DETERMINANTY
AKTYWNOŚCI
ZAWODOWEJ
OSÓB
NIEPEŁNOSPRAWNYCH
ZAMIESZKAŁYCH
NA
OBSZARACH
WIEJSKICH
Biała Podlaska 2012
Tom I
Jarosław Żbikowski
Dominik Dąbrowski
Marek Kuźmicki
Raport z badań
Państwowa Szkoła Wyższa
im. Papieża Jana Pawła II
w Białej Podlaskiej
Państwowy Fundusz Rehabilitacji
Osób Niepełnosprawnych
Determinanty aktywności zawodowej
osób niepełnosprawnych
zamieszkałych na obszarach wiejskich
Raport z badań
Tom I
Jarosław Żbikowski
Dominik Dąbrowski
Marek Kuźmicki
Biała Podlaska 2012
Raport powstał na podstawie wyników badań w ramach projektu finansowanego
ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych
w latach 2008-2012 jako projekt badawczy:
„Determinanty aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych zamieszkałych
na obszarach wiejskich”. Umowa nr 3/4/WRP/B/08
Merytoryczne opracowanie projektu badawczego DAZON
Jarosław Żbikowski – (kierownik projektu)
Marek Kuźmicki
Dominik Dąbrowski
Tomasz Grudniewski
Elżbieta Szczygielska
Wiesław Denisiuk
Zespół redakcyjny
Joanna Bielecka – Prus
Marek Butrym
Dominik Dąbrowski
Tomasz Grudniewski
Witold Janocha
Marek Kuźmicki
Agnieszka Siedlecka
Agnieszka Smarzewska
Elżbieta Szczygielska
Jarosław Żbikowski
Recenzja
prof.. dr hab. Zofia Kawczyńska – Butrym
dr Paweł Rydzewski
Przygotowanie techniczne raportu
Marta Pietraszuk
Tomasz Grudniewski
Marek Kuźmicki
ISBN: 978-83-61044-50-5
Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej
ul. Sidorska 95/97, 21-500 Biała Podlaska
http://www.pswbp.pl
Spis treści
DEFINIOWANIE I KLASYFIKACJA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI ....... 10
CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZNO-EKONOMICZNA POLSKICH
Aktywność ekonomiczna osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich .... 76
METODOLOGIA BADAŃ....................................................................... 82
OSOBOWE ASPEKTY AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB
NIEPEŁNOSPRAWNYCH ZAMIESZKAŁYCH NA OBSZARACH WIEJSKICH ........... 95
Mobilność osób niepełnosprawnych z uwzględnieniem cech demograficznych .................... 131
Warunki mieszkaniowe jako czynnik aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych ..... 152
Poziom wykształcenia rodziny a aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych ................ 179
6
Wstęp
Powszechnie uważa się, że niepełna sprawność jest jednym z głównych
problemów społecznych rozwiniętych krajów współczesnego świata. Według
Narodowego Spisu Powszechnego
1
w 2002 roku liczba osób niepełnosprawnych
wynosiła 5456,7 tys., co stanowiło 14,3% ogółu ludności kraju, a w 1988 r. 9,9%.
Oznacza to, że w 2002 roku, co siódmy mieszkaniec Polski był osobą niepełnosprawną
(w 1988 r. był co dziesiąty). Liczba osób niepełnosprawnych w ciągu 14 lat wzrosła
o 1721,2 tys. (tj. o 46,1%), przy czym osób niepełnosprawnych prawnie o 1191,7 tys.,
tj. o 31,5%, natomiast zbiorowość osób niepełnosprawnych tylko biologicznie wzrosła
ponad dwukrotnie - wzrost o 529,5 tys. Przyrost liczby osób niepełnosprawnych
w okresie ostatnich czternastu lat wynika głównie z procesu starzenia się
społeczeństwa.
Szczególny problem stanowi w Polsce niska aktywność zawodowa osób
niepełnosprawnych wynosząca 17,3%. W krajach UE wskaźnik ten wynosi średnio 40–
50% (22% w Hiszpanii, 39% w Wielkiej Brytanii, 40% w Holandii, 46% w Niemczech,
53% w Szwecji; w innych krajach OECD: 49% w USA, 58% w Kanadzie i 62%
w Szwajcarii).
Dane
statystyczne
potwierdzają
przypuszczenie,
że
sytuacja
osób
niepełnosprawnych na rynku pracy znacząco się różni od sytuacji osób pełnosprawnych,
z reguły na niekorzyść osób niepełnosprawnych. Od szeregu lat populację osób
niepełnosprawnych w Polsce cechuje rosnąca z roku na rok bierność zawodowa,
niestety dotyczy to także osób w wieku produkcyjnym. Objawia się to niskimi
wskaźnikami aktywności zawodowej.
Spadkowi współczynnika aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych
towarzyszył spadek wskaźnika zatrudnienia, konsekwentnie utrzymując się na poziomie
niższym niż w przypadku osób pełnosprawnych.
Do 2003 r. stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych utrzymywała się na
poziomie mniej więcej 17,0%. W 2004 r. nastąpił niestety jej wyraźny wzrost
(odmiennie niż u osób sprawnych). Niepokojąca jest przede wszystkim stopa
1
Osoby niepełnosprawne oraz ich gospodarstwa domowe. Część I Osoby niepełnosprawne. Narodowy
Spis Powszechny Ludności i Mieszkań. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2003.
7
bezrobocia osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym, a w szczególności osób
w wieku 25-49 lat.
Skuteczna integracja społeczna i aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych
stanowi istotne wyzwanie dla polityki społecznej w Polsce. Pomimo podejmowanych
od kilkunastu lat wysiłków, których celem jest ukształtowanie spójnego i kompletnego
systemu wsparcia dla społecznego włączenia osób niepełnosprawnych, nie można
uznać, że został on ustanowiony i działa w sposób efektywny. Najważniejszymi
determinantami położenia socjoekonomicznego osób niepełnosprawnych są; przemiany
gospodarcze – powstanie i rozwój gospodarki wolnorynkowej, w tym w szczególności
zderegulowanego rynku pracy, zmiana funkcji socjalnych i opiekuńczych państwa oraz
przekształcenia ustrojowe administracji publicznej (decentralizacja)
2
.
Niezadawalająca sytuacja na rynku pracy osób niepełnosprawnych zmusza do
wykrywania nieprawidłowości oraz sugerowania modelowych, wynikających z badań,
dostosowanych do realiów rozwiązań. Wskazane obszary stanowią treść niniejszego
opracowania.
Publikacja powstała w ramach projektu „Determinanty aktywności zawodowej
osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich” finansowanego przez
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Przedsięwzięcie
zrealizował w latach 2008-2012 zespół badawczy złożony z pracowników naukowych
Państwowej Szkoły Wyższej im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej oraz
lubelskich ekspertów funkcjonujących w ośrodkach uniwersyteckich. Projekt badawczy
koncentrował się na diagnozie sytuacji osób niepełnosprawnych zamieszkałych na
terenach wiejskich, ze szczególnym wyeksponowaniem ich sytuacji na rynku pracy oraz
określeniem czynników, które mają wpływ na ich aktywność lub bierność zawodową.
Badaniami objętych zostało 5000 osób niepełnosprawnych oraz 150 przedsiębiorstw na
terenie całego kraju w układzie wojewódzkim i regionalnym.
Raport obejmuje wstęp, dziewięć rozdziałów oraz aneks. Pierwszy rozdział opiera
się na najnowszej literaturze na temat niepełnosprawności i stanowi podłoże teoretyczne
dalszych rozważań w płaszczyźnie definiowania i klasyfikacji zagadnień dotyczących
poruszanej problematyki. Omawia też główne kierunki polityki społecznej w krajach
2
B. Gąciarz, B. Ostrowska, Wł. Pańków, Integracja społeczna i aktywizacja zawodowa osób
niepełnosprawnych zamieszkałych w małych miastach i na terenach wiejskich, uwarunkowania sukcesów
i niepowodzeń, IFiS PAN, Warszawa 2008.
