I klasyka zagadnienia – teoria poznania( Epistemologia od gr. Episteme – wiedza i gneseologia – gr. Gnosis – poznanie) Poznanie to akty(czynności psychiczne) i rezultaty poznawcze. Ocena w teorii poznania aktów poznawczych polega na określeniu ich jako prawdy lub fałszu. Klasyczne zagadnienia teorii poznania a) istota prawdy, b)źródła poznania, c)granic(albo przedmiotu) poznania.

II Zagadnienie prawdy – A)Klasyczna definicja.(zgodność myśli z rzeczywistością) Treść myśli, a nie proces myślenia musi być zgodny z rzeczywistością. Prawda jako zgodność myśli z kryteriami – Twierdzenia prawdziwe to takie, które czynią zadość kryteriom ostatecznym i nieodwołalnym - (dowodom). B) nieklasyczne definicje prawdy(prowadzą do idealizmu, który prawdziwą rzeczywistość degraduje go do roli jakiejś konstrukcji myślowej)) -1)koherencyjna teoria prawdy (zgodność myśli między sobą, ostatecznym kryterium jest zgodność z jej twierdzeniami, opartymi na doświadczeniu(problem z obecnym i przyszłym doświadczeniem – prawda zatem jako proces nieskończony, dopiero w nieskończoności da się ją poznać) 2) prawdziwość jakiegoś twierdzenia polega na powszechnej na nie zgodzie. 3) Twierdzenie prawdziwe to takie, które odczuwamy , że powinniśmy je uznać. Zatem prawda opiera się na oczywistości i powinności wynikających z powszechnie uznanych norm (Rickert). 4) Twierdzenie jest prawdziwe o ile jest pożyteczne . Istnieje grupa sceptyków, którzy uważają, że zasadniczo nic co jest za prawdę uznane nią być nie może, bo wszystko musi się opierać na twierdzeniach, których prawdziwość trzeba by i opierać na innych i tak w nieskończoność(regressus ad infinitum)… Krytykują wszystkie definicje prawdy, poszukują prawdy (gr. skeptomai - rozglądam się poszukuję). Nieklasyczne definicje prawdy(prowadzą do idealizmu, który prawdziwą rzeczywistość degraduje go do roli jakiejś konstrukcji myślowej)

III Zagadnienia źródeł poznania. A) Psychologiczna i epistemologiczna wersja tego zagadnienia

Psychologiczne :

Racjonaliści genetyczni/natywiści - Wyznawcy poglądu przyjmującego istnienie myśli wrodzonych. Wg nich rolą zmysłów jest wyzwalać myśli – nie mają jednak wpływu na ich treść. Wyznawcy np.: Platon, Descartes(Kartezjusz), Leibniz… Ich przeciwnikami są genetyczni empiryści. Człowiek jest tabula rasa. Doświadczenie wypisuje swoje znaki – najpierw są to wrażenia(impresje), po przeróbkach tworzone są pochodne – idee(pojęcia o wysokim stopniu abstrakcji). NP. Locke, David Hume…

Racjonalizmowi genetycznemu przeciwstawia się empiryzm genetyczny, racjonalizmowi – irracjonalizm. W zagadnieniach epistemologicznej genezy myśli empiryzmowi metodologicznemu przeciwstawia się aprioryzm, a irracjonalizmowi antyirracjonalizm.

Aprioryzm podkreśla rolę tzw. Poznania apriorycznego, tzn. poznania od doświadczenia niezależnego. Empiryzm przyznaje doświadczeniu dominującą rolę w poznaniu. Spór miedzy nimi dotyczy roli doświadczenia(spostrzeżeń zawdzięczanych zmysłom lub introspekcji – doświadczeniu wewnętrznemu dotyczącemu naszych stanów wewnętrznych).

Aprioryzm skrajny to pogląd, wg którego przez zmysły możemy poznać tylko rzeczywistość pozorną, a ta prawdziwa jest dostępna tylko przez rozum. Zatem to co pozna rozum jest bardziej realnie istniejące od rzeczywistości poznanej przez zmysły. Pozorność tej rzeczywistości poznanej dzięki zmysłom wynika z tego, że informacje, które docierają do umysłu podlegają zmianie. Wyznawcami byli głównie myśliciele starożytni.

Empiryzm skrajny – wszelkie twierdzenia muszą się pośrednio lub bezpośrednio opierać na doświadczeniu.

Empiryzm umiarkowany – istnieją twierdzenia o pełnej wartości naukowej, które nie są oparte na doświadczeniu – są twierdzeniami a priori. Jednak ogranicza się do tych twierdzeń a priori, które wyłuszczają jedynie sens zawartych w nich terminów – twierdzeń analitycznych .Np. „Cesarz Francuzów był monarchą”(to, że był lub nie ma wynikać z definicji słowa cesarz).

Aprioryzm umiarkowany – istnieją twierdzenia o pełnej wartości naukowej, które nie są oparte na doświadczeniu – są twierdzeniami a priori. Tymi twierdzeniami mają być twierdzenia syntetyczne(nie tylko wyłuszczają sens zawartych w nich terminów, ale i które mogłoby zostać przez doświadczenie potwierdzone lub obalone.) Przykład twierdzenia syntetycznego „Cesarz Francuzów był niskiego wzrostu”. Władzę, która pozwala nam w unaocznianych przedmiotach wynajdować prawidłowości ogólne(np. że w trójkącie suma dwóch boków musi być większa od boku trzeciego) to wg Kanta czysta wyobraźnia, wg Husserla Wgląd w istotę rzeczy.

Spór między aprioryzmem i empiryzmem w nowożytnej postaci dotyczy głównie twierdzeń matematycznych. Empiryzm(skrajny) wszystkie twierdzenia opiera na doświadczeniu, natomiast aprioryzm umiarkowany(obecnie taki pozostał) część twierdzeń uznaje za sądy syntetyczne.

