62
A. ZAWOJSKA
ROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH, SERIA G, T. 92, z. 2, 2006
PARADYGMATY DLA WSPÓ£CZESNEGO ROLNICTWA
– PROTEKCJONIZM KONTRA LIBERALIZM
Aldona Zawojska
Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej
Kierownik katedry: prof. dr hab. Jan Hybel
S³owa kluczowe: protekcjonizm, liberalizm, rolnictwo, paradygmaty, OECD
Key words: protectionism, liberalism, agriculture, paradigms, OECD
S y n o p s i s: Artyku³ opisuje cztery wspó³czesne paradygmaty rolnictwa: zale¿noœci,
konkurencyjnoœci, wielofunkcyjnoœci oraz globalizuj¹cego siê rolnictwa. Szczególn¹ uwagê
poœwiêcono konfliktowi miêdzy polityk¹ protekcjonistyczn¹ a polityk¹ wolnego han-
dlu rolnego w kontekœcie negocjacji w ramach WTO. Przedstawiono tak¿e zmiany w
polityce wspierania producentów rolnych w krajach OECD i UE, wykorzystuj¹c mierni-
ki wsparcia producenta: PSE oraz NAC.
WSTÊP
Paradygmat w rozumieniu wprowadzonym przez filozofa Thomasa Kuhna [1962] stanowi
zbiór podstawowych pojêæ i teorii tworz¹cych podstawy danej nauki. Pojêcie paradygmatu
obejmuje „(…) pewne akceptowane wzory faktycznej praktyki naukowej – wzory obejmu-
j¹ce równoczeœnie prawa, teorie, zastosowania i wyposa¿enie techniczne – tworz¹ model,
z którego wy³ania siê jakaœ szczególna, zwarta tradycja badañ naukowych” [Kuhn 2001].
Termin ten odnosi siê zarówno do powszechnie uznawanych osi¹gniêæ naukowych, zespo³u
charakterystycznych przekonañ i uprzedzeñ oraz zespo³u instrumentalnych, teoretycznych i
metafizycznych przekonañ podzielanych przez grupê uczonych [Kuhn 1985].
W polskiej literaturze ekonomiczno-rolniczej wspó³czesne koncepcje rozwoju rolnic-
twa omawiaj¹ miêdzy innymi Hunek [2002], Tomczak [2000, 2004] oraz Woœ [2004]. Tom-
czak, w dotychczasowym rozwoju rolnictwa œwiatowego wyodrêbnia piêæ etapów: (1) tra-
dycyjna, nietowarowa gospodarka ch³opska w krajach najbiedniejszych; (2) rodzinna go-
spodarka rolna wchodz¹ca ju¿ w pewnym stopniu w zwi¹zki rynkowe, wystêpuj¹ca w kra-
jach nieco wy¿ej rozwiniêtych; (3) pojawienie siê rodzinnych gospodarstw farmerskich
maj¹cych coraz wiêkszy zwi¹zek z rynkiem; (4) przekszta³cenie siê tych gospodarstw w
farmy komercyjne, handlowe lub towarowe; (5) farmy, które sta³y siê przedsiêbiorstwami
agrobiznesowymi [Lewandowska 2004].
U Wosia [2004], poza rolnictwem naturalnym, industrialnym i przedsiêbiorstwami
agrobiznesowymi, znajdujemy koncepcjê rolnictwa zrównowa¿onego ekonomicznie, ekolo-
63
PARADYGMATY DLA WSPÓ£CZESNEGO ROLNICTWA – PROTEKCJONIZM KONTRA LIBERALIZM
gicznie i spo³ecznie. Problem zintegrowanego i wielofunkcyjnego rolnictwa omawia tak¿e
Hunek [2002].
W opracowaniu rozwiniêto powy¿sze analizy przez ukazanie ewolucji paradygmatów w
rolnictwie, miêdzy innymi na przyk³adzie zmian polityki rolnej w krajach OECD i UE w
œwietle nowych „alternatywnych” paradygmatów oraz przez przedstawienie konfliktu
(sprzecznoœci) miêdzy tymi paradygmatami w kontekœcie globalizuj¹cego siê rolnictwa.
WSPÓ£CZESNE PARADYGMATY ROLNICTWA
Autorka podejmuje próbê spojrzenia na rozwój rolnictwa z punktu widzenia systemu
gospodarczego, jego otwartoœci, efektywnoœci ekonomicznej i spo³ecznej, sprawnoœci i
konkurencyjnoœci, zw³aszcza w warunkach globalizacji i integracji regionalnej.
Wspó³czeœnie w tym obszarze wyró¿nia siê cztery konkuruj¹ce ze sob¹ paradygmaty:
(1) paradygmat zale¿noœci oparty na przekonaniu, ¿e rolnictwo zaspakaja podstawowe
potrzeby ¿ywnoœciowe i zapewnia bezpieczeñstwo narodowe; (2) paradygmat konkuren-
cyjnoœci, w którym rolnictwo traktowane jest jako zdolne do konkurowania z innymi sekto-
rami gospodarki narodowej; (3) paradygmat wielofunkcyjnoœci, zgodnie z którym, rolnic-
two staje siê integraln¹ czêœci¹ obszarów wiejskich przez oferowanie dóbr publicznych oraz
(4) paradygmat globalizuj¹cej siê produkcji, w ramach którego rolnictwo mo¿e staæ siê
elementem potencjalnie globalnego ³añcucha ¿ywnoœciowego [Coleman i in. 2004].
Paradygmat rolnictwa zale¿nego (wspieranego przez pañstwo, narodowego) le¿a³ u
podstaw polityki rolnej w wiêkszoœci pañstw uprzemys³owionych w powojennym okresie
[Mc Michael 1994, Moyer, Josling 2002]. Paradygmat ten opiera siê na dwóch fundamental-
nych zasadach; po pierwsze, sektor rolniczy ma istotny udzia³ w realizacji celów polityki
narodowej, st¹d zas³uguje na szczególn¹ uwagê; po drugie, mechanizm cenowy jest nie-
skutecznym sposobem budowania efektywnego i produktywnego sektora rolnictwa [Daug-
bjerg 1999]. Gdy powy¿szy paradygmat stanowi teoretyczn¹ podstawê polityki ekonomicz-
nej, pañstwo prowadzi interwencje na rynkach rolnych w celu zapewnienia odpowiedniego
poziomu dochodów rolniczych [Moyer i Josling 2002].
Po raz pierwszy wyzwanie przeciw ogólnie przyjêtemu paradygmatowi zale¿nego rol-
nictwa rzucono w Australii pod koniec lat 1970. i w latach 1980., likwiduj¹c stopniowo
subsydia do rolnictwa. Proces ten bardziej drastycznie przebiega³ w Nowej Zelandii, gdzie
w ci¹gu trzech lat, pocz¹wszy od 1984 r., niemal ca³kowicie wycofano wsparcie pañstwa dla
rolnictwa. W Stanach Zjednoczonych przeciw paradygmatowi zale¿nego rolnictwa wyst¹-
pi³ prezydent Reagan w po³owie lat 1980., proponuj¹c m.in. stopniowe obni¿anie cen doce-
lowych (target prices) do poziomu cen rynkowych, jednak nie uda³o mu siê wtedy uzyskaæ
poparcia Kongresu [Paarlberg 1997, Rapp 1988].
Podstaw¹ reform w Australii i Nowej Zelandii, a tak¿e propozycji Reagana by³ paradyg-
mat rolnictwa konkurencyjnego (rynkowo-liberalnego), wed³ug którego si³y rynkowe s¹
g³ównym wyznacznikiem dochodów i produkcji w rolnictwie; rynkowa alokacja ma pierw-
szeñstwo przed pañstwow¹ interwencj¹, a efektywnoœæ ekonomiczna przed równoœci¹.