8
Unii Europejskiej oraz najważniejsze regulacje prawne i działania na rzecz osób
niepełnosprawnych zalecane w Polsce.
Drugi rozdział to materiał prezentujący społeczno – ekonomiczną charakterystykę
obszarów wiejskich w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki tych
obszarów w płaszczyznach: społecznej, demograficznej, instytucjonalno-politycznej,
ekonomicznej, ekologicznej i przestrzennej. Na tym tle przedstawione zostały różne
formy aktywności zawodowej i ekonomicznej mieszkańców terenów wiejskich,
z uwzględnieniem osób niepełnosprawnych.
Po
rozdziałach,
w
których
zarysowano
problematykę
związaną
z niepełnosprawnością oraz charakterystykę terenów, na którym żyją osoby
niepełnosprawne, zamieszczono rozdział metodologiczny. W swojej strukturze zawiera
on cel, problemy i hipotezy badawcze. Dokonano tu charakterystyki stosowanych
metod i technik badawczych. Opisano przyjętą procedurę badań oraz metodę doboru
jednostek do próby badawczej. Ciekawy element rozdziału to charakterystyka działania
strony internetowej projektu stworzonej specjalnie do rejestracji elektronicznej
prowadzonych na terenie całego kraju badań.
Po rozdziale metodologicznym zamieszczonych zostało sześć rozdziałów
o charakterze empirycznym. W ich strukturze zawarte zostały wyniki badań własnych.
W rozdziale zatytułowanym „Osobowe aspekty aktywności zawodowej osób
niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich” stworzono cztery profile
społeczno - demograficzne osób niepełnosprawnych, z odrębnym uwzględnieniem osób
pracujących, bezrobotnych zamierzających pracować, bezrobotnych nie planujących
w przyszłości zatrudnienia oraz osób biernych zawodowo. Profile te zostały
wzbogacone informacjami, dotyczącymi przykładowo umiejętności korzystania
z komputera i Internetu, gotowości osób niepełnosprawnych do poszukiwania
zatrudnienia poza miejscem zamieszkania, gotowości udziału w szkoleniach, kursach,
czy korzystania z doradztwa.
Kolejny rozdział koncentruje się na środowiskowych aspektach aktywności
zawodowej, związanych z otoczeniem bliższym osoby niepełnosprawnej (rodzina,
gospodarstwo domowe), a także dalszym (instytucje i organizacje lokalne). W tym
miejscu przedmiotem analizy stało się określenie stopnia wykorzystania pomocy
świadczonej przez otoczenie instytucjonalne osób niepełnosprawnych oraz przyczyn
9
niedostrzegania istniejących szans w tej płaszczyźnie. Poruszona została tu także
problematyka dyskryminacji osób niepełnosprawnych.
Rozdział „Lokalny rynek pracy w ocenie osób niepełnosprawnych” to ocena
lokalnego rynku pracy z perspektywy osób niepełnosprawnych zróżnicowanych pod
kątem cech demograficznych, dotyczących niepełnosprawności, sytuacji rodzinnej oraz
materialnej respondentów.
Kolejna część raportu koncentruje się na ocenie barier aktywności zawodowej
osób niepełnosprawnych zamieszkujących obszary wiejskie. Dokonana analiza badań
uwzględnia zróżnicowanie respondentów w układzie terytorialnym, ich cech
demograficznych oraz stopnia, rodzaju i etiologii niepełnosprawności. Istotny element
tej części opracowania to wskazanie czynników wykluczających osoby
niepełnosprawne z rynku pracy.
Dwa kolejne rozdziały mają charakter aplikacyjny i mogą przyczynić się do
poprawy funkcjonowania rynku pracy osób niepełnosprawnych, niosąc korzyści
pracodawcom oraz zatrudnianym pracownikom. Stworzony model lokalnego
przedsiębiorstwa zatrudniającego osoby niepełnosprawne zawiera w swojej strukturze
zalecane rozwiązania w płaszczyźnie ekonomicznej, społecznej oraz ekonomiczno-
społecznej, które mają wpłynąć na poprawę efektywności działania podmiotów
gospodarczych, a także zwiększyć poziom zatrudnienia osób niepełnosprawnych.
Kolejny element opracowania przybliża stosunkowo nowatorskie zagadnienie
programów e-learningowych, które stanowią szansę na podjęcie pracy przez osoby
niepełnosprawne, znajdujące się w różnej sytuacji społeczno-ekonomicznej.
Syntezą obszernych badań terenowych strony popytowej i podażowej rynku pracy
osób niepełnosprawnych zamieszkujących obszary wiejskie na terenie Polski jest
końcowa część raportu – „Podsumowania i wnioski”.
Niniejsze opracowanie obok walorów poznawczych ma szansę być podstawą
wielu praktycznych rozwiązań sprzyjających aktywizacji zawodowej osób
niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich. Uzyskane wyniki badań
oraz wnioski z nich wynikające powinny być przesłanką działań pracodawców oraz
pracowników na rynku pracy przedsiębiorstw zatrudniających osoby niepełnosprawne
i prowadzić w efekcie do jego równowagi.
10
Rozdział I. Definiowanie i klasyfikacja niepełnosprawności
Niepełnosprawność jest funkcjonalnym ograniczeniem, które przeszkadza osobie
w sprawnym poruszaniu się, myśleniu, słyszeniu czy widzeniu. Różnicuje ona ludzi
podobnie jak kolor skóry, wzrost, czy słuch muzyczny. W różnych kulturach różnie jest
interpretowana i to właśnie reakcje społeczne sprzyjają bądź utrudniają osobie
niepełnosprawnej realizację wyznaczanych celów
3
.
Zagadnienie niepełnosprawności doczekało się już wielu teorii próbujących
wyjaśnić jej naturę oraz określić kierunki działania zmierzające do zminimalizowania
jej skutków. Teorie te w literaturze nazywane są modelami, a do najczęściej
wymienianych zalicza się indywidualny model niepełnosprawności oraz społeczny
model niepełnosprawności. Od przyjęcia jednego z tych modeli zależy miejsce, jakie
osoby niepełnosprawne otrzymają w przestrzeni społecznej
4
.
W niniejszym rozdziale ukazane zostaną wybrane definicje niepełnosprawności
i ich ewolucja, przybliżone zostaną główne nurty w polityce Unii Europejskiej na rzecz
osób niepełnosprawnych a szczególnie polityka zatrudnienia, komunikacja oraz nowa
strategia Unii wobec osób z niepełnosprawnością. W ostatnim punkcie tego rozdziału
ukazane zostaną najważniejsze akty prawa polskiego, regulujące udział osób
z niepełnosprawnością w przestrzeni życia społecznego.
1.1. Międzynarodowe ujęcie problemu niepełnosprawności
Przez większą część dwudziestego wieku teorie społeczne podążały za
ustaleniami medycznymi i określały mianem niepełnosprawnych osoby z fizycznymi,
sensorycznymi i poznawczymi zaburzeniami, lokując je w kategorii osób
„wybrakowanych”, co za tym idzie niezdolnych do pełnienia ważnych ról i funkcji
społecznych
5
. Takie podejście przyczyniło się do postrzegania niepełnosprawności, jako
indywidualnego problemu, osobistej tragedii, lokując ją wyłącznie w obrębie działań
3
H.C. Covey, Social perceptions of people with disabilities in history, Illinois 1998, s. 3.
4
K.W. Hammell, Perspectives on Disability and Rehabilitation. Contesting assumptions: challenging
practice. Edingurgh, London 2006, s. 55-79. Por. C. Barnes, G. Mercer. Niepełnosprawność. Tł. P.
Morawski. Warszawa 2008; J. Kirenko, Pojęcie i zakres niepełnosprawności, [w:] Niepełnosprawność.
Wybrane aspekty sytuacji osób niepełnosprawnych i ich rodzin W. Janocha(red.), Kielce 2006, s. 11-21.
5
J. Kirenko, Oblicza niepełnosprawności, Lublin 2006, s. 27-28.
11
medycznych zmierzających do „naprawy” osoby i przywrócenia jej pełnej sprawności
6
.
