Temat 7: miejsce Polski w Europie (wg Marii Janion)

1. "Granica"

Starożytna opozycja "cywilizacja" - "barbarzyństwo" w czasach nowożytnych znana jest jako

opozycja "zachód" - "wschód". "Wschód" z założenia oznacza coś gorszego (gdyż z założenia

jest inny). Istnieje przekonanie, że na losy całej Europy wpłynęły narody romańskie

i germańskie; narody Europy Wschodniej odegrały minimalną rolę (tak twierdzi np. L. von

Ranke). Polska znajduje się na granicy między Wschodem i Zachodem, stąd problemy

z samookreśleniem jej położenia.

P. Chaunu wysnuł wniosek, iż południowo-wschodnia granica Europy jest niejasna. Europa

Wschodnia nie wykazuje takiej stabilności, jaką charakteryzuje się Europa Zachodnia. Chodzi

o zmienną gęstość zaludnienia (im dalej na Wschód, tym gęstość maleje) i sieć

komunikacyjną (która rzednie).

Wiek XVII odcina od Zachodu odgałęzienie słowiańskie. Natomiast Słowiańszczyzna

łacińska, zwracając się ku Zachodowi, narzuciła odosobnienie Słowianom wschodnim.

Problem Kresów - "kompleksu mityczno-symbolicznego". Znaczenie Kresów: dawniej na

wschodzie Rzeczpospolitej to wojskowa linia obrony przed najazdami Tatarów i Kozaków

LUB te ziemie w granicach z 1772. Kresy to przede wszystkim luźne pogranicze Polski

i Ukrainy, gdzie stykały się różne kultury (polska, ukraińska, rosyjska, żydowska...) oraz

religie (katolicyzm, prawosławie...). Pogranicze jest zawsze miejscem transkulturacji:

przenikania się, kontaminacji i hybrydyczności kultur. Na Kresach mieszkali Kozacy -

głównie uciekinierzy, którzy szukali schronienia w obawie przed prześladowaniami

(złoczyńcy) lub pańszczyzną (zbiegli chłopi). Osiedlali się na tzw. "Dzikich Polach", trudnili

się uprawą roli i najazdami łupieskimi; dla nich najważniejsza była wolność.

Motyw stepu ukraińskiego - powracający w literaturze, np. romantycznej. Portret Kozaka jest

zawsze dziki, lecz piękny (np. u Sienkiewicza). To nobilitacja, która nie zawsze ma podstawy.

Mitologia Kresów - D. Beauvois - kresowe mity narodowe ujawniają rozziew między tym, co

wyobrażone, a tym, co historyczne i konkretne (polski kolonializm, dążenia

niepodległościowe Polski w starciu z dążeniami narodowymi Białorusinów, Ukraińców,

okrucieństwa szlachty kresowej etc.).

Kwestia sarmatyzmu - Sarmaci to naddunajskie plemię, koczownicy irańscy. Szlachta polska

(głównie XVI-XVII wiek) żywiła przekonanie, że pochodzi od starożytnych sarmatów.

Sulimirski podjął polemikę dotyczącą takiej genezy Polaków (genezy i mitu jednocześnie). Za

sarmacji chętniej proklamuje się hasło "Polska przedmurzem chrześcijaństwa", które miało

chronić obywateli przed niechrześcijańskimi religiami.

Związki sarmatyzmu z orientalizmem: sarmaci w ok. 500 r. n. e. uczestniczyli w wędrówce

ludów. Prasłowiańczycy przejęli od Irańczyków życie religijno-obrzędowo-etyczne

i możliwość komunikacji jednym językiem. Kilka wieków później polska sarmacja korzysta

z długiego, obszernego stroju oraz wschodniego uzbrojenia, np. szabli (na wzór turecki).

2. "Między Wschodem a Zachodem"

966 rok to początek chrześcijaństwa w Polsce w obrządku łacińskim. Maria Janion zastanawia

się, czy wcześniej (ok. 870) odbyło się to w obrządku słowiańskim? Niektórzy badacze

uważają, że w IX, X i XI wieku istniała wspólnota kulturowa Morawy-Polska (łączyły ich

starocerkiewny język, liturgia itp.). Inni badacze mówią o obrządku metodiańskim

(bizantyjsko-rzymsko-słowiańskim), np. Umiński. Później wpływy niemieckie wyparły

wpływy czeskie tego obrządku.

Kwestia "complere intrare" - Brunona z Kwerfurtu - nawracanie przez zmuszanie do

"dobrowolnego" przyjęcia nowej wiary. Polityka religijna Niemiec wpisywała się w ten nurt.

