. Płynność finansowa (0-14 pkt)

4) wskaźnik płynności bieżącej (CR) – relacja aktywów bieżących do pasywów bieżących (0-7 pkt),

5) wskaźnik płynności szybkiej (QR) – relacja aktywów bieżących pomniejszonych o zapasy do pasywów bieżących (0-7 pkt).

III. Sprawność działania (0-12 pkt)

6) wskaźnik rotacji należności w dniach (WRND) – relacja należności do sprzedaży netto przemnożona przez ilość dni w okresie (0-4 pkt),

7) wskaźnik rotacji zapasów w dniach (WRZD) – relacja zapasów do sprzedaży netto przemnożona przez ilość dni w okresie (0-4 pkt),

8) wskaźnik produktywności aktywów (WPA) – relacja sprzedaży netto do aktywów (0-4 pkt).

IV. Zadłużenie (0-17 pkt)

9) wskaźnik zadłużenia aktywów (WZA) – relacja zobowiązań ogółem do aktywów (0-7 pkt),

10) wskaźnik pokrycia majątku trwałego kapitałem stałym (WPMK) – relacja kapitału stałego do majątku trwałego netto (0-5 pkt),

11) wskaźnik pokrycia obsługi długu (WPOD) – relacja cash flow powiększonego o odsetki kredytowe do obsługi długu (0-5 pkt).

Przy określaniu bieżącej zdolności firmy wykorzystuje się aktualne wartości wskaźników finansowych. Najczęściej mają one odniesienie do średnich wielkości w sektorze gospodarczym (wskaźniki rentowności) lub wzorców podręcznikowych (wskaźniki płynności, sprawności i zadłużenia). Ich wartości prognozowane są wykorzystywane do oceny perspektywicznej zdolności kredytowej. Wyniki z poprzedzających okresów służą ocenie tendencji zmian poszczególnych wskaźników.

W toku analizy czynników subiektywnych uwzględnia się cztery kryteria:

1. Pozycja firmy na rynku (0-13 pkt):

– możliwości zbytu: stopień nasycenia i dynamikę rozwoju rynku na dany produkt (usługę) skalę potencjalnego popytu (lokalny, krajowy, międzynarodowy), zawarte kontrakty, porozumienia handlowe lub kooperacyjne, organizację sieci dystrybucji, realną dynamikę sprzedaży w badanym okresie;

– produkt (usługę): nowoczesność produktu, zmiany asortymentowe produktu, wskaźnik zwrotu i reklamacji, skalę eksportu, cenową konkurencyjność;

– konkurencję: udział kredytobiorcy w rynku (lokalnym, krajowym), stopień zagrożenia konkurencji krajowej i zagranicznej (bariery wejścia do branży).

2. Charakterystyka branży (0-8 pkt):

– rozwojowej,

– stagnacyjnej,

– schyłkowej.

Ocenia się też poziom nowoczesności wyposażenia i technologii: poziom umorzenia tzw. aktywnego majątku trwałego, poziom techniczny maszyn i urządzeń, wydajność, nowoczesność, kosztochłonność technologii, normy ekologiczne technologii.

3. Kadra zarządzająca (0-5 pkt): ocenia się: wykształcenie menedżerów, staż pracy na stanowiskach kierowniczych, znajomość branży, kompetencje zawodowe i decyzyjne, styl kierowania, strategie rozwoju firmy.

4. Wiarygodność firmy (właściciela) (0-6 pkt):

– historii funkcjonowania firmy: okresu jej działalności, występowania postępowań układowych lub ugodowych, procesów sądowych firmy, opinii lokalnej społeczności i organizacji branżowych, wkładu kapitału własnego w działalność gospodarczą,

– stosunków z bankiem: opinie banków współpracujących z firmą, posiadanie rachunku podstawowego lub korzystanie z innych usług bankowych w PKO, terminowość regulowania należności bankowych oraz dostarczania informacji finansowych.

Syntetyczna ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej firmy jest zagregowaną wielkością:

– sumy ocen punktowych za kryteria mierzalne i niemierzalne (max. 90 pkt),

– korekty punktowej w zakresie wskaźników: rentowności, płynności finansowej i zadłużenia (in plus i in minus: ± 7 pkt).

