1

Dominika Malchar-Michalska

Uniwersytet Opolski

Grupy producentów rolnych w Polsce

jako instrument zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich

Wprowadzenie

Współcześnie tradycyjne podejście do rolnictwa zostaje zastąpione szerszym

spojrzeniem na ten sektor gospodarki, a mianowicie jako element rozwoju obszarów

wiejskich. W krajach wysoko rozwiniętych rolnictwo nie jest już postrzegane wyłącznie

poprzez pryzmat jego funkcji produkcyjnych. Dzięki promowaniu koncepcji

zrównoważonego rozwoju coraz większy nacisk kładzie się na jego pozarolnicze walory.

Większość badań skupia się na endogennych relacjach (rolnictwo wielofunkcyjne,

przedsiębiorczość wiejska, warunki życia na obszarach wiejskich itp.), w czym upatruje się

największych szans na zabezpieczenie rozwoju, przyjaznego dla środowiska i mieszkańców

wsi. Zrównoważony rozwój rolnictwa nie może jednak odbywać się bez uwzględniania

czynników zewnętrznych (systemu innowacji, gospodarki opartej na wiedzy, regionalnej

specjalizacji itp.).

Na początku lat 90. XX wieku Polska weszła na ścieżkę transformacji systemowej, co

spowodowało również głębokie przekształcenia w sektorze rolnym. Gospodarstwa rolne

znalazły się w nowych dla nich realiach gospodarczych, a z perspektywy minionych dwóch

dekad wydaje się, że w dalszym ciągu nie wykształciły się efektywne struktury organizacyjne,

które umożliwiłyby właściwe funkcjonowanie podmiotów tego sektora. Jednym ze sposobów

złagodzenie współczesnej kwestii agrarnej jest wzmocnienie procesów integracji poziomej w

rolnictwie, szczególnie w krajach, gdzie sektor ten cechuje się nadmiernym rozdrobnieniem i

niską wydajnością. Dlatego też w Polsce od ponad dziesięciu lat silnie promuje się ideę

kooperacji rolników jako grupy producentów rolnych. Ta „nowa” koncepcja współpracy

rolników ma stać się substytutem rozbitych na początku lat 90. ubiegłego wieku reliktu

realnego socjalizmu, jakim były rolnicze spółdzielnie produkcyjne.

Decyzja o przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej i tym samym konieczność

dostosowania krajowego rolnictwa do funkcjonowania na Jednolitym Rynku Europejskim

2

wymusiły niejako konieczność wzmocnienia integracji polskich producentów rolnych. Brak

kreacji tego typu powiązań oznaczałby bowiem niemożność korzystania w pełni z

mechanizmów, jakie oferuje wspólna polityka rolna Unii Europejskiej (UE) oraz ograniczenie

konkurencyjność względem grup producenckich oraz rolniczych spółdzielni ze „starych”

krajów UE. Warto przy tym dodać, że w swych założeniach idea rozwoju grup producentów

rolnych wpisuje się także w koncepcję zrównoważonego rozwoju rolnictwa czy szerzej

obszarów wiejskich. Łączy ona bowiem w sobie zarówno cele ekonomiczne, społeczne, jak i

środowiskowe, choć szczególny nacisk położony jest przede wszystkim na ten pierwszy

element.

Pierwsza część artykułu dotyczy istoty koncepcji zrównoważonego rozwoju rolnictwa,

ze zwróceniem szczególnej uwagi na znaczenie czynnika gospodarczego. W dalszej części

autorka przedstawiła koncepcję grup producentów rolnych oraz syntetycznie nakreśliła ich

rolę w zrównoważonym rozwoju polskiego rolnictwa. W ostatniej części artykułu uwaga

została skoncentrowana na ocenie wpływu dotychczasowej działalności grup producentów

rolnych na rozwój obszarów wiejskich, na których funkcjonują. Analiza ta opiera się na

wynikach badań empirycznych (badanie ankietowe) przeprowadzonych przez autorkę w

Polsce w okresie czerwiec-wrzesień 2009 rok wśród grup producentów rolnych.

Zrównoważony rozwój rolnictwa

Wraz z pojawieniem się potrzeby zwrócenia uwagi na aspekt środowiskowy w

procesie gospodarowania w ramach programów gospodarczych na poziomie narodowym czy

ponadnarodowym

1

popularną stała się koncepcja zrównoważonego rozwoju rolnictwa. Idea ta

od momentu powstania miała za zadanie spełnić ambitny cel w postaci pogodzenia

gospodarczych (konkurencyjność sektora rolnego oraz zapewnienie korzyści ekonomicznych,

zwłaszcza odpowiednich dochodów dla producentów rolnych), środowiskowych i

społecznych aspektów rozwoju obszarów wiejskich, często względem siebie

przeciwstawnych. Wydaje się jednak, że po kilku dekadach jej wdrażania i promowania oraz

badań prowadzonych w tym zakresie należy już nie tyle rozważać jej założenia i konieczność

wdrażania, ale podjąć próbę oceny jej wpływu na przeobrażenia, jakim podlega współczesny

sektor rolny oraz cele polityk rolnych w większości krajów wysoko rozwiniętych. Dodatkowo

w obliczu gwałtownych wahań cen żywności na świecie w pierwszej dekadzie XXI wieku

1

Często można się zetknąć z tzw. deklaratywnym wdrażaniem tej koncepcji.

3

(światowy kryzys żywnościowy 2007–2008) należy oczekiwać, iż nastąpi wzrost

zainteresowania kwestią rolną na świecie i tym samym konieczność przeformułowania celów

wobec, których stoi ten sektor gospodarki.

