Temat 7: miejsce Polski w Europie (wg Marii Janion) 

 

1. "Granica" 

Starożytna opozycja "cywilizacja" - "barbarzyństwo" w czasach nowożytnych znana jest jako 

opozycja "zachód" - "wschód". "Wschód" z założenia oznacza coś gorszego (gdyż z założenia 

jest  inny).  Istnieje  przekonanie,  że  na  losy  całej  Europy  wpłynęły  narody  romańskie 

i germańskie;  narody  Europy  Wschodniej  odegrały  minimalną  rolę  (tak  twierdzi  np.  L.  von 

Ranke).  Polska  znajduje  się  na  granicy  między  Wschodem  i  Zachodem,  stąd  problemy 

z samookreśleniem jej położenia.  

P. Chaunu wysnuł wniosek, iż południowo-wschodnia granica Europy jest  niejasna. Europa 

Wschodnia nie wykazuje takiej stabilności, jaką charakteryzuje się Europa Zachodnia. Chodzi 

o  zmienną  gęstość  zaludnienia  (im  dalej  na  Wschód,  tym  gęstość  maleje)  i  sieć 

komunikacyjną (która rzednie).  

Wiek  XVII  odcina  od  Zachodu  odgałęzienie  słowiańskie.  Natomiast  Słowiańszczyzna 

łacińska, zwracając się ku Zachodowi, narzuciła odosobnienie Słowianom wschodnim.  

Problem  Kresów  -  "kompleksu  mityczno-symbolicznego".  Znaczenie  Kresów:  dawniej  na 

wschodzie  Rzeczpospolitej  to  wojskowa  linia  obrony  przed  najazdami  Tatarów  i  Kozaków 

LUB  te  ziemie  w  granicach  z  1772.  Kresy  to  przede  wszystkim  luźne  pogranicze  Polski 

i Ukrainy,  gdzie  stykały  się  różne  kultury  (polska,  ukraińska,  rosyjska,  żydowska...)  oraz 

religie  (katolicyzm,  prawosławie...).  Pogranicze  jest  zawsze  miejscem  transkulturacji: 

przenikania  się,  kontaminacji  i  hybrydyczności  kultur.  Na  Kresach  mieszkali  Kozacy  - 

głównie  uciekinierzy,  którzy  szukali  schronienia  w  obawie  przed  prześladowaniami  

(złoczyńcy) lub pańszczyzną  (zbiegli chłopi). Osiedlali się na tzw. "Dzikich Polach", trudnili 

się uprawą roli i najazdami łupieskimi; dla nich najważniejsza była wolność.  

Motyw stepu ukraińskiego - powracający w literaturze, np. romantycznej. Portret Kozaka jest 

zawsze dziki, lecz piękny (np. u Sienkiewicza). To nobilitacja, która nie zawsze ma podstawy. 

Mitologia Kresów - D. Beauvois - kresowe mity narodowe ujawniają rozziew między tym, co 

wyobrażone,  a  tym,  co  historyczne  i  konkretne  (polski  kolonializm,  dążenia 

niepodległościowe  Polski  w  starciu  z  dążeniami  narodowymi  Białorusinów,  Ukraińców, 

okrucieństwa szlachty kresowej etc.). 

Kwestia sarmatyzmu - Sarmaci to naddunajskie plemię, koczownicy irańscy. Szlachta polska 

(głównie  XVI-XVII  wiek)  żywiła  przekonanie,  że  pochodzi  od  starożytnych  sarmatów. 

Sulimirski podjął polemikę dotyczącą takiej genezy Polaków (genezy i mitu jednocześnie). Za 

sarmacji  chętniej  proklamuje  się  hasło  "Polska  przedmurzem  chrześcijaństwa",  które  miało 

chronić obywateli przed niechrześcijańskimi religiami. 

Związki sarmatyzmu z orientalizmem: sarmaci w ok. 500 r. n. e. uczestniczyli w wędrówce 

ludów.  Prasłowiańczycy  przejęli  od  Irańczyków  życie  religijno-obrzędowo-etyczne 

i możliwość  komunikacji  jednym  językiem.  Kilka  wieków  później  polska  sarmacja  korzysta 

z długiego, obszernego stroju oraz wschodniego uzbrojenia, np. szabli (na wzór turecki). 

 

2. "Między Wschodem a Zachodem" 

966 rok to początek chrześcijaństwa w Polsce w obrządku łacińskim. Maria Janion zastanawia 

się,  czy  wcześniej  (ok.  870)  odbyło  się  to  w  obrządku  słowiańskim?  Niektórzy  badacze 

uważają,  że  w  IX,  X  i  XI  wieku  istniała  wspólnota  kulturowa  Morawy-Polska  (łączyły  ich 

starocerkiewny  język,  liturgia  itp.).  Inni  badacze  mówią  o  obrządku  metodiańskim 

(bizantyjsko-rzymsko-słowiańskim),  np.  Umiński.  Później  wpływy  niemieckie  wyparły 

wpływy czeskie tego obrządku.  

Kwestia  "complere  intrare"  -  Brunona  z  Kwerfurtu  -  nawracanie  przez  zmuszanie  do 

"dobrowolnego" przyjęcia nowej wiary. Polityka religijna Niemiec wpisywała się w ten nurt. 