Zasadnicze za³o¿enia tego paradygmatu s¹ nastêpuj¹ce: (1) równorzêdne traktowanie
rolnictwa z pozosta³ymi sektorami gospodarki narodowej i w konsekwencji brak przes³anek
do tego, by polityka rolna s³u¿y³a innym celom ekonomicznym; (2) Ÿród³em dochodów
producentów rolnych powinny byæ wy³¹cznie rynki konkurencyjne, na których popyt i
64
A. ZAWOJSKA
poda¿ kszta³tuj¹ ceny; (3) aktywni w rolnictwie mog¹ zostaæ jedynie ci producenci, którzy
s¹ w stanie pozyskiwaæ dochody ze sprzeda¿y produktów na konkurencyjnych rynkach;
(4) rolnicy powinni indywidualnie zabezpieczaæ siê przed utrat¹ dochodów na skutek
niesprzyjaj¹cych warunków naturalnych, g³ównie za poœrednictwem prywatnego rynku
ubezpieczeñ [Coleman, Skogstad, Atkinson 1996, Akogstad 1998, Coleman 2001].
Wymienione dwa paradygmaty maj¹ zasadniczo odmienny stosunek do natury proble-
mów w rolnictwie, charakteru rynku œwiatowego oraz do tego, jakie powinny byæ cele i
narzêdzia polityki rolnej (tab. 1-3).
Paradygmat rolnictwa konkurencyjnego zosta³ w skali globalnej zinstytucjonalizowa-
ny w zbiorze za³o¿eñ porozumienia Œwiatowej Organizacji Handlu (WTO) w sprawie rolnic-
twa. Porozumienie to wyró¿nia³o przekonanie, ¿e œwiatowe rynki rolne stan¹ siê stabilne
pod warunkiem przeprowadzenia reform wewnêtrznych polityk rolnych, których celem ma
byæ poprawa dostêpu do tych rynków.
h
c
a
t
a
m
g
y
d
a
r
a
p
h
c
y
n
l
ó
g
e
z
c
z
s
o
p
w
a
w
t
ci
n
l
o
r
a
k
y
t
s
y
r
e
t
k
a
r
a
h
C
.
1
al
e
b
a
T
t
a
m
g
y
d
a
r
a
P
a
w
t
ci
n
l
o
r
a
w
t
ci
n
l
o
r
y
h
c
e
C
y
c
¹
j
a
r
ei
p
o
p
y
z
r
o
t
k
a
i
n
w
ó
³
G
t
a
m
g
y
d
a
r
a
p
e
n
¿
el
a
Z
e
z
ci
n
l
o
r
y
d
o
h
c
o
d
ei
k
si
N
i
m
a
r
o
t
k
e
s
i
m
y
n
n
i
z
ai
n
a
w
o
r
u
k
n
o
k
o
d
i
c
œ
o
n
l
o
d
z
k
a
r
B
a
w
t
s
ñ
a
p
y
c
o
m
o
p
z
e
b
j
e
w
o
d
o
r
a
n
y
z
d
êi
m
il
a
k
s
w
ai
n
a
w
o
r
u
k
n
o
k
o
d
e
n
l
o
d
z
ei
N
u
m
zi
n
o
j
c
k
e
t
o
r
p
z
e
b
w
ó
k
i
n
l
o
r
e
j
c
a
zi
n
a
g
r
O
y
c
r
ó
w
t
e
z
r
p
i
s
w
r
ei
P
y
z
ci
n
w
o
r
k
u
c
i
a
w
t
s
r
a
z
c
el
m
r
o
t
k
e
S
e
n
j
y
c
n
e
r
u
k
n
o
K
ei
w
t
ci
n
l
o
r
w
y
d
o
h
c
o
d
e
n
t
êi
c
e
z
r
p
d
a
n
o
p
b
u
l
e
n
t
êi
c
e
z
r
P
el
ai
z
d
o
p
w
w
ó
r
o
t
k
e
s
h
c
y
n
n
i
c
e
b
o
w
e
n
j
y
c
n
e
r
u
k
n
o
K
w
ó
b
o
s
a
z
h
c
y
w
o
t
ai
w
œ
h
c
a
k
n
y
r
a
n
e
n
j
y
c
n
e
r
u
k
n
o
K
y
z
r
e
m
r
a
f
i
s
k
êi
W
y
c
w
o
l
d
n
a
h
i
i
n
l
o
r
y
c
r
ó
w
t
e
z
r
P
h
c
y
t
si
el
o
n
il
œ
o
r
i
¿
ó
b
z
r
o
t
k
e
S
e
n
j
y
c
k
n
u
f
o
l
ei
W
æ
a
r
ei
p
s
w
y
³
g
o
m
y
b
e³
a
m
a
z
a
w
t
ci
n
l
o
r
z
y
d
o
h
c
o
D
h
ci
k
sj
ei
w
w
ó
r
a
z
s
b
o
j
ó
w
z
o
r
h
c
y
n
z
ci
l
b
u
p
r
b
ó
d
a
j
c
k
u
d
o
r
p
a
c
¹
j
a
z
c
r
a
t
s
y
w
ei
N
w
ó
k
i
n
l
o
r
h
c
y
³
a
m
y
p
u
r
G
h
c
y
n
j
y
r
e
f
y
r
e
p
w
ó
r
a
z
s
b
o
z
y
z
r
e
m
r
a
F
z
j
el
o
,
a
n
i
w
o
³
o
w
,
b
ó
r
d
:
y
r
o
t
k
e
S
k
e
w
il
o
e
c
¹
j
u
zi
l
a
b
o
l
G
êi
s
y
¿
a
d
o
p
a
h
c
u
c
ñ
a³
æ
œ
ê
z
c
¹i
w
o
n
a
t
s
i
n
l
o
r
i
c
n
e
c
u
d
o
r
P
t
¹
z
r
ei
w
z
i
i
m
ei
z
w
ó
b
o
s
a
z
i
m
a
c
d
¹
z
r
a
z
¹
s
y
ci
n
l
o
R
h
ci
k
s
r
a
d
o
p
s
o
g
a
t
n
e
m
u
s
n
o
k
a
n
i
n
a
w
o
t
n
ei
r
o
z
¹
s
y
ci
n
l
o
R
)
¹
z
c
w
a
r
p
s
¹³
i
s
t
n
e
m
u
s
n
o
k
(
y
n
z
ci
l
a
t
e
d
l
e
d
n
a
H
e
n
z
c
y
t
si
l
a
j
c
e
p
s
a
w
t
s
r
a
d
o
p
s
o
G
i
c
œ
o
n
w
y
¿
y
c
r
ó
w
t
e
z
r
P
,
b
ó
r
d
,y
w
o
z
r
p
ei
w
c
ei
w
y
¿
:
y
r
o
t
k
e
S
a
w
y
z
r
a
w
,
e
c
o
w
o
.
4
0
0
2
g
n
il
s
o
J
,t
n
a
r
G
,
n
a
m
el
o
C
ei
w
a
t
s
d
o
p
a
n
e
n
s
a³
w
ei
n
a
w
o
c
a
r
p
o
:
o
³
d
ó
r
•
Handel rolny – problem nierozwi¹zany podczas Rundy Urugwajskiej jest g³ówn¹ kwe-
sti¹ sporn¹ obecnej rundy negocjacji WTO – „Doha Development Agenda”. Jest to na
pewien sposób paradoksalne, bior¹c pod uwagê ma³e i wci¹¿ spadaj¹ce znaczenie rolnictwa w
gospodarce globalnej. Udzia³ sektora w tworzeniu œwiatowego PKB spad³ z oko³o 1/10 w
latach 1960-tych do 1/30 w 2003 r. W krajach rozwiniêtych odsetek ten wynosi obecnie zaled-
wie 1,8% PKB przy 4% zatrudnieniu w rolnictwie. Odzwierciedleniem marginalizacji rolnictwa
w ostatnich trzech dekadach jest równie¿ ponad dwukrotny spadek jego udzia³u (z 22% w
1970 r. do 9% w 2003 r.) w œwiatowej wymianie towarowej, a w przypadku krajów rozwijaj¹cych
siê jeszcze bardziej drastyczny, bo odpowiednio z 42 do 11% [Anderson, Martin 2005].