Empiryzm dzieli matematykę na czystą i stosowaną. Różnica polega na sposobie rozumienia terminów matematycznych. Stosowana polega na tym, że gdy potrafimy dzięki obserwacji lub pomiarom uznać(nazwać) jakiś przedmiot daną figurą – znamy sens empiryczny terminu np. sześcian. Zatem sześcian w tym rozumieniu ma podobne znaczenie w nauce jak i w mowie potocznej. Matematyka czysta zrywa z sensem empirycznym danych pojęć. Twierdzenia matematyczne mają być oparte na innych takich samych lub pierwotnych, które stanowią punkt wyjścia wszystkich twierdzeń. Zdania złożone z twierdzeń pierwotnych i innych twierdzeń, które wyjaśniają siebie nawzajem(np. „dwa punkty wyznaczają jedną i tylko jedną prostą”)(polega to na tym jak układy z niewiadomymi) to aksjomaty matematyki(Aksjomatami matematyki stosowanej są naczelne twierdzenia przyjmowane w matematyce bez wyprowadzania ich z innych twierdzeń – są więc hipotezami, które trzeba doświadczeniem potwierdzić lub obalić- pogląd empiryzmu umiarkowanego). Są definicjami wyraźnymi – samodzielnymi. Nie są rodzajami definicji „niewyraźnych” czyli uwikłanych – czyli niesamodzielnych. Matematykę czystą uprawia się za pomocą definicji uwikłanych i wyraźnych.

Konwencjonalizm (od convenio – zgadzać się) Nieostrość pewnych terminów matematycznych(zwłaszcza zaś geometrycznych) zmusza ludzi co do zawarcia pewnych umów, które pomogą ustalić znaczenie tych terminów. Konwencjonalizm mówi, że o prawdziwości twierdzeń matematyki stosowanej przekonać się można jedynie przez doświadczenie po odpowiednim zaostrzeniu sensu terminów matematycznych, dokonanych w konwencjonalny sposób.

Aprioryści umiarkowani (np. Kant) również opierają się o matematykę stosowaną, która przejmuje znaczenia od mowy potocznej i tylko wzbogaca słownik i aparat pojęciowy definicjami wyraźnymi. Wg nich aksjomaty matematyki są zdaniami syntetycznymi a priori. Podstawą ich orzeczenia o prawdziwości tych aksjomatów jest w wystarczający sposób czysta wyobraźnia, bez odwoływania się do doświadczenia. Brak doświadczenia w ustalaniu twierdzeń matematycznych. Pogląd krytykowany w XIX i XX w. To jak bez oparcia umysł jest w stanie przewidywać wyniki doświadczeń Kant tłumaczył, że przedmioty badane nie są niezależne od umysłu, lecz są jego utworem(idealizm).

Istota poznania apriorycznego wg FENOMENOLOGÓW – Główny przedstawiciel fenomenologów to Edmund Husserl. Odwołuje się do empiryzmu, uważa podobnie, że wszelkie poznanie, które wychodzi poza wiedzę czysto słowną, polegającą na wyłuszczaniu sensu słów musi opierać się na doświadczeniu, ale on widzi je inaczej. Nie jako doświadczenie zmysłowe, nie jako introspekcję, w której dane są zjawiska psychiczne, lecz doświadczenie zdobyte przez „wgląd w istotę” trzeciego świata - nie fizycznego, czy psychicznego, lecz świata idei, niczym platońska Pleroma. Twierdzenia tak wynikłe to twierdzenia syntetyczne a priori. Ludzie tworzą przedmioty, czy wyrazy czerpiąc ze świata idei, gdzie niezależnie od umysłu istnieją pojęcia matematyczne. Ich poglądy dotyczą matematyki stosowanej. Empiryzm umiarkowany dopuszczał istnienie twierdzeń, które można uznać za prawdziwe jedynie przez wyłuszczenie sensu wyrazów, które je tworzą. Fenomenolodzy go krytykowali, ale bliżej spoglądając na ich pogląd dochodzi się do wniosku, że ich twierdzenia też opierają się na lepszym wyłuszczeniu sensu wyrazów, więc tu słabość fenomenologów.

Antyirracjonalizm i irracjonalizm. Dzięki rozwojowi racjonalizmu( czy antyirracjonalizmu) możliwy był w XVIIIw. Rozwój nauk przyrodniczych i matematycznych bo na racjonalizm cenił naukowe poznanie. Poznanie naukowe można przekazać dosłownie i jest ono intersubiektywnie komunikowalnym i kontrolowalnym, wg racjonalistów tylko takie poznanie ma wartość. Jednak ma wady – nie można lub trudno wyrazić spostrzeżenia(przedmioty świata fizycznego) czy przeżycia(jeśli idzie o własne zjawiska psychiczne np. ból wewnętrzny człowieka). Słowa, których możemy użyć nie zawsze są w stanie oddać bezpośredniego naszego obcowania z pojęciami. Głównym krytykiem na początku XXw. był Bergson, przeciwstawił racjonalizmowi intuicję – niewyrażalną w słowach, ale pozwalającą poznać samą rzeczywistość bez obsłonek, a nie tylko jej schemat.

Irracjonalistami byli mistycy, którzy przez jakieś olśnienie zyskiwali subiektywną pewność co do pewnych rzeczy nie popartą żadnym doświadczeniem. Zdobytej w ten sposób przezeń wiedzy nie da się irracjonaliście wykorzenić. Przed działaniami szalonych mistyków obroną jest głos racjonalisty – zdrowy odruch społeczny.

IV Zagadnienia granic poznania

Dwa rozumienia transcendencji (transcendere – przekraczać).

Przedmioty transcendentne – to przedmioty leżące poza granicami poznającego przedmiotu.

1. Zagadnienie immamentnych granic poznania. Czy przedmiot poznający jest zdolny poznać cokolwiek, co nie jest jego przeżyciem psychicznym(tworem immamentnym(od łac. In oraz maneo – pozostaję wewnątrz). Ten, który dopuszcza wykraczanie poza przeżycia psychiczne to epistemologiczny realista immamentny, ten, który nie dopuszcza tego to epistemologiczny idealista immamentny.