W rezultacie przeprowadzonych ocen kryteriów obiektywnych i subiektywnych oraz korekt punktowych dokonuje się przyporządkowania firmy do jednej z pięciu klas sytuacji ekonomiczno-finansowej:

1. Klasa bardzo dobra powyżej 80 pkt,

2. Klasa dobra od 68-80 pkt,

3. Klasa przeciętna od 51-67 pkt,

4. Klasa słaba od 41-50 pkt,

5. Klasa zła poniżej 41 pkt.

Za podmioty posiadające bieżącą zdolność kredytową uznaje się firmy osiągające ocenę powyżej 50 punktów, przy czym wymagane są ponadto minima punktowe:

– za kryteria obiektywne – ocena co najmniej 30 pkt,

– za kryteria subiektywne – ocena co najmniej 10 pkt.

Stosownie do uregulowań Zarządzenia nr 13/94 prezesa NBP grupa ryzyka kredytowego jest wypadkową dwóch kryteriów:

1) oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej,

2) terminowości obsługi kredytu.

Tabela 2

Klasy ryzyka kredytowego tworzone w PKO BP

Ocena sytuacji finansowej	Terminowość obsługi kredytu
	Regularna	Opóźnienie
		od 1 m-ca do 3 m-cy	powyżej 3 m-cy do 6 m-cy	powyżej 6 m-cy
Bardzo dobra	Ia	II	III	IV
Dobra	Ib	II	III	IV
Przeciętna	Ib	II	III	IV
Słaba	II	III	III	IV
Zła	III	IV	IV	IV

Źródło: Praca zbiorowa pod redakcja Władysława L. Jaworskiego, „Banki polskie u progu XXI wieku”, Poltext, Warszawa 1999 r., s. 261.

Na podstawie zakwalifikowania kredytobiorców do poszczególnych klas ryzyka dywersyfikowane są warunki dostępności do kredytu, a następnie, biorąc pod uwagę długość okresu kredytowania, ustalane są granice marż ryzyka kredytowego.

5.2.3. System oceny zdolności kredytowej w PBK SA w Warszawie

Przygotowanie decyzji kredytowej w PBK SA w Warszawie następuje na podstawie oceny formalnoprawnej i oceny merytorycznej.

Ocena formalnoprawna

Przedmiotem wstępnej oceny formalnoprawnej są dokumenty i informacje ekonomiczno-finansowe dostarczone przez wnioskodawcę. W celu tym bank gromadzi dokumenty uprawniające do prowadzenia działalności i ustalające status prawny firmy: akt założycielski, odpis z właściwego rejestru sądowego, zaświadczenie o wpisie do ewidencji działalności gospodarczej.

Kolejny etap tej oceny to zebranie, uporządkowanie i zweryfikowanie materiałów liczbowych i opisowych dostarczonych przez kredytobiorcę:

1) w odniesieniu do podmiotów prowadzących księgi handlowe – sprawozdań GUS: F-01, F-02 w ujęciu rocznym, półrocznym i miesięcznym;

2) elementów biznes planu kredytobiorcy: charakterystyka firmy, opis produktu, charakterystyka procesu produkcyjnego, zarządzanie i personel, analiza finansowa i założenia prognozy finansowej, czynniki ryzyka, harmonogram przedsięwzięcia, załączniki (tabele, zestawienia liczbowe).

Ocena merytoryczna

Ocena merytoryczna procedury przygotowania decyzji kredytowej wymaga dwóch podstawowych kryteriów:

1) ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy,

2) ocena stanu regulowania należności bankowych (terminowość spłaty kapitału i odsetek).

Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy, opiera się na siedmiu punktowo kwalifikowanych kryteriach i obejmuje wszystkich kredytobiorców banku prowadzących księgi handlowe. Pierwsze cztery kryteria maja charakter mierzalny i związane są z analizą wskaźnikową.