Cech¹ charakterystyczn¹ wspomnianego sporu jest konfrontacja miêdzy UE i reszt¹
œwiata przejawiaj¹ca siê krytyk¹ oferty negocjacyjnej UE w obszarze handlu rolnego.
65
PARADYGMATY DLA WSPÓ£CZESNEGO ROLNICTWA – PROTEKCJONIZM KONTRA LIBERALIZM
w
ó
t
a
m
g
y
d
a
r
a
p
h
c
y
n
l
ó
g
e
z
c
z
s
o
p
g
u
³
d
e
w
j
e
n
l
o
r
i
k
y
ti
l
o
p
y
t
n
e
m
u
rt
s
n
i
i
el
e
c
e
w
o
w
a
t
s
d
o
P
.
2
al
e
b
a
T
t
a
m
g
y
d
a
r
a
P
a
w
t
ci
n
l
o
r
i
k
y
ti
l
o
p
el
e
C
i
k
y
ti
l
o
p
y
t
n
e
m
u
rt
s
n
I
e
n
¿
el
a
Z
u
t
y
b
z
w
ó
k
n
y
r
u
i
n
a
w
i
k
u
z
s
o
p
w
a
w
t
s
ñ
a
p
c
o
m
o
P
k
e
¿
y
w
d
a
n
ai
c
êi
n
k
i
n
u
u
l
e
c
w
y
¿
a
d
o
p
al
o
rt
n
o
K
h
c
y
n
l
a
m
r
o
n
w
t
e
w
a
n
w
ó
d
o
h
c
o
d
ei
n
a
r
ei
p
s
W
h
c
y
w
o
k
n
y
r
h
c
a
k
n
u
r
a
w
ci
n
a
r
g
a
n
o
r
h
c
O
k
e
¿
y
w
d
a
n
p
u
k
S
e
w
o
l
d
n
a
h
a
w
t
s
r
o
i
b
êi
s
d
e
z
r
p
e
w
o
w
t
s
ñ
a
P
)
e
w
o
d
¹
z
r
a
z
o
p
i
e
w
o
d
¹
z
r(
u
tr
o
p
s
k
e
ei
n
a
r
ei
p
s
W
e
n
j
y
c
n
e
r
u
k
n
o
K
j
e
w
o
k
n
y
r
y
r
g
o
d
a
w
t
ci
n
l
o
r
ei
n
e
z
c
¹³
W
y
¿
a
d
o
p
al
o
rt
n
o
k
a
n
o
z
ci
n
a
r
g
O
h
c
y
n
z
ci
l
b
u
p
w
ó
s
a
p
a
z
a
j
c
a
d
i
w
k
i
L
z
e
n
a
z
¹i
w
z
ei
n
i
c
œ
o
n
t
a³
p
e
w
o
i
c
œj
e
z
r
P
¹
j
c
k
u
d
o
r
p
)
g
n
il
p
u
o
c
e
d
(
m
ei
k
y
z
y
r
ai
n
a
z
d
¹
z
r
a
z
y
t
n
e
m
u
rt
s
n
I
)
o
g
e
n
z
c
e³
o
p
s
.
p
n
(
ai
n
e
z
c
ei
p
z
e
b
a
z
y
m
e
t
s
y
S
o
g
e
n
z
ci
n
a
r
g
a
z
u
l
d
n
a
h
j
ó
w
z
o
R
e
n
j
y
c
k
n
u
f
o
l
ei
W
u
z
a
r
b
o
j
a
r
k
ei
n
a
w
o
h
c
a
Z
j
e
z
c
r
a
d
o
p
s
o
g
i
c
œ
o
n
l
a³
ai
z
d
j
e
n
n
i
z
d
o
r
ei
n
a
m
y
z
rt
d
o
P
h
ci
k
sj
ei
w
w
ó
r
a
z
s
b
o
j
ó
w
z
o
R
e
w
o
k
si
w
o
d
o
r
œ
y
m
a
r
g
o
r
p
a
n
e
j
c
a
t
o
D
"
m
y
n
j
y
c
k
n
u
f
o
n
o
m
„
d
e
z
r
p
a
n
o
r
b
O
m
e
w
t
ci
n
l
o
r
e
z
ci
n
l
o
r
i
k
y
t
k
a
r
p
a
n
ai
n
e
z
ci
n
a
r
g
O
e
c
¹
j
u
zi
l
a
b
o
l
G
êi
s
h
c
y
w
o
i
c
œ
o
k
a
j
w
ó
d
r
a
d
n
a
t
s
ei
n
el
a
t
s
U
a
w
t
s
ñ
e
z
c
ei
p
z
e
b
i
ij
c
a
zi
l
a
e
r
h
ci
i
w
ó
t
k
a
rt
n
o
k
æ
œ
o
w
i
c
z
c
U
)j
e
n
l
a
n
o
i
g
e
r
.
p
n
(
u
t
k
u
d
o
r
p
i
c
œ
o
m
a
s
¿
o
t
a
n
o
r
h
c
O
u
k
n
y
r
a
j
c
a
k
if
y
s
r
e
w
y
d
i
w
ó
d
r
a
d
n
a
t
s
i
w
ó
si
p
e
z
r
p
ei
n
a
ci
l
o
n
d
e
j
U
ij
c
n
e
r
u
k
n
o
k
ei
n
a
z
s
u
m
y
w
,
ei
n
a
z
d
u
b
o
P
j
e
n
l
a
u
t
k
el
e
t
n
i
i
c
œ
o
n
s
a³
w
a
n
o
r
h
c
O
e
n
j
y
c
y
t
s
e
w
n
i
y
si
p
e
z
r
P
.
1
il
e
b
a
t
w
k
a
j
:
o
³
d
ó
r
•
w
ó
t
a
m
g
y
d
a
r
a
p
h
c
y
n
l
ó
g
e
z
c
z
s
o
p
g
u
³
d
e
w
j
e
w
o
l
d
n
a
h
i
k
y
ti
l
o
p
el
e
c
i
o
g
e
w
o
t
ai
w
œ
u
k
n
y
r
y
h
c
e
C
.