W XX wieku dominował model rolnictwa konwencjonalnego, który rozwijał się

głównie w obecnych krajach wysoko rozwiniętych. System ten przenoszono i silnie wdrażano

w krajach słabo rozwiniętych, co miało przyczynić się do budowy w tych państwach

warunków dla samowystarczalności żywnościowej. Obecnie na świecie można mówić

(przynajmniej w krajach bogatych) o stopniowej rezygnacji z rolnictwa intensywnego. W celu

minimalizacji negatywnych efektów środowiskowych, a także w związku z nadprodukcją

artykułów rolnych (choć w obliczu destabilizacji międzynarodowych rynków rolnych ten

argument może zostać odsunięty w czasie), w niektórych krajach uprzemysłowionych

rozpoczęto proces promocji tzw. rolnictwa zrównoważonego, a wraz z nim systemu rolnictwa

integrowanego i ekologicznego

2

.

Wraz z popularyzowaniem myślenia w kategoriach ekologicznych, a zarazem i

ekonomicznych, silny akcent położono na zrównoważoność. Traktowana jest ona jako cecha

rozwoju obszarów wiejskich. W ostatniej dekadzie koncepcja zrównoważonego rozwoju

rolnictwa stała się nadrzędnym warunkiem uwzględnianym przy definiowaniu celów i

kierunków rozwoju współczesnego rolnictwa. Dlatego słusznym wydaje się stwierdzenie, że

zrównoważony rozwój jest niekończącym się procesem, definiowanym nie poprzez stałe

(niezmienne) cele czy stosowane specyficzne środki, aby je osiągnąć, lecz procesem, który

pozwala na kreowanie pozytywnych zmian w procesie gospodarowania poprzez ciągły proces

uczenia się i adaptacji jego efektów (Adinyira, Oteng-Seifah, Adjei-Kumi, 2007: 18–19).

Sugeruje się, iż połączenie aspektów społecznych, gospodarczych i środowiskowych jest

optymalnym kierunkiem działania. Przyjęcie takiej strategii nie powinno traktować się jako

bariery hamującej przechodzenie gospodarek na wyższe poziomy rozwoju gospodarczego

2

Rolnictwo integrowane to system rolniczy charakteryzujący się takim sposobem gospodarowania, w którym

możliwe jest osiąganie zarówno celów ekologicznych, jak i ekonomicznych dzięki stosowaniu nowoczesnych
technik produkcji, usprawnianiu zarządzania oraz stosowaniu różnych form postępu biologicznego, ale co ważne
z uwzględnieniem wymienionych powyżej celów (spełnia ono zasady zrównoważonego rozwoju i jest w nim
miejsce zarówno dla małych, jak i dużych gospodarstw rolnych korzystających z efektów skali). Natomiast
rolnictwo ekologiczne to takie, gdzie aktywizuje się przyrodnicze mechanizmy przyrodnicze poprzez
wykorzystanie środków naturalnych, nieprzetworzonych technologicznie (system ten nie wpływa na zaburzenie
równowagi ekologicznej, zanieczyszczenie środowiska oraz najlepiej wpisuje się w koncepcję zrównoważonego
rozwoju rolnictwa, jednak znaczącą barierą w jego rozwoju może być jego niższa efektywność ekonomiczna w
porównaniu do innych systemów rolniczych). Obecnie przewiduje się, że w czystej formie rolnictwo
ekologiczne będzie występowało tylko w małych, rodzinnych gospodarstwach rolnych, które ukierunkują swą
działalność na dostarczanie na rynek niszowych i wysokojakościowych produktów. Wydaje się, że w
perspektywie średnio- i długoterminowej znacznie większe szanse rozwoju (z uwagi na aspekt ekonomiczny) ma
rolnictwo integrowane niż ekologiczne. (zob. http://www.ar.wroc.pl/~zimny/systemy.html; Baum, 2007: 20-22).

4

(http://www.mos.gov.pl/1materialy_informacyjne/raporty_opracowania/strategia/strategia1-

3.html). Eksperci z tej dziedziny nie są jednak zgodni co do kwestii, czy możliwy jest nadal

tak silny i dynamiczny wzrost gospodarczy wraz z uwzględnianiem aspektu ekologicznego

(np. teoremat niemożliwości, ang. impossibility theorem; zob. Daly, 1993).

Należy mieć również na uwadze, iż rozwój zrównoważony implikuje korzyści netto z

działalności gospodarczej. Zasoby wykorzystuje się w rytmie czy też w stopniu nie

najwyższym, ale takim, który pozwala na ich odbudowę na optymalnym poziomie w dłuższej

perspektywie. Zatem rolnicy wraz z uwzględnieniem idei koncepcji zrównoważonego

rozwoju rolnictwa z reguły otrzymywać będą niższe bieżące dochody

3

.

Pomimo wielu zalet tego podejścia warto się zastanowić, czy możliwe jest (w

wymiarze praktycznym i powszechnym) połączenie dochodowego rolnictwa (dążącego do

maksymalizacji zysku) i ochrony środowiska naturalnego. Wydaje się, że największe szanse

mają kraje wysoko rozwinięte, gdzie poziom dochodów konsumentów jest na tyle wysoki, że

jakość i bezpieczna dla zdrowia ludzkiego żywność (co przejawia się w postaci tzw.

zielonego konsumeryzmu) oraz troska o dobro środowiska jest jednym z ważniejszych

kryteriów wyboru. W dobie globalizacji i podążaniu ku maksymalizacji zysku z działalności

gospodarczej idea zrównoważonego rozwoju w sektorze rolnym nie przetrwa bez wsparcia

publicznego. Prywatna własność oraz wolny rynek przyczyniają się do wzrostu wydajności

procesu produkcyjnego m.in. poprzez obniżenie kosztów transakcyjnych w procesie

wymiany. Należy pamiętać, że tak proste ujęcie i wskazywanie wyłącznie pozytywnych

aspektów pełnej liberalizacji rynku (co jest zbyt jednostronnym podejściem) wynika ze

skupienia się na bieżących zyskach. Warto także pamiętać, że rynek wycenia dobra

ekonomiczne kupowane przez konsumentów w aspekcie krótkookresowej korzyści, natomiast

pomija, względnie nie wycenia dóbr publicznych, z uwagi na ich społeczny charakter (Zegar,

2006: 133).