Wpływy  łacińskie  wyparły  w  Polsce  dwutorowość  obrządku  słowiańskiego  i  łacińskiego. 

Następuje proces latynizacji słowiańszczyzny.  

Z  wiarą  wyznawaną  po  łacinie  przychodziła  nowa  organizacja  społeczna  -  feudalizm 

i państwo  chrześcijańskie.  Odzywa  się  wówczas  tęsknota  za  rodzinną  ludowością,  mają 

miejsce  nawroty  poganizmu  (np.  w  romantyzmie).  Panuje  poczucie  obcości  i  rozdartej 

tożsamości własnej.  

Encyklika  Jana  Pawła  II  z  1985  -  "Slavorum  Apostoli"  -  mówi  o misji Cyryla  i  Metodego; 

porusza  kwestię    "inkulturacji":  wcielania  ewangelii  w  rodzime  kultury  z  uznaniem  ich 

odrębności i mentalności ewangelizowanych. Cyryl i Metody nie narzucali języka greckiego, 

nauczali  i  tworzyli  w  językach  słowiańskich.  Staro-cerkiewno-słowiański  uznawany  był  za 

równy łacinie. Obrządek słowiański w Polsce był dziełem braci z Sołunia.  

"Bogurodzica" jest świadectwem słowiańskości zachodnio-wschodniej (kwestia modlitewna - 

kwestia  zachodnia  -  obrządek  łaciński;  motyw  "deesis"  jest  charakterystyczny  dla 

chrześcijaństwa wschodniego i greckiego typu ikonograficznego).  

 

3. "Niemcy i Rosjanie"  

Pod  zaborami  Polska  była  narodem,  ale  nie  była  państwem.  W  XIX  wieku  istniało 

przekonanie,  że  Polska  miała  zostać  wybrana  przez  samego  Boga:  stąd  w  romantyzmie 

mesjanizm Mickiewicza, megalomańskie enuncjacje i pogląd Krasińskiego, że wszystkie ludy 

słowiańskie  są  uosobieniem  Chrystusowości.  Różne  teorie:  Alegoria  Polski  jako  Polonii: 

kobiety  zakutej  w  dyby  i  spychanej  do  grobu,  prześladowanej  i  nieszczęśliwej.  Inna 

koncepcja: Polska pod ochroną Boga: patriotycznego Absolutu (nie papieża, pamiętajmy, że 

Grzegorz XVI potępiał dążenia niepodległościowe Polaków i groził im klątwą).  

Nieustanne przeciwstawienie się Niemcom:  np. w Polsce pęd do poznania mógł być uznany 

za  niemoralny.  W  Polsce  najważniejsza  była  sprawiedliwość,  w  Niemczech:  poznanie 

i mędrkowanie.  W  wyniku  takich  rozbieżności  nawet  lektura  "Fausta"  była  problematyczna: 

w "Fauście" bowiem: kwestia intelektualnej wiedzy wstępuje w miejsce problemu moralnego 

sprawiedliwości, wiary, sumienia. W "Dziadach" to kwestia druga była nadrzędna, stąd polski 

czyn,  ideał  i  wzniosłość.  T.  Mann  uważał,  że  oddzielenie  polityki  od  ducha  zakończyło  się 

faszyzmem.  W  Polsce  panowało  natomiast  umoralnienie  polityki  (przez  np.  proklamowane 

hasła niepodległościowe). 

Opozycja  Rosja-Polska  jako  przeciwstawienie  carskiego  despotyzmu  i  polskiej  wolności. 

Powszechne jest przekonanie, że europeizacja Rosji (rozpoczęta za czasów Piotra Wielkiego) 

wynikała  z  potrzeby  ekspansji  mocarstwowej.  Rosja  sowiecka  w  XX  wieku  to  kraj  nędzy, 

zacofania  i  tyraństwa.  Panuje  przeświadczenie,  że  to,  co  na  Zachodzie,  jest  dobre,  a  na 

Wschodzie (np. w Rosji) - złe: tak działa zasada lustrzanych odbić.  

Stereotyp  Polaka:  katolika,  czciciela  Matki  Boskiej,  zapatrzonego  w  polską  teodyceę.  Im 

silniejsza ewangelizacja Polski (te wszystkie mesjanizmy, megalomanie i wyobrażenia), tym 

mocniejsza satanizacja innych narodów (np. Rosji, Niemiec).  

 

4. "U nas, w Auschwitzu..."  

Borowski i Herling-Grudziński nie mówią o polskiej wyższości moralnej (mimo doświadczeń 

obozowych). W ich twórczości brak jest demonizowania, obaj posługują się sztuką dystansu, 

bywają  ironiczni,  ich  piśmiennictwo  jest  sprawozdawcze,  kronikarskie,  unikają 

emocjonalności. Estetyzacja przebija się nad martyrologią (głównie w "Innym świecie"). Nie 

oznacza to, że nie są radykalni moralnie (Borowski).  

U Borowskiego następuje niejako potępienie starożytności (Janion  trochę przegina). Chodzi 

o wzmiankę  dotyczącą  Platona  i  piękna.  To,  co  my  dziś  podziwiamy,  jest  efektem 

katorżniczej, niewolniczej pracy.  

Problem wolności absolutnej - wolności od śmierci, tj. decydowania o swym losie (gdy mamy 

taki wybór). Szeroko pojęta sprawa humanizmu.