3
al
e
b
a
T
t
a
m
g
y
d
a
r
a
P
o
g
e
w
o
t
ai
w
œ
u
k
n
y
r
t
a
m
g
y
d
a
r
a
P
o
g
e
n
z
ci
n
a
r
g
a
z
u
l
d
n
a
h
i
k
y
ti
l
o
p
el
e
C
e
n
¿
el
a
Z
y
n
li
b
a
t
s
ei
n
y
w
o
t
ai
w
œ
k
e
n
y
R
y
n
w
e
p
ei
n
i
æ
y
b
¹
g
o
m
ei
n
i
¹
j
a
d
a
p
s
e
w
o
t
ai
w
œ
y
n
e
C
j
e
w
o
j
a
r
k
i
k
y
ti
l
o
p
¹
w
a
t
s
d
o
p
h
c
y
w
o
w
a
t
s
d
o
p
w
æ
œ
o
n
l
a
z
c
r
a
t
s
y
w
o
m
a
s
a
n
a
d
¹
¿
o
P
h
c
a
t
k
u
d
o
r
p
u
l
d
n
a
h
d
a
s
a
z
h
c
y
n
j
y
c
k
y
rt
s
e
r
ei
n
a
k
i
n
U
ñ
e
z
ci
n
a
r
g
o
z
e
b
u
tr
o
p
s
k
e
ei
n
a
w
o
i
d
y
s
b
u
S
e
n
j
y
c
n
e
r
u
k
n
o
K
il
œ
e
j
,y
n
w
e
p
i
y
n
li
b
a
t
s
y
w
o
t
ai
w
œ
k
e
n
y
R
i
k
y
ti
l
o
p
e
w
o
j
a
r
k
êi
s
e
j
u
m
r
o
f
e
r
z
k
i
n
z
c
a
n
z
y
w
y
z
s
p
el
j
a
n
¹i
w
o
n
a
t
s
e
w
o
t
ai
w
œ
y
n
e
C
j
e
w
o
j
a
r
k
i
k
y
ti
l
o
p
al
d
w
ó
k
n
y
r
o
d
u
p
ê
t
s
o
d
ei
n
ei
w
t
a³
U
h
c
y
w
o
d
o
r
a
n
y
z
d
êi
m
h
c
y
w
o
tr
o
p
s
k
e
w
ó
i
d
y
s
b
u
s
ei
n
e
z
s
o
n
Z
o
g
e
w
o
j
a
r
k
ai
c
r
a
p
s
w
ei
n
e
z
ci
n
a
r
g
O
e
n
j
y
c
k
n
u
f
o
l
ei
W
o
w
t
ci
n
l
o
r
al
d
ei
c
r
ei
w
z
d
o
y
w
o
t
ai
w
œ
k
e
n
y
R
e
n
j
y
c
k
n
u
f
o
n
o
m
ai
n
a
w
o
r
e
f
o
o
d
m
e
c
Ÿ
d
o
b
m
y
n
t
a
w
k
e
d
a
ei
n
y
n
e
C
h
c
y
n
z
ci
l
b
u
p
r
b
ó
d
y
¿
a
d
o
p
h
c
y
w
o
k
si
w
o
d
o
r
œ
w
ó
l
e
c
ij
c
a
zi
l
a
e
r
a
¿
a
r
g
a
z
l
e
d
n
a
H
o
w
t
ci
n
l
o
r
a
n
k
si
c
a
n
y
n
a
w
o
k
r
ai
m
U
e
n
l
a
r
u
t
a
n
o
k
si
w
o
d
o
r
œ
a
n
ai
d
y
s
b
u
S
u
n
a
t
s
o
r
b
o
d
ê
w
a
r
p
o
p
a
n
ai
d
y
s
b
u
S
t
¹
z
r
ei
w
z
e
c
¹
j
u
zi
l
a
b
o
l
G
êi
s
y
z
d
êi
m
a
n
ai
m
y
w
o
t
y
w
o
t
ai
w
œ
k
e
n
y
R
h
ci
a
i
m
y
t
s
y
z
r
ei
c
a
m
i
m
a
w
t
s
r
o
i
b
êi
s
d
e
z
r
p
i
m
ai
li
f
i
m
y
n
z
ci
n
a
r
g
a
z
)
e
d
a
r
t
m
ri
f-
a
r
t
n
i(
m
e
t
a
tl
u
z
e
r
t
s
e
j
æ
œ
o
n
w
e
p
ei
n
i
æ
œ
o
n
li
b
a
t
s
ei
N
h
c
y
w
o
w
t
s
ñ
a
p
ij
c
n
e
w
r
e
t
n
i
j
e
n
l
a
u
t
k
el
e
t
n
i
i
c
œ
o
n
s
a³
w
w
a
r
p
ei
n
e
z
rt
s
o
a
Z
:
O
T
W
w
ó
d
a³
k
u
w
ó
si
p
e
z
r
p
a
j
c
a
zi
n
o
m
r
a
H
w
z
a
r
o
)
S
P
S
(
o
g
e
n
r
a
ti
n
a
s
o
ti
f
i
o
g
e
n
r
a
ti
n
a
s
)
T
B
T
(
u
l
d
n
a
h
w
r
ei
r
a
b
h
c
y
n
z
ci
n
h
c
e
t
ei
w
a
r
p
s
ij
c
n
e
r
u
k
n
o
k
w
ó
k
n
u
r
a
w
ei
n
ei
n
w
e
p
a
Z
.
1
il
e
b
a
t
w
k
a
j
:
o
³
d
ó
r
•
66
A. ZAWOJSKA
Unia Europejska proponuje pewne ustêpstwa w dziedzinie handlu rolnego, miêdzy
innymi oferuje stopniowe wycofanie subsydiów eksportowych, znaczne zmniejszenie ba-
rier celnych w dostêpie do rynku wspólnotowego oraz redukcjê wsparcia wewnêtrznego.
Reforma wspólnej polityki rolnej z 2003 r., zak³adaj¹ca przesuniêcie subsydiów rolnych z
Amber Box (p³atnoœci zak³ócaj¹cych handel) do Green Box (p³atnoœci w minimalnym stop-
niu zak³ócaj¹cych handel) zmierza do liberalizacji handlu rolnego.
W obecnej rundzie negocjacji WTO UE jest stron¹ maj¹c¹ interes. Obecny poziom
ochrony rynku wspólnotowego ci¹gle chroni producentów z UE przed konkurencj¹ ze-
wnêtrzn¹. Zgoda na wycofanie dop³at do rolnictwa, zniesienie subwencji eksportowych
i ce³ oznacza³aby cios zarówno dla rolnictwa europejskiego, jak i amerykañskiego, dlatego
USA i UE bêd¹ z pewnoœci¹ d¹¿y³y do jak najwiêkszego wyd³u¿enia terminu ca³kowitej
likwidacji tego wsparcia.
Unia Europejska i Stany Zjednoczone jako czo³owi œwiatowi eksporterzy produktów
rolnych stale konkuruj¹ ze sob¹ w tej dziedzinie. Œrednio w latach 2000-2002 ich ³¹czny udzia³
w œwiatowym eksporcie rolnym wyniós³ ponad 1/3 (USA odpowiednio ok. 19%, UE – ok.
17%). Nasilaj¹c¹ siê konkurencjê odzwierciedla równie¿ zmiana salda obrotów towarowych
miêdzy nimi; Stany Zjednoczone z nadwy¿ki w handlu produktami rolnymi z UE przesz³y na
znacz¹cy deficyt. W 2004 r. UE by³a jednak nadal najwiêkszym œwiatowym importerem pro-
duktów rolnych i pozostawa³a importerem netto ¿ywnoœci [Kelch, Normile 2004].
Zgodnie z porozumieniem WTO z Hongkongu z grudnia 2005 r., dop³aty eksportowe maj¹
zostaæ zniesione do 2013 r. Naciska³y na to g³ównie Brazylia i Indie przewodz¹ce krajom rozwija-
j¹cym siê zjednoczonym w grupie G20. Znaczna czêœæ dop³at ma znikn¹æ do 2010 r., natomiast jak
znaczna ma byæ to czêœæ, bêdzie przedmiotem negocjacji w Genewie. Unii Europejskiej uda³o siê
wynegocjowaæ zapis, który gwarantuje zniesienie subsydiów eksportowych nie tylko w Euro-
pie, ale równie¿ w USA, Kanadzie, Nowej Zelandii i Australii. Unia Europejska co roku na
dop³aty eksportowe wydaje ok. 2,6 mld dolarów, USA – ponad dwa razy wiêcej.
ZMIANY W POZIOMIE I STRUKTURZE WSPARCIA PRODUCENTÓW ROLNYCH
W WYBRANYCH KRAJACH
Centralnym punktem trzech, poza pierwszym, paradygmatów jest przejœcie od zamkniê-
tych, narodowych rynków (chronionych przez polityki protekcyjne i subsydia) do otwar-
tych, globalnych rynków rolnych (konkurencyjnych i w mniejszym stopniu dotowanych).
Rolnictwo w krajach Unii Europejskiej i niektórych krajach OECD na pocz¹tku XXI
wieku jest jednak nadal sektorem specjalnie chronionym. O utrzymuj¹cym siê wysokim
stopniu protekcji i rozbudowanej pomocy pañstwa producentom rolnym œwiadcz¹ szacun-
kowe oceny wsparcia na podstawie metodologii PSE
1
, stosowanej przez OECD.
W przypadku, gdy ca³kowity PSE jest równy zeru, producenci dzia³aj¹ w warunkach
cen œwiatowych, bez ¿adnej formy wsparcia i protekcji, na otwartym i konkurencyjnym
rynku. Gdy PSE jest dodatni, producenci rolni s¹ wspierani – albo otrzymuj¹ za swoje
1
PSE (Producer Support Estimate) jest to wartoœæ nominalna wszystkich transferów implicite i
explicite kierowanych w skali roku od konsumentów i podatników do producentów rolnych, mierzona na
poziomie gospodarstwa rolnego. Procentowe PSE oblicza siê jako udzia³ ca³kowitego PSE w ogólnych
przychodach z produkcji rolniczej (mierzonych w cenach na poziomie gospodarstwa) powiêkszonych o
dotacje bud¿etowe netto. PSE = wartoœæ wsparcia cen rynkowych (MPS) + p³atnoœci bud¿etowe.
