I klasyka zagadnienia – teoria poznania( Epistemologia od gr. Episteme – wiedza i gneseologia – gr. Gnosis –
poznanie) Poznanie to akty(czynności psychiczne) i rezultaty poznawcze. Ocena w teorii poznania aktów
poznawczych polega na określeniu ich jako prawdy lub fałszu. Klasyczne zagadnienia teorii poznania a) istota
prawdy, b)źródła poznania, c)granic(albo przedmiotu) poznania.

II Zagadnienie prawdy – A)Klasyczna definicja.(zgodnośd myśli z rzeczywistością) Treśd myśli, a nie proces
myślenia musi byd zgodny z rzeczywistością. Prawda jako zgodnośd myśli z kryteriami – Twierdzenia prawdziwe
to takie, które czynią zadośd kryteriom ostatecznym i nieodwołalnym - (dowodom). B) nieklasyczne definicje
prawdy(prowadzą do idealizmu, który prawdziwą rzeczywistośd degraduje go do roli jakiejś konstrukcji
myślowej)) -1)koherencyjna teoria prawdy (zgodnośd myśli między sobą, ostatecznym kryterium jest zgodnośd z
jej twierdzeniami, opartymi na doświadczeniu(problem z obecnym i przyszłym doświadczeniem – prawda zatem
jako proces nieskooczony, dopiero w nieskooczoności da się ją poznad) 2) prawdziwośd jakiegoś twierdzenia
polega na powszechnej na nie zgodzie. 3) Twierdzenie prawdziwe to takie, które odczuwamy , że powinniśmy je
uznad. Zatem prawda opiera się na oczywistości i powinności wynikających z powszechnie uznanych norm
(Rickert). 4) Twierdzenie jest prawdziwe o ile jest pożyteczne . Istnieje grupa sceptyków, którzy uważają, że
zasadniczo nic co jest za prawdę uznane nią byd nie może, bo wszystko musi się opierad na twierdzeniach,
których prawdziwośd trzeba by i opierad na innych i tak w nieskooczonośd(regressus ad infinitum)… Krytykują
wszystkie definicje prawdy, poszukują prawdy (gr. skeptomai - rozglądam się poszukuję). Nieklasyczne
definicje prawdy(prowadzą do idealizmu, który prawdziwą rzeczywistośd degraduje go do roli jakiejś konstrukcji
myślowej)

III Zagadnienia źródeł poznania. A) Psychologiczna i epistemologiczna wersja tego zagadnienia

Psychologiczne :

Racjonaliści genetyczni/natywiści - Wyznawcy poglądu przyjmującego istnienie myśli wrodzonych. Wg nich rolą
zmysłów jest wyzwalad myśli – nie mają jednak wpływu na ich treśd. Wyznawcy np.: Platon,
Descartes(Kartezjusz), Leibniz… Ich przeciwnikami są genetyczni empiryści. Człowiek jest tabula rasa.
Doświadczenie wypisuje swoje znaki – najpierw są to wrażenia(impresje), po przeróbkach tworzone są
pochodne – idee(pojęcia o wysokim stopniu abstrakcji). NP. Locke, David Hume…

Racjonalizmowi genetycznemu przeciwstawia się empiryzm genetyczny, racjonalizmowi – irracjonalizm. W
zagadnieniach epistemologicznej genezy myśli empiryzmowi metodologicznemu przeciwstawia się aprioryzm, a
irracjonalizmowi antyirracjonalizm.

Aprioryzm podkreśla rolę tzw. Poznania apriorycznego, tzn. poznania od doświadczenia niezależnego.
Empiryzm przyznaje doświadczeniu dominującą rolę w poznaniu. Spór miedzy nimi dotyczy roli
doświadczenia(spostrzeżeo zawdzięczanych zmysłom lub introspekcji – doświadczeniu wewnętrznemu
dotyczącemu naszych stanów wewnętrznych).

Aprioryzm skrajny to pogląd, wg którego przez zmysły możemy poznad tylko rzeczywistośd pozorną, a ta
prawdziwa jest dostępna tylko przez rozum. Zatem to co pozna rozum jest bardziej realnie istniejące od
rzeczywistości poznanej przez zmysły. Pozornośd tej rzeczywistości poznanej dzięki zmysłom wynika z tego, że
informacje, które docierają do umysłu podlegają zmianie. Wyznawcami byli głównie myśliciele starożytni.

Empiryzm skrajny – wszelkie twierdzenia muszą się pośrednio lub bezpośrednio opierad na doświadczeniu.

Empiryzm umiarkowany – istnieją twierdzenia o pełnej wartości naukowej, które nie są oparte na doświadczeniu
– są twierdzeniami a priori. Jednak ogranicza się do tych twierdzeo a priori, które wyłuszczają jedynie sens
zawartych w nich terminów – twierdzeo analitycznych .Np. „Cesarz Francuzów był monarchą”(to, że był lub nie
ma wynikad z definicji słowa cesarz).

Aprioryzm umiarkowany – istnieją twierdzenia o pełnej wartości naukowej, które nie są oparte na
doświadczeniu – są twierdzeniami a priori. Tymi twierdzeniami mają byd twierdzenia syntetyczne(nie tylko
wyłuszczają sens zawartych w nich terminów, ale i które mogłoby zostad przez doświadczenie potwierdzone lub
obalone.) Przykład twierdzenia syntetycznego „Cesarz Francuzów był niskiego wzrostu”. Władzę, która pozwala

nam w unaocznianych przedmiotach wynajdowad prawidłowości ogólne(np. że w trójkącie suma dwóch boków
musi byd większa od boku trzeciego) to wg Kanta czysta wyobraźnia, wg Husserla Wgląd w istotę rzeczy.

Spór między aprioryzmem i empiryzmem w nowożytnej postaci dotyczy głównie twierdzeo matematycznych.
Empiryzm(skrajny) wszystkie twierdzenia opiera na doświadczeniu, natomiast aprioryzm umiarkowany(obecnie
taki pozostał) częśd twierdzeo uznaje za sądy syntetyczne.