Możliwość uzyskania korzyści w perspektywie krótkookresowej jest głównym

motywem kierującym producentów rolnych ku industrializacji i intensyfikacji produkcji

rolnej, co odbywa się kosztem jakości, utraty walorów smakowych czy zwiększenia ryzyka

chorób u zwierząt. Towarzyszy temu pojawienie się takich zjawisk jak: zniekształcenie

krajobrazu wiejskiego, degradacja bioróżnorodności oraz migracja ludności wiejskiej do

miast czy jej starzenie się. Zatem wdrażanie koncepcji zrównoważonego rozwoju rolnictwa

3

Oczywiście nie można pomijać tu długoterminowych korzyści, jakie osiągną rolnicy (m.in. możliwość obniżki

kosztów produkcji) i społeczeństwo (bezpieczna żywność, rozwój walorów krajobrazowych obszarów wiejskich
itp.).

5

wyłącznie pod wpływem działania sił rynkowych bez ingerencji państwa w tym sektorze nie

jest w pełni możliwe. Sytuacja ta mogłaby zaistnieć wówczas, gdyby funkcjonowały sprawne

mechanizmy i silne instytucje rynku, które zniwelowałyby negatywne środowiskowe koszty

zewnętrzne i – co wydaje się najważniejsze – zmusiłyby producentów do uwzględniania w

procesie podejmowania decyzji ekonomicznych ich konsekwencji dla przyszłych pokoleń

(zob. Platje, 2004: 7–8).

Z tego powodu na forum międzynarodowym mówi się o tzw. nowym podejściu do

rozwoju obszarów wiejskich. W Stanach Zjednoczonych określa się je jako nową politykę

obszarów wiejskich (ang. new rural policy), natomiast wśród europejskich państw OECD

jako nowy paradygmat rozwoju obszarów wiejskich (ang. new rural paradigm). Ponadto w

niektórych kręgach naukowych podejście to funkcjonuje pod nazwą rozwoju

neoendogenicznego. To, co łączy te trzy podejścia, to konieczność budowania trwalszych i

mocniejszych powiązań między gospodarką wiejską i miejską oraz spojrzenia na rozwój

obszarów wiejskich jako elementu, który w dużym stopniu determinuje rozwój regionów jako

całości (Just, 2007: 3–4). Nowe podejście do rozwoju obszarów wiejskich charakteryzuje się

skupieniem uwagi i działań na przestrzeni/terytorium zamiast na poszczególnych

podsektorach produkcji rolnej oraz wzroście roli oddolnej inicjatywy dotyczącej

przedsiębiorczości a zmniejszeniu subsydiów (OECD, 2006: 16).

W nowym podejściu (zob. tabela 1) rolnictwo staje się wyłącznie jednym z elementów

rozwoju obszarów wiejskich, dlatego odchodzi się od koncentracji wokół takich celów jak:

wzrost dochodów producentów rolnych czy produkcji rolnej. Zgodnie z podejściem

neoendogenicznym strategie rozwoju obszarów wiejskich powinny koncentrować się przede

wszystkim na mocnych stronach regionu i je wykorzystywać, a nie jak to było dotychczas

próbować wyrównywać szanse poprzez instrumenty, których głównym celem była pomoc

regionom najsłabszym. Analizując głębiej różnice między tymi dwoma podejściami do

rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich wyraźnie widać, że duży nacisk położony jest na

decentralizację i wzmocnienie pozycji lokalnych władz oraz innych podmiotów przestrzeni

publicznej. W nowym podejściu duże szanse upatruje się we wszelkich formach inicjatyw

oddolnych, jak choćby lokalne grupy działania czy właśnie organizacje producentów rolnych.

Szczególnie te ostatnie podmioty oprócz osiągania pozytywnych zmian na poziomie

indywidualnych gospodarstw członkowskich mogą przyczynić się do wzmocnienia regionu,

w którym funkcjonują – poprawy w obszarze integracji lokalnej społeczności, rozwoju

infrastruktury technicznej itp.

6

Tabela 1.

Nowy paradygmat rozwoju obszarów wiejskich

Stare podejście Nowe

podejście

Przedmiot

– zapewnienie odpowiedniego

poziomu dochodów
rolniczych,

– dążenie do wyrównania

poziomu życia między
regionami miejskimi a
wiejskimi,

– wzrost konkurencyjności

produkcji rolnej.

– wzrost konkurencyjności

obszarów wiejskich,

– waloryzacja lokalnych

wartości (środowiskowych,
kulturalnych, historycznych,
narodowych),

– eksploatacja

niewykorzystanych
zasobów.

Kluczowe docelowe sektory – rolnictwo.

– zróżnicowane sektory

gospodarki wiejskiej
(turystyka wiejska,
przetwórstwo, przemysł
telekomunikacyjny itp.).

Główne instrumenty

– subsydia.

– inwestycje.

Najważniejsi aktorzy

– rządy narodowe, rolnicy.

– wszystkie poziomy władzy

(ponadnarodowe, narodowe,
regionalne, lokalne) oraz
różni lokalni partnerzy życia
publicznego (prywatni,
publiczni oraz organizacje
pozarządowe).