Medyczne i rehabilitacyjne działania są nakierowane na przezwyciężenie
funkcjonalnych ograniczeń i deficytów jednostki oraz doprowadzenie w największym
możliwym stopniu do „normalności”. W takiej medykalizacji osoba niepełnosprawna
staje się klientem dla specjalistów, całkowicie od nich uzależnionym, często odartym ze
swojej godności, pozbawionym jakiejkolwiek możliwości decydowania o sobie
7
. Wielu
przedstawicieli organizacji pozarządowych oraz same osoby niepełnosprawne
postulowały wprowadzenie odmiennego modelu niepełnosprawności, w którym
zostanie ujęta nie tylko rola jednostki, ale także społeczeństwa jako czynnika
upośledzającego. Krytyka tak zwanego „pełnosprawnego” społeczeństwa została
podniesiona w Wielkiej Brytanii przez Związek Niepełnosprawnych Fizycznie Przeciw
Segregacji. Manifest Związku zawierał fundamentalne stwierdzenie, iż to
społeczeństwo upośledza ludzi niepełnosprawnych. Podnoszono także wpływ
społecznych i środowiskowych barier w funkcjonowaniu osób niepełnosprawnych:
„Z naszej perspektywy, to społeczeństwo upośledza osoby niepełnosprawne fizycznie.
Niepełnosprawność jest czymś nadbudowanym nad naszymi ułomnościami przez fakt,
że jesteśmy niepotrzebnie izolowani i wykluczeni z pełnego uczestnictwa w życiu
społecznym. Niepełnosprawni są zatem dyskryminowaną grupą w społeczeństwie”
8
.
Nowe spojrzenie na rolę społeczeństwa w niepełnosprawności oparte jest na
rozróżnieniu pomiędzy uszkodzeniem a niepełnosprawnością. Uszkodzenie
(upośledzenie), to całkowity albo częściowy brak kończyny lub ułomność kończyny,
narządu lub funkcjonowania organizmu. Niepełnosprawność dotyczy ograniczenia
aktywności spowodowanej współczesną organizacją społeczeństwa, które nie bierze
pod uwagę ludzi z dysfunkcjami, wykluczając ich z udziału w głównym nurcie życia
społecznego
9
.
Takie rozróżnienie pozwoliło na zbudowanie, przez znanego działacza
i naukowca Mika Olivera, modelu barier społecznych, czy też „społecznego modelu
niepełnosprawności”. Przeniesiono tu akcenty jeśli chodzi o związek przyczynowy.
O ile w modelu indywidualnym niepełnosprawność była traktowana jako problem
6
C. Barnes, G. Mercer. Niepełnosprawność, Warszawa 2008, s. 8-9.
7
W. Janocha, Religijność osób niepełnosprawnych i ich rodzin. Studium socjologiczno-pastoralne, Lublin
2011, s. 22-25.
8
UPIAS, Fundamental Principles of Disability, London 1976, s. 14. Podaję za: C. Barnes, G. Mercer.
Niepełnosprawno, Warszawa 2008, s. 18.
9
Tamże, s. 3-4.
12
jednostki, która była upośledzona, to w modelu społecznym niepełnosprawność jest
bardziej rezultatem funkcjonowania barier społecznych niż uwarunkowań
biologicznych
10
.
W ślad za tym ujęciem idzie program Unii Europejskiej HELIOS, w ramach
którego ustalono nowy model definicji osoby niepełnosprawnej:
„Niepełnosprawną jest jednostka w pełni swych praw, znajdująca się w sytuacji
upośledzającej ją, tworzonej przez bariery środowiskowe, ekonomiczne i społeczne,
których nie może, tak jak inni ludzie przezwyciężyć, wskutek występujących u niej
uszkodzeń”.
W dalszym ciągu omawiana definicja zaznacza, iż:
„Do społeczeństwa należy eliminowanie, zmniejszanie lub kompensowanie tych barier,
aby każdej jednostce umożliwić cieszenie się pełnią przywilejów obywatelskich,
respektując jej prawa i obowiązki”
11
.
Niepełnosprawność jest więc problemem całego społeczeństwa, a skoro tak, to
społeczeństwo jest zobowiązane do udzielania pomocy osobom niepełnosprawnym,
choćby przez likwidowanie barier architektonicznych, ekonomicznych i prawnych.
Osoby niepełnosprawne są w stanie, przy odpowiednim przystosowaniu środowiska, do
samodzielnego funkcjonowania i pełnienia różnych ról społecznych.
Duży wkład w uporządkowanie terminologii i definicji niepełnosprawności należy
przypisać Światowej Organizacji Zdrowia, która w 1980 roku przyjęła
Międzynarodową Klasyfikację Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń
12
.
W rozumieniu wspomnianej Klasyfikacji: uszkodzenie (impairement) pojmowane jest
w kategoriach biomedycznych i oznacza „wszelką utratę lub wadę struktury
anatomicznej narządów i (lub) czynności fizycznych czy psychicznych”;
niepełnosprawność (disability) rozumiana jest jako „wszelkie, wynikające
z uszkodzenia ograniczenia lub brak zdolności wykonywania czynności na poziomie
uważanym za normalny dla człowieka”; upośledzenie (handicap) oznacza „niekorzystną
(gorszą) sytuację osoby, będącą wynikiem uszkodzenia lub niepełnosprawności,
polegającą na ograniczeniu lub uniemożliwieniu wypełniania ról, które uważane są za
normalne pod względem płci, wieku, czynników kulturowych i społecznych”
13
.
10
C. Thomas, Disability theory. Key ideas, issues and thinkers, [in:] N. Watson. Disability. Major
Themes in Health and Social Welfare. London, New York 2008, s. 361.
11
Podaję za: J. Kirenko, Oblicza niepełnosprawności, s. 28.
12
W. Janocha, Poczucie sensu życia osób z niepełnosprawnością, Kielce 2008, s. 17-19.
13
C. Barnes, G. Mercer, Niepełnosprawność, Warszawa 2008, s. 21-23.
13
Ewaluacja terminologii niepełnosprawności zmierza do wskazania jednostce
zadań do spełnienia, określenia obszarów jej autonomii oraz faktycznych możliwości,
co z kolei prowadzi do jej godnego funkcjonowania mimo niepełnosprawności.
Akcentuje się podmiotowy charakter definicji, wyrazem czego była przedstawiona
w roku 1997 Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Działań i Uczestnictwa,
starająca się połączyć biologiczną i społeczną koncepcję niepełnosprawności.
Klasyfikacja ta została zatwierdzona w 2001 roku przez Światową Organizację Zdrowia
w kolejnej wersji pod nazwą Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania,
Niepełnosprawności i Zdrowia i jest uznawana obecnie za wzorzec problematyki
niepełnosprawności i pojęć z nią zawiązanych. Przyjęto w niej, że człowiek jest istotą
biologiczną, a stanowi ją organizm o określonej strukturze i spełniający określone
funkcje. Jest określoną osobą, działającą i wypełniającą określone zadania oraz jest
członkiem określonej grupy społecznej, do której przynależy i w życiu której
uczestniczy
14
.
Zmodyfikowana Klasyfikacja jest nie tylko systematyzacją samego pojęcia
niepełnosprawności, ale także funkcjonowania i uczestnictwa w przypadku choroby,
zaburzenia czy urazu. Termin funkcjonowanie obejmuje trzy poziomy bytowania
człowieka: biologiczny, osobisty i społeczny. Niepełnosprawność wiąże się
z konsekwencjami w funkcjonowaniu człowieka na tych trzech poziomach. Nowa
Klasyfikacja nasuwa konieczność zrewidowania obecnych formalnych standardów
i poglądów, zwłaszcza jeśli chodzi o diagnozowanie i ustalanie stopnia
niepełnosprawności
15
.