Tabela 3

Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy stosowana przez Powszechny Bank Kredytowy SA (część 1)

Lp.	Kryterium oceny	Skala ocen	Ocena
I	Rentowność • Rentowność aktywów i sprzedaży (ROA i ROS) – wysoka – dobra – średnia – niska z tendencja wzrostu – b. niska – zerowa bądź ujemna • Rentowność kapitału (ROE) – wysoka – dobra zapewniająca środki na rozwój – średnia zapewniająca pokrycie niezbędnych potrzeb rozwojowych – niska zapewniająca rozwój w wysokim zakresie – niska nie zapewniająca środków na rozwój – zerowa lub ujemna	10 5 4 3 2 1 0 5 4 3 2 1 0
II	Płynność finansowa – bardzo dobra – dobra z tendencja wzrostu – dobra – zadowalająca – słaba (tendencje poprawy) – słaba (tendencje stagnacyjne) – słaba (tendencje regresowe) – brak płynności	10 8 6 5 4 3 1 0
III	Poziom zadłużenia • wskaźnik pokrycia: WK, WP I^0 i II^0, WPMO – wysokie pokrycie majątku trwałego i obrotowego kapitałem własnym, niski poziom zadłużenia aktywów – dobre pokrycie z tendencją wzrostu; niski poziom zadłużenia – średnie pokrycie z tendencją do stabilizacji, średni poziom zadłużenia – niskie pokrycie z tendencją do wzrostu; znaczny poziom zadłużenia – niskie pokrycie z tendencją spadkową; znaczny poziom zadłużenia – bardzo niski poziom pokrycia; b. duże zadłużenie • wskaźnik wiarygodności kredytowej WPOD – wysoki – dobry – średni – zadowalający – minimalny – poniżej minimum	10 5 4 3 2 1 0 5 4 3 2 1 0

Źródło: Praca zbiorowa pod redakcją Władysława L. Jaworskiego, „Współczesny bank”, Poltext, Warszawa 2002 r., s. 388-389.

Do oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy wykorzystuje się następujące wskaźniki:

Wskaźniki rentowności

1. Wskaźnik rentowności aktywów (Return on Assets – ROA)

2. Wskaźnik rentowności sprzedaży (Return on Sales – ROS)

3. Wskaźnik rentowności kapitału (Return on Eqiity – ROE)

Wskaźniki płynności

4. Wskaźnik płynności bieżącej (Current ratio – CR)

5. Wskaźnik płynności szybki (Quick ratio – QR)

Wskaźniki sprawności działania

6. Wskaźnik rotacji należności w dniach (WRNd)

7. Wskaźnik obrotu zapasami w dniach (WOZd)

8. Wskaźnik okresu regulacji zobowiązań w dniach (WORZd)

Wskaźniki zadłużenia i stopnia pokrycia

9. Wskaźnik kapitałowy (WK)

10. Wskaźnik pokrycia obsługi długu wiarygodności kredytowej – (WPOD)

11. Wskaźnik pokrycia I⁰ (WP I⁰)

12. Wskaźnik pokrycia II⁰ (WP II⁰)

13. Wskaźnik pokrycia majątku obrotowego (WPMO)

Do przeprowadzenia praktycznej analizy wskaźnikowej wykorzystuje się bazę informatyczną banku. Stanowi ona warunek optymalnej alokacji środków kredytowych. Bank dysponuje aktualnymi danymi empirycznymi GUS, pozwalającymi na bieżące porównanie sytuacji ekonomiczno-finansowej w różnych przekrojach.

Druga część oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy dotyczy wykorzystywania trzech kryteriów opisowych (niemierzalnych): firmy, zarządzania firmą i zabezpieczenia kredytu.

W zakresie kryterium oceny firmy uwzględnia się:

– ocenę właścicieli firmy;

– ogólny poziom techniczny firmy;

– perspektywy rozwojowe realność biznes planu, zamierzenia inwestycyjne;

– stopień uzależnienia rynkowego;

– udział w rynku;

– zapewnienie zbytu;

– kanał dystrybucji, sieć handlowa;

– uzależnienie od dostawców;

– stopień zależności od dotacji rządowych, względnie zamówień publicznych;

– jakość produktu/usługi;

– ryzyko specyficzne firmy (np. ekologiczne, techniczne);

Przy ocenie zarządzania firmą analizuje się:

– sprawności funkcjonalne i organizacyjne firmy,

– kwalifikacje zawodowe kadry kierowniczej,

– kwalifikacje menedżerskie kadry kierowniczej,

– doświadczenia kadry kierowniczej,

– fluktuacje w kierownictwie,

– politykę kredytową,

– jakości systemu planistyczno-księgowego oraz kontroli,

– stosunki z bankiem, otwartość, skrytość, wiarygodność i terminowość dostarczanych informacji

Na podstawie trzeciego niemierzalnego kryterium – zabezpieczenia kredytu analizuje i różnicuje się ocenę w zależności od typu kredytobiorcy oraz ryzyka związanego z odzyskiwaniem należności w wyniku egzekucji konkretnego rodzaju zabezpieczenia. Im bardziej płynne i egzekwowane zabezpieczenie, tym wyższa ocenę zabezpieczeń.