Empiryzm dzieli matematykę na czystą i stosowaną. Różnica polega na sposobie rozumienia terminów
matematycznych. Stosowana polega na tym, że gdy potrafimy dzięki obserwacji lub pomiarom uznad(nazwad)
jakiś przedmiot daną figurą – znamy sens empiryczny terminu np. sześcian. Zatem sześcian w tym rozumieniu
ma podobne znaczenie w nauce jak i w mowie potocznej. Matematyka czysta zrywa z sensem empirycznym
danych pojęd. Twierdzenia matematyczne mają byd oparte na innych takich samych lub pierwotnych, które
stanowią punkt wyjścia wszystkich twierdzeo. Zdania złożone z twierdzeo pierwotnych i innych twierdzeo, które
wyjaśniają siebie nawzajem(np. „dwa punkty wyznaczają jedną i tylko jedną prostą”)(polega to na tym jak układy
z niewiadomymi) to aksjomaty matematyki(Aksjomatami matematyki stosowanej są naczelne twierdzenia
przyjmowane w matematyce bez wyprowadzania ich z innych twierdzeo – są więc hipotezami, które trzeba
doświadczeniem potwierdzid lub obalid- pogląd empiryzmu umiarkowanego). Są definicjami wyraźnymi –
samodzielnymi. Nie są rodzajami definicji „niewyraźnych” czyli uwikłanych – czyli niesamodzielnych.
Matematykę czystą uprawia się za pomocą definicji uwikłanych i wyraźnych.

Konwencjonalizm (od convenio – zgadzad się) Nieostrośd pewnych terminów matematycznych(zwłaszcza zaś
geometrycznych) zmusza ludzi co do zawarcia pewnych umów, które pomogą ustalid znaczenie tych terminów.
Konwencjonalizm mówi, że o prawdziwości twierdzeo matematyki stosowanej przekonad się można jedynie
przez doświadczenie po odpowiednim zaostrzeniu sensu terminów matematycznych, dokonanych w
konwencjonalny sposób.

Aprioryści umiarkowani (np. Kant) również opierają się o matematykę stosowaną, która przejmuje znaczenia od
mowy potocznej i tylko wzbogaca słownik i aparat pojęciowy definicjami wyraźnymi. Wg nich aksjomaty
matematyki są zdaniami syntetycznymi a priori. Podstawą ich orzeczenia o prawdziwości tych aksjomatów jest w
wystarczający sposób czysta wyobraźnia, bez odwoływania się do doświadczenia. Brak doświadczenia w
ustalaniu twierdzeo matematycznych. Pogląd krytykowany w XIX i XX w. To jak bez oparcia umysł jest w stanie
przewidywad wyniki doświadczeo Kant tłumaczył, że przedmioty badane nie są niezależne od umysłu, lecz są
jego utworem(idealizm).

Istota poznania apriorycznego wg FENOMENOLOGÓW – Główny przedstawiciel fenomenologów to Edmund
Husserl. Odwołuje się do empiryzmu, uważa podobnie, że wszelkie poznanie, które wychodzi poza wiedzę czysto
słowną, polegającą na wyłuszczaniu sensu słów musi opierad się na doświadczeniu, ale on widzi je inaczej. Nie
jako doświadczenie zmysłowe, nie jako introspekcję, w której dane są zjawiska psychiczne, lecz doświadczenie
zdobyte przez „wgląd w istotę” trzeciego świata - nie fizycznego, czy psychicznego, lecz świata idei, niczym
platooska Pleroma. Twierdzenia tak wynikłe to twierdzenia syntetyczne a priori. Ludzie tworzą przedmioty, czy
wyrazy czerpiąc ze świata idei, gdzie niezależnie od umysłu istnieją pojęcia matematyczne. Ich poglądy dotyczą
matematyki stosowanej. Empiryzm umiarkowany dopuszczał istnienie twierdzeo, które można uznad za
prawdziwe jedynie przez wyłuszczenie sensu wyrazów, które je tworzą. Fenomenolodzy go krytykowali, ale bliżej
spoglądając na ich pogląd dochodzi się do wniosku, że ich twierdzenia też opierają się na lepszym wyłuszczeniu
sensu wyrazów, więc tu słabośd fenomenologów.

Antyirracjonalizm i irracjonalizm. Dzięki rozwojowi racjonalizmu( czy antyirracjonalizmu) możliwy był w XVIIIw.
Rozwój nauk przyrodniczych i matematycznych bo na racjonalizm cenił naukowe poznanie. Poznanie naukowe
można przekazad dosłownie i jest ono intersubiektywnie komunikowalnym i kontrolowalnym, wg racjonalistów
tylko takie poznanie ma wartośd. Jednak ma wady – nie można lub trudno wyrazid spostrzeżenia(przedmioty
świata fizycznego) czy przeżycia(jeśli idzie o własne zjawiska psychiczne np. ból wewnętrzny człowieka). Słowa,
których możemy użyd nie zawsze są w stanie oddad bezpośredniego naszego obcowania z pojęciami. Głównym

krytykiem na początku XXw. był Bergson, przeciwstawił racjonalizmowi intuicję – niewyrażalną w słowach, ale
pozwalającą poznad samą rzeczywistośd bez obsłonek, a nie tylko jej schemat.

Irracjonalistami byli mistycy, którzy przez jakieś olśnienie zyskiwali subiektywną pewnośd co do pewnych rzeczy
nie popartą żadnym doświadczeniem. Zdobytej w ten sposób przezeo wiedzy nie da się irracjonaliście
wykorzenid. Przed działaniami szalonych mistyków obroną jest głos racjonalisty – zdrowy odruch społeczny.

IV Zagadnienia granic poznania

Dwa rozumienia transcendencji (transcendere – przekraczad).

Przedmioty transcendentne – to przedmioty leżące poza granicami poznającego przedmiotu.

1) Zagadnienie immamentnych granic poznania. Czy przedmiot poznający jest zdolny poznad cokolwiek, co nie

jest jego przeżyciem psychicznym(tworem immamentnym(od łac. In oraz maneo – pozostaję wewnątrz).
Ten, który dopuszcza wykraczanie poza przeżycia psychiczne to epistemologiczny realista immamentny, ten,
który nie dopuszcza tego to epistemologiczny idealista immamentny.