67
PARADYGMATY DLA WSPÓ£CZESNEGO ROLNICTWA – PROTEKCJONIZM KONTRA LIBERALIZM
produkty ceny, których poziom jest wy¿szy od cen œwiatowych (ukszta³towanych w wa-
runkach wolnego handlu), korzystaj¹c z pewnych niedoskona³oœci rynku, albo te¿ s¹ be-
neficjantami subsydiów rz¹dowych. W sytuacji, gdy ca³kowity PSE jest ujemny, producen-
ci rolni s¹ w efekcie opodatkowywani [Gorton, Zawojska 2000].
Miernikiem informuj¹cym o rynkowej orientacji produkcji, tj. o stopniu, w jakim pro-
dukcja jest poddana wp³ywom sygna³ów rynkowych, a w jakim jest wynikiem interwencji
pañstwa, jest wskaŸnik pomocy nominalnej producenta – NAC (Nominal Assistance Coef-
ficient). Przyk³adowo, oszacowany dla Norwegii na poziomie 3,52 (tab. 4) oznacza, ¿e rolni-
cze przychody brutto s¹ 3,5-krotnie (lub o 250%) wy¿sze od tych, które by³yby w przypad-
ku braku jakiegokolwiek wsparcia bud¿etowego rolników.
Od póŸnych lat 90. poziom pomocy udzielanej producentom (PSE) na ca³ym obszarze
OECD nie uleg³ wiêkszym zmianom. W 2004 r. wparcie to osi¹gnê³o wartoœæ 279 miliardów
dolarów (226 miliardów euro). Spad³o ono z 37% wp³ywów gospodarstw rolnych w latach
1986–1988 do 30% w latach 2002–2004 (tab. 4), jednak taki poziom pomocy po raz pierwszy
uzyskano w latach 1995-1997. Przeciêtnie w latach 2002-2004 najni¿szy jego poziom (poni¿ej
5%) wyznaczono dla Australii i Nowej Zelandii, a tak¿e dla Rosji i Ukrainy. W Kanadzie,
Meksyku i Stanach Zjednoczonych wynosi³ on œrednio ok. 20%. Unia Europejska ze wskaŸni-
kiem równym 34% uplasowana zosta³a powy¿ej przeciêtnego dla OECD (30%) poziomu
wsparcia producentów rolnych. Najwy¿sz¹ pomoc uzyskuj¹ producenci w Islandii, Norwe-
gii i Szwajcarii (ok. 70%) oraz w Japonii i Korei (ok. 60%).
Wyznaczony dla zbioru œrednich wskaŸników PSE w latach 1986-1988 oraz 2002-2004 (z
pominiêciem krajów Europy Œrodkowo-Wschodniej oraz Rosji i Ukrainy) wspó³czynnik
h
c
a
j
a
r
k
h
c
y
n
a
r
b
y
w
w
C
A
N
z
a
r
o
E
S
P
e
w
o
t
n
e
c
o
r
P
.
4
al
e
b
a
T
1
e
j
a
r
K
8
8
9
1
-
6
8
9
1
4
0
0
2
-
2
0
0
2
2
0
0
2
3
0
0
2
4
0
0
2
E
S
P
C
A
N
E
S
P
C
A
N
E
S
P
C
A
N
E
S
P
C
A
N
E
S
P
C
A
N
ai
g
e
w
r
o
N
ai
r
a
c
j
a
w
z
S
ai
d
n
al
s
I
a
e
r
o
K
ai
n
o
p
a
J
a
k
sj
e
p
o
r
u
E
ai
n
U
D
C
E
O
y
r
g
ê
W
y
h
c
e
z
C
a
j
c
r
u
T
a
d
a
n
a
K
k
y
s
k
e
M
a
j
c
a
w
o
³
S
e
n
o
z
c
o
n
d
e
j
Z
y
n
a
t
S
a
k
sl
o
P
a
j
s
o
R
ai
l
a
rt
s
u
A
ai
d
n
al
e
Z
a
w
o
N
a
n
i
a
r
k
U
1
7
8
7
7
7
0
7
1
6
1
4
7
3
8
3
6
5
6
1
6
3
0
0
5
2
2
5
2
1
8
8
1
1
8
7
5
4
,
3
9
5
,
4
6
3
,
4
9
3
,
3
8
5
,
2
1
7
,
1
0
6
,
1
0
2
,
1
9
4
,
1
0
2
,
1
7
5
,
1
0
0
,
1
0
0
,
2
8
2
,
1
3
3
,
1
6
2
,
5
9
0
,
1
3
1
,
1
5
5
,
4
1
7
1
7
0
7
3
6
8
5
4
3
0
3
8
2
6
2
5
2
2
2
1
2
1
2
7
1
4
1
5
4
2
2
-
2
5
,
3
1
4
,
3
7
3
,
3
2
7
,
2
7
3
,
2
2
5
,
1
4
4
,
1
9
3
,
1
5
3
,
1
4
3
,
1
9
2
,
1
6
2
,
1
6
2
,
1
1
2
,
1
7
1
,
1
5
0
,
1
5
0
,
1
2
0
,
1
8
9
,
0
4
7
3
7
0
7
5
6
8
5
4
3
1
3
3
3
5
2
0
2
1
2
6
2
1
2
8
1
9
1
9
5
2
5
-
8
8
,
3
6
6
,
3
6
3
,
3
8
8
,
2
9
3
,
2
2
5
,
1
4
4
,
1
9
4
,
1
3
3
,
1
6
2
,
1
6
2
,
1
5
3
,
1
6
2
,
1
2
2
,
1
3
2
,
1
0
1
,
1
6
0
,
1
1
0
,
1
5
9
,
0
2
7
1
7
2
7
1
6
9
5
6
3
0
3
8
2
9
2
9
2
5
2
9
1
5
2
5
1
8
1
4
2
1
4
5
,
3
0
4
,
3
3
5
,
3
9
5
,
2
3
4
,
2
6
5
,
1
4
4
,
1
9
3
,
1
0
4
,
1
0
4
,
1
4
3
,
1
4
2
,
1
4
3
,
1
8
1
,
1
9
0
,
1
1
0
,
1
4
0
,
1
1
0
,
1
1
0
,
1
8
6
8
6
9
6
3
6
6
5
3
3
0
3
.
d
.
b
.
d
.
b
7
2
1
2
7
1
.
d
.
b
8
1
.
d
.
b
d
.
b
4
3
.
d
.
b
2
1
,
3
6
1
,
3
3
2
,
3
7
6
,
2
8
2
,
2
9
4
,
1
3
4
,
1
d
.
b
d
.
b
6
3
,
1
7
2
,
1
0
2
,
1
d
.
b
2
2
,
1
d
.
b
d
.
b
4
0
,
1
3
0
,
1
d
.
b
1
,r
ei
g
ê
W
,
h
c
e
z
C
u
k
d
a
p
y
z
r
p
W
;
4
0
0
2
d
o
5
2
-
E
U
;
3
0
0
2
-
2
0
0
2
ei
s
e
r
k
o
w
5
1
-
E
U
;
8
8
9
1
-
6
8
9
1
ei
s
e
r
k
o
w
2
1
-
E
U
w
t
s
ñ
a
p
u
i
c
œ
e
z
s
e
j
u
m
j
e
b
o
ei
n
D
C
E
O
;
3
0
0
2
-
1
0
0
2
a
t
al
¹
j
u
m
j
e
b
o
"
4
0
0
2
-
2
0
0
2
„
ei
n
m
u
l
o
k
w
e
n
a
d
ij
c
a
w
o
³
S
i
i
k
sl
o
P
.i
j
c
a
zi
n
a
g
r
o
i
m
a
k
n
o
³
z
c
¹
s
ei
n
e
r
ó
t
k
,
E
U
.