Źródło: (OECD, 2006: 15).

Współcześnie odchodzi się od odrębnego analizowania rolnictwa i opracowywania

oddzielnych dla niego strategii rozwoju. Sektor ten traktuje się jako jeden z najważniejszych

elementów rozwoju obszarów wiejskich i sugeruje się, iż w tym kontekście należy rozważyć

jego zrównoważony rozwój

4

. To nowe podejście znajduje zastosowanie w krajowych

programach i strategiach związanych z rozwojem rolnictwa, jak i obszarów wiejskich (m.in.

zmiany, jakim podlega wspólna polityka rolna UE, wpisują się w ten nowy paradygmat

5

, a

także aktualnie opracowywane strategie rozwoju polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich na

4

Nadal ważną rolę odgrywa tzw. wielofunkcyjność, coraz większy nacisk kładzie się na oddolne, lokalne,

partnerskie działania zarówno sektora publicznego, prywatnego, jak i organizacji pozarządowych, co ma
budować trwalsze fundamenty dla wzrostu konkurencyjności regionu.

5

Można zauważyć, iż wraz z reformą WPR w 2003 roku UE ukierunkowała ją w stronę nowego paradygmatu

rozwoju obszarów wiejskich. Oczywiście nadal funkcjonuje wiele programów rolnych, które w tradycyjny
sposób subsydiują unijny sektor rolny (tzw. pierwszy filar – organizacja rynków rolnych: wina, cukru, oliwek
itp. oraz płatności bezpośrednie itp.), jednak najważniejszym obecnie przedmiotem WPR w tym obszarze jest
osiągnięcie równowagi pomiędzy konkurencyjnym na arenie międzynarodowej rolnictwem europejskim a
respektowaniem konieczności ochrony środowiska naturalnego (zob. Just, 2007: 9). Ponadto można oczekiwać,
że nowe ramy finansowe dla wspólnej polityki rolnej UE 2014-2020 włączą kolejny cel tj. bezpieczeństwo
żywnościowe.

7

lata 2011-2020 – Projekt Strategii Zrównoważonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Rybactwa;

Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2010).

Znaczenie grup producentów rolnych dla zrównoważonego rozwoju rolnictwa

Na poziomie teorii organizacji integrację poziomą można definiować jako proces

łączenia organizacji gospodarczych działających w tym samym ogniwie produkcji czy

dystrybucji. Integracja horyzontalna w rolnictwie będzie więc rozumiana jako proces

ekonomicznego łączenia się gospodarstw rolnych zajmujących się produkcją tych samych

grup produktów. Trzeba jednakże podkreślić, iż w przypadku tych podmiotów nie dochodzi

do ich pełnego połączenia. Chodzi tu głównie o ekonomiczne scalenie jedynie

poszczególnych rodzajów aktywności (Kapusta, 2008: 289–190).

Podstawowym celem integracji horyzontalnej na poziomie mikroekonomicznym jest

przede wszystkim wzrost efektywności procesu produkcji rolnej realizowanego w

poszczególnych gospodarstwach rolnych m.in. poprzez redukcję kosztów transakcyjnych oraz

poprawę pozycji konkurencyjnej jej członków na rynku. Natomiast na poziomie krajowym

poprzez promowanie współpracy rolników np. w ramach grup producentów rolnych czy

spółdzielni rolniczych, próbuje się osiągnąć cele zrównoważonego rozwoju, np. integracja

lokalnego środowiska, rozwój infrastruktury technicznej, wzrost przedsiębiorczości,

promowanie przyjaznych dla środowiska metod produkcji. Warte podkreślenia jest, iż celem

podstawowym grup producentów rolnych nie jest wcale wzrost produkcji rolnej. Poprzez

wzmocnienie kooperacji wśród producentów rolnych oczekuje się, iż rolnicy jako istotny

element zostaną włączeni do łańcucha dystrybucji żywności i tym samym efektywnie

zabezpieczą swoją sytuację dochodową.

W Polsce grupy producentów rolnych (PG) można zaliczyć do form integracji

horyzontalnej o charakterze funkcjonalnym. Można je zdefiniować jako organizacje

ekonomiczne, których głównym celem jest wprowadzenie produktów rolnych na rynek. PG

można określić jako organizację parasolową. Dlatego też słuszne wydaje się wykorzystanie

przy analizie PG założenia, iż funkcjonują one jako tzw. organizacje hybrydowe. Według

C. Ménarda organizacje hybrydowe opierają się na porozumieniu pomiędzy autonomicznymi

podmiotami gospodarczymi, które decydują się na wspólne prowadzenie działalności

gospodarczej. Co istotne, podmioty te dzielą się tylko niektórymi własnymi zasobami,

natomiast ich cechą jest to, iż koordynują wspólnie decyzje w określonych obszarach

gospodarczych (Ménard, 2006: 29-31), np. wspólna sprzedaż wytworzonych w

8

gospodarstwach produktów rolnych, wspólny zakup środków produkcji, wspólny znak

firmowy itp.

W Polsce w połowie lat 90. XX wieku dostrzeżono problem niskiego stanu

formalnego zorganizowania indywidualnych rolników, a tym samym pogłębiającą się słabość

ekonomiczną gospodarstw rolnych. Ponadto brak sprawnych struktur organizacyjnych

uniemożliwiało budowanie i funkcjonowanie pozostałych instytucji rynkowych w postaci

giełd towarowych czy rynków hurtowych. Stało się to o tyle wyraźną barierą rozwojową dla

krajowego rolnictwa, iż wraz z planowanym wówczas przystąpieniem do UE stopień

zespołowego działania polskich rolników znacznie odbiegał od tego w „starych” państwach

członkowskich UE. Dodać należy, że idea kooperacji rolników jako grupy producentów

rolnych była wspierana w UE już od końca lat 70. XX wieku. Natomiast obecnie w państwach

UE-15 pomaga się tylko PG działającym w sektorze owoców i warzyw.