Tabela 4

Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy stosowana przez Powszechny Bank Kredytowy SA (część 2)

Lp.	Kryterium oceny	Skala oceny	Ocena
V	Firma – bardzo dobra – dobra – przeciętna – zła	6 4 2 0
VI	Zarządzanie firmą – wysoka sprawność zarządzania, kadra wysoko kwalifikowana, profesjonalizm i wiarygodność udzielanych informacji – ponadprzeciętna sprawność zarządzania, doświadczona kadra o sprawdzonych umiejętnościach menedżerskich – przeciętne – słabe, pasywne	6 4 2 0
VII	Zabezpieczenia kredytu – pełnowartościowe, zróżnicowane i bardzo płynne – pełnowartościowe, zróżnicowane, ale płynne – pełnowartościowe, mało płynne – niepełnowartościowe, trudne do wyegzekwowania – słabe; nierealne odzyskanie należności	8 5 4 2 0

Źródło: Praca zbiorowa pod redakcją Władysława L. Jaworskiego, „Współczesny bank”, Poltext, Warszawa 2002 r., s. 391.

Analizując metodykę oceny zdolności kredytowej PBK SA dominujące znaczenie maja kryteria mierzalne, obejmują łącznie 2/3 możliwych do uzyskania punktów.

Po zastosowaniu kryteriów oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej następuje zaklasyfikowanie kredytobiorcy do odpowiedniej kategorii zdolności kredytowej, obrazuje to poniższa tabela.

Tabela 5

System oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorców stosowana przez Powszechny Bank Kredytowy SA

Opis sytuacji	Kategoria zdolności kredytowej	Oznaczenie cyfrowe	Ocena jednostkowa
Normalna	bardzo dobra (ryzyko niskie) dobra (ryzyko małe) średnia/standardowa (ryzyko średnie)	I II III	58-51 50-41 40-31
Może stanowić zagrożenie terminowej spłaty należności	poniżej standardu (ryzyko podwyższone)	IV	30-21
Ulega znacznemu pogorszeniu, zwłaszcza gdy pogorszone straty naruszają fundusz statutowy, kapitał akcyjny lub zakładowy, fundusz udziałowy	słaba (ryzyko wysokie)	V	20-11
Pogorszyła się w sposób nieodwracalny uniemożliwiający spłacenie długu	zła (strata nieunikniona)	VI	10-0

Źródło: Praca zbiorowa pod redakcja Władysława L. Jaworskiego, „Banki polskie u progu XXI wieku”, Poltext, Warszawa 1999 r.,s. 253.

W kolejnym etapie przygotowania decyzji kredytowej ma miejsce drugie kryterium oceny – stan regulowania należności bankowych. Jest on rozszerzeniem zakresu przeprowadzonej wcześniej analizy sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy, w odniesieniu do kryteriów płynności i zadłużenia. W odniesieniu do nowych klientów bez zadłużenia podstawa oceny jest tylko pierwsze kryterium punktowej oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej. Pozostali kredytobiorcy: (nowi z zadłużeniem w innych bankach, dotychczasowi z zadłużeniem w PBK SA oraz dotychczasowi z zadłużeniem w PBK SA i zaciągający kredyt w innym banku, są dodatkowo oceniani z punktu widzenia terminowości regulowania należności bankowych. Klasyfikacja należności bankowych według tego kryterium jest następująca:

A. Należności normalne:

– należności, w przypadku których nie pojawiły się żadne poważniejsze nieprawidłowości w spłatach kapitału i odsetek,

– należności posiadające gwarancje bądź poręczenia skarbu państwa lub Narodowego Banku Polskiego do wysokości tych gwarancji bądź poręczeń, bez względu na faktyczną sytuację ekonomiczno-finansową dłużnika.