2. Zagadnienie przedmiotu transcendentalnego – Czy przedmioty naprawdę istniejące są dostępne poznaniu, czy
też poznanie może dotyczyd tylko jakichś konstrukcji myślowych naprawdę nie istniejących. Epistemologiczny
realizm transcendentalny - Poznanie może dotrzed do prawdziwej rzeczywistości. Epistemologiczny idealizm
transcendentalny – przedmioty naprawdę istniejące nie są dostępne poznaniu.

Epistemologiczny idealizm immamentny. np. Berkeley Uznawał, że zmysły(spostrzeżenia zmysłowe) mogą
prowadzid tylko do poznania psychicznego. Jego epistemologiczny idealizm immamentny jest połowiczny z tego
względu, że dopuszczał poznanie poza psychiczne. Uważał, że poznanie własnej duszy lub innych duchów jest
takim poznaniem. Hume dodał do spostrzeżeo zmysłowych przeżycia wewnętrzne i wszystkie one ograniczały się
do poznania psychicznego. Również dusza – jako strumieo spostrzeżeo wewn. miała byd przeżyciem
psychicznym. Przedmiot poznania staję się dla poznającego treścią świadomości – przeżyciem psychicznym.
Realiści uważali, że stosunek między przedmiotem poznania i poznającym jest inny. Samo patrzenie na kartkę
daje nam tylko wiadomości o jej wielkości, kolorze, ale przez proces obiektywizacji (przedmiot poznający
wykonuje szereg działao/ operacji w których pojęcia odegrają rolę o charakterze czynnym(spontaniczny) i
biernym(receptywny)) która prowadzi do przeciwstawienia przedmiotu poznania poznającemu. Jest to Stosunek
intencjonalny. (przedmiot poznania nie „czerpie” treści biernie, ale czynnie przedmiot poznania „bada”. W treści
świadomości znajdą się zatem nie tylko treści zmysłowe, ale i poznanie przedmiotu poznania w tych aspektach,
o których wiedza nie wynika bezpośrednio ze spostrzeżeo zmysłowych (np. z czego kartka się składa). Zatem
spostrzec przedmiot to nie to samo co uczynid go treścią świadomości. Analiza procesu spostrzegania to
zagadnienie konstytucji przedmiotu spostrzeżenia.

Epistemologiczny idealizm transcendentalny . Intencjonalny przedmiot to myśli, spostrzeżenia i
wyobrażenia(nie wszystkie są rzeczywiście istniejące, niektóre są fikcją). Do rozróżnienia fikcji od rzeczywistości
służy przede wszystkim doświadczenie. Kryteria jakich używamy do rozróżnienia fikcji od rzeczywistości
ograniczają nasze poznanie(ograniczają nas zmysły i umysł, bo nie potrafią w pełni przedstawiania przedmiotów.
Tezą epistemologicznego idealizmu transcendentalnego jest to, że umysł nie jest zdolny poznad świata
istniejącego od niego niezależnie – jest skazany na stałe obcowanie tylko z własnymi konstrukcjami myślowymi.
Nie uważają całej wiedzy opartej na doświadczeniu fałszem, ani też świata, bo w określeniu prawdy stosują
kryteria : np. świadectwo doświadczenia łącznie z kryterium harmonii wewn. i powszechnej zgody. To co
doświadczenie obaliło nazywają fikcją lub złudzeniem, te twory za którymi dośw. się opowiedziało zwą
fenomenami lub zjawiskami, które posiadają rzeczywistośd empiryczną, zgodną z kryteriami, które uznają, ale
uważają je również za zależne od umysłu. Do przedstawicieli tego stanowiska należy Kant. Stawia pytanie jak są
możliwe sądy syntetyczne a priori? Tj. jak możliwe jest poznanie pewnych praw ogólnych rządzących światem,
który nam doświadczenie ukazuje : np. twierdzeo geometrycznych? Dociekania próbujące znaleźd odp. na to
pytanie to badania transcendentalne. Przyjął, że przedmioty dane nam w doświadczeniu to tylko konstrukcje
umysłu, nie istniejącymi naprawdę. Realizm przedstawia idealizmowi tezę o rzeczywistym istnieniu przedmiotów
danych w doświadczeniu, rzeczywistośd niezależną od umysłu, istniejące poza nim bez niego. Realiści krytykują
kryteria, którymi posługuje się idealista, bo uważają, że kryteria doświadczenia są równie tyle warte.

Pozytywizm

przyjmuje naczelna tezę empiryzmu (tylko na podstawie dośw możemy poznad rzeczywistośd), ale

idzie dalej – dodaje twierdzenie, że przedmiotem poznania może byd tylko to, co jest lub – co może byd dane w
doświadczeniu. Za takie uznają odkrycia przez fizyków wcześniej nie znanych cząstek jak protony czy neutrony.
Wszelka wiedza o świecie płynie z nauk przyrodniczych, przeciwstawiają się metafizyce, a zadaniem filozofii wg
nich jest usystematyzowanie wyników nauk przyrodniczych i dokonanie syntezy tych nauk. Poznanie ogranicza
się do przedmiotów dających się spostrzec. (np. Hume, Comte, ~Mach). Jeśli barwy, dźwięki, wonie itp.
Rozpatrujemy jako składniki kompleksów stanowiących jaźo lub duszę to nazwiemy je wrażeniami, jeśli jako
elementy ciał to nazywamy je właściwościami tych ciał.

Neopozytywiści odrzucili niektóre tezy pozytywizmu i zachowali w zasadzie tylko tezę empirystyczną –
przychylili się do empiryzmu umiarkowanego. Wszystko co nie wyraża się w zdaniach analitycznych (nie polega
na jedynie wyłuszczeniu sensu wyrazów) musi byd oparte na doświadczeniu, jeśli nie jest to jest pozbawione
sensu. Zgadzają się z pozytywizmem co do wartości nauk przyrodniczych. Filozofii pozostawiają jedynie teorię
poznania. Przeciwnie do pozytywizmu nie uważają za przedmioty poznania zjawisk psychicznych. Głoszą
fizykalizm – wg neopozytywistów właściwymi przedmiotami poznania są tyko przedmioty fizyczne czyli ciała.

V Stosunek teorii poznania do innych nauk filozoficznych. Wiele problemów z pogranicza teorii poznania i
działu logiki, który nazywa się teorią nauki i metodologią. Wszystkie one zacierają się.

Częśd druga – METAFIZYKA.