2. Zagadnienie przedmiotu transcendentalnego – Czy przedmioty naprawdę istniejące są dostępne poznaniu, czy też poznanie może dotyczyć tylko jakichś konstrukcji myślowych naprawdę nie istniejących. Epistemologiczny realizm transcendentalny - Poznanie może dotrzeć do prawdziwej rzeczywistości. Epistemologiczny idealizm transcendentalny – przedmioty naprawdę istniejące nie są dostępne poznaniu.

Epistemologiczny idealizm immamentny. np. Berkeley Uznawał, że zmysły(spostrzeżenia zmysłowe) mogą prowadzić tylko do poznania psychicznego. Jego epistemologiczny idealizm immamentny jest połowiczny z tego względu, że dopuszczał poznanie poza psychiczne. Uważał, że poznanie własnej duszy lub innych duchów jest takim poznaniem. Hume dodał do spostrzeżeń zmysłowych przeżycia wewnętrzne i wszystkie one ograniczały się do poznania psychicznego. Również dusza – jako strumień spostrzeżeń wewn. miała być przeżyciem psychicznym. Przedmiot poznania staję się dla poznającego treścią świadomości – przeżyciem psychicznym. Realiści uważali, że stosunek między przedmiotem poznania i poznającym jest inny. Samo patrzenie na kartkę daje nam tylko wiadomości o jej wielkości, kolorze, ale przez proces obiektywizacji (przedmiot poznający wykonuje szereg działań/ operacji w których pojęcia odegrają rolę o charakterze czynnym(spontaniczny) i biernym(receptywny)) która prowadzi do przeciwstawienia przedmiotu poznania poznającemu. Jest to Stosunek intencjonalny. (przedmiot poznania nie „czerpie” treści biernie, ale czynnie przedmiot poznania „bada”. W treści świadomości znajdą się zatem nie tylko treści zmysłowe, ale i poznanie przedmiotu poznania w tych aspektach, o których wiedza nie wynika bezpośrednio ze spostrzeżeń zmysłowych (np. z czego kartka się składa). Zatem spostrzec przedmiot to nie to samo co uczynić go treścią świadomości. Analiza procesu spostrzegania to zagadnienie konstytucji przedmiotu spostrzeżenia.

Epistemologiczny idealizm transcendentalny . Intencjonalny przedmiot to myśli, spostrzeżenia i wyobrażenia(nie wszystkie są rzeczywiście istniejące, niektóre są fikcją). Do rozróżnienia fikcji od rzeczywistości służy przede wszystkim doświadczenie. Kryteria jakich używamy do rozróżnienia fikcji od rzeczywistości ograniczają nasze poznanie(ograniczają nas zmysły i umysł, bo nie potrafią w pełni przedstawiania przedmiotów. Tezą epistemologicznego idealizmu transcendentalnego jest to, że umysł nie jest zdolny poznać świata istniejącego od niego niezależnie – jest skazany na stałe obcowanie tylko z własnymi konstrukcjami myślowymi. Nie uważają całej wiedzy opartej na doświadczeniu fałszem, ani też świata, bo w określeniu prawdy stosują kryteria : np. świadectwo doświadczenia łącznie z kryterium harmonii wewn. i powszechnej zgody. To co doświadczenie obaliło nazywają fikcją lub złudzeniem, te twory za którymi dośw. się opowiedziało zwą fenomenami lub zjawiskami, które posiadają rzeczywistość empiryczną, zgodną z kryteriami, które uznają, ale uważają je również za zależne od umysłu. Do przedstawicieli tego stanowiska należy Kant. Stawia pytanie jak są możliwe sądy syntetyczne a priori? Tj. jak możliwe jest poznanie pewnych praw ogólnych rządzących światem, który nam doświadczenie ukazuje : np. twierdzeń geometrycznych? Dociekania próbujące znaleźć odp. na to pytanie to badania transcendentalne. Przyjął, że przedmioty dane nam w doświadczeniu to tylko konstrukcje umysłu, nie istniejącymi naprawdę. Realizm przedstawia idealizmowi tezę o rzeczywistym istnieniu przedmiotów danych w doświadczeniu, rzeczywistość niezależną od umysłu, istniejące poza nim bez niego. Realiści krytykują kryteria, którymi posługuje się idealista, bo uważają, że kryteria doświadczenia są równie tyle warte.

Pozytywizm przyjmuje naczelna tezę empiryzmu (tylko na podstawie dośw możemy poznać rzeczywistość), ale idzie dalej – dodaje twierdzenie, że przedmiotem poznania może być tylko to, co jest lub – co może być dane w doświadczeniu. Za takie uznają odkrycia przez fizyków wcześniej nie znanych cząstek jak protony czy neutrony. Wszelka wiedza o świecie płynie z nauk przyrodniczych, przeciwstawiają się metafizyce, a zadaniem filozofii wg nich jest usystematyzowanie wyników nauk przyrodniczych i dokonanie syntezy tych nauk. Poznanie ogranicza się do przedmiotów dających się spostrzec. (np. Hume, Comte, ~Mach). Jeśli barwy, dźwięki, wonie itp. Rozpatrujemy jako składniki kompleksów stanowiących jaźń lub duszę to nazwiemy je wrażeniami, jeśli jako elementy ciał to nazywamy je właściwościami tych ciał.

Neopozytywiści odrzucili niektóre tezy pozytywizmu i zachowali w zasadzie tylko tezę empirystyczną – przychylili się do empiryzmu umiarkowanego. Wszystko co nie wyraża się w zdaniach analitycznych (nie polega na jedynie wyłuszczeniu sensu wyrazów) musi być oparte na doświadczeniu, jeśli nie jest to jest pozbawione sensu. Zgadzają się z pozytywizmem co do wartości nauk przyrodniczych. Filozofii pozostawiają jedynie teorię poznania. Przeciwnie do pozytywizmu nie uważają za przedmioty poznania zjawisk psychicznych. Głoszą fizykalizm – wg neopozytywistów właściwymi przedmiotami poznania są tyko przedmioty fizyczne czyli ciała.

V Stosunek teorii poznania do innych nauk filozoficznych. Wiele problemów z pogranicza teorii poznania i działu logiki, który nazywa się teorią nauki i metodologią. Wszystkie one zacierają się.

Część druga – METAFIZYKA.