Wpływy łacińskie wyparły w Polsce dwutorowość obrządku słowiańskiego i łacińskiego.

Następuje proces latynizacji słowiańszczyzny.

Z wiarą wyznawaną po łacinie przychodziła nowa organizacja społeczna - feudalizm

i państwo chrześcijańskie. Odzywa się wówczas tęsknota za rodzinną ludowością, mają

miejsce nawroty poganizmu (np. w romantyzmie). Panuje poczucie obcości i rozdartej

tożsamości własnej.

Encyklika Jana Pawła II z 1985 - "Slavorum Apostoli" - mówi o misji Cyryla i Metodego;

porusza kwestię "inkulturacji": wcielania ewangelii w rodzime kultury z uznaniem ich

odrębności i mentalności ewangelizowanych. Cyryl i Metody nie narzucali języka greckiego,

nauczali i tworzyli w językach słowiańskich. Staro-cerkiewno-słowiański uznawany był za

równy łacinie. Obrządek słowiański w Polsce był dziełem braci z Sołunia.

"Bogurodzica" jest świadectwem słowiańskości zachodnio-wschodniej (kwestia modlitewna -

kwestia zachodnia - obrządek łaciński; motyw "deesis" jest charakterystyczny dla

chrześcijaństwa wschodniego i greckiego typu ikonograficznego).

3. "Niemcy i Rosjanie"

Pod zaborami Polska była narodem, ale nie była państwem. W XIX wieku istniało

przekonanie, że Polska miała zostać wybrana przez samego Boga: stąd w romantyzmie

mesjanizm Mickiewicza, megalomańskie enuncjacje i pogląd Krasińskiego, że wszystkie ludy

słowiańskie są uosobieniem Chrystusowości. Różne teorie: Alegoria Polski jako Polonii:

kobiety zakutej w dyby i spychanej do grobu, prześladowanej i nieszczęśliwej. Inna

koncepcja: Polska pod ochroną Boga: patriotycznego Absolutu (nie papieża, pamiętajmy, że

Grzegorz XVI potępiał dążenia niepodległościowe Polaków i groził im klątwą).

Nieustanne przeciwstawienie się Niemcom: np. w Polsce pęd do poznania mógł być uznany

za niemoralny. W Polsce najważniejsza była sprawiedliwość, w Niemczech: poznanie

i mędrkowanie. W wyniku takich rozbieżności nawet lektura "Fausta" była problematyczna:

w "Fauście" bowiem: kwestia intelektualnej wiedzy wstępuje w miejsce problemu moralnego

sprawiedliwości, wiary, sumienia. W "Dziadach" to kwestia druga była nadrzędna, stąd polski

czyn, ideał i wzniosłość. T. Mann uważał, że oddzielenie polityki od ducha zakończyło się

faszyzmem. W Polsce panowało natomiast umoralnienie polityki (przez np. proklamowane

hasła niepodległościowe).

Opozycja Rosja-Polska jako przeciwstawienie carskiego despotyzmu i polskiej wolności.

Powszechne jest przekonanie, że europeizacja Rosji (rozpoczęta za czasów Piotra Wielkiego)

wynikała z potrzeby ekspansji mocarstwowej. Rosja sowiecka w XX wieku to kraj nędzy,

zacofania i tyraństwa. Panuje przeświadczenie, że to, co na Zachodzie, jest dobre, a na

Wschodzie (np. w Rosji) - złe: tak działa zasada lustrzanych odbić.

Stereotyp Polaka: katolika, czciciela Matki Boskiej, zapatrzonego w polską teodyceę. Im

silniejsza ewangelizacja Polski (te wszystkie mesjanizmy, megalomanie i wyobrażenia), tym

mocniejsza satanizacja innych narodów (np. Rosji, Niemiec).

4. "U nas, w Auschwitzu..."

Borowski i Herling-Grudziński nie mówią o polskiej wyższości moralnej (mimo doświadczeń

obozowych). W ich twórczości brak jest demonizowania, obaj posługują się sztuką dystansu,

bywają ironiczni, ich piśmiennictwo jest sprawozdawcze, kronikarskie, unikają

emocjonalności. Estetyzacja przebija się nad martyrologią (głównie w "Innym świecie"). Nie

oznacza to, że nie są radykalni moralnie (Borowski).

U Borowskiego następuje niejako potępienie starożytności (Janion trochę przegina). Chodzi

o wzmiankę dotyczącą Platona i piękna. To, co my dziś podziwiamy, jest efektem

katorżniczej, niewolniczej pracy.

Problem wolności absolutnej - wolności od śmierci, tj. decydowania o swym losie (gdy mamy

taki wybór). Szeroko pojęta sprawa humanizmu.