I Pochodzenie nazwy metafizyka i podział zagadnieo.

Termin metafizyka stworzyli uczniowie Arystotelesa porządkując jego dzieła na pierwszą filozofię poświęconą
zasadom bytu, sprawom nadprzyrodzonym. (metafizykę właśnie) i drugą fizykę (przyrodoznawstwo).

Podział A) Ontologia, B) grupa zagadnieo wyrastających z dociekao nad poznaniem, C) grupa zagadnieo
wyrastających z rozważao nad przyrodą, D) grupa zagadnieo wyrastających z religii i rozważao etycznych.

II. Ontologia(od imiesłowu czasu teraźniejszego gr. Ejnaj – byd, czyli słowa „będący”).

A) Zadania Etymologicznie biorąc nauka o tym co jest – ogólna. Wg fenomenologów ontologia to dociekanie
rzeczy poprzez wgląd w istotę – próba odpowiedzi na pytania „Co to jest ciało/rzecz/cecha?” itp. Zatem wg nich
Zadania ontologii to dążenie do definicji rzeczowych pewnych terminów, opartych na wniknięciu w znaczenie
przysługujące tym terminom w języku z którego czerpiemy. Ontologia zmierza do wyjaśnienia aparatu
pojęciowego, którym operuje się w filozofii i życiu codziennym.

B) Pojęcia, przedmioty badane: Do pojęd, którym się ontologia zajmuje należą: pojęcia przedmiotów, z którymi
wiążą się różne pojęcia istnienia np. substancja(wg Arystotelesa to coś o czym coś innego może byd orzekane,
ale co samo nie może byd orzeczone o niczym innym), przedmioty rzeczywiste(np. Tatry) i byty tylko
pomyślane(Balladyna), przedmioty realne(zdarzenia, które istnieją istniały lub będą istnied) i idealne(twory
pozaczasowe).

C) Twierdzenia ontologiczne(ogólne) Np. Zasada wyłączonego środka – każdy dowolny przedmiot daną cechę
posiada lub nie oraz zasada sprzeczności żaden przedmiot nie może jakiejś cechy zarazem posiadad i jej nie
posiadad.

III

Metafizyczne wnioski z refleksji nad poznaniem.

1) Zagadnienie przedmiotów idealnych – spór o uniwersalia

a) Idee Platooskie (Platon jako skrajny apriorysta – rozumowa metoda poznania) Ideami Platon nazwał twory
myślowe dostępne do poznania jedynie rozumowi(dające się poznad abstrakcyjnie jedynie w myśli), a
niedostępne spostrzeżeniu, ani wyobrażeniu(np. dobro, piękno, człowiek, koo…).

b)Uniwersalia – są nimi idee rozróżniane jako przedmioty ogólne np. człowiek w ogóle, koo w ogóle. Wg Platona
tylko świat idei stanowi prawdziwą rzeczywistośd, a świat rzeczy jednostkowych, dostępny poznaniu
zmysłowemu takiej rzeczywistości nie stanowi. Platonowi przeciwstawili się filozofowie „zdroworozsądkowi”,
krytyka doktryny Platona doprowadziła powstania w filozofii sporu o uniwersalia . Platon uznawał uniwersalia za
byty rzeczywiste i samoistne ten jego pogląd to skrajny realizm pojęciowy. Arystoteles uważał uniwersalia za
formę rzeczy jednostkowych rzeczywistych, ale niesamoistnych(umiarkowany realizm pojęciowy). Byt
samoistny(substancjalny) wg Arystotelesa mają one jedynie w bytach jednostkowych. Rzeczywistego istnienia
uniwersaliom odmawia konceptualizm uznaje jedynie pojęcia uniwersaliów, ale nie je same. Jeszcze dalej idzie
nominalizm, który nie tylko odmawia uniwersaliom istnienia, ale przeczy również istnieniu ich pojęd – uznają
jedynie nazwy ogólne uniwersaliów jak np. człowiek.

2) Zagadnienie idealizmu metafizycznego

a) idealizm subiektywny

Konsekwencje idealizmu epistemologicznego

Umysł jest w stanie poznad tylko rzeczywistośd wewnętrzną:

1 idealizm immamentny – umysł może poznawad tylko swe własne przeżycia, tak więc poznawane ciała są
niesamoistnymi przeżyciami, które mogą istnied tylko dzięki tym przedmiotom – ciałom. (np. Berkeley)

2 idealizm transcendentalny – umysł może poznawad swe własne konstrukcje.

Teza idealizmu subiektywnego To że ciała istnieją znaczy : ktoś (jakiś podmiot psychiczny) ich
doznaje/przeżywa/jest ich świadom. Istnienie jakiegoś wrażenia oznacza, że ktoś go doznaje/przeżywa. Ciała nie
są poznawane jako substancje, ale jako wrażenia. Idealista transcendentalny istnieniem ciał określa, że owo
istnienie znaczy, że ktoś sobie o ciałach w pewien sposób myśli, ktoś sobie te ciała w pewien sposób
uświadamia. Metafizyczny idealizm subiektywny, nie uznaje istnienia przyrody cielesnej, zwłaszcza ciał za coś co
istnieje w sensie dosłownym(więc np. wyobrażenie Zagłoby), ale w takim, że owo istnienie sprowadza się do
tego, że jakiś podmiot psychiczny w pewien sposób się zachowuje, myśli jakoś o owych ciałach.

Rzeczywistośd i jej pozory w świetle idealizmu subiektywnego Zaciera się tu granica między rzeczywistością
cielesną, a jej pozorami. Idealista subiektywny nie potrafi odróżnid rzeczywistości cielesnej od halucynacji.
Odpierając takie zarzuty idealiści immamentni uważali, że rzeczywistośd cielesna od halucynacji stanowi różne
układy wrażeo – ciało jest układem wyróżnionym. Berkeley odwołał się do wiedzy boskiej. Jako idealista
immamentny i biskup uznał, że ciała rzeczywiste to te układy wrażeo wyróżnione przez to, że są identyczne z
układami wrażeo Boga, który nie doznaje halucynacji. Ciała rzeczywiste wyróżnione są jako wrażenia też z tego
względu, że w przeciwieostwie do snów/halucynacji, które są kapryśne i nieprawidłowe – zachowują ciągłośd i
prawidłowośd. Idealista transcendentalny Kant rozróżnia świat materialny, który wraz z fikcjami jest dla niego
konstrukcjami umysłu(czyli nie uznaje ich za rzeczy same w sobie) tym, że myśli o świecie materialnym o
empirycznej rzeczywistości spełniają pewien warunek, którego nie spełniają te o fikcji. Tym warunkiem są
spełnienie kryteria metody doświadczalnej.