I Pochodzenie nazwy metafizyka i podział zagadnień.

Termin metafizyka stworzyli uczniowie Arystotelesa porządkując jego dzieła na pierwszą filozofię poświęconą zasadom bytu, sprawom nadprzyrodzonym. (metafizykę właśnie) i drugą fizykę (przyrodoznawstwo).

Podział A) Ontologia, B) grupa zagadnień wyrastających z dociekań nad poznaniem, C) grupa zagadnień wyrastających z rozważań nad przyrodą, D) grupa zagadnień wyrastających z religii i rozważań etycznych.

II. Ontologia(od imiesłowu czasu teraźniejszego gr. Ejnaj – być, czyli słowa „będący”).

A) Zadania Etymologicznie biorąc nauka o tym co jest – ogólna. Wg fenomenologów ontologia to dociekanie rzeczy poprzez wgląd w istotę – próba odpowiedzi na pytania „Co to jest ciało/rzecz/cecha?” itp. Zatem wg nich Zadania ontologii to dążenie do definicji rzeczowych pewnych terminów, opartych na wniknięciu w znaczenie przysługujące tym terminom w języku z którego czerpiemy. Ontologia zmierza do wyjaśnienia aparatu pojęciowego, którym operuje się w filozofii i życiu codziennym.

B) Pojęcia, przedmioty badane: Do pojęć, którym się ontologia zajmuje należą: pojęcia przedmiotów, z którymi wiążą się różne pojęcia istnienia np. substancja(wg Arystotelesa to coś o czym coś innego może być orzekane, ale co samo nie może być orzeczone o niczym innym), przedmioty rzeczywiste(np. Tatry) i byty tylko pomyślane(Balladyna), przedmioty realne(zdarzenia, które istnieją istniały lub będą istnieć) i idealne(twory pozaczasowe).

C) Twierdzenia ontologiczne(ogólne) Np. Zasada wyłączonego środka – każdy dowolny przedmiot daną cechę posiada lub nie oraz zasada sprzeczności żaden przedmiot nie może jakiejś cechy zarazem posiadać i jej nie posiadać.

III Metafizyczne wnioski z refleksji nad poznaniem.

1) Zagadnienie przedmiotów idealnych – spór o uniwersalia

a) Idee Platońskie (Platon jako skrajny apriorysta – rozumowa metoda poznania) Ideami Platon nazwał twory myślowe dostępne do poznania jedynie rozumowi(dające się poznać abstrakcyjnie jedynie w myśli), a niedostępne spostrzeżeniu, ani wyobrażeniu(np. dobro, piękno, człowiek, koń…).

b)Uniwersalia – są nimi idee rozróżniane jako przedmioty ogólne np. człowiek w ogóle, koń w ogóle. Wg Platona tylko świat idei stanowi prawdziwą rzeczywistość, a świat rzeczy jednostkowych, dostępny poznaniu zmysłowemu takiej rzeczywistości nie stanowi. Platonowi przeciwstawili się filozofowie „zdroworozsądkowi”, krytyka doktryny Platona doprowadziła powstania w filozofii sporu o uniwersalia . Platon uznawał uniwersalia za byty rzeczywiste i samoistne ten jego pogląd to skrajny realizm pojęciowy. Arystoteles uważał uniwersalia za formę rzeczy jednostkowych rzeczywistych, ale niesamoistnych(umiarkowany realizm pojęciowy). Byt samoistny(substancjalny) wg Arystotelesa mają one jedynie w bytach jednostkowych. Rzeczywistego istnienia uniwersaliom odmawia konceptualizm uznaje jedynie pojęcia uniwersaliów, ale nie je same. Jeszcze dalej idzie nominalizm, który nie tylko odmawia uniwersaliom istnienia, ale przeczy również istnieniu ich pojęć – uznają jedynie nazwy ogólne uniwersaliów jak np. człowiek.

2) Zagadnienie idealizmu metafizycznego

a) idealizm subiektywny

Konsekwencje idealizmu epistemologicznego

Umysł jest w stanie poznać tylko rzeczywistość wewnętrzną:

1 idealizm immamentny – umysł może poznawać tylko swe własne przeżycia, tak więc poznawane ciała są niesamoistnymi przeżyciami, które mogą istnieć tylko dzięki tym przedmiotom – ciałom. (np. Berkeley)

2 idealizm transcendentalny – umysł może poznawać swe własne konstrukcje.

Teza idealizmu subiektywnego To że ciała istnieją znaczy : ktoś (jakiś podmiot psychiczny) ich doznaje/przeżywa/jest ich świadom. Istnienie jakiegoś wrażenia oznacza, że ktoś go doznaje/przeżywa. Ciała nie są poznawane jako substancje, ale jako wrażenia. Idealista transcendentalny istnieniem ciał określa, że owo istnienie znaczy, że ktoś sobie o ciałach w pewien sposób myśli, ktoś sobie te ciała w pewien sposób uświadamia. Metafizyczny idealizm subiektywny, nie uznaje istnienia przyrody cielesnej, zwłaszcza ciał za coś co istnieje w sensie dosłownym(więc np. wyobrażenie Zagłoby), ale w takim, że owo istnienie sprowadza się do tego, że jakiś podmiot psychiczny w pewien sposób się zachowuje, myśli jakoś o owych ciałach.

Rzeczywistość i jej pozory w świetle idealizmu subiektywnego Zaciera się tu granica między rzeczywistością cielesną, a jej pozorami. Idealista subiektywny nie potrafi odróżnić rzeczywistości cielesnej od halucynacji. Odpierając takie zarzuty idealiści immamentni uważali, że rzeczywistość cielesna od halucynacji stanowi różne układy wrażeń – ciało jest układem wyróżnionym. Berkeley odwołał się do wiedzy boskiej. Jako idealista immamentny i biskup uznał, że ciała rzeczywiste to te układy wrażeń wyróżnione przez to, że są identyczne z układami wrażeń Boga, który nie doznaje halucynacji. Ciała rzeczywiste wyróżnione są jako wrażenia też z tego względu, że w przeciwieństwie do snów/halucynacji, które są kapryśne i nieprawidłowe – zachowują ciągłość i prawidłowość. Idealista transcendentalny Kant rozróżnia świat materialny, który wraz z fikcjami jest dla niego konstrukcjami umysłu(czyli nie uznaje ich za rzeczy same w sobie) tym, że myśli o świecie materialnym o empirycznej rzeczywistości spełniają pewien warunek, którego nie spełniają te o fikcji. Tym warunkiem są spełnienie kryteria metody doświadczalnej.