Wprowadzenie klasyfikacji działania i uczestnictwa jest istotną nowością
rozszerzającą pojęcie niepełnosprawności. To one stają się wyznacznikiem
poszukiwania kryteriów niepełnosprawności. Nowa Klasyfikacja tak przedstawia
poszczególne jej elementy: Uszkodzenie rozumiane jest jako uszkodzenie funkcji i/lub
struktury organizmu, z uwzględnieniem poziomu ich uszkodzeń. Wymienia się tu
funkcje: psychiczne, wzrokowe, sensoryczne, sercowo-naczyniowe i oddechowe,
nerwowo-mięśniowo-szkieletowe i inne
16
Działanie w szerokim rozumieniu oznacza
wszystko, co człowiek robi, od wykonywania bardzo prostych czynności do złożonych
14
J. Kirenko, Indywidualna i społeczna percepcja niepełnosprawności, Lublin 2007, s. 18.
15
Tamże, s. 18-19.
16
Z. Kawczyńska-Butrym, Wyzwania rodziny: zdrowie, choroba, niepełnosprawność, starość, Lublin
2008,
s. 122.
14
i skomplikowanych zadań. Wymienia się łącznie 617 różnych aktywności człowieka,
takich między innymi jak: patrzenie, słuchanie, rozpoznawanie, komunikowanie się
z innymi osobami, poruszanie się w przestrzeni, prowadzenie gospodarstwa domowego
i wiele innych. Stopień trudności działania ocenia się na 5-punktowej skali: od
wykonywania bez trudności do niemożności wykonania w ogóle. Uczestnictwo, według
Klasyfikacji, jest to „rodzaj i zakres zaangażowania się osoby w sytuacje życiowe w
środowisku, w którym żyje”. Tak szerokie pojęcie obejmuje bardzo złożony związek
pomiędzy możliwościami działania człowieka a jego środowiskiem społecznym
i fizycznym. Klasyfikacja wyodrębnia siedem ogólnych dziedzin i 106 różnych sytuacji,
w których człowiek zwykle uczestniczy w środowisku: czynności samoobsługowe,
poruszanie się w przestrzeni, wymiana informacji, kontakty społeczne, edukacja, praca
zawodowa, zajęcia w czasie wolnym, praktyki religijne, życie ekonomiczne, życie
obywatelskie i życie środowiska lokalnego. Celem Klasyfikacji jest określenie dziedzin
życia, w których dana osoba jest ograniczona i stosuje się tutaj termin: „ograniczenie
uczestnictwa”. Termin ten ma zastąpić pojęcie upośledzenia, zamieszczonego
w klasyfikacji z 1980 roku
17
.
Jak podkreśla Janusz Kirenko, podane kryteria Klasyfikacji mają bardziej wymiar
obiektywny niż subiektywny, zwłaszcza w obszarach refleksyjnych ocen stopnia
zadowolenia. Interesujące jest wprowadzenie precyzyjnie ujętych pojęć działania
i uczestnictwa w codziennych zadaniach życiowych i w życiu społecznym osoby
niepełnosprawnej. Niepełnosprawność była i jest postrzegana jako stan niekorzystny dla
człowieka. „Dogłębne spojrzenie na istotę niepełnosprawności przez pryzmat
ograniczenia działania i uczestnictwa w życiu społecznym daje podstawę do
odpowiednich interwencji, mających na celu zmniejszenie tych ograniczeń”
18
.
1.2. Wybrane
polityki Unii Europejskiej na rzecz osób
niepełnosprawnych
Jedna na sześć osób w Unii Europejskiej jest niepełnosprawna w stopniu od
lekkiego do znacznego, co oznacza, że około 80 mln Europejczyków często nie ma
możliwości pełnego uczestniczenia w życiu społecznym i gospodarczym z powodu
17
J. Kirenko, Oblicza niepełnosprawności, Lublin 2006, s. 21-23.
18
J. Kirenko, Indywidualna i społeczna, s. 21.
15
barier związanych ze środowiskiem i z postawami ich otoczenia
19
. Wskaźnik ubóstwa
osób niepełnosprawnych jest o 70% wyższy od średniej
20
, a wynika to także z faktu
ograniczonego dostępu do zatrudnienia. Ponad jedna trzecia osób w wieku powyżej 75
lat dotknięta jest niepełnosprawnością ograniczającą w pewnym stopniu ich
możliwości, a w przypadku ponad 20% ograniczenia te są znaczne. Ponadto liczba tych
osób zwiększy się wraz ze starzeniem się społeczeństw.
Na Unii Europejskiej i państwach członkowskich spoczywa odpowiedzialność
za poprawę społecznej i ekonomicznej sytuacji osób niepełnosprawnych. Artykuł
1 Karty Praw Podstawowych UE stanowi, że: „Godność człowieka jest nienaruszalna.
Musi być szanowana i chroniona.” Natomiast w artykule 26 czytamy: „Unia uznaje
i szanuje prawo osób niepełnosprawnych do korzystania ze środków mających
zapewnić im samodzielność, integrację społeczną i zawodową oraz udział w życiu
społeczności.” Ponadto art. 21 zakazuje wszelkiej dyskryminacji ze względu na
niepełnosprawność.
W traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej zawarty został wymóg
zwalczania przez Unię, przy określaniu i realizacji jej polityk i działań, wszelkiej
dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność (art. 10) oraz możliwość
dostosowywania w tym celu prawodawstwa Unii (art. 19)
21
.
Do zagadnień bardziej szczegółowych, mocno akcentowanym w polityce Unii
Europejskiej, jest problem zatrudnienia osób niepełnosprawnych
22
. Już 24 lipca 1986 r.
Rada Wspólnot Europejskich przyjęła Zalecenie w sprawie Zatrudnienia Osób
Niepełnosprawnych we Wspólnocie. Jako najważniejszy aspekt tego dokumentu
wskazano na tworzenie nowych miejsc pracy. W tym celu zaproponowano
umożliwienie pełnego korzystania przez osoby niepełnosprawne w sposób
sprawiedliwy z regionalnych projektów rozwoju, lokalnych inicjatyw w zakresie
zatrudnienia, działań zmierzających do wspierania tworzenia spółdzielni lub mniejszych
i średnich przedsiębiorstw. Wskazano na wykorzystanie nowych technologii do
stworzenia nowych możliwości zatrudnienia osób niepełnosprawnych, w tym
19
Moduł ad hoc badania aktywności ekonomicznej ludności UE w zakresie zatrudnienia
osób niepełnosprawnych (EU Labour Force Survey ad hoc module on employment of disabled people -
LFS AHM). 2002.
20
Europejskie badanie warunków życia ludności (EU Statistics on Income and Living Conditions:
EU- SILC), 2004.
21
Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności 2010-2020: Odnowione zobowiązanie do
budowania Europy bez barier, Bruksela, dnia 15.11.2010, KOM(2010) 636, s. 3.
22
Osoby z niepełnosprawnością w Unii Europejskiej Szanse i Zagrożenia, M. Piasecki, M. Stępniak,
(red.) Norbertinum Fundacja Fuga Mundii, Lublin 2003, s. 9.
16
wspieranie projektów, które stwarzają możliwość telepracy. Przyjęty dokument
wskazuje na upowszechnianie i wspieranie projektów, które przewidują szkolenie
i przygotowanie osób niepełnosprawnych do utworzenia ich własnych przedsiębiorstw
oraz identyfikacji nowych możliwości zatrudnienia w środkach masowego przekazu lub
w służbach powołanych na rzecz innych osób niepełnosprawnych. W omawianym
dokumencie zaznaczono, iż konieczne jest ustanowienie wyspecjalizowanej krajowej
polityki, w celu umożliwienia powtórnego zatrudnienia pracowników dotkniętych
niepełnosprawnością psychiczną, którzy tracą pracę z powodu zmian zachodzących na
rynku pracy, jak również tworzenie szerszych możliwości zatrudniania osób
niepełnosprawnych w niepełnym wymiarze czasu pracy
23
.
Inną ważną inicjatywą Unii Europejskiej jest strategia zatrudnienia osób
niepełnosprawnych, zawarta w dokumencie „Upowszechnienie niepełnosprawności we
wspólnotowej polityce społecznej i zatrudnieniu, na lata 1998-2000”. Strategia ma
wiele do zaoferowania osobom, które narażone są na wysokie ryzyko zostania
bezrobotnymi
24
. W filarze 1 Wytycznych polityki zatrudnienia – „zdolności zawodowe”
– znajduje się odniesienie do potrzeb osób z niepełnosprawnością. Wytyczna 9 mówi,
że Państwa Członkowskie zwrócą szczególną uwagę na potrzeby osób
z niepełnosprawnością, grup etnicznych oraz innych grup zmarginalizowanych.