B) Idealizm obiektywny

Połowicznośd idealizmu subiektywnego Idealizm transcendentalny nie uznaje samoistności świata
materialnego, ale uznaje za samoistne istnienie dusz i świata psychicznego. Idealizm obiektywny głosi, że jeżeli
analiza doświadczenia w ogóle wykazuje, że nie jest ono zdolne dotrzed poza konstrukcję umysłu do rzeczy
samych w sobie, to wynika z tego, że nie tylko ciała i cały świat materialny, ale dusze wraz ze światem
psychicznym są konstrukcjami umysłu – przedmiotami intencjonalnymi, a nie rzeczami samymi w sobie. Uznanie
świata danego w doświadczeniu zarówno materialnego jak i psychicznego (całą przyrodę fizyczną i psychiczną)
nazywa duchem obiektywnym.

Sądy w sensie psychologicznym i logicznym. Przyroda to ogół przedmiotów intencjonalnych, stwierdzonych w
sądach spełniających kryterium prawdy ( w szczególności kryterium doświadczenia) zarówno w sądach, które
zostały przez kogoś wydane, jak i tych, których nikt z ludzi nie wydał (zjawiska psychiczne - indywidualne). Sądy
w logice indywidualne nie są zjawiskami psychicznymi np. 2 x 2 jest sądem obiektywnym - ponadjednostkowym.

Świat ducha obiektywnego Sądy w logice(obiektywne - idealne) są tworami idealnymi – ideami platooskimi. Są
podobne do uniwersaliów, do zdao idealnych, pojęd idealnych również. Wszystkie w Pleromie Platona tworzą
dział, który jest światem tworów logicznych – światem ducha (obiektywnego).

Teza idealizmu obiektywnego Przyroda to ogół przedmiotów tylko intencjonalnych, stwierdzonych w sądach
idealnych, spełniających kryterium prawdy. Twory przyrody są tylko zjawiskami (fenomenami) ducha
obiektywnego. Wypowiedź przypisująca tworom przyrody istnienie ma tylko sens przenośny i znaczy tyle, że
twory te są stwierdzone w sądach idealnych ( a więc obojętne, czy znanych komuś, czy też nikomu nie znanych)
spełniających kryterium prawdy. Za jedyną prawdziwą rzeczywistośd uznaje idealizm obiektywny – świat ducha
obiektywnego. Przyroda jest tego świata korelatem. (przedstawiciele – Wielka trójka idealistów niemieckich
Fichte, Schelling i Hegel oraz wychowankowie marburskiej i badeoskiej szkoły neokantystów - Cohen, Natorp,
Rickert)

Dialektyka Hegla Skoro przyroda jest fenomenem świata ducha obiektywnego to prawami przyrody są te, które
rządzą światem ducha obiektywnego czyli prawa logiki – Hegel nazwał je prawami dialektyki. Prawa dialektyki
ustanawiają hierarchię wśród pojęd (idealnych). Pojęcia, które się do siebie odnoszą tworzą pary pojęd
sprzecznych – tezę i antytezę (np. byt i niebyt). Nowe pojęcia tworzą się poprzez ich jakąś syntezę. Wszystko to
składa się na triadę – tezę, antytezę i syntezę. Nie opiera się tworząc te prawa na doświadczeniu, a jedynie a
priori. Marks odrzucił aprioryczną metodę uzasadniania prawa dialektyki i idealistyczny fundamentalizm (bo był
skrajnym empirykiem i materialistą – uważał świat przyrody za realnie istniejący). Znajdując uzasadnienie
empiryczne prawa dialektyki stał się głównym twórcą kierunku filozoficznego zwanego materializmem
dialektycznym.

c) Metafizyczny realizm (Naczelna teza – ciała istnieją w dosłownym sensie.)

Realizm naiwny to taki – przyrodzony, w którym każdy wyznaje człowiek przed wszelką refleksją
epistemologiczną uznaje naczelną tezę realizmu. Krytyczny to ten rodzaj realizmu, który po dokonaniu refleksji
epistemologicznej i rozważeniu argumentów idealistycznych dochodzi do ich odparcia i uznaje istnienie tworów
przyrody w sensie dosłownym.

IV Zagadnienia metafizyczne wyrastające z rozważao nad przyrodą

1) Zagadnienie substancji (cielesnych i duchowych) i struktury świata (determinizmu i indeterminizmu; teologii
i mechanizmu – czy świat jest urządzony celowo czy też nie; zagadnienie struktury przestrzennej i czasowej)

2) Zagadnienie duszy i ciała

a) Dualizm Istnienie zarówno duszy i ciała (wywodzi się z chrześcijaostwa). Skrajny dualizm (m.in. Descartes,
św. Augustyn) uważa zarówno dusze jaki ciała za byty samoistne. Dualizm umiarkowany (m.in. Arystoteles, św.
Tomasz) wyróżniają istnienie ciała i ducha ( formy gatunkowej u Arystotelesa), ale duch jest u Arystotelesa tylko
formą, która potrzebuje materii do istnienia podobnie materia potrzebuje ducha. Tylko razem w świecie
materialnym tworzą byt rzeczywiste. Forma powoduje, że człowiek myśli, czuje i nie jest kupą mięsa i kości, a
materia daje duchowi możliwośd istnienia. Forma kreuje materię. Arystoteles zakładał jednak możliwośd
nieśmiertelności rozumnej części duszy, która żyje po śmierci ciała.

b) Monizm i jego odmiany

- materializm Istnienie tylko substancji materialnych – ciał. Wraz z spirytualizmem należy do kierunków
monistycznych.

- materializm mechaniczny Zaprzecza istnienia nie tylko substancji duchowych, ale i zjawisk psychicznych, które
uznaje za procesy fizyczne – fizjologiczne (np. Cabanis, Vogt, Buchner).