B) Idealizm obiektywny

Połowiczność idealizmu subiektywnego Idealizm transcendentalny nie uznaje samoistności świata materialnego, ale uznaje za samoistne istnienie dusz i świata psychicznego. Idealizm obiektywny głosi, że jeżeli analiza doświadczenia w ogóle wykazuje, że nie jest ono zdolne dotrzeć poza konstrukcję umysłu do rzeczy samych w sobie, to wynika z tego, że nie tylko ciała i cały świat materialny, ale dusze wraz ze światem psychicznym są konstrukcjami umysłu – przedmiotami intencjonalnymi, a nie rzeczami samymi w sobie. Uznanie świata danego w doświadczeniu zarówno materialnego jak i psychicznego (całą przyrodę fizyczną i psychiczną) nazywa duchem obiektywnym.

Sądy w sensie psychologicznym i logicznym. Przyroda to ogół przedmiotów intencjonalnych, stwierdzonych w sądach spełniających kryterium prawdy ( w szczególności kryterium doświadczenia) zarówno w sądach, które zostały przez kogoś wydane, jak i tych, których nikt z ludzi nie wydał (zjawiska psychiczne - indywidualne). Sądy w logice indywidualne nie są zjawiskami psychicznymi np. 2 x 2 jest sądem obiektywnym - ponadjednostkowym.

Świat ducha obiektywnego Sądy w logice(obiektywne - idealne) są tworami idealnymi – ideami platońskimi. Są podobne do uniwersaliów, do zdań idealnych, pojęć idealnych również. Wszystkie w Pleromie Platona tworzą dział, który jest światem tworów logicznych – światem ducha (obiektywnego).

Teza idealizmu obiektywnego Przyroda to ogół przedmiotów tylko intencjonalnych, stwierdzonych w sądach idealnych, spełniających kryterium prawdy. Twory przyrody są tylko zjawiskami (fenomenami) ducha obiektywnego. Wypowiedź przypisująca tworom przyrody istnienie ma tylko sens przenośny i znaczy tyle, że twory te są stwierdzone w sądach idealnych ( a więc obojętne, czy znanych komuś, czy też nikomu nie znanych) spełniających kryterium prawdy. Za jedyną prawdziwą rzeczywistość uznaje idealizm obiektywny – świat ducha obiektywnego. Przyroda jest tego świata korelatem. (przedstawiciele – Wielka trójka idealistów niemieckich Fichte, Schelling i Hegel oraz wychowankowie marburskiej i badeńskiej szkoły neokantystów - Cohen, Natorp, Rickert)

Dialektyka Hegla Skoro przyroda jest fenomenem świata ducha obiektywnego to prawami przyrody są te, które rządzą światem ducha obiektywnego czyli prawa logiki – Hegel nazwał je prawami dialektyki. Prawa dialektyki ustanawiają hierarchię wśród pojęć (idealnych). Pojęcia, które się do siebie odnoszą tworzą pary pojęć sprzecznych – tezę i antytezę (np. byt i niebyt). Nowe pojęcia tworzą się poprzez ich jakąś syntezę. Wszystko to składa się na triadę – tezę, antytezę i syntezę. Nie opiera się tworząc te prawa na doświadczeniu, a jedynie a priori. Marks odrzucił aprioryczną metodę uzasadniania prawa dialektyki i idealistyczny fundamentalizm (bo był skrajnym empirykiem i materialistą – uważał świat przyrody za realnie istniejący). Znajdując uzasadnienie empiryczne prawa dialektyki stał się głównym twórcą kierunku filozoficznego zwanego materializmem dialektycznym.

c) Metafizyczny realizm (Naczelna teza – ciała istnieją w dosłownym sensie.)

Realizm naiwny to taki – przyrodzony, w którym każdy wyznaje człowiek przed wszelką refleksją epistemologiczną uznaje naczelną tezę realizmu. Krytyczny to ten rodzaj realizmu, który po dokonaniu refleksji epistemologicznej i rozważeniu argumentów idealistycznych dochodzi do ich odparcia i uznaje istnienie tworów przyrody w sensie dosłownym.

IV Zagadnienia metafizyczne wyrastające z rozważań nad przyrodą

1) Zagadnienie substancji (cielesnych i duchowych) i struktury świata (determinizmu i indeterminizmu; teologii i mechanizmu – czy świat jest urządzony celowo czy też nie; zagadnienie struktury przestrzennej i czasowej)

2) Zagadnienie duszy i ciała

a) Dualizm Istnienie zarówno duszy i ciała (wywodzi się z chrześcijaństwa). Skrajny dualizm (m.in. Descartes, św. Augustyn) uważa zarówno dusze jaki ciała za byty samoistne. Dualizm umiarkowany (m.in. Arystoteles, św. Tomasz) wyróżniają istnienie ciała i ducha ( formy gatunkowej u Arystotelesa), ale duch jest u Arystotelesa tylko formą, która potrzebuje materii do istnienia podobnie materia potrzebuje ducha. Tylko razem w świecie materialnym tworzą byt rzeczywiste. Forma powoduje, że człowiek myśli, czuje i nie jest kupą mięsa i kości, a materia daje duchowi możliwość istnienia. Forma kreuje materię. Arystoteles zakładał jednak możliwość nieśmiertelności rozumnej części duszy, która żyje po śmierci ciała.

b) Monizm i jego odmiany

- materializm Istnienie tylko substancji materialnych – ciał. Wraz z spirytualizmem należy do kierunków monistycznych.

- materializm mechaniczny Zaprzecza istnienia nie tylko substancji duchowych, ale i zjawisk psychicznych, które uznaje za procesy fizyczne – fizjologiczne (np. Cabanis, Vogt, Buchner).