D
C
E
O
h
c
y
n
a
d
y
z
a
b
ei
w
a
t
s
d
o
p
a
n
e
n
s
a³
w
ei
n
a
w
o
c
a
r
p
o
:
o
³
d
ó
r
•
68
A. ZAWOJSKA
korelacji równy 0,98 wskazuje na œcis³y zwi¹zek miêdzy historycznym a obecnym poziomem
wsparcia producentów rolnych. Wsparcie ca³kowite rolnictwa
2
w krajach OECD obni¿y³o
siê z 2,3% PKB œrednio w latach 1986-1988 do 1,2% PKB w okresie 2002-2004 [OECD 2005].
Nastêpuje reorientacja sposobów udzielania pomocy producentom rolnym. Udzia³ form,
które powoduj¹ zak³ócenia w funkcjonowaniu mechanizmu rynkowego – zarówno w przy-
padku rynku czynników produkcji, jak i rynku produktów – zmniejszy³ siê z 91% PSE w
latach 1986-1988 do 74% w latach 2002-2004. Spadek poziomu wsparcia powi¹zanego z
produkcj¹ obrazuje równie¿ pomniejszaj¹ca siê luka miêdzy cenami producenta a cenami
granicznymi. W okresie 1986-1988 przeciêtne ceny producenta w krajach OECD by³y o 60%
wy¿sze ni¿ ceny na granicy (FOB, CIF), natomiast do lat 2002-2004 ró¿nica ta spad³a do
44%. Do 2004 r. najbardziej luka ta pomniejszy³a siê w Szwajcarii, UE, Islandii oraz Norwegii,
czyli tam, gdzie poziom wsparcia by³ wy¿szy ni¿ œrednio w OECD. Zjawisko konwergencji
cen dotyczy³o jednak g³ównie okresu do koñca lat 1990-tych.
Przy analizie wielkoœci PSE obliczonego dla okreœlonych grup produktów rolnych za-
uwa¿a siê na ogó³ spadek ró¿nicy w poziomie wsparcia miêdzy poszczególnymi produktami,
ale w przypadku niektórych sektorów (grup produktów) nast¹pi³y tylko po³owiczne refor-
my polityki rolnej (tab. 5).
Miêdzy 1986-1988 a 2002-2004 ró¿nice w poziomie wsparcia poszczególnych produk-
tów najmniej zmniejszy³y siê w UE, Japonii i Korei, najbardziej natomiast w Kanadzie oraz w
Szwajcarii. Najwiêksze redukcje w poziomie wsparcia dotyczy³y sektora miêsa baraniego
oraz zbó¿ (poza ry¿em). Postêp w realizacji d³ugookresowego celu reform polityk rolnych
D
C
E
O
h
c
a
j
a
r
k
w
ei
n
t
êi
c
e
z
r
p
w
ó
t
k
u
d
o
r
p
p
u
r
g
h
c
y
n
l
ó
g
e
z
c
z
s
o
p
al
d
E
S
P
e
w
o
t
n
e
c
o
r
P
.
5
al
e
b
a
T
y
t
k
u
d
o
r
P
8
8
9
1
-
6
8
9
1
4
0
0
2
-
2
0
0
2
y
t
k
u
d
o
r
P
8
8
9
1
-
6
8
9
1
4
0
0
2
-
2
0
0
2
a
ci
n
e
z
s
P
a
z
d
y
r
u
k
u
K
a
¿
o
b
z
e
n
n
I
¿
y
R
e
t
si
el
O
r
ei
k
u
C
o
k
el
M
a
n
i
c
êl
ei
c
i
a
n
i
w
o
³
o
W
7
4
0
4
1
5
1
8
6
2
4
5
1
6
2
3
5
3
5
2
2
4
6
7
3
2
5
5
2
4
5
3
a
n
i
n
a
r
a
B
a
n
³
e
W
a
n
i
w
o
z
r
p
ei
W
b
ó
r
D
a
j
a
J
y
t
k
u
d
o
r
p
e
n
n
I
y
t
k
u
d
o
r
p
m
e³
ó
g
O
5
5
7
8
1
0
2
7
1
9
2
7
3
8
3
6
1
2
8
1
7
5
2
0
3
.
D
C
E
O
h
c
y
n
a
d
y
z
a
b
ei
w
a
t
s
d
o
p
a
n
e
n
s
a³
w
ei
n
a
w
o
c
a
r
p
o
:
o
³
d
ó
r
•
mo¿na oceniæ analizuj¹c tendencje zmian w trzech elementach PSE: w poziomie wparcia,
jego kompozycji, a konkretnie udziale tych form, które w najwiêkszym stopniu zniekszta³ca-
j¹ wolny handel oraz w zmiennoœci tego wsparcia miêdzy poszczególnymi grupami produk-
tów. Rysunek 1 pokazuje kierunek zmian tych trzech elementów w krajach OECD. Wystêpu-
je stopniowe odchodzenie od interwencjonizmu narodowego oraz zmniejszanie rozpiêtoœci
miêdzy wspieraniem poszczególnych produktów.
W gospodarce krajów OECD koszty wspierania producentów rolnych wprawdzie zmniej-
szaj¹ siê, ale nadal oko³o 60% tej pomocy jest udzielane za poœrednictwem polityk, które
2
Miernik wsparcia ca³kowitego (Total Support Estimate – TSE) stanowi wartoœæ nominaln¹ ogó³u
rocznych transferów netto od podatników i konsumentów, bêd¹cych efektem polityki wpierania rolnic-
twa bez wzglêdu na ich cele i sposób oddzia³ywania na produkcjê i dochody rolnicze oraz na konsumpcjê
produktów rolniczych.
69
PARADYGMATY DLA WSPÓ£CZESNEGO ROLNICTWA – PROTEKCJONIZM KONTRA LIBERALIZM
generuj¹ wy¿sze ceny producenta, powoduj¹c tym samym podro¿enie ¿ywnoœci dla konsu-
mentów. Co wiêcej, poniewa¿ wiêkszoœæ pomocy zwi¹zana jest albo z wielkoœci¹ produkcji,
albo z poziomem nak³adów, jej znacz¹ca czêœæ trafia do wiêkszych gospodarstw rolnych.
Zatem wspieranie cen powiêksza dysproporcje dochodowe rolników, zamiast je niwelowaæ.
Utrzymuj¹cy siê du¿y udzia³ form pomocy zwi¹zanych z produkcj¹ oraz nak³adami
wspiera krajow¹ produkcjê, niekorzystnie wp³ywa na handel i powoduje obni¿anie œwiato-
wych cen produktów rolnych. Wiele dzia³añ pomocowych wywiera negatywny wp³yw na
œrodowisko i dyskryminuje konkurencyjnych dostawców, w tym tak¿e tych z krajów roz-
wijaj¹cych siê.
Kraje œredniozamo¿ne i biedne w coraz mniejszym stopniu maj¹ szansê udzia³u w miê-
dzynarodowej konkurencji na rynkach rolnych. Wed³ug Miêdzynarodowego Funduszu
Walutowego, globalne korzyœci w dobrobycie ekonomicznym spowodowane liberalizacj¹
œwiatowego handlu rolnego mog¹ osi¹gn¹æ 128 mld dolarów rocznie. Z tego, najbiedniejsze
kraje œwiata trac¹ rocznie 24 mld dolarów z powodu subsydiów stosowanych w krajach
bogatych [International Monetary Fund 2002].
W momencie rozpoczynania przez Ministrów Agendy Rozwoju z Doha powszechnie
uznawano, ¿e reforma handlu produktami rolnymi jest jedn¹ z najwa¿niejszych korzyœci,
jakie uzyskaj¹ najbiedniejsze pañstwa œwiata w przypadku pomyœlnego efektu negocjacji.
CZY RÓ¯NE PARADYGMATY ROLNICTWA MOG¥ WSPÓ£ISTNIEÆ?