Rozwiną także odpowiednie formy prewencyjnych i aktywnych działań, które promują
ich integrację na rynku pracy. Wytyczna ta ma bezpośrednie odniesienie do
uczestnictwa osób z niepełnosprawnością na otwartym rynku pracy. Wytyczne 1, 2 i 3
podkreślają prewencyjny charakter całej strategii zatrudnienia, a wraz z Wytyczną
9 tworzą one wzajemnie wspierający się zwrot w polityce zatrudnienia, który
zapowiada więcej miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych.
Zgodnie ze strategią problemy z zatrudnieniem osób z niepełnosprawnością będą
rozwiązywane poprzez zintegrowanie ich z szerokim zakresem programów
zatrudnienia. Należy dołożyć wszelkich starań, aby w trakcie tych procesów nie
nastąpiło stygmatyzowanie osób z niepełnosprawnością. Stąd niesienie pomocy nie
powinno opierać się na tradycyjnych założeniach i stereotypach przypisywanych
osobom niepełnosprawnym, ale na konkretnych potrzebach jednostki
25
.
23
K. Kurowskiego, Regulacje Unii Europejskiej, „Euroniepełnosprawni” Nr 1:2009, s. 5.
24
M. Piasecki, M. Stępniak, Osoby z niepełnosprawnością w Unii Europejskiej, Lublin 2000, s. 56.
25
Tamże.
17
Na zagadnienie pracy wskazuje również Dyrektywa Rady Unii Europejskiej
2000/78/WE z 27 listopada 2000 r. ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego
traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy. Nakłada ona na prawodawcę obowiązek
podjęcia odpowiednich środków umożliwiających osobie niepełnosprawnej dostęp do
zatrudnienia, wykonywania pracy i awansu, podnoszenia kwalifikacji, chyba że takie
środki nakładałyby nieproporcjonalnie duże obciążenie na pracodawcę
26
.
Aby wesprzeć proces aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych Komisja
Europejska, 5 grudnia 2002 r., wydała Rozporządzenie 2004/2002 w sprawie
stosowania art. 87 i 88 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, w odniesieniu
do pomocy państwa w zatrudnieniu. W rozporządzeniu określono możliwy rozmiar
wsparcia Państw Członkowskich w realizacji programów, mających na celu pomoc
w tworzeniu miejsc pracy, rekrutacji pracowników zmarginalizowanych i pracowników
niepełnosprawnych
oraz
pokrywanie
dodatkowych
kosztów
związanych
z zatrudnianiem pracowników niepełnosprawnych. Wielkość wszelkiej pomocy brutto,
w
stosunku
do miejsc pracy osób zmarginalizowanych, pracowników
niepełnosprawnych, wyliczona jako procent kosztów pracy w okresie jednego roku po
rekrutacji, nie może przekroczyć 50% dla pracowników zmarginalizowanych lub 60%
dla pracowników niepełnosprawnych. Ograniczono możliwość stosowania tej pomocy
tylko do przypadków, w których następuje wzrost pracowników w danym podmiocie
albo, gdy stanowisko lub stanowiska pracy są zwolnione w wyniku dobrowolnego
odejścia, przejścia na emeryturę związaną z wiekiem, dobrowolnego ograniczenia czasu
pracy lub prawomocnego zwolnienia za złe zachowanie
27
.
Walka z dyskryminacją w zatrudnieniu osób niepełnosprawnych: Wspólnotowa
strategia niepełnosprawności osadzona jest na głębokim przekonaniu, iż osoby
z niepełnosprawnością posiadają te same fundamentalne prawa co inni obywatele
28
.
Dlatego też jedną z najważniejszych kwestii w polityce Unii Europejskiej wobec
niepełnosprawności jest przeciwdziałanie dyskryminacji osób niepełnosprawnych.
Podstawą prawną do przeciwdziałania dyskryminacji jest Traktat amsterdamski, na
mocy którego do Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą został
wprowadzony artykuł 13, będący dla Unii Europejskiej narzędziem w zwalczaniu
dyskryminacji osób z niepełnosprawnością. Chociaż w Traktacie została ustanowiona
26
K. Kurowski, Regulacje Unii Europejskie.j, s. 5.
27
Tamże.
28
M. Piasecki, M. Stępniak, Osoby z niepełnosprawnością w Unii Europejskiej, s. 56.
18
zasada niedyskryminacji, to konieczne jest wprowadzenie przepisów, które spowodują,
że nie będzie to jedynie martwy zapis
29
. Pierwszym krokiem w tworzeniu
ustawodawstwa antydyskryminacyjnego w Unii Europejskiej jest Dyrektywa Rady Unii
Europejskiej z 27 listopada 2000 roku w sprawie ustanowienia ogólnych ram dla
równego traktowania w zatrudnieniu i wykonywaniu zawodu (2000/78/WE). Stanowi
ona ramy dla prawodawstwa przyjaznego ludziom niepełnosprawnym, włączając
rozwiązania dotyczące kluczowych zagadnień, takich jak zabezpieczenie przed
prześladowaniami czy nałożenie na pracodawcę obowiązku brania pod uwagę potrzeb
niepełnosprawnych
pracowników.
Jako
kontynuację
tego
pakietu
antydyskryminacyjnego zaplanowano na lata 2001-2006 program powołany do życia na
mocy Decyzji Rady Europy i mający na celu walkę z dyskryminacją o rozmaitym
podłożu – rasowym lub etnicznym, religijnym, związanym z wiekiem, orientacją
seksualną, a co najważniejsze – z niepełnosprawnością
30
. Dyrektywa Rady odnosi się
do trzech rodzajów dyskryminacji: pośredniej, bezpośredniej i molestowania
(szykanowania). O dyskryminacji bezpośredniej mówimy wtedy, gdy człowiek jest
traktowany w sposób mniej korzystny tylko z powodu swojej niepełnosprawności.
Dyskryminacja pośrednia występuje, gdy pozornie neutralne przepisy, postanowienie
czy praktyka mogą spowodować znalezienie się osoby, posiadającej jakiś szczególny
rodzaj niepełnosprawności, w niekorzystnej sytuacji w porównaniu z innymi ludźmi.
Natomiast molestowanie (szykanowanie) oznacza każde niepożądane zachowanie, które
w zamiarze lub w skutku narusza godność osoby niepełnosprawnej lub stwarza
zastraszające, wrogie, poniżające, upokarzające lub obraźliwe sytuacje
31
.
Obecnie ofiary dyskryminacji mają możliwość dochodzenia swych praw
z pomocą organizacji: związków, stowarzyszeń itp. Dyrektywa „Przeciw dyskryminacji
w miejscu pracy” znacznie ułatwia dochodzenie tychże praw, gdyż nakłada na
pracodawcę obowiązek udowodnienia, że decyzja o przyjęciu lub nieprzyjęciu
kandydata do pracy bądź o daniu awansu wybranemu pracownikowi nie nosi śladów
dyskryminacji, tzn. nie ma związku z ewentualną niepełnosprawnością, wyznawaną
religią, poglądami, wiekiem lub orientacją seksualną
32
.
29
E. Wapiennik, R. Piotrowicz, Niepełnosprawny – pełnosprawny obywatel Europy, UKIE 2002, s. 45
30
www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/1418 [dostęp: 27.05.2012].
31
R. Piotrowicz, E. Wapiennik, Osoby Niepełnosprawne w Unii Europejskiej, UKIE 2002, s. 24.
32
www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/1418 [dostęp: 27.05.2012].
19
Środki transportu: Kolejnym ważnym zagadnieniem, z punktu widzenia polityki Unii
Europejskiej
i
krajów
członkowskich,
jest
poprawa
dostępności
osób
niepełnosprawnych do środków transportu. Działania podejmowane w tym zakresie
dotyczą obecnie przede wszystkim dostępności komunikacji autobusowej, kolejowej,
lotniczej i morskiej.