B. Należności poniżej standardu:

– należności, w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek wynosi powyżej miesiąca i nie dłużej niż 3 miesiące.

C. Należności wątpliwe:

– należności, w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek wynosi powyżej 3 miesięcy i nie dłużej niż 6 miesięcy.

D. Należności stracone:

– należności, w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek wynosi powyżej 6 miesięcy,

– należności od dłużników postawionych w stan likwidacji, z wyjątkiem, gdy następuje ona na podstawie przepisów o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych lub w stan upadłości,

– należności od dłużników, przeciwko którym bank złożył wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego lub rozpoczął zaspokajania się przedmiotów zabezpieczeń w innym trybie,

– należności kwestionowane przez dłużników na drodze postępowania sądowego,

– należności od dłużników, których miejsce pobytu nie jest znane i których majątek nie został ujawniony.

Końcowy etap przygotowania decyzji polega na zestawieniu wcześniejszych jednostkowych ocen:

– sytuacji ekonomiczno-finansowej, według oznaczeń cyfrowych od I do VI (tabela 4),

– regulowania należności bankowych, według oznaczeń literowych od A do D.

Niezakwalifikowanie kredytobiorców do powyższych grup, w zasadzie przesądza o nieprzyznaniu kredytu. Przepisy Prawa bankowego określają sytuację wyjątkowa, w której bank może udzielić kredytu osobom nie mającym zdolności kredytowej pod warunkiem¹⁰⁸:

– ustanowienia szczególnego sposobu zabezpieczenia spłaty kredytu,

– przedstawienia niezależnie od zabezpieczeń spłaty kredytu, programu naprawczego gospodarki podmiotu, którego realizacja zapewni – według oceny banku – uzyskanie zdolności kredytowej w określonym czasie.

Zakończenie

Ryzyko jest nieodłącznie związane z działalnością banku, podobnie jak każdej innej firmy. Można jedynie wpłynąć na jego poziom przez aktywne nim zarządzanie.

Banki zapobiegają nadmiernemu ryzyku kredytowemu, odpowiednio formułując warunki umowy, przeprowadzając dokładną ocenę klientów i w konsekwencji albo decydują się na ponoszenie ryzyka, albo go unikają rezygnując z finansowania. Najczęściej banki dodatkowo zabezpieczają się, przenosząc ryzyko lub jego część na inny podmiot, przyjmując jako zabezpieczenie transakcji gwarancję innego banku, poręczenie dobrze prosperującej firmy, poręczenie osoby trzeciej lub przenoszą część ryzyka na firmę ubezpieczeniową, żądając ubezpieczenia transakcji.

W działalności bankowej nie można uniknąć ryzyka, gdyż w momencie podejmowania decyzji nie dysponuje się pełną informacją i nie zawsze można trafnie przewidzieć dalszy rozwój wydarzeń.

Banki starają się minimalizować ryzyko, weryfikując wiarygodność kredytową i wypłacalność klientów, aby wykluczyć sytuację, kiedy bank podpisuje umowę i udostępnia środki klientowi mało wiarygodnemu już w momencie podpisywania umowy, lub takiemu, którego utrata wypłacalności jest wielce prawdopodobna.

W ostatnich latach banki komercyjne doskonaliły procedury i narzędzia zarządzania ryzykiem kredytowym m.in. przez zmianę modelu ratingu wewnętrznego klientów korporacyjnych, wzmacnianie i usprawnianie procesu monitorowania kondycji kredytobiorców. Dla obniżenia poziomu ryzyka m. in. zaostrzono procedury udzielania kredytów detalicznych oraz wprowadzono zmiany parametrów i zasad funkcjonowania wszystkich produktów kredytowych adresowanych do klientów detalicznych.

Kredyty były i mogą być nadal aktywem generującym najwyższe dochody pod warunkiem, że będą spłacane w całości i w wyznaczonym terminie. Nie wystarczy odzyskanie pieniędzy w ogóle, bank zarządzający płynnością – wszystkimi składnikami aktywów i pasywów – jest zainteresowany terminowymi spłatami należności. Pieniądze w banku nie mogą leżeć na nie oprocentowanych rachunkach, każda ta sytuacja to nie tylko brak zysku – to ewidentna strata.