- materializm dialektyczny Uznaje istnienie zjawisk psychicznych, ale uważa, że ich podłożem są zjawiska
fizyczne. Ciało, a nie jakaś dusza myśli, czuje, cieszy się. Uznanie rozwoju(zmian jakościowych i ilościowych – np.
ochładzania się, a następnie zamarzania wody jako kolejno oba te procesy. Zmiany jakościowe to skoki
dialektyczne) materii – dialektycy uważają, że zmiany jakościowe w przyrodzie dokonują się rewolucyjnie, a nie
ewolucyjnie, ale są poprzedzone procesami ewolucyjnymi. Przyrodą rządzą prawa dialektyki(zmiany jakościowe

dokonują się skokowo, prawo jedności i walki przeciwieostw) Dialektycy krytykują pewne prawa logiki formalnej,
bo uważają, że np. wszelka zmiana prowadzi do konfliktu. (Powołują się na starożytnych eleatów np. Zenona z
Elei, którzy nie wierzyli w ruch. Ruch wg nich implikuje sprzecznośd. Zmysły i doświadczenie nas zwodzą. To
zaprowadziło do skrajnego aprioryzmu. Z nich czerpał Platon.) Uznali, że ruch istnieje i powoduje sprzecznośd,
więc uznali, że zasada sprzeczności jest fałszywa. Nie stosują pojęcia substancja. Uznają pierwszeostwo
chronologiczne materii nad duchem. Np. Marks, Engels.

Materializm w walce z idealizmem Prowadzi walkę na dwa fronty, opierając się o realizm(przyznający
przyrodzie pełnię bytu) walcząc z idealizmem, który uznaje przyrodę za zespół wrażeo lub konstrukcję
poznającego umysłu (odpowiednio subiektywny idealizm immamentny i transcendentalny) lub korelat świata
tworów logicznych tzw. Ducha obiektywnego.

Materializm w walce z dualizmem(zwłaszcza radykalnym) Atakowali dualistów mając doświadczenie za
argument. Istnienia duszy nie da się potwierdzid doświadczeniem(21g? hm… to słabe). Materialiści uważają, że
doktryna uznająca istnienie substancji myślących, a różnych od ciał wynika z prymitywnych stadiów umysłowości
ludzkiej, gdy jeśli czegoś nie można było wyjaśnid(nie potrafiono) to uznawano to jakąś substancję zawartą w tej
widocznej. Zerwała z tym nowoczesna nauka. Dualiści się bronili przez doświadczenia wewnętrzne, które miało
nas uświadamiad, że istniejemy jako istoty myślące - dusze. Materialiści bronią się, że istota myśląca to
niekoniecznie osobno dusza – „nie ciało”. Ich zdaniem nie udało się teologom, filozofom, spirytystom znaleźd
wyraźnego dowodu na istnienie istoty myślącej poza ciałem np. anioła. Poprzez uznanie materialistów, że to
ciało myśli, rozumowanie materialistów prowadzi do uznania zjawisk psychicznych za fizyczne, bo skoro myśli
znajdują się w głowie to są one umiejscowione w przestrzeni wraz z głową. Materialiści mogliby to uznad, ale
bronią się przed tym materialiści dialektyczni uznając zjawiska psychiczne za typ zjawisk specyficznych. Innym
argumentem obrooców duszy było to, że ja myślący stanowię jedno, a moje ciało składa się jednak z części, ale
łatwo odrzucają go materialiści, którzy zarzucają dualistom i metafizykom, że ci broniąc tak duszy z góry
zakładają ja myślący jest czymś różnym od „mnie” ciała. Problem leży w tym że obie strony zamiast bronid
swoich tez atakują tezy przeciwników. Najnowsze badania dają więcej argumentów obroocom duszy – stają oni
wtedy bardziej po stronie monizmu duszy. (np. kwestia zacierania się granicy między energią(pewnego stanu) i
materią(pewnej substancji) – E = mc

2

niemożnośd ustalenia czym są naprawdę elektrony falami, cząstkami...

Ogólna charakterystyka materializmu Primo – jest zorientowany antyirracjonalistycznie – nie chce uznawad
twierdzeo, które nie zostały uzasadnione w taki sposób jaki byłby uznany za wystarczający w naukach
szczegółowych. (sprzeciw wobec objawieniom itp. nie popartym rzetelnymi argumentami – światowi
nadprzyrodzonemu). Postawa materialisty jest wyraźnie realistyczna. Za prawdziwą rzeczywistośd uznaje świat
dostępny doświadczeniu. Trzeba opierad się w badaniach na rozumie, a nie tym co chciałoby serce.

Stosunek zjawisk fizycznych do psychicznych Spór o duszę pojawia się, gdy przyjmie się, że zjawiska
psychiczne są różne od fizycznych. Odróżniają je substancjalny dualizm i dialektyczny materializm, nie robi tego
mechaniczny materializm, powołując się na ścisły związek między zjawiskami cielesnymi i zjawiskami
świadomości. Wśród nich ci, którzy uważają, że zjawiska psychiczne i fizyczne wpływają na siebie wzajemnie są
interakcjonistami – wyznają interakcjonizm. Pogląd głoszący, że tylko zjawiska fizjologiczne wpływają na
psychiczne to epifenomenalizm. Pogląd, gdzie zjawiska fizyczne i psychiczne nie są ze sobą związane, ani nie
wpływają na siebie, lecz toczą się równolegle w taki sposób, że jedne odpowiadają drugim to paralelizm. Inną
teorią jest teoria dwóch stron wg niej zjawiska fizjologiczne i odpowiadające im psychiczne są nie dwoma różnymi
aspektami(wyglądami) jednego i tego samego zjawiska. Oba są realne, ale jedno wygląda na zjawisko fizyczne
(kiedy fizjolog śledzi prądy nerwowe w mózgu), a drugie wewnętrzne kiedy rozgrywa się za pomocą tzw. Zmysłu
wewnętrznego (~introspekcję).

Uczuciowe motywy opozycji przeciw materializmowi

Spirytualizm O niego opiera się idealizm(zwłaszcza subiektywny). Teza – W świecie rzeczywistym istnieją tylko
substancje duchowe. Istnieje też odmiana zwana spirytualizmem realistycznym głosi on, że jedynymi
substancjami są dusze, ale ciała też istnieją i są odmianą substancji duchowych(Leibniz). Są nimi tzw. Monady –
dusze, te mają się dzielid na dusze ze świadomością psychiczną (zwykłe) i bez tej świadomości – ciała. Wraz z
materializmem należy do kierunków monistycznych.