- materializm dialektyczny Uznaje istnienie zjawisk psychicznych, ale uważa, że ich podłożem są zjawiska fizyczne. Ciało, a nie jakaś dusza myśli, czuje, cieszy się. Uznanie rozwoju(zmian jakościowych i ilościowych – np. ochładzania się, a następnie zamarzania wody jako kolejno oba te procesy. Zmiany jakościowe to skoki dialektyczne) materii – dialektycy uważają, że zmiany jakościowe w przyrodzie dokonują się rewolucyjnie, a nie ewolucyjnie, ale są poprzedzone procesami ewolucyjnymi. Przyrodą rządzą prawa dialektyki(zmiany jakościowe dokonują się skokowo, prawo jedności i walki przeciwieństw) Dialektycy krytykują pewne prawa logiki formalnej, bo uważają, że np. wszelka zmiana prowadzi do konfliktu. (Powołują się na starożytnych eleatów np. Zenona z Elei, którzy nie wierzyli w ruch. Ruch wg nich implikuje sprzeczność. Zmysły i doświadczenie nas zwodzą. To zaprowadziło do skrajnego aprioryzmu. Z nich czerpał Platon.) Uznali, że ruch istnieje i powoduje sprzeczność, więc uznali, że zasada sprzeczności jest fałszywa. Nie stosują pojęcia substancja. Uznają pierwszeństwo chronologiczne materii nad duchem. Np. Marks, Engels.

Materializm w walce z idealizmem Prowadzi walkę na dwa fronty, opierając się o realizm(przyznający przyrodzie pełnię bytu) walcząc z idealizmem, który uznaje przyrodę za zespół wrażeń lub konstrukcję poznającego umysłu (odpowiednio subiektywny idealizm immamentny i transcendentalny) lub korelat świata tworów logicznych tzw. Ducha obiektywnego.

Materializm w walce z dualizmem(zwłaszcza radykalnym) Atakowali dualistów mając doświadczenie za argument. Istnienia duszy nie da się potwierdzić doświadczeniem(21g? hm… to słabe). Materialiści uważają, że doktryna uznająca istnienie substancji myślących, a różnych od ciał wynika z prymitywnych stadiów umysłowości ludzkiej, gdy jeśli czegoś nie można było wyjaśnić(nie potrafiono) to uznawano to jakąś substancję zawartą w tej widocznej. Zerwała z tym nowoczesna nauka. Dualiści się bronili przez doświadczenia wewnętrzne, które miało nas uświadamiać, że istniejemy jako istoty myślące - dusze. Materialiści bronią się, że istota myśląca to niekoniecznie osobno dusza – „nie ciało”. Ich zdaniem nie udało się teologom, filozofom, spirytystom znaleźć wyraźnego dowodu na istnienie istoty myślącej poza ciałem np. anioła. Poprzez uznanie materialistów, że to ciało myśli, rozumowanie materialistów prowadzi do uznania zjawisk psychicznych za fizyczne, bo skoro myśli znajdują się w głowie to są one umiejscowione w przestrzeni wraz z głową. Materialiści mogliby to uznać, ale bronią się przed tym materialiści dialektyczni uznając zjawiska psychiczne za typ zjawisk specyficznych. Innym argumentem obrońców duszy było to, że ja myślący stanowię jedno, a moje ciało składa się jednak z części, ale łatwo odrzucają go materialiści, którzy zarzucają dualistom i metafizykom, że ci broniąc tak duszy z góry zakładają ja myślący jest czymś różnym od „mnie” ciała. Problem leży w tym że obie strony zamiast bronić swoich tez atakują tezy przeciwników. Najnowsze badania dają więcej argumentów obrońcom duszy – stają oni wtedy bardziej po stronie monizmu duszy. (np. kwestia zacierania się granicy między energią(pewnego stanu) i materią(pewnej substancji) – E = mc² niemożność ustalenia czym są naprawdę elektrony falami, cząstkami...

Ogólna charakterystyka materializmu Primo – jest zorientowany antyirracjonalistycznie – nie chce uznawać twierdzeń, które nie zostały uzasadnione w taki sposób jaki byłby uznany za wystarczający w naukach szczegółowych. (sprzeciw wobec objawieniom itp. nie popartym rzetelnymi argumentami – światowi nadprzyrodzonemu). Postawa materialisty jest wyraźnie realistyczna. Za prawdziwą rzeczywistość uznaje świat dostępny doświadczeniu. Trzeba opierać się w badaniach na rozumie, a nie tym co chciałoby serce.

Stosunek zjawisk fizycznych do psychicznych Spór o duszę pojawia się, gdy przyjmie się, że zjawiska psychiczne są różne od fizycznych. Odróżniają je substancjalny dualizm i dialektyczny materializm, nie robi tego mechaniczny materializm, powołując się na ścisły związek między zjawiskami cielesnymi i zjawiskami świadomości. Wśród nich ci, którzy uważają, że zjawiska psychiczne i fizyczne wpływają na siebie wzajemnie są interakcjonistami – wyznają interakcjonizm. Pogląd głoszący, że tylko zjawiska fizjologiczne wpływają na psychiczne to epifenomenalizm. Pogląd, gdzie zjawiska fizyczne i psychiczne nie są ze sobą związane, ani nie wpływają na siebie, lecz toczą się równolegle w taki sposób, że jedne odpowiadają drugim to paralelizm. Inną teorią jest teoria dwóch stron wg niej zjawiska fizjologiczne i odpowiadające im psychiczne są nie dwoma różnymi aspektami(wyglądami) jednego i tego samego zjawiska. Oba są realne, ale jedno wygląda na zjawisko fizyczne (kiedy fizjolog śledzi prądy nerwowe w mózgu), a drugie wewnętrzne kiedy rozgrywa się za pomocą tzw. Zmysłu wewnętrznego (~introspekcję).