W objętych badaniem bankach funkcjonują różne systemy oceny zdolności kredytowej podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. Głównym powodem stosowania odmiennych modeli szacowania ryzyka kredytowego jest zakres wiarygodnych i zweryfikowanych informacji ekonomiczno-finansowych, które można pozyskać od podmiotów funkcjonujących na podstawie pełnej księgowości (ksiąg handlowych) oraz podmiotów stosujących uproszczoną rachunkowość (kart podatkowych, zryczałtowanych form opodatkowania, ksiąg przychodów i rozchodów).

Stosownie do doświadczeń banków zachodnioeuropejskich także polskie banki w ocenie zdolności kredytowej stosują rating. Pozwala to na jednolitość ocen, stwarza możliwości wyboru kredytobiorców zaliczanych do grupy ryzyka akceptowanego przez bank, a zarazem jest to wygodny instrument szybkiego monitoringu kredytowego.

Bibliografia

Spis rysunków

Rys. 1 Schemat toku postępowania przy udzielaniu kredytu

Spis tabel

Tabela 1. Kryteria oceny zdolności kredytowej banków niemieckich

Tabela 2 Klasy ryzyka kredytowego tworzone w PKO BP

Tabela 3 Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy stosowana przez Powszechny Bank Kredytowy SA (część 1)

Tabela 4. Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy stosowana przez Powszechny Bank Kredytowy SA (część 2)

Tabela 5. System oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorców stosowana przez Powszechny Bank Kredytowy SA

1 Władysław L. Jaworski, „Bankowość. Podstawowe założenia”, Poltext, Warszawa 1996, s. 85.

2 Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. Rozdz. 1, art. 5 ust.2.

3 Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. Rozdz. 1, art. 5 ust. 2.

4 Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. Rozdz. 1, art. 6 ust. 1.

5 Władysław L. Jaworski, Klasyfikacja operacji bankowych, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 269.

6 Władysław L. Jaworski, Klasyfikacja operacji bankowych, w pracy zbiór. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 269.

7 Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. Rozdz. 5, art. 69, ust. 1.

8 Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. Rozdz. 5, art. 69, ust. 2.

9 Władysław L. Jaworski, Klasyfikacja operacji bankowych, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 272.

10 Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. Rozdz. 5, art. 70, ust. 1.

11 Władysław L. Jaworski, Klasyfikacja operacji bankowych, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 272-273.

12 Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. Rozdz. 5, art. 71, ust. 1.

13 Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. Rozdz. 5, art. 71, ust. 6.

14 I. Heropolitańska, „Zabezpieczenie wierzytelności banku”, Warszawa 1999, s. 21.

15 Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 276.

16 I. Heropolitańska, E. Jagodzińska-Serafin, J. Kruglak, S. Ryżewska, „Kredyt, pożyczki i gwarancje bankowe”, Warszawa 1999, s. 42.

17 Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 277.

18 Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 277.

19 Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 277.

20 Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 279.

21 Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 279.

22 Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 280.

23 M. Jakubek, „Prawo bankowe”, Lublin 1999, s. 567.

24 Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 282.

25 Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 283.

26 Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 283.

27 Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 283.

28 W. Schaer, „Kredyt bankowy”, Warszawa 1994, s. 9.

29 Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 284.

30 Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 285.

31 Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 285.

32 Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 285.

33 Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 286.

34 Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 286.

35 Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 287.

36 Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 288.

37 Z. Znaniecki, „Ryzyko kredytowe banku i możliwości jego ograniczania”, Poznań 1993, s. 58.

38 Red. naukowy Wiesława Przybylska-Kapuścińska, Istota ryzyka i zarządzanie ryzykiem w banku komercyjnym, w „Zarządzanie ryzykiem i płynnością banku komercyjnego”, Poznań 2001, s. 6.

39 G. Borys, „Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa-Wrocław 1996, s. 12.

40 Wiesława Przybylska-Kapuścińska, Istota ryzyka i zarządzanie ryzykiem w banku komercyjnym, w: pracy zbiorowej pod red. naukową Wiesławy Przybylskiej-Kapuścińskiej „Zarządzanie ryzykiem i płynnością banku komercyjnego”, Poznań 2001, s. 8.