W maju 2000 r. Komisja Europejska przyjęła dokument, noszący nazwę „Europa
bez barier dla niepełnosprawnych” (Barriers Free Europe). Skupia się on na zagadnieniu
tworzenia „społeczeństwa bez barier”. Bierze pod uwagę nie tylko oczywiste
zagadnienia dostępu do edukacji czy zatrudnienia ale także inne, pokrewne dziedziny,
takie jak transport, mechanizmy rynkowe czy nowe technologie. Podkreśla, jak ważne
jest zapewnienie niepełnosprawnym udziału zarówno w życiu ekonomicznym, jak
i społecznym; zwraca uwagę, że zmiany na lepsze w jakiejkolwiek dziedzinie – czy to
w transporcie, czy w dostępności budynków – od razu wpływają na polepszenie sytuacji
w innych, zdawałoby się – dość odległych dziedzinach. Dokument zwraca także uwagę
na potencjał nowoczesnej techniki, otwierający nowe możliwości radzenia sobie
z ograniczeniami w funkcjonowaniu osób niepełnosprawnych33.
Niejako konsekwencją wspomnianego wyżej dokumentu jest przyjęta dnia 20
listopada 2001 roku dyrektywa dotycząca specjalnych warunków dla pojazdów
używanych do przewozu pasażerów, które zawierają więcej niż osiem miejsc
siedzących oprócz miejsca dla kierowcy, zwana często dyrektywą „Autobusy
i autokary” („Buses and Couches”). Przyjęcie jej oznacza, że wszystkie autobusy
w Unii
Europejskiej
będą musiały być w pełni dostępne dla osób
z niepełnosprawnością. Z regulacji wprowadzonych na mocy dyrektywy skorzystają nie
tylko osoby z niepełnosprawnością, ale także osoby z czasowo ograniczoną
możliwością poruszania się, np. osoby z dziećmi, ludzie starsi, osoby podróżujące
z dużym bagażem
34
. Dyrektywa gwarantuje m.in. dostęp do wszystkich nowych
autobusów w obszarach miejskich osobom o ograniczonej możliwości poruszania się,
w tym poruszającym się na wózkach inwalidzkich. Nakłada też wymóg, by we
wszystkich autobusach miejskich były zamontowane specjalne podjazdy lub
podnośniki, wydzielone miejsca siedzące dla osób o ograniczonych możliwościach
33
http://europa.eu/legislation_summaries/employment_and_social_policy/disability_and_old_age/c11415_i
t.htm [dostęp: 28.05.2012].
34
www.zsa.tcz.pl/unia/dyskr.html [dostęp: 16.05.2012].
20
poruszania się, miejsce dla psa przewodnika oraz specjalne wyróżniki kolorystyczne dla
osób niedowidzących
35
. Kraje członkowskie Unii Europejskiej do 13 sierpnia 2003 roku
miały czas na przyjęcie i opublikowanie nowego prawa, a także wszelkich krajowych
przepisów niezbędnych do jego wypełnienia. Po przystąpieniu Polski do Unii
Europejskiej także nasz kraj został zobowiązany do dostosowania przepisów, zgodnie z
regulacjami zawartymi w omawianej dyrektywie
36
.
Nowa strategia Unii Europejskiej wobec osób niepełnosprawnych jako
odnowienie przyjętych wcześniej zobowiązań: Najnowszym i niezwykle ważnym
dokumentem
przygotowanym
przez
Unię
Europejską
na
rzecz
osób
z niepełnosprawnością jest Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności 2010-
2020: Odnowione zobowiązanie do budowania Europy bez barier.
Dokument ten zawiera plan nakreślający, w jaki sposób Unia Europejska i rządy
krajowe mogą wzmocnić pozycję osób z niepełnosprawnością, by umożliwić im
korzystanie z ich praw. W najbliższym dziesięcioleciu zostanie w tym celu zastosowany
szeroki wachlarz środków – od wzajemnego uznawania krajowych zaświadczeń
o niepełnosprawności, przez propagowanie normalizacji, po lepiej ukierunkowane
korzystanie z zamówień publicznych i przepisów o pomocy państwa
37
.
W centrum Europejskiej strategii 2010-2020 znajduje się eliminowanie
wszelkiego rodzaju barier uniemożliwiających osobom niepełnosprawnym pełne
uczestnictwo w życiu społecznym. W tym celu Komisja określiła osiem podstawowych
obszarów działania, które mieszczą się pod hasłami: dostępność, uczestnictwo,
równość, zatrudnienie, kształcenie i szkolenie, ochrona socjalna, zdrowie i działania
zewnętrzne. Powyższe obszary wybrano ze względu na ich potencjał dla osiągnięcia
ogólnych celów strategii
38
.
Dostępność oznacza, że osoby niepełnosprawne mają dostęp, na równych
prawach z innymi, do środowiska fizycznego, transportu, technologii i systemów
informacyjno-komunikacyjnych oraz pozostałych obiektów i usług. We wszystkich
tych obszarach nadal istnieją znaczne bariery. Dla przykładu,we wszystkich krajach
Unii Europejskiej jedynie 5% stron internetowych w pełni odpowiada standardom
35
Tamże.
36
www.zsa.tcz.pl/unia/dyskr.html [dostęp: 16.05.2012].
37
www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/1418 [dostęp: 16.05.2012].
38
Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomicznego,
Komitetu Ekonomiczno-społecznego i Komitetu Regionów. Europejska strategia w sprawie
niepełnosprawności 2010-2020: Odnowione zobowiązanie do budowania Europy bez barier, Bruksela
2010, s. 4.
21
dostępności sieci, nieco więcej jest dostępnych częściowo. Wielu nadawców
telewizyjnych nadal emituje jedynie niewiele programów opatrzonych napisami lub
komentarzem dla niesłyszących. Komisja zaznacza, że dostępność jest warunkiem
wstępnym uczestniczenia w życiu społecznym i gospodarczym, stąd przed Unią
Europejską nadal długa droga do jej osiągnięcia. Komisja proponuje zastosowanie
instrumentów prawnych i innych, takich jak standaryzacja, w celu zwiększenia
dostępności budynków, transportu, zgodnie z projektami przewodnimi: Europejską
agendą cyfrową i Unią innowacji
39
.
Uczestnictwo: Nadal wiele przeszkód uniemożliwia osobom niepełnosprawnym
pełne korzystanie z praw podstawowych – w tym praw obywateli Unii – i ogranicza
ich udział w życiu społecznym na równych z innymi prawach. Do praw tych należy
prawo do swobodnego przemieszczania się, wyboru miejsca i stylu życia oraz pełnego
dostępu do kultury, rekreacji i sportu. Na przykład, osoba o stwierdzonej
niepełnosprawności przeprowadzająca się do innego państwa UE może stracić dostęp
do krajowych świadczeń, takich, jak bezpłatne lub ulgowe korzystanie z komunikacji
publicznej
40
.
Równość: Omawiana strategia zaznacza, że ponad połowa Europejczyków
uważa, i ż dyskryminacja, ze względu na niepełnosprawność lub wiek, jest
powszechnie obecna w Unii Europejskiej. Zgodnie z art. 1, 21 i 26 Karty UE oraz art.
10 i 19. traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej Komisja będzie działać na
rzecz równego traktowania osób niepełnosprawnych z wykorzystaniem dwutorowego
podejścia. Obejmie ono wykorzystanie istniejących przepisów Unii Europejskiej, aby
zapewnić ochronę przed dyskryminacją, oraz wprowadzenie w życie aktywnej
polityki zwalczania dyskryminacji i promowanie w polityce Unii Europejskiej
równości szans. Komisja będzie także zwracać uwagę na skumulowany wpływ
dyskryminacji, której osoby niepełnosprawne doświadczać mogą z innych względów,
takich jak narodowość, wiek, rasa lub przynależność etniczna, płeć, religia lub
przekonania oraz orientacja seksualna. Komisja zagwarantuje także pełne
wprowadzenie w życie dyrektywy 2000/78/WE zakazującej dyskryminacji w dziedzinie
zatrudnienia. Poprzez kampanie informacyjne, na poziomie Unii Europejskiej
i krajowym, Komisja będzie działać na rzecz różnorodności i zwalczania dyskryminacji,
39
Tamże s. 6.