Uczuciowe motywy opozycji przeciw materializmowi

Spirytualizm O niego opiera się idealizm(zwłaszcza subiektywny). Teza – W świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe. Istnieje też odmiana zwana spirytualizmem realistycznym głosi on, że jedynymi substancjami są dusze, ale ciała też istnieją i są odmianą substancji duchowych(Leibniz). Są nimi tzw. Monady – dusze, te mają się dzielić na dusze ze świadomością psychiczną (zwykłe) i bez tej świadomości – ciała. Wraz z materializmem należy do kierunków monistycznych.

Monizm właściwy. Teoria identyczności duszy i ciała – Istnieje tylko jeden rodzaj substancji, który posiada zarówno atrybuty duchowe, jak i cielesne.(Baruch Spinoza).

Monizm immamentny (Dawid Hume) Ani ciała, ani dusze nie są ostatecznymi substancjami, z których składa się przyroda, nie są substancjami są natomiast układami tworami immamentnymi – układami świadomości (dusze wiązkami przeżyć psychicznych, a ciała układami wrażeń - barwy, dźwięku, smaku). Może przyjąć odcienie spirytualistyczny bądź neutralny.

3) Determinizm i indeterminizm

Spór o przyczynowy ustrój przyrody Determinizm nawiązuje do zasady przyczynowości – każde zdarzenie jest skutkiem jakiejś przyczyny.

Analiza i krytyka pojęcia przyczyny Pojęcie trudne. O przyczynie jakiegoś naszego czynu informuje nas nie tylko doświadczenie, ale i introspekcja. Nie da się go wyjaśnić przez pojęcie działania, ani konieczności.

Zagadnienie przewidywalności Ze względu na trudności zdefiniowania przyczyny, zmieniono zagadnienia determinizmu, by wyeliminować z niego słowa przyczyny, nieuchronnego skutku, konieczności itp. Tak powstało zagadnienie przewidywalności(prewidyzmu). Czy odbywające się w przyrodzie zdarzenia da się ująć w prawa, które pozwalają przewidzieć bieg zdarzeń przyszłych na podstawie uprzednio zaobserwowanych zdrzeń dotychczasowych. Opierali się o to determiniści jak Laplace(XVIIIw.), ale rozwój fizyki podważył możliwości prewidyzmu.

Prawa przyrody prawami statycznymi tylko? Zachowanie ciał złożonych z wielu cząstek elementarnych(a więc ciał większych) musi jako zdarzenie masowe podlegać prawidłowości statycznej, chociażby nawet zachowanie się cząstek elementarnych było najzupełniej nieprawidłowe. Liczy się ruch wszystkich cząstek elementarnych, składających się na ciało.

Wolność woli - pojęcie związane z determinizmem. Jako umiejętność przeciwstawiania się innym – trwania przy swoim. Ważniejsze jednak czy wola człowieka(akty woli człowieka) stanowi początkowe ogniwo jakiegoś łańcucha przyczynowego, w którym stanowi przyczynę i wywołuje skutki(czy jest zatem odpowiedzialny), lub stanowi ogniwo pośrednie między przyczyną, a skutkiem – zatem nasze działania miałby być nam narzucane(brak odpowiedzialności).

Zagadnienie istnienia przyszłości Czy przyszłość, przeszłość i teraźniejszość są równolegle istniejącymi wymiarami, a nasze ich postrzeganie jest subiektywne? Czy przyszłość jest już napisana. Bergson widział w czasie twórcę świata, w historii twórczą ewolucję.

4) Mechanizm i finalizm

Spór o celowy ustrój świata Mechanizm twierdzi, że świat nie jest urządzony celowo, toczy się w jakimś mechanizmie (biegnie na oślep). Finalizm(lub teleologia) przyjmuje, że świat jest urządzony celowo.

Celowość antropomorficzna to odmiana finalizmu ( antropomorficzny finalizm). Świat jest zamierzonym dziełem istoty zdolnej myśleć, chcieć i wolę swą urzeczywistniać, skonstruowanym w pewnym celu. Przyjmuje więc, istnienie osobowego Boga, Stwórcy, kierowcy świata. Jest to kierunek raczej metafizyczny. Przeciwstawia się mu filozoficzny mechanizm jest to pogląd, głoszący, iż dla wyjaśnienia zjawisk przyrody niepotrzebna jest hipoteza, jakoby świat był dziełem stwórcy – istoty nadprzyrodzonej - realizującego swoje zamierzenia.(Tu pomógł Darwin z teorią ewolucji). Finaliści opierają swoje wnioskowanie o rozumowanie, wg którego wszelkie anomalie w przyrodzie (np. niezwykłość wody) korzystne dla pewnych istot są celowym dziełem stwórcy – fałszywość tego rozumowania polega na tym, że trzeba by przyjąć, że brud w domu jest celowym dziełem człowieka, bo jest korzystna dla pleśni. Brakuje możliwości wnioskowania z analogii , bo nie znamy drugiego świata do porównania.

Mechanizm biologiczny i witalizm . M. biologiczny głosi, że dla wyjaśnienia zjawisk przyrody organicznej wystarczają te prawa, które są niezbędne i wystarczające dla wyjaśnienia zjawisk przyrody nieorganicznej, że więc wszystkie prawa biologiczne dadzą się wywieźć z praw fizyki i chemii. Witalizm temu przeczy. Pierwszy peleowitalizm przyjmował, że przebiegiem procesów)organicznych kierują tzw. Siły witalne, tajemnicze istoty zwane archeuszami. (przychylał się zatem do antropomorficznego finalizmu). Współcześnie witalizm w podobny sposób apeluje do udziału czynników nazywając je dominantami, entelechiami, psychoidami… Witalizm odbierami tym czynnikom/istotom świadomości celów, uważa że działają bezcelowo. Psychowitalizm przyjmuje, że każda komórka ciała ma duszę, dązy do rozwoju, utrzymana organizmu itd., ale dąży do tych celów nieświadomie.