41 Z. Zawadzka, „Zarządzanie ryzykiem w banku komercyjnym”, Warszawa 1996, s. 10.

42 Zofia Zawadzka, Ryzyko bankowe, w: pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 598.

43 Zofia Zawadzka, Ryzyko bankowe, w: pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 601.

44 Zofia Zawadzka, Ryzyko bankowe, w: pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 603.

45 http://www.ryzyko.finansowe.prv.pl.

46 S. Breza, „Zarządzanie ryzykiem bankowym, ZBP, Warszawa 1992, s. 13.

47 Red. naukowy Wiesława Przybylska-Kapuścińska, Istota ryzyka i zarządzanie ryzykiem w banku komercyjnym, w: pracy pod red. naukową Wiesławy Przybylskiej-Kapuścińskiej „Zarządzanie ryzykiem i płynnością banku komercyjnego”, Poznań 2001, s. 19.

48 Zofia Zawadzka, Ryzyko bankowe, w: pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 609.

49 Zofia Zawadzka, Ryzyko bankowe, w: pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 610.

50 Zofia Zawadzka, Ryzyko bankowe, w: pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 610.

51 Maciej S. Wiatr, Indywidualne ryzyko kredytowe, w: pracy zbior. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 629.

52 G. Borys., „Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa-Wrocław 1996, s. 22.

53 Zofia Zawadzka, „Zarządzanie ryzykiem w banku komercyjnym”, Poltext, Warszawa 1996, s. 27.

54 G. Borys, „Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa-Wrocław 1996, s. 24.

55 M. Rajczyk, „Interesy jednostek gospodarczych w bankach komercyjnych”, PWE, Warszawa 1993, s. 29, 117.

56 M. Wakuliński, „Ryzyko kredytowe”, „Gazeta bankowa”, nr 5, 1994, s. 29.

57 Z. Zawadzka, „Zarządzanie ryzykiem a banku komercyjnym”, Poltext, Warszawa 2000, s. 12.

58 Z. Zawadzka, „Zarządzanie ryzykiem a banku komercyjnym”, Poltext, Warszawa 2000, s. 12.

59 Praca zbior. pod red. J. Głuchowskiego i J. Szambelańczyka, „Bankowość. Podręcznik dla studentów”, Wydawnictwo Wyższej szkoły Bankowej, Poznań 1999, s. 364.

60 B. Gruszka, Z. Zawadzka, „Ryzyko w działalności bankowej. Zabezpieczenie systemowe”, PWE, Warszawa 1992 s. 10-11.

61 Z. Dobosiewicz, „Bankowość”, PWE, Warszawa 2003, s. 217.

62 J. Turlej, Strategia i taktyka zarządzania ryzykiem kredytowym, „Bank i Kredyt”, nr 10, 1994, s. 41.

63 G. Borys, „Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa-Wrocław 1996, s. 29.

64 R. Patterson, „Poradnik kredytowy dla bankowców”, PWE, Warszawa 1995, s. 292.

65 L. Bittel, „Krótki kurs zarządzania”, Warszawa-Londyn 1998, s. 17.

66 G. Borys, „Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa-Wrocław 1996, s. 32

67 Z. Krzyżkiewicz, „Operacje i innowacje bankowe”, PWE, Warszawa 1993, s. 9-10.

68 W. Stodulski, Ryzyko ekologiczne. Zobowiązania ekologiczne jako czynnik ryzyka finansowego. „Bank”, nr 2, 1994, s. 31

69 R. Patterson, Poradnik kredytowy dla bankowców, PWE, Warszawa 1995, s. 292.

70 A. Jarugowa, J. Marcinkowski, M. Marcinkowska, „Rachunkowość banków komercyjnych”, PWE, Warszawa 1994, s. 55.

71 Z. Dobosiewicz, „Bankowość”, PWE, Warszawa 2003, s. 218

72 Władysław L. Jaworski (red), Współczesny bank, Poltext, Warszawa 2000, s. 367.

73 Borys G., „Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa-Wrocław 1996, s. 45.

74Tamże, s. 45.

75Tamże, s. 46.