40
Tamże s. 6-7.
22
a także wspierać działania organizacji pozarządowych aktywnych w tej dziedzinie
41
.
Zatrudnienie: Dobra praca gwarantuje niezależność ekonomiczną, pobudza do
osobistych osiągnięć i stanowi najlepszą ochronę przed biedą. Poziom zatrudnienia
osób niepełnosprawnych wynosi jednak tylko około 50%. Komisja zaznacza, iż aby
osiągnąć cele Unii Europejskiej w zakresie wzrostu gospodarczego więcej osób
niepełnosprawnych musi pracować w ramach wolnego rynku pracy i uzyskiwać
dochody. Komisja wykorzysta pełny potencjał strategii „Europa 2020” i Programu na
rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia, oferując państwom członkowskim analizy,
wytyczne polityczne, wymianę informacji i inne wsparcie. Poprawi ona stan wiedzy
na temat sytuacji zatrudnienia niepełnosprawnych kobiet i mężczyzn, określi istniejące
wyzwania i zaproponuje rozwiązania. Komisja zwróci szczególną uwagę na sytuację
młodych osób niepełnosprawnych w momencie ich przechodzenia od kształcenia do
zatrudnienia. Zajmie się kwestią mobilności w ramach tego samego zawodu, na
wolnym rynku pracy oraz w warsztatach pracy chronionej, poprzez wymianę
informacji i wzajemne uczenie się
42
.
Kształcenie i szkolenie: W grupie wiekowej 16-19 lat nie kształci się 37% osób
o znacznie ograniczonych możliwościach i 25% ograniczonych w pewnym stopniu,
wobec 17% osób w pełni sprawnych. Dostęp do głównego nurtu edukacji dla dzieci
o znacznym stopniu niepełnosprawności jest trudny i często podlegają one segregacji.
Osoby niepełnosprawne, a w szczególności dzieci, muszą być w odpowiedni sposób
integrowane w ogólnym systemie edukacyjnym i w ich najlepszym interesie leży
zapewnienie im indywidualnego wsparcia. Komisja wspierać będzie dążenie do
osiągnięcia wysokiej jakości kształcenia i szkolenia zapewniającego włączenie
społeczne w ramach inicjatywy „Mobilna młodzież”. Komisja zwiększać będzie
wiedzę o poziomach kształcenia i możliwościach dla osób niepełnosprawnych oraz
mobilność tych osób, ułatwiając im uczestnictwo w programie „Uczenie się przez całe
życie”
43
.
Ochrona socjalna: Mniejsze uczestnictwo w ogólnym kształceniu oraz
w rynku pracy doprowadziło do nierówności w poziomie dochodów oraz do zjawisk
takich jak, bieda osób niepełnosprawnych, wykluczenie społeczne i izolacja. Osoby
z niepełnosprawnością muszą mieć możliwość korzystania z systemów ochrony
41
Tamże s. 8.
42
Tamże s. 8-9.
43
Tamże s. 9.
23
socjalnej i programów ograniczania ubóstwa, do pomocy w obszarach
niepełnosprawności, mieszkalnictwa socjalnego i innych usług zwiększających ich
możliwości, a także programów emerytalnych i rentowych
44
.
Zdrowie: Osoby niepełnosprawne mają ograniczony dostęp do świadczeń
zdrowotnych, w tym do rutynowego leczenia, co prowadzi do niezwiązanych
z niepełnosprawnością nierówności dotyczących zdrowia. Osoby niepełnosprawne
mają prawo do równego dostępu do opieki zdrowotnej, w tym do prewencji, oraz
do specjalnych świadczeń zdrowotnych i rehabilitacyjnych wysokiej jakości
i w dostępnych cenach, w których uwzględniane są ich potrzeby, także te związane
z płcią. Zapewnienie dostępu jest przede wszystkim zadaniem państw członkowskich,
które są odpowiedzialne za organizowanie i zapewnianie świadczeń zdrowotnych
i opieki medycznej
45
.
Działania zewnętrzne: Unia Europejska i państwa członkowskie powinny
promować prawa osób niepełnosprawnych w ramach swoich działań zewnętrznych,
w tym rozszerzania Unii Europejskiej oraz programów sąsiedztwa i rozwoju.
W odpowiednich obszarach, Komisja podkreślać będzie w działaniach zewnętrznych
Unii Europejskiej, że zagadnienie niepełnosprawności jest zagadnieniem z obszaru
praw człowieka; doskonalić będzie sieć korespondentów ds. niepełnosprawności,
zwiększając
świadomość
zagadnień
związanych
z
niepełnosprawnością
w delegaturach Unii Europejskiej, a także będzie oddziaływać, by kraje kandydujące
i potencjalne kraje kandydujące dokonywały postępów w upowszechnianiu praw
osób niepełnosprawnych, a instrumenty finansowe pomocy przedakcesyjnej używane
były do poprawy ich sytuacji
46
.
Wspólnota Europejska oraz jej kraje członkowskie podjęły wiele działań, które
powinny się przyczynić do poprawy dostępności do szeroko pojętego otoczenia dla
osób z niepełnosprawnością. Dotyczą one nie tylko rynku pracy, wszelkiego rodzaju
środków transportu i znoszenia barier architektonicznych, ale także dostępu do in-
formacji, szkolnictwa i nowych technologii. Unia Europejska stara się pamiętać
o interesach osób z niepełnosprawnością we wszystkich swoich inicjatywach, o czym
świadczy wielość opracowanych dekretów, rezolucji i strategii. Należy tylko wierzyć,
44
Tamże s. 9-10.
45
Tamże s. 10.
46
Tamże s. 10-11.
24
że ich treści znajdą szerokie zastosowanie w codziennym życiu osób
z niepełnosprawnością.
1.3. Najważniejsze regulacje prawne dotyczące niepełnosprawności
w Polsce
W poprzednim punkcie ukazana została strategia Unii Europejskiej na rzecz
pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w życiu społecznym. Jak na tym tle jawi
się polskie prawodawstwo, w jakim kierunku poszły zmiany i czy Polska staje się
miejscem przyjaznym dla osób z niepełnosprawnością? Na te pytania będziemy
poszukiwać odpowiedzi w niniejszej części.
W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz.
483) zapisano, iż osoby z niepełnosprawnością mają prawo do niezależnego życia
i realizacji siebie we wszystkich obszarach, w których uczestniczą osoby pełnosprawne.
Wskazuje na to artykuł 32 pkt. 2. który stanowi, iż nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Ustawa zasadnicza nakłada na władze publiczne obowiązek zapewnienia szczególnej
opieki zdrowotnej osobom niepełnosprawnym (art. 68), a także obowiązek pomocy tym
osobom w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji
społecznej (art. 69).
Ważnym dokumentem z punktu wiedzenia zakresu problematyki oraz doniosłości
jest Karta Praw Osób Niepełnosprawnych (KPON) uchwalona przez Sejm
Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 1 sierpnia 1997 r. Wskazuje ona, iż osoby
z niepełnosprawnością mają takie samo prawo jak inni do dostępu do dóbr i usług
umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym; do leczenia i opieki
medycznej, wczesnej diagnostyki, rehabilitacji i edukacji leczniczej, a także do
świadczeń zdrowotnych uwzględniających rodzaj i stopień niepełnosprawności, w tym
do zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze, sprzęt rehabilitacyjny,
do wszechstronnej rehabilitacji mającej na celu adaptację społeczną. Karta zaznacza, iż
osoby niepełnosprawne powinny mieć dostęp do nauki w szkołach wspólnie ze swymi
pełnosprawnymi rówieśnikami, jak również do korzystania ze szkolnictwa specjalnego
lub edukacji indywidualnej, pomocy psychologicznej, pedagogicznej i innej pomocy
specjalistycznej umożliwiającej rozwój, zdobycie lub podniesienie kwalifikacji
25
ogólnych i zawodowych. KPON wskazuje na prawo do pracy na otwartym rynku
zgodnie z kwalifikacjami, wykształceniem i możliwościami oraz korzystania
z doradztwa zawodowego i pośrednictwa, a gdy niepełnosprawność i stan zdrowia tego
wymaga – prawo do pracy w warunkach dostosowanych do potrzeb niepełnosprawnych.