Tradycyjny konflikt istnieje miêdzy zale¿nym a konkurencyjnym rolnictwem; rolnictwo
zale¿ne obci¹¿a kosztami konkurencyjne rolnictwo, to z kolei powiêksza koszty protekcjoni-
zmu. Wiêkszy nacisk powinien byæ wiêc skierowany na negocjowanie ograniczeñ poziomu
wsparcia, subsydiów itp., czyli na lepszy dostêp do rynków i konkurencjê eksportu.
Konflikt wystêpuje równie¿ miêdzy zale¿nym a wielofunkcyjnym rolnictwem; zale¿ne
rolnictwo nak³ada koszty na wielofunkcyjne rolnictwo przez niskie ceny dóbr prywatnych
0
0
0
0
0
1986-1988
-
Rysunek 1. Zmiany w poziomie, rozpiêtoœci i kompozycji wsparcia producenta PSE w krajach OECD
(udzia³y w ogólnych przychodach rolniczych)
Uwagi: Na osi „Struktura wsparcia” znajduje siê poziom wzglêdny wsparcia cen rynkowych (MPS) oraz dotacji
do produkcji i nak³adów; na osi „Rozpiêtoœæ wg produktów” – ró¿nica miêdzy poziomem wsparcia poszczegól-
nych produktów mierzona przeciêtnym odchyleniem nominalnego wskaŸnika ochrony producenta (Nominal
Assistance Coefficient – NAC), który jest relacj¹ ogólnych przychodów rolników (³¹cznie ze wsparciem) do
wartoœci produkcji mierzonej wg cen œwiatowych bez uwzglêdnienia wsparcia bud¿etowego.
•ród³o: opracowanie w³asne na podstawie bazy danych OECD.
70
A. ZAWOJSKA
oraz wzrost kosztów dóbr publicznych. Nawet zwolennicy wielofunkcyjnoœci s¹ sk³onni
negocjowaæ ograniczenia na subsydia eksportowe. Wynika st¹d podzia³ miêdzy UE a Japo-
ni¹ i Kore¹. UE nie sprzeciwia siê na ogó³ liberalizacji wymiany zagranicznej, za to Japonia i
Korea opowiadaj¹ siê za stopniow¹ (towar za towarem) redukcj¹ ce³.
Zale¿ne rolnictwo jest równie¿ w fundamentalnym konflikcie z rolnictwem zintegrowanym,
m.in. przez bodŸce skierowane na iloœæ, a nie na jakoœæ. Poza tym ochrona to¿samoœci, odmien-
noœci nie jest g³ównym przedmiotem zainteresowania polityki wspieraj¹cej rolnictwo zale¿ne.
Uwidacznia siê tak¿e konflikt miêdzy konkurencyjnym a wielofunkcyjnym rolnictwem;
dostarczanie dóbr publicznych jest coraz bardziej kosztowne na konkurencyjnych rynkach
œwiatowych. Kosztem dóbr publicznych obci¹¿ani s¹ podatnicy i konsumenci.
Istnieje te¿ konflikt miêdzy paradygmatem rolnictwa konkurencyjnego a zintegrowane-
go. Konkurencyjne rolnictwo nadal skupione jest na idei „rolnictwa narodowego”, nato-
miast w paradygmacie rolnictwa globalnego zmienia siê istota w³asnoœci, niezale¿noœci,
kontroli. Przewagê komparatywn¹ determinuj¹ przep³ywy inwestycji, a g³ównym proble-
mem staje siê podzia³ korzyœci w ³añcuchu poda¿y.
Zarówno w UE, jak i USA grupy farmerskie obawiaj¹ siê liberalizacji handlu produktami
rolnymi. W UE zale¿ne rolnictwo nadal wystêpuje jako paradygmat polityki, ale stopniowo traci
grunt. Wy³ania siê powoli paradygmat rolnictwa konkurencyjnego wspierany przez Wielk¹ Bryta-
niê, Daniê, Szwecjê i Holandiê. Ci¹gle dominuje rolnictwo wielofunkcyjne (Niemcy, Austria, Fran-
cja, W³ochy). W USA paradygmat konkurencji jest najbardziej widoczny w przypadku produktów
roœlinnych nie objêtych programami; wystêpuje w zmodyfikowanej formie dla zbó¿ i oleistych.
Zale¿ne rolnictwo utrzyma³o siê w sektorze cukru i mleczarskim. Pojawiaj¹ siê elementy multikultu-
rowego rolnictwa z programami œrodowiskowymi i rozwoju obszarów wiejskich.
Czy zatem wystêpuj¹ zbie¿noœæ czy rozbie¿noœæ miêdzy UE a USA? Rolnictwo w UE
nadal jest bardziej chronione i wspierane ni¿ w USA, ale luka zawê¿a siê. Sektor cukru i
mleka nadal odstaj¹ od innych zarówno w USA, jak i UE. W UE wiêkszy nacisk po³o¿ono na
reformê wewn¹trz Wspólnoty, zw³aszcza pod wp³ywem przyst¹pienia nowych krajów, g³ów-
nie Polski z du¿ym sektorem rolnym. W USA natomiast wystêpuje ma³a presja wewnêtrzna
na zmiany, poza presj¹ zaostrzania bud¿etu.
UE z powodzeniem promuje filozofiê rolnictwa wielofunkcyjnego, którego grono zwolenni-
ków roœnie nawet wœród dawnych oponentów UE w ramach rokowañ WTO w obszarze rolnic-
twa. W tym samym czasie w polityce rolnej Stanów Zjednoczonych, które do niedawna by³y
g³ównym krytykiem Wspólnej Polityki Rolnej, zauwa¿a siê wyraŸne odchodzenie od kursu
liberalnej polityki rolnej zapocz¹tkowanej w 1996 r. ustaw¹ o ¿ywnoœci (FAIR Act), w której
p³atnoœci bezpoœrednie dla rolników (p³atnoœci przekszta³ceñ rynkowych) zosta³y oddzielone
od produkcji (decoupled). Reaguj¹c na konsekwencje WPR i programów wsparcia eksportu
produktów rolnych UE, do Ustawy Rolniczej z 2002 r. wpisane zosta³o np. wsparcie eksportu.
WNIOSKI
1. Wœród ekonomistów zajmuj¹cych siê teori¹ rozwoju rolnictwa oraz polityki rolnej w
ostatnim czasie prowadzone s¹ coraz ¿ywsze dyskusje na temat zmian polityki ze „wspiera-
nej przez pañstwo” na „rynkowo-liberaln¹” oraz dotycz¹ce nowych alternatywnych para-
dygmatów dla rolnictwa.
2. W wyniku rozwoju teoretycznych pogl¹dów naukowców wyodrêbnione zosta³y
71
PARADYGMATY DLA WSPÓ£CZESNEGO ROLNICTWA – PROTEKCJONIZM KONTRA LIBERALIZM
cztery, wspó³zawodnicz¹ce ze sob¹ paradygmaty rolnictwa: zale¿nego, konkurencyjnego,
wielofunkcyjnego oraz globalizuj¹cego siê.
3. Mimo, i¿ same paradygmaty zmienia³y siê bardziej radykalnie ni¿ polityki rolne, w
tych ostatnich nastêpuje zauwa¿alna ewolucja hierarchii celów, rodzajów i instrumentów.
Przyk³ady reform polityki rolnej w krajach OECD i UE w latach 1980. i 1990. wskazuj¹ na
reorientacjê sposobu udzielania pomocy producentom rolnym, przy znacz¹cym odwrocie
od form bezpoœrednio zwi¹zanych z wielkoœci¹ produkcji i nak³adów.