76 Patterson R., „Poradnik kredytowy dla bankowców”, P WE, Warszawa 1995, s. 75.

77 Borys G., Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa -Wrocław 1996, s. 47.

78 Borys G., „Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa-Wrocław 1996, s. 48.

79 Borys G., „Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa-Wrocław 1996, s. 49.

80 Patterson R., Poradnik kredytowy dla bankowców, PWE, Warszawa 1995, s. 89

81 Borys G., „Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, PWN, Warszawa-Wrocław 1996, s. 50.

82 Dobosiewicz Z., „Bankowość”, PWE, Warszawa 2003, s. 218.

83 Wł. L. Jaworski (red), „Banki w Polsce. Wyzwania i tendencje rozwojowe”, Poltex, Warszawa 2001, s. 278.

84 Grzywacz J., „Podstawy bankowości”, Difin, Warszawa 2002, s. 210.

85 Mayland P. F., „Ocena i kontrola ryzyka kredytowego bankowych usług operacyjnych”, PWN, Warszawa 1998, s. 22.

86 Wł. L. Jaworski, Z. Krzyszkiewicz, B. Kosiński, „Banki, rynek, operacje, polityka”, Poltext, Warszawa 2001, s. 237.

87 Praca zbiór, pod red. Wł. L. Jaworskiego i Z. Zawadzkiej, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2002, s. 631.

88 Praca zbiorowa po redakcją Wł. L. Jaworski, „Współczesny bank”, Poltext, Warszawa 2000, s. 369.

89 Praca zbiór, pod red. J. Głuchowskiego i J. Szambelańczyka, Bankowość. Podręcznik dla studentów, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1999, s. 392

90 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych (Dz. U. Nr 140, póz. 940).

91 Wł L. Jaworskiego i Z. Zawadzkiej (red), Bankowość. Podręcznik akademicki, Poltext, Warszawa, 2002, s. 676.

92 Praca zbiór, pod red. L. Jaworskiego, Współczesny bank, Poltext, Warszawa 2000, s. 418

93 Wł. L. Jaworskiego i Z. Zawadzkiej (red), Bankowość. Podręcznik akademicki, Poltext, Warszawa 2002, s. 678

94 Praca zbiór, pod red. L. Jaworskiego, Współczesny bank, Poltext, Warszawa 2000, s. 420

95 Praca zbiór, pod red. L. Jaworskiego, Współczesny bank, Poltext, Warszawa 2000, s. 422

96 Praca zbiór, pod red. Wł. L. Jaworskiego i Z. Zawadzkiej, Bankowość. Podręcznik akademicki, Poltext, Warszawa 2002, s. 681

97 Praca zbiór, pod red. L. Jaworskiego, Współczesny bank, Poltext, Warszawa 2000, s. 424

98 Grzywacz J., Podstawy bankowości, Difin, Warszawa 2002, s. 132

99 Funkcjonowanie poręczenia, przelewu wierzytelności przystąpienia do długu, pełnomocnictwa, zastawu ogólnego, zastawu na prawach i hipoteki uregulowana została w przepisach Ustawy z dnia 23 kwietnia Kodeks Cywilny, Dz. U. Nr 16, póz. 93 z późn. zmianami.

100 Weksel własny in blanco i poręczenie wekslowe funkcjonują w praktyce gospodarczej zgodnie z ustawą z dnia 28 kwietnia 1936 roku Prawo wekslowe, Dz. U. Nr 37, póz. 282.

101 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe, Dz. U. Nr 140, póz. 939.

102 Zabezpieczenie to uregulowane jest ustawą z dnia 6 grudnia 1996 roku o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, Dz. U. Nr 149, póz. 703 z późn. zmianami.

103 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe, Dz. U. Nr 140, póz. 939.

104 Praca zbiorowa po redakcją Wł. L. Jaworskiego, „Współczesny bank”, Poltext, Warszawa 2000, s. 370.

105 E. Priwasser: „Bankberiebslehre”, wyd. 3, Oldenbourgh, München – Wien 1992, s. 362, za: Macjeja S. Wiatr w pracy zbiorowej po redakcją Wł. L. Jaworskiego, „Współczesny bank”, Poltext, Warszawa 2000, s. 371.

106 Macjeja S. Wiatr w pracy zbiorowej po redakcją Wł. L. Jaworskiego, „Współczesny bank”, Poltext, Warszawa 2000, s. 372.

107 Praca zbiorowa pod redakcją Władysława L. Jaworskiego, „Banki polski u progu XXI wieku”, Poltext, Warszawa 1999 r., s. 245.

108 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. Rozdz. 1, art. 70 ust. 3.