Monizm właściwy. Teoria identyczności duszy i ciała – Istnieje tylko jeden rodzaj substancji, który posiada
zarówno atrybuty duchowe, jak i cielesne.(Baruch Spinoza).

Monizm immamentny (Dawid Hume) Ani ciała, ani dusze nie są ostatecznymi substancjami, z których składa się
przyroda, nie są substancjami są natomiast układami tworami immamentnymi – układami świadomości (dusze
wiązkami przeżyd psychicznych, a ciała układami wrażeo - barwy, dźwięku, smaku). Może przyjąd odcienie
spirytualistyczny bądź neutralny.

3) Determinizm i indeterminizm

Spór o przyczynowy ustrój przyrody Determinizm nawiązuje do zasady przyczynowości – każde zdarzenie jest
skutkiem jakiejś przyczyny.

Analiza i krytyka pojęcia przyczyny Pojęcie trudne. O przyczynie jakiegoś naszego czynu informuje nas nie tylko
doświadczenie, ale i introspekcja. Nie da się go wyjaśnid przez pojęcie działania, ani konieczności.

Zagadnienie przewidywalności Ze względu na trudności zdefiniowania przyczyny, zmieniono zagadnienia
determinizmu, by wyeliminowad z niego słowa przyczyny, nieuchronnego skutku, konieczności itp. Tak powstało
zagadnienie przewidywalności(prewidyzmu). Czy odbywające się w przyrodzie zdarzenia da się ująd w prawa,
które pozwalają przewidzied bieg zdarzeo przyszłych na podstawie uprzednio zaobserwowanych zdarzeo
dotychczasowych. Opierali się o to determiniści jak Laplace(XVIII w.), ale rozwój fizyki podważył możliwości
prewidyzmu.

Prawa przyrody prawami statycznymi tylko? Zachowanie ciał złożonych z wielu cząstek elementarnych(a więc
ciał większych) musi jako zdarzenie masowe podlegad prawidłowości statycznej, chociażby nawet zachowanie się
cząstek elementarnych było najzupełniej nieprawidłowe. Liczy się ruch wszystkich cząstek elementarnych,
składających się na ciało.

Wolnośd woli - pojęcie związane z determinizmem. Jako umiejętnośd przeciwstawiania się innym – trwania przy
swoim. Ważniejsze jednak czy wola człowieka(akty woli człowieka) stanowi początkowe ogniwo jakiegoś łaocucha
przyczynowego, w którym stanowi przyczynę i wywołuje skutki(czy jest zatem odpowiedzialny), lub stanowi
ogniwo pośrednie między przyczyną, a skutkiem – zatem nasze działania miałby byd nam narzucane(brak
odpowiedzialności).

Zagadnienie istnienia przyszłości Czy przyszłośd, przeszłośd i teraźniejszośd są równolegle istniejącymi wymiarami,
a nasze ich postrzeganie jest subiektywne? Czy przyszłośd jest już napisana. Bergson widział w czasie twórcę
świata, w historii twórczą ewolucję.

4) Mechanizm i finalizm

Spór o celowy ustrój świata Mechanizm twierdzi, że świat nie jest urządzony celowo, toczy się w jakimś
mechanizmie (biegnie na oślep). Finalizm(lub teleologia) przyjmuje, że świat jest urządzony celowo.

Celowośd antropomorficzna to odmiana finalizmu ( antropomorficzny finalizm). Świat jest zamierzonym dziełem
istoty zdolnej myśled, chcied i wolę swą urzeczywistniad, skonstruowanym w pewnym celu. Przyjmuje więc,
istnienie osobowego Boga, Stwórcy, kierowcy świata. Jest to kierunek raczej metafizyczny. Przeciwstawia się mu
filozoficzny mechanizm jest to pogląd, głoszący, iż dla wyjaśnienia zjawisk przyrody niepotrzebna jest hipoteza,
jakoby świat był dziełem stwórcy – istoty nadprzyrodzonej - realizującego swoje zamierzenia.(Tu pomógł Darwin z
teorią ewolucji). Finaliści opierają swoje wnioskowanie o rozumowanie, wg którego wszelkie anomalie w
przyrodzie (np. niezwykłośd wody) korzystne dla pewnych istot są celowym dziełem stwórcy – fałszywośd tego
rozumowania polega na tym, że trzeba by przyjąd, że brud w domu jest celowym dziełem człowieka, bo jest
korzystna dla pleśni. Brakuje możliwości wnioskowania z analogii , bo nie znamy drugiego świata do porównania.

Mechanizm biologiczny i witalizm . M. biologiczny głosi, że dla wyjaśnienia zjawisk przyrody organicznej
wystarczają te prawa, które są niezbędne i wystarczające dla wyjaśnienia zjawisk przyrody nieorganicznej, że więc
wszystkie prawa biologiczne dadzą się wywieźd z praw fizyki i chemii. Witalizm temu przeczy. Pierwszy
peleowitalizm przyjmował, że przebiegiem procesów organicznych kierują tzw. Siły witalne, tajemnicze istoty
zwane archeuszami. (przychylał się zatem do antropomorficznego finalizmu). Współcześnie witalizm w podobny

sposób apeluje do udziału czynników nazywając je dominantami, entelechiami, psychoidami… Witalizm odbiera
tym czynnikom/istotom świadomości celów, uważa że działają bezcelowo. Psychowitalizm przyjmuje, że każda
komórka ciała ma duszę, dąży do rozwoju, utrzymana organizmu itd., ale dąży do tych celów nieświadomie.