Początkowo promowanie grup i organizacji producentów rolnych miało głównie na

celu wzmocnienie pozycji rynkowej rolników, którzy działając indywidualnie byli

zdominowani przez coraz bardziej zintegrowany sektor przetwórstwa rolno-spożywczego.

Ponadto miało to przyczynić, się do wzrostu oddziaływania rolników na kształt polityki

rolnej. Oprócz celów społecznych i gospodarczych jakie stawiało się przed tymi

organizacjami w ostatnich latach wykorzystuje się je do promowania i wprowadzania

środowiskowo przyjaznych zasad gospodarowania odpadami i ściekami, bezpiecznych

technologii produkcji i upraw (system integrowanej produkcji, rolnictwo precyzyjne; ang.

precision agriculture czy produkcja w ramach rolnictwa regeneratywnego; Jeżyńska, 2008:

167–168).

W Polsce uregulowania dotyczące grup producentów rolnych zostały wprowadzone

ustawą z dnia 15 września 2000 roku o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o

zmianie innych ustaw (Dz.U. 2000, Nr 88, Poz. 983 z późniejszymi zmianami). Ustawa ta nie

wprowadziła nowej kategorii osoby prawnej do polskiej przestrzeni gospodarczej. Do

podstawowych celów utworzenia PG zalicza się: dostosowanie produkcji rolnej do wymogów

rynkowych, poprawa efektywności gospodarowania, planowanie produkcji rolnej z

uwzględnieniem ilości, jakości, koncentracji podaży oraz organizowanie sprzedaży

produktów rolnych i ochrona środowiska naturalnego.

W Polsce na koniec 2010 roku funkcjonowało 623 grupy producentów rolnych. Przy

czym należy dodać, że dynamika zakładania tego typu podmiotów początkowo (szczególnie

w okresie 2001–2006) była bardzo niska i dopiero od 2007 roku zauważalny jest dynamiczny

wzrost liczby rejestrowanych PG (ponad 90 grup każdego roku; zob. wykres 1).

9

Przechodząc do analizy liczba rolników działających jako PG, liczba członków PG

wynosiła zaledwie 22 407 rolników na koniec 2010 roku, z czego blisko 58% stanowili

producenci tytoniu. Porównując liczbę członków PG z liczbą gospodarstw rolnych

prowadzących działalność rolniczą (towarową) w Polsce, należy stwierdzić, iż stan

zorganizowania polskich gospodarstw towarowych w ramach PG wynosił niewiele ponad 3%.

Wstępna analiza danych pozwala wnioskować, że mimo upływu dziesięciu lat od

wprowadzenia ustawy, stopień zorganizowania polskich rolników nadal kształtuje się na

niskim poziomie i znaczącą odbiega od początkowych założeń programowych.

Wykres 1.

Liczba zarejestrowanych grup producentów w Polsce w latach 2001–2010

0

100

200

300

400

500

600

700

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

lata

liczba funkcjonuj

ących PG

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

dynamika rejestracji PG

funkcjonujące PG

liczba rejestrowanych PG

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Departament

Rozwoju Obszarów Wiejskich, Wydział Aktywizacji Producentów Rolnych.

Dokonując analizy polskich PG z uwzględnieniem ich rozproszenia geograficznego,

największa ich liczba funkcjonuje kolejno w województwach: wielkopolskim, kujawsko-

pomorskim i dolnośląskim (wykres 2). Wyraźne wyróżnianie się tych województw na tle

kraju może wynikać z takich czynników jak m.in.: tradycja zespołowej działalności rolników

w tych regionach, struktura gospodarstw rolnych, warunków przyrodniczych i tym samym

rodzaju produkcji rolnej.

10

Ze względu na rodzaj produktu wytwarzanego w ramach PG w Polsce największą

liczbę stanowią grupy wytwarzające ziarno zbóż i nasiona roślin oleistych (ok. 25%-owy

udział w ogólnej liczbie grup), co potwierdza również duże znaczenie tych surowców dla

krajowego rolnictwa. Drugą pod względem liczebności są grupy utworzone dla hodowli i

chowu trzody chlewnej (ok. 19%-owy udział w ogólnej liczbie grup). Relatywnie dużą liczbę

PG stanowią także te zajmujące się produkcją drobiu (ok. 19%-owy udział w ogólnej liczbie

grup).

Wykres 2.

Polskie grupy producentów w podziale na województwa (w 2010 roku)

76

80

17

33

13

10

21

67

17

21

34

17

10

44

121

42

0

20

40

60

80

100

120

140

Dolnośląskie

Kujaw sko-pomorskie

Lubelskie

Lubuskie

Łódzkie

Małopolskie

Mazow ieckie

Opolskie

Podkarpackie

Podlaskie

Pomorskie

Śląskie

Św iętokrzyskie

Warmińsko-mazurskie

Wielkopolskie

Zachodniopomorskie

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Departament

Rozwoju Obszarów Wiejskich, Wydział Aktywizacji Producentów Rolnych.

Charakterystyka badania empirycznego

Celem przeprowadzonych badań empirycznych było sprawdzenie przyjętej hipotezy:

procesy integracyjne przyczyniają się do poprawy efektywności gospodarowania w krajowym

rolnictwie stymulując jednocześnie korzystne przekształcenia strukturalne. Celem głównym

była identyfikacja, a następnie analiza i ocena znaczenia czynników warunkujących poziome

procesy integracyjne w polskim rolnictwie na przykładzie grup producentów rolnych.