4. W latach 1986–2004 wsparcie mierzone procentowym PSE przeciêtnie w krajach
OECD oraz UE zmniejszy³o siê. Zawêzi³y siê tak¿e ró¿nice w jego poziomie miêdzy poszcze-
gólnymi grupami towarów. Konwergencja ta w najmniejszym stopniu wyst¹pi³a w UE, Japo-
nii i Korei, w najwiêkszym natomiast w Kanadzie i Szwajcarii. Najwiêkszy spadek poziomu i
poprawa w strukturze udzielanej pomocy objê³y sektor miêsa baraniego i zbó¿ (z wyj¹tkiem
ry¿u). Cukier, ry¿ i mleko pozostaj¹ nadal najbardziej wspieranymi produktami.
5. Przyjmuj¹c, ¿e tempo zaprezentowanych powy¿ej zmian utrzyma siê w nadchodz¹-
cych latach, w wiêkszoœci krajów OECD i w UE œrodki zwi¹zane z produkcj¹ nadal bêd¹
znacz¹ce w pomocy udzielanej producentom rolnym. Zachêca to do wiêkszej produkcji,
niekorzystnie wp³ywa na handel oraz powoduje spadek œwiatowych cen produktów rol-
nych, dyskryminuj¹c kraje rozwijaj¹ce siê.
6. Tam, gdzie wsparcie rolnictwa jest najwy¿sze (np. w UE i USA), grupy farmerskie w
obawie przed liberalizacj¹ handlu produktami rolnymi naciskaj¹ na rz¹dy w celu zachowania
dotychczasowego poziomu wsparcia i wydaje siê, ¿e polityka ci¹gle wygrywa z ekonomi¹.
7. Polska, jako cz³onek UE mo¿e mieæ wp³yw na wspóln¹ politykê roln¹, m.in. realizo-
wan¹ w ramach systemu p³atnoœci bezpoœrednich. W œwietle tego otwarte pozostaj¹ przynaj-
mniej dwie kwestie: po pierwsze, czy rol¹ ekonomistów jest uzasadnianie protekcjonizmu
rolnego, czy te¿ wskazywanie na korzyœci ogólne p³yn¹ce z liberalizacji polityki i swobodnej
konkurencji na rynkach rolnych; po drugie, czy zasadne jest dalsze faworyzowanie niektó-
rych grup producentów rolnych. Obie, zdaniem autorki, powinny byæ rozpatrywane w
kontekœcie ca³ej gospodarki narodowej z uwzglêdnieniem interesów nie tylko rolników, ale
równie¿ konsumentów i podatników, a tak¿e w kontekœcie globalnego rolnictwa.
LITERATURA
Anderson K., Martin W. 2005: Agricultural Trade Reform and the Doha Development Agenda. World
Bank, Washington DC. s. 2.
Coleman W.D, Grant W., Josling T.E. 2004: Agriculture in the New Global Economy. Edward Elgar, Cheltenham.
s. 94-99.
Coleman W.D. 2001: Agricultural Policy Reform and Policy Convergence: An Actor-Centered Institutionalist
Approach. Journal of Comparative Policy Analysis: Research and Practice No. 3, 219–241.
Coleman, W.D. 1998: From Protected Development to Market Liberalism: Paradigm Change in Agriculture.
Journal of European Public Policy, Vol. 5, No. 4, 632-651.
ColemanW.D., Skogstad G., Atkinson M.M. 1996: Paradigm shifts and policy networks: cumulative change in
agriculture. Journal of Public Policy, No 16, 273-301.
Daugbjerg C. 1999: Reforming the CAP: Policy Networks and Broader Institutional Structures. Journal of
Common Market Studies, Vol. 37, No. 3, 407-28.
Gorton M., Zawojska A. 2000: Ewolucja wspierania rolnictwa polskiego za poœrednictwem cen rynkowych i
wydatków bud¿etowych [W:] E. Majewski, G. Dalton (red.) Strategiczne opcje dla polskiego sektora rolno-
spo¿ywczego w œwietle analiz ekonomicznych. Wyd. Wieœ Jutra Sp. z o.o. Warszawa, 173-179, s. 174.
72
A. ZAWOJSKA
Hunek T. (red.) 2002: Rolnicza Polska wobec wyzwañ wspó³czesnoœci. IRWIR, Warszawa.
International Monetary Fund 2002: World Economic Outlook: Trade and Finance, Washington, DC, September.
s. 85.
Kelch D., Normile M.A. 2004: European Union Adopts Significant Farm Reform. Amber Waves, Vol. 2, Issue 4,
Economic Research Service/USDA.
Kuhn T.S. 1962: The Structure of Scientific Revolutions. University of Chicago Press. s. 10
Kuhn T.S. 1985: Dwa bieguny. Tradycja i nowatorstwo w badaniach naukowych. PIW, Warszawa. s. 407
Kuhn T.S. 2001: Struktura rewolucji naukowych. Wyd. Aletheia, Warszawa. s.34.
Lewandowska H. 2004: Rolnictwo polsko-unijne. Z prof. Franciszkiem Tomczakiem rozmawia Hanna Lewan-
dowska. Sprawy Nauki nr 5 (100).
McMichael P. 1994: GATT, Global Regulation and the Construction of a New Hegemonic Order. [W:] P. Lowe,
T. Marsden, S. Whatmore (eds.), Regulating Agriculture. London: David Fulton, 163–190.
Moyer H. W., Josling T. E. 2002: Agricultural Policy Reform: Politics and Policy Process in the EC and the US
in the 1990s. Aldershot: Ashgate. s. 8.
OECD. 2005: Agricultural policies in OECD countries: monitoring and evaluation 2005 highlights, OECD
Publishing.
Paarlberg R. 1997: Agrcultural policy reform and the Uruguay Round: Synergistics Linkage in a two-twevel
game? International Organization, 51 (3), 413-444.
Rapp D 1988: How the US. Got into agriculture and why it can`t get out. Congressional Quarterly. Washinghton
DC.
Skogstad G. 1998: Ideas, paradigms and institutions: agricultural exceptionalism in the European Union and the
United States. Governance No 11, 4, 463-490.
Tomczak F. 2004: Od rolnictwa do agrobiznesu. Transformacja gospodarki rolniczo-¿ywnoœciowej Stanów
Zjednoczonych Ameryki Pólnocnej. Oficyna Wydawnicza SGH Warszawa.
Tomczak F. 2000: Rozwój rolnictwa œwiatowego. IERiGZ Warszawa.
Wos A. 2004: W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa. IERiGZ Warszawa.
Aldona Zawojska
PARADIGMS FOR A CONTEMPORARY AGRICULTURE – PROTECTIONISM
CONTRA LIBERALISM
Summary
This paper presents the four competing paradigms regarding the governance of agriculture, briefly:
a dependent paradigm, a competitive paradigm, a multifunctional paradigm, and a globalized production
paradigm. It examines the entry into the agricultural policy arena of a new market liberal vision. It
contrasts the old and the new paradigms for agriculture, and describes the transition between these
paradigms. With the reform of agricultural policies in OECD and the EU countries, the number and
complexity of policy measures has increased significantly. Consequently, the paper explains the coverage
of support associated with agricultural policies using the OECD indicators, namely PSE and NAC.
Adres do korespondencji:
dr Aldona Zawojska
Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej
Ul. Nowoursynowska 166
02-787 Warszawa
tel. 0-22 5934036
e-mail: aldona_zawojska@sggw.pl
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
PG 9 KZR Rolnictwo id 355251 Nieznany
cw 16 odpowiedzi do pytan id 1 Nieznany
Opracowanie FINAL miniaturka id Nieznany
How to read the equine ECG id 2 Nieznany
PNADD523 USAID SARi Report id 3 Nieznany
OPERAT STABLE VERSION ugoda id Nieznany
biuletyn katechetyczny pdf id 8 Nieznany
Finanse publiczne cw 4 E S id 1 Nieznany
7 uklady rownowagi fazowej id 4 Nieznany
Problematyka stresu w pracy id Nieznany
Odpowiedzi calki biegunowe id Nieznany
kolokwium probne boleslawiec id Nieznany
Model silnika pradu stalego id Nieznany
Budownictwo energooszczedne id Nieznany
biochemia cukry instrukcja id 8 Nieznany (2)
Badania operacyjne wyklad 2 id Nieznany
więcej podobnych podstron