Pojęcie ustroju celowego odmienne od antropomorficznego Finalizm Arystotelesa nie był finalizmem antropomorficznym. Zasady były dla niego przyczynami bytu. Wyróżniał sprawczą i celową. Przyczyną celową miała być aktualizująca się w przedmiocie forma. Nie uważał on wcielenie się formy za cel w antropomorficznym sensie. Ciało spotykając się z formą rozwija się by ukształtować się na jej wzór. Dlatego tu forma jest przyczyną(sprawczą) ze na jej działanie w ostatniej fazie rozwoju organizmu gdy ściąga ku sobie materię. Forma jest przyczyną, bo nie jest wcześniejsza od procesu, lecz stanowi po prostu fazę końcową(przyczynę celową). Formą świata ma być Bóg, nie jako poruszyciel, lecz przedmiot umiłowania. Podobnie o celowości mówią niektórzy witaliści(neowitaliści). Można przewidzieć do czego rozwinie się dany rozwijający się organizm, ale nie na podstawie struktury chemicznej czy cytologicznej(eksperyment z jaszczurkami). Nie potrafimy ustalić jakimi drogami, ale forma ostateczna zazwyczaj zostaje osiągnięta. Zatem forma ostateczna(znajdująca się w przyszłości) wpływa na rozwój zwierzęcia/ciała/świata(proces rozwoju, który witaliści nazywają procesem celowym jest wydarzeniem wcześniejszym od formy ostatecznej). Nie można przewidzieć zachowania rozwijającego się organizmu nie znając formy ostatecznej.

Holizm to pogląd, który głosi, że organizmy większe składają się z sum organizmów mniejszych, ale nie można sformułować praw ogólnych dla mniejszych i większych, bo oboma rodzajami rządzą różne. Trzeba poznać całości i sformułować prawa dla nich by zdać sobie sprawę z elementów cząstkowych. Holizm dla niektórych stał się dla niektórych podporą dla tendencji antyindywidualistycznych(więc prymat naród/państwa nad jednostką).

Celowość utylistyczna Takie rozumienie celowości, gdzie rozumie się np. celowe urządzenie zwierząt, tzn. że pewna ich część składowa pełni jakąś funkcję. Celowe jest to co przyczynia się do osiągnięcia jakiejś wartości, jakiegoś dobra.

Optymizm i pesymizm Tzn. Jeżeli chodzi o celowy układ świata to czy jest on nakierowany na urzeczywistnienie dobra czy raczej temu urzeczywistnieniu się przeciwstawia. Dobrem tym może być przetrwanie gatunków, szczęście(optymizm bądź pesymizm eudajmologiczny), albo dobro moralne (o i p etyczny), piękno/brzydota(estetyczny)

V Zagadnienia metafizyczne wyrastające z religii

Religijne pojęcie bóstwa Jako istoty/istot najwyższych, doskonałych, niedostępnych, nieosiągalnych. Wobec nich zachwyt, cześć pokora i uległość.

Nieśmiertelność duszy Życie w niebie/czyśćcu/piekle lub reinkarnacja.

Metafizyka religijna Rodzaj filozofowania badając swoją wiarę lub przodków metodami racjonalnymi lub irracjonalnymi (mistycy).

Filozoficzne pojęcie bóstwa Ksenofanes i inny grecy szydzą z antropomorfizacji bóstw lub wyobrażaniu ich jako ludzi („gdyby to konie wymyślili religię, to ich bóstwa wyglądałyby jak konie”). Platon za ideę dobra miał za Boga, Arystoteles formę świat (przyczynę formalną świata). Chrześcijańscy filozofowie przyjmują postawę egzegetyczną – korzystają z innych koncepcji i w oparciu o nie budują swoje stanowiska filozoficzne. Np. stanowisko chrześcijańskiej filozofii scholastycznej czerpie pojęcia od Arystotelesa i uznaje Boga za tym wyróżniony byt samoistny, że w przeciwieństwie do innych substancji on nie potrzebuje przyczyny swego istnienia (jako Pierwszy Nieruchomy Poruszyciel). Brakowało w tym ujęciu Boga treści uczuciowej, ją nadali mistycy pisząc emocjonalne poematy religijne, ale nie traktaty.

Dowody istnienia Boga a)ontodologiczny – w samym pojęciu istoty najdoskonalszej mieści atrybut istnienia, bo nie istniejąca istota doskonała byłaby mniej doskonała od istniejącej. b) kosmologiczny – wszelka zmiana w świecie musi mieć swoją przyczynę, a z racji, że przyczyn nie można cofać w nieskończoność zatem musi istnieć pierwsza przyczyna – Bóg. c) fizyko-teologiczny - wywodzący się z faktu celowego urządzenia świata, a takie urządzenie może być dziełem istoty doskonałej. Krytykował je Kant. Istnienie Boga uznał za postulat rozumu praktycznego – tj. warunku, który musi być spełniony, jeżeli moralność ma zostać urzeczywistniona.

Bóg i świat – Ateizm i Deizm, Panteizm – utożsamianie Boga ze światem lub jego substancją.

Ateistami są głównie materialiści( za wyjątkiem materialistów parteistycznych – czyli takich, którzy Boga utożsamiają ze światem, a świat uważają za twór materialny np. Stoicy). Ateizm również jest pojęciem chwiejnym ze względu na różne pojmowanie Boga.

Zagadnienie nieśmiertelności duszy u filozofów (Dział metafizyki) Życie pośmiertne negują materialiści, obrońcy duszy natomiast je uznają. Życie duszy po śmierci było różnie pojmowane albo zachowanie dusz indywidualnych, albo ujednolicenie duszy z duszą gatunku ludzkiego(Arystoteles i za nim np. Averroes). Inny pogląd reprezentował Fechner, którzy uważał, że wszystkie twory zarówno organiczne, jak i nie mają dusze, które po śmierci nie giną, ale roztapiają w duszy wszechświata.

Metafizyka religijna i etyka Głównymi pytaniami etyki normatywnej są : Do czego warto dążyć i Jak powinno się postępować? Odpowiedzi miała dawać wiara w Boga, istnienie nieśmiertelnej duszy itp.

Wg wielu do kardynalnych tematów metafizycznych należą zagadnienia : Boga, nieśmiertelności duszy i wolności woli .Ci z spośród etyków normatywnych, którzy odwołują się do któregoś z tych trzech zagadnień są etykami metafizycznymi(ci zaś, którzy się nie odwołują reprezentują etykę niezależną). Nie wszelka etyka normatywna jest etyką religijną.