Populacje generalną stanowiły zarejestrowane (do dn. 31 grudnia 2008 roku) grupy

producenckie działające na terytorium Polski, natomiast operatem losowania był urzędowy

rejestr grup producentów rolnych oraz rejestr wstępnie uznanych grup owoców i warzyw.

11

Zbiorowość generalna liczyła 514 jednostek losowania. Natomiast zgodnie z przyjętymi

założeniami minimalna liczebności próby wynosiła 40 jednostek.

W badaniu wykorzystano metodę badania sondażowego za pośrednictwem ankiety

elektronicznej rozsyłanej do polskich grup producentów rolnych. Kwestionariusz ankiety w

części głównej zawierał 108 zmiennych oraz metryczkę

6

. Ankietę rozesłano trzykrotnie do

wylosowanej próby (losowanie bezzwrotne) w okresie 22

czerwca

2009

roku-

3 września 2009 roku. Próba rzeczywista wyniosła 44 i charakteryzowała się szerokim

zróżnicowaniem: dane pochodziły od grup działających w 15 województwach i w różnych

branżach rolniczych, badaniem objęto grupy skupiające 2 408 członków.

Oddziaływanie polskich grup producentów rolnych na rozwój lokalny

W rozważaniach teoretycznych dotyczących funkcjonowania grup producentów

rolnych przypisuje się im znaczącą rolę w rozwoju obszarów wiejskich. Niemniej jednak

trudno jednoznacznie wskazać jakie elementy musi zawierać ocena zrównoważonego rozwoju

(zob. Baum, 2008). Na potrzeby przeprowadzonego badania przyjęto, że ocenie zostaną

poddane poniższe cele szczegółowe, poprzez które zostanie dokonana analiza wpływu grup

producentów rolnych na otoczenie lokalne tj.:

1) poprawa jakości produktów,

2) poprawa jakości życia rodziny członka PG,

a) wzrost dochodów członków PG,

3) poprawa w obszarze kapitału społecznego,

a) wzrost zaufania między rolnikami,

b) wspólne korzystanie z zasobów wiedzy,

c) wzrost zaangażowania w rozwój lokalny,

d) wzrost liczby szkoleń, pokazów,

4) rozwój infrastruktury technicznej,

5) rozwój lokalny,

a) wzrost przedsiębiorczości,

b) spadek lokalnego bezrobocia,

c) poprawa funkcjonowania administracji publicznej,

d) poprawa funkcjonowania ośrodków doradztwa rolniczego

6

W artykule zawarto analizę wybranych elementów uzyskanych wyników.

12

e) wzrost liczby wydarzeń lokalnych,

Na wykresie 3 przedstawiono częstotliwość wskazań dotyczących zmian, jakie zaszły

pod wpływem działania polskich PG, a jakie respondenci potrafili dostrzec i przypisać

działalności zespołowej. Najwięcej pozytywnych wskazań udzielono w przypadku dodatnich

zmian w obszarze poprawy jakości życia rodziny członka (zmienna - wzrost dochodów

rolnika; 79%), poprawa jakości wytwarzanych w ramach gospodarstw rolnych surowców

rolnych 88,6% (co należy wiązać z innymi wynikami badań nieprezentowanych w niniejszym

artykule – stosowanie nowocześniejszych metod produkcji, wzrost inwestycji w

gospodarstwach członkowskich). Ponadto przedstawiciele PG najczęściej wskazywali

(93,2%), że dzięki współdziałaniu zauważa się wyraźną poprawę relacji między rolnikami

poprzez wzrost ich wzajemnego zaufania. Wydaje się to istotnym czynnikiem sprzyjającym

integracji lokalnego środowiska. Wspólna kooperacja sprzyja także dyfuzji wiedzy wśród

członków zarówno dzięki wzajemnej pomocy, jak i możliwości uczestnictwa w różnego

rodzaju szkoleniach i pokazach firmowych. Te dodatnie zmienne sugerują, że współpraca

rolników w ramach grup producenckich przyczynia się do poprawy kwalifikacji zawodowych

rolników oraz wdrażania postępu w rolnictwie na poziomie indywidualnych gospodarstw

rolnych

7

.

Co ciekawe, 50% ankietowanych było zdania, że nastąpił spadek bezrobocia, przy

czym zaledwie ok. 39% ankietowanych stwierdziła, że wzrosła lokalna przedsiębiorczość (np.

w postaci nowo otwartych sklepów, np. spożywczych). Zaledwie niewiele ponad 30%

badanych grup producenckich zauważyło poprawę sytuacji w obrębie infrastruktury

technicznej oraz w obszarze funkcjonowania administracji publicznej

7

Podobnych wniosków dostarcza szersza analiza danych empirycznych nieprzywołanych w niniejszym artykule.

13

Wykres 3.

Oddziaływanie społeczno-gospodarcze grup producentów rolnych (udziały procentowe)

88,6

79,5

90,1

93,2

54,5

63,6

31,8

38,6

50

31,8

45,5

56,8

11,4

20,5

9,1

6,8

45,5

36,4

68,2

61,4

50

68,2

54,5

43,2

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90 100

poprawa jakości produktów

wzrost dochodów rolnika

wzrost zaufania między rolnikami (członkami PG)

wspólne korzystanie z zasobów wiedzy

wzrost zaangażowania w rozwój lokalny

wzrost liczby szkoleń, pokazów firmowych

rozwój infrastruktury technicznej w otoczeniu PG

wzrost loklnej przedsiębiorczości

spadek lokalnego bezrobocia

poprawa funkcjonowania administracji publicznej

poprawa funkcjonowania ośrodków doradztwa

rolniczego

wzrost liczby lokalnych wydarzeń kulturalnych

%

TAK

NIE

Źródło: badania własne.