Osoby z niepełnosprawnością mają prawo do zabezpieczenia społecznego
uwzględniającego konieczność ponoszenia zwiększonych kosztów wynikających
z niepełnosprawności, jak również uwzględnienia tych kosztów w systemie
podatkowym; do życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych, w tym dostępu
do urzędów, punktów wyborczych i obiektów użyteczności publicznej, swobodnego
przemieszczania się i powszechnego korzystania ze środków transportu, dostępu do
informacji, możliwości komunikacji międzyludzkiej; do posiadania samorządnej
reprezentacji swego środowiska oraz do konsultowania z nim wszelkich projektów
aktów prawnych dotyczących osób niepełnosprawnych oraz do pełnego uczestnictwa
w życiu publicznym, społecznym, kulturalnym, artystycznym, sportowym oraz rekreacji
i turystyce odpowiednio do swych zainteresowań i potrzeb
47
.
Dokumentem regulującym udział osób z niepełnosprawnością w życiu
społecznym jest Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów
Unii Europejskiej, w zakresie równego traktowania. Ustawa, która weszła w życie
z dniem 1 stycznia 2011, określa obszary i sposoby przeciwdziałania naruszeniom
zasady równego traktowania, ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne,
narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację
seksualną oraz organy właściwe w tym zakresie.
Każdy, wobec kogo zasada równego traktowania została naruszona, ma prawo do
odszkodowania. Ponadto, zgodnie z Ustawą, postawienie zarzutu naruszenia zasady
równego traktowania uprawdopodobnia fakt jej naruszenia i ten, któremu zarzucono
naruszenie tej zasady, jest obowiązany wykazać, że nie dopuścił się jej naruszenia. Nie
ma tu więc zastosowania zasada domniemania niewinności
48
.
Szczegółowemu uregulowaniu funkcjonowania osób niepełnosprawnych służy
ustawa z dn. 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92). Ustawa
definiuje osoby niepełnosprawne, jako osoby, których stan fizyczny, psychiczny lub
47
www.idn.org.pl/sonnszz/prawa_niepelnosprawn1.htm [dostęp: 28.05.2012].
48
Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie
równego traktowania; http://rownetraktowanie.gov.pl [dostęp: 28.05.2012].
26
umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról
społecznych, a w szczególności zdolności do wykonywania pracy zawodowej, jeżeli
uzyskały odpowiednie orzeczenie: o zakwalifikowaniu przez organy orzekające do
jednego z trzech stopni niepełnosprawności; o całkowitej lub częściowej niezdolności
do pracy – na podstawie odrębnych przepisów; o niepełnosprawności przed
ukończeniem 16 roku życia. Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudnianiu osób niepełnosprawnych wprowadziła trzy stopnie niepełnosprawności:
znaczny, umiarkowany, lekki.
Nowelizacja wspomnianej wyżej ustawy dokonała się 29 października 2010
(Ustawa o zmianie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu
osób niepełnosprawnych oraz niektórych innych ustaw (DzU nr 226, poz. 1475)).
Nowelizacja ta wprowadziła wiele istotnych zmian, a głównie chodzi o zagadnienia
dotyczące zatrudniania osób niepełnosprawnych, uprawnień pracowniczych oraz
pomocy publicznej uzyskiwanej przez pracodawców zatrudniających osoby
z niepełnosprawnością. Większość zmian zaczęła obowiązywać w roku 2011.
Natomiast część z nich weszła w życie od 1 stycznia 2012. Dotyczą one: czasu pracy
osób niepełnosprawnych, wysokości kwot dofinansowania wynagrodzeń, spełniania
warunków uprawniających do posiadania statusu zakładu pracy chronionej
49
. Zgodnie
z art. 15 ust. 1 ustawy o rehabilitacji, czas pracy osoby niepełnosprawnej nie może
przekraczać ośmiu godzin na dobę oraz 40 godzin tygodniowo. Natomiast zgodnie z art.
15 ust. 2 ustawy o rehabilitacji prawo do skróconego czasu pracy w wymiarze siedmiu
godzin na dobę oraz 35 godzin tygodniowo przysługuje osobom ze znacznym lub
umiarkowanym stopniem niepełnosprawności. Te normy czasu pracy obowiązują
pracownika od dnia następnego po przedstawieniu pracodawcy orzeczenia
o niepełnosprawności. Na podstawie art. 1 pkt 4 nowelizacji od 1 stycznia 2012
skrócony czas pracy przysługuje osobom zaliczonym do znacznego lub umiarkowanego
stopnia niepełnosprawności, jedynie na podstawie zaświadczenia o celowości
stosowania skróconej normy czasu pracy, wystawionego przez lekarza
przeprowadzającego badania profilaktyczne pracowników lub w razie jego braku
lekarza sprawującego opiekę nad tą osobą niepełnosprawną. Aby więc korzystać ze
skróconego czasu pracy, osoba niepełnosprawna musi spełnić łącznie dwa warunki:
49
M. Brząkowski, Pracodawcy niepełnosprawnych pracowników muszą się przygotować na to, że w
przyszłym roku nie będą działali w takich samych warunkach, Rzeczpospolita. Prawo [dostęp:
30.05.2012].
27
przedstawić pracodawcy orzeczenie o zaliczeniu jej do znacznego lub umiarkowanego
stopnia niepełnosprawności, uzyskać zaświadczenie od lekarza o celowości stosowania
skróconej normy czasu pracy
50
.
Zmiany prawa dotyczące zatrudniania osób niepełnosprawnych, wprowadzone
ustawą z 29 października 2010 r. znacznie zmniejszają korzyści, które uzyskiwali
pracodawcy zatrudniający osoby niepełnosprawne. Od 1 stycznia 2011 r. zamrożono
wskaźnik brany pod uwagę przy obliczaniu dofinansowania do wynagrodzeń osób
niepełnosprawnych. Dofinansowanie to jest uzależnione od minimalnego
wynagrodzenia. Dotychczas było to wynagrodzenia z grudnia roku poprzedniego. Teraz
zostało na dwa lata zamrożone na poziomie najniższego wynagrodzenia z grudnia 2009
r. Oznacza to, że dofinansowania do wynagrodzeń osób niepełnosprawnych zostały już
od 1 stycznia 2011 r. zmniejszone w porównaniu z tymi, jakie gwarantowała ustawa
przed nowelizacją. Od 1 marca 2011 r. nie przysługują dofinansowania do
wynagrodzenia pracownika o umiarkowanym lub lekkim stopniu niepełnosprawności,
którzy mają ustalone prawo do emerytury. A od 1 czerwca 2011 r. tylko osoby
niepełnosprawne, o znacznym stopniu niepełnosprawności, prowadzące działalność
gospodarczą, będą miały prawo do całkowitej refundacji obowiązkowych składek
emerytalnych i rentowych. Osoby z umiarkowanym stopniem otrzymają zwrot 60%, zaś
z lekkim stopniem – 30% składek
51
.
Ważnym krokiem w wyrównywaniu szans osób z niepełnosprawnością jest
przyjęta ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o języku migowym i innych środkach
komunikowania się (Dz. U. z 2011 r. nr 209, poz. 1243), która weszła w życie 1
kwietnia 2012 roku. Ustawa dotyczy 3 zagadnień: języka migowego, technik wspierania
osób głuchoniewidomych oraz innych środków komunikowania się.
Nowe prawo przewiduje, że organy administracji publicznej będą musiały
zapewnić osobom niesłyszącym tłumacza języka migowego. Osoby potrzebujące
powinny zgłosić chęć skorzystania z takiej pomocy, co najmniej trzy dni robocze
wcześniej. Wyjątkiem są sytuacje nagłe. Regulacja przewiduje również, że osoba
głucha w kontaktach z organami