Pojęcie ustroju celowego odmienne od antropomorficznego Finalizm Arystotelesa nie był finalizmem
antropomorficznym. Zasady były dla niego przyczynami bytu. Wyróżniał sprawczą i celową. Przyczyną celową
miała byd aktualizująca się w przedmiocie forma. Nie uważał on wcielenie się formy za cel w antropomorficznym
sensie. Ciało spotykając się z formą rozwija się by ukształtowad się na jej wzór. Dlatego tu forma jest
przyczyną(sprawczą) ze na jej działanie w ostatniej fazie rozwoju organizmu gdy ściąga ku sobie materię. Forma
jest przyczyną, bo nie jest wcześniejsza od procesu, lecz stanowi po prostu fazę koocową(przyczynę celową).
Formą świata ma byd Bóg, nie jako poruszyciel, lecz przedmiot umiłowania. Podobnie o celowości mówią
niektórzy witaliści(neowitaliści). Można przewidzied do czego rozwinie się dany rozwijający się organizm, ale nie
na podstawie struktury chemicznej czy cytologicznej(eksperyment z jaszczurkami). Nie potrafimy ustalid jakimi
drogami, ale forma ostateczna zazwyczaj zostaje osiągnięta. Zatem forma ostateczna(znajdująca się w przyszłości)
wpływa na rozwój zwierzęcia/ciała/świata(proces rozwoju, który witaliści nazywają procesem celowym jest
wydarzeniem wcześniejszym od formy ostatecznej). Nie można przewidzied zachowania rozwijającego się
organizmu nie znając formy ostatecznej.

Holizm to pogląd, który głosi, że organizmy większe składają się z sum organizmów mniejszych, ale nie można
sformułowad praw ogólnych dla mniejszych i większych, bo oboma rodzajami rządzą różne. Trzeba poznad całości
i sformułowad prawa dla nich by zdad sobie sprawę z elementów cząstkowych. Holizm dla niektórych stał się dla
niektórych podporą dla tendencji antyindywidualistycznych(więc prymat naród/paostwa nad jednostką).

Celowośd utylistyczna Takie rozumienie celowości, gdzie rozumie się np. celowe urządzenie zwierząt, tzn. że
pewna ich częśd składowa pełni jakąś funkcję. Celowe jest to co przyczynia się do osiągnięcia jakiejś wartości,
jakiegoś dobra.

Optymizm i pesymizm Tzn. Jeżeli chodzi o celowy układ świata to czy jest on nakierowany na urzeczywistnienie
dobra czy raczej temu urzeczywistnieniu się przeciwstawia. Dobrem tym może byd przetrwanie gatunków,
szczęście(optymizm bądź pesymizm eudajmologiczny), albo dobro moralne (o i p etyczny),
piękno/brzydota(estetyczny)

V Zagadnienia metafizyczne wyrastające z religii

Religijne pojęcie bóstwa Jako istoty/istot najwyższych, doskonałych, niedostępnych, nieosiągalnych. Wobec nich
zachwyt, cześd pokora i uległośd.

Nieśmiertelnośd duszy Życie w niebie/czyśdcu/piekle lub reinkarnacja.

Metafizyka religijna Rodzaj filozofowania badając swoją wiarę lub przodków metodami racjonalnymi lub
irracjonalnymi (mistycy).

Filozoficzne pojęcie bóstwa Ksenofanes i inny grecy szydzą z antropomorfizacji bóstw lub wyobrażaniu ich jako
ludzi („gdyby to konie wymyślili religię, to ich bóstwa wyglądałyby jak konie”). Platon za ideę dobra miał Boga,
Arystoteles formę świata (przyczynę formalną świata). Chrześcijaoscy filozofowie przyjmują postawę
egzegetyczną – korzystają z innych koncepcji i w oparciu o nie budują swoje stanowiska filozoficzne. Np.
stanowisko chrześcijaoskiej filozofii scholastycznej czerpie pojęcia od Arystotelesa i uznaje Boga za tym
wyróżniony byt samoistny, że w przeciwieostwie do innych substancji on nie potrzebuje przyczyny swego istnienia
(jako Pierwszy Nieruchomy Poruszyciel). Brakowało w tym ujęciu Boga treści uczuciowej, ją nadali mistycy pisząc
emocjonalne poematy religijne, ale nie traktaty.

Dowody istnienia Boga a)ontodologiczny – w samym pojęciu istoty najdoskonalszej mieści atrybut istnienia, bo
nie istniejąca istota doskonała byłaby mniej doskonała od istniejącej. b) kosmologiczny – wszelka zmiana w
świecie musi mied swoją przyczynę, a z racji, że przyczyn nie można cofad w nieskooczonośd zatem musi istnied
pierwsza przyczyna – Bóg. c) fizyko-teologiczny - wywodzący się z faktu celowego urządzenia świata, a takie
urządzenie może byd dziełem istoty doskonałej. Krytykował je Kant. Istnienie Boga uznał za postulat rozumu
praktycznego – tj. warunku, który musi byd spełniony, jeżeli moralnośd ma zostad urzeczywistniona.

Bóg i świat – Ateizm i Deizm, Panteizm – utożsamianie Boga ze światem lub jego substancją.

Ateistami są głównie materialiści( za wyjątkiem materialistów parteistycznych – czyli takich, którzy Boga
utożsamiają ze światem, a świat uważają za twór materialny np. Stoicy). Ateizm również jest pojęciem chwiejnym
ze względu na różne pojmowanie Boga.

Zagadnienie nieśmiertelności duszy u filozofów (Dział metafizyki) Życie pośmiertne negują materialiści, obroocy
duszy natomiast je uznają. Życie duszy po śmierci było różnie pojmowane albo zachowanie dusz indywidualnych,
albo ujednolicenie duszy z duszą gatunku ludzkiego(Arystoteles i za nim np. Averroes). Inny pogląd reprezentował
Fechner, którzy uważał, że wszystkie twory zarówno organiczne, jak i nie mają dusze, które po śmierci nie giną, ale
roztapiają w duszy wszechświata.

Metafizyka religijna i etyka Głównymi pytaniami etyki normatywnej są : Do czego warto dążyd i Jak powinno się
postępowad? Odpowiedzi miała dawad wiara w Boga, istnienie nieśmiertelnej duszy itp.

Wg wielu do kardynalnych tematów metafizycznych należą zagadnienia : Boga, nieśmiertelności duszy i
wolności woli .Ci z spośród etyków normatywnych, którzy odwołują się do któregoś z tych trzech zagadnieo są
etykami metafizycznymi(ci zaś, którzy się nie odwołują reprezentują etykę niezależną). Nie wszelka etyka
normatywna jest etyką religijną.