Przechodząc w dalszej kolejności do analizy siły oddziaływania wskazanych

zmiennych (wykres 4), można stwierdzić, że w ocenie respondentów kształtuje się ona na

niskim, wręcz minimalnym poziomie (średnia arytmetyczna wszystkich zmiennym wyniosła

1,82 – nie wliczono wartości dla zmiennej dochód oraz jakość produktów

8

). Zatem na

podstawie uzyskanych wyników przeprowadzonego badania można wnioskować, że na

obecnym etapie rozwoju integracji poziomej w rolnictwie w postaci grup producenckich,

dostrzec można jej minimalny wpływ na korzystne przekształcenia strukturalne w środowisku

lokalnym. W opinii respondentów największe pozytywne zmiany zaszły dla zmiennych

zgrupowanych w celu 3 – poprawa kapitału społecznego (średnia arytmetyczna dla

5 zmiennych z tej grupy wyniosła 2,95).

Respondenci najniżej ocenili rozwój infrastruktury technicznej w najbliższym

otoczeniu, co wiążąc z danymi o funkcjach wykonywanych przez grupy, może być

konsekwencją realizowania przez większość tych podmiotów wyłącznie takich zadań jak

wspólne zakupy środków produkcji oraz transportu do odbiorców (ponad 60%

respondentów). Z przeprowadzonych badań wynika również, że większość grup (ok. 70%) nie

posiada jeszcze wspólnego kapitału w postaci choćby magazynów czy przechowalni.

8

Respondenci siłę oddziaływania wskazywali na 7-dmio stopniowej skali (0 – brak zmiany; 7 – bardzo duża

zmiana).

14

Powodów braku inwestycji w kapitał wspólny grup producentów rolnych można wskazać

wiele, a niektóre z nich wynikają z cech organizacji hybrydowych. Zachowanie praw

własności przez każdego z członka PG do swojego gospodarstwa, z jednej strony stanowi o

atrakcyjności tego typu współpracy, natomiast w przypadku finansowania inwestycji, gdzie

trzeba wskazać dokładne źródło zabezpieczenia (określić, czyje gospodarstwo rolne będzie

stanowić zabezpieczenie kredytu) jest bardzo problematyczne. Drugim obszarem stosunkowo

najczęstszych konfliktów jest sfera zarządzania, a szczególnie pozycja i rola lidera grupy.

Wykres 4.

Oddziaływanie społeczno-gospodarcze grup producentów rolnych (wartości średnie)

3,8

4,7

1,3

2

0,7

0,9

1,4

0,9

1,2

1,3

0

1

2

3

4

5

6

7

wzrost zaufania między rolnikami

wspólne korzystanie z zasobów wiedzy

wzrost zaangażowania w rozwój lokalny

wzrost liczby szkoleń, pokazów firmowych

rozwój infrastruktury technicznej

wzrost przedsiębiorczości

spadek lokalnego bezrobocia

poprawa funkcjonowania administracji publicznej

poprawa funkcjonowania ośrodków doradztwa

rolniczego

wzrost liczby lokalnych wydarzeń kulturalnych

Uwaga: Średni poziom wartości (podobnie jak w kolejnych przypadkach, gdy o tym mowa) obliczono ze wzoru

na średnią arytmetyczną (średnią nieważoną).

, gdzie to średnia arytmetyczna (dla

analizowanego czynnika); x

i

– wartość cechy; n – liczba jednostek próby.

Źródło: badania własne.

Podsumowanie

Na podstawie przeprowadzonych badań i zaprezentowanych powyżej ich częściowych

wyników można wnioskować, że działalność grup producentów rolnych przyczynia się do

pozytywnych przekształceń strukturalnych w otoczeniu, w którym funkcjonują. Wyznaczone

do badania obszary oddziaływania grup producenckich wpisują się również w ideę

zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Niemniej jednak należy

15

podkreślić, iż dostrzeżone zmiany cechują się różnym stopniem oddziaływania. Na obecnym

etapie rozwoju tych podmiotów relatywnie najwyższe dodatnie zmiany występują na

poziomie indywidualnych (członkowskich) gospodarstw rolnych, w dalszej kolejności w

obrębie pozycji rynkowej grup producentów rolnych, a na końcu w otoczeniu lokalnym.

Niemniej jednak obserwuje się znaczące dodatnie zmiany w tzw. lokalnym kapitale

społecznym.

W ocenie autorki kolejność dostrzeżonych zmian wydaje się jak najbardziej

prawidłowa i zgodna z promowanym nowym paradygmatem rozwoju obszarów wiejskich, w

którym to oddolna inicjatywa, koncentracja na mocnych stronach danego regionu i

współpraca lokalnych podmiotów sfery publicznej (samorządy, jednostki naukowo-badawcze,

organizacje pozarządowe) mają przyczynić się do zrównoważonego społecznie, ekonomicznie

i środowiskowo rozwoju obszarów wiejskich. Z analizy otrzymanych wyników badań,

wynika również, iż polskie PG nadal znajdują się w początkowej fazie rozwoju, a wiele z nich

nie ma jeszcze ugruntowanej pozycji rynkowej.

Należy w tym miejscu podkreślić, że tworzenie efektywnych struktur

instytucjonalnych nie jest procesem szybkim i wymaga oprócz czasu również pomocy

finansowej ze strony państwa czy ugrupowania integracyjnego. Od momentu przystąpienia

Polski do UE rozwój grup producentów rolnych był wspierany w ramach instrumentów

wspólnej polityki rolnej (m.in. Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004–2006,

Działanie 7: Wsparcie grup producentów rolnych oraz Program Rozwoju Obszarów

Wiejskich na lata 2007–2013, Oś 1: Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego,

Działanie: Grupy producentów rolnych), a także krajowych instrumentów (kredyty

preferencyjne).

W perspektywie długookresowej ważne jest zachowania wsparcia dla tych organizacji

na kolejny okres budżetowy UE tj. na lata 2014-2020. Wydaje się, że brak zachęt

finansowych może znacząco osłabić dynamikę tworzenia nowych grup producentów rolnych

(z przeprowadzonych badań wynika, że głównym motywem podejmowania wspólnej

działalności jako PG jest właśnie możliwość pozyskania środków finansowych). Oczywiście

w obliczu zmian na międzynarodowych rynkach rolnych i wzrostu znaczenia kwestii

bezpieczeństwa żywnościowego na świecie, niezbędna jest reforma (a nie kosmetyczna

zmiana!) wspólnej polityki rolnej UE. Niemniej jednak instrument wsparcia rozwoju grup

producentów rolnych w nowych krajach członkowskich wydaje się sprzyjać przekształceniom

strukturalnym na obszarach wiejskich tych krajów i dlatego powinien zostać zachowany.

16

Literatura

Adinyira E., S. Oteng-Seifah, T. Adjei-Kumi (2007), Sustainability assesment of rural development: A review of

methodologies, [w:] Sustainable rural development: What is the role of the agri-food sector?, M. Petrick,
G. Buchenrieder (ed.), Halle: IAMO.

Baum R. (2008), Zrównoważony rozwój rolnictwa i kryteria jego oceny, „Journal of Agribusiness and Rural

Development”, nr 1(7).

Baum R., W. Wielicki (2007), Prognoza przeobrażeń w rolnictwie do roku 2030 w kontekście zrównoważonego

rozwoju, „Wieś i Rolnictwo”, nr 1(134).

Daly H. (1993), Sustainable Growth: An Impossibility Theorem, [w:] Valuing the Earth: Economics, Ecology,

Ethics, H.E. Daly, K.N. Townsend (eds.), Cambridge MA: MIT Press.

http://www.ar.wroc.pl/~zimny/systemy.html (pobrano 25.09.2007).

http://www.mos.gov.pl/1materialy_informacyjne/raporty_opracowania/strategia/strategia1-3.html (pobrano

25.09.2007).

Jeżyńska B. (2008), Producent rolny jako przedsiębiorca, Lublin: wyd. Uniwersytetu Marie Curie-Skłodowskiej.

Just F.(2007)., Rural-Urban interlinkages and regional development, [w:] Sustainable rural development: What

is the role of the agri-food sector?, M. Petrick, G. Buchenrieder (eds.), Halle: IAMO.

Kapusta F. (2008), Agrobiznes, Warszawa: Difin.

Ménard C. (2006), Hybrid Organization of Production and Distribution, „Revista de Análisis Economico”,

Vol. 21, N°2.

Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa, projekt z

dnia 14.12.2010 roku.

OECD (2006), The New Rural Paradigm: Policies and Governance, Paris.

Platje J. (2004), Challenges and opportunities for ecological agriculture in Central and Eastern Europe, [w:]

Ecological agriculture in Central and Eastern Europe, J. Platje, J. Słodczyk (eds.), Opole: Uniwersytet
Opolski.

Ustawa z dnia 15 września 2000 roku o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych

ustaw (Dz.U. 2000, Nr 88, Poz. 983 z późniejszymi zmianami).

Zegar J.S. (2006), Strategiczne wybory w zakresie rozwoju polskiego rolnictwa w świetle uwarunkowań

zewnętrznych i krajowych, [w:] Polska strategia w procesie kształtowania polityki Unii Europejskiej
wobec obszarów wiejskich i rolnictwa, J. Wilkin, M. Błąd, D. Klepacka (red.), Warszawa: IRWiR PAN.

17

Słowa kluczowe: zrównoważony rozwój rolnictwa, nowy paradygmat rozwoju obszarów
wiejskich, grupy producentów rolnych, organizacje hybrydowe, integracja pozioma rolników.

Streszczenie

Niniejszy artykuł koncentruje się na próbie oceny wpływu polskich grup producentów na
zrównoważony rozwój krajowego rolnictwa czy szerzej obszarów wiejskich. Pierwsza część
artykułu odnosi się do rozważań teoretycznych nad związkiem między zrównoważonym
rozwojem rolnictwa, promowaniem integracji poziomej rolników a nowym paradygmatem
rozwoju obszarów wiejskich. W dalszej części autorka nakreśliła koncepcję rozwoju grup
producentów rolnych oraz przedstawiła dynamikę tworzenia tych organizacji w latach 2001–
2010. Następnie zaprezentowany został wpływ grup producentów rolnych na przekształcenia
strukturalne otoczenia, w którym funkcjonują. Analizę zrealizowano na podstawie wyników
badań empirycznych, które przeprowadzone wśród polskich grup producentów rolnych w
okresie czerwiec–wrzesień 2009 roku. Głównym wnioskiem jest stwierdzenie, że podmioty te
rzeczywiście dodatnio wpływają na rozwój lokalny, choć dostrzeżone zmiany mają jeszcze
niską siłę oddziaływania. Pomimo tego, że grupy producentów rolnych nadal znajdują się w
początkowej fazie rozwoju, publiczne wsparcie tej formy integracji poziomej wydaje się
dobrym kierunkiem wyznaczonym w ramach krajowych programów rozwoju rolnictwa i
obszarów wiejskich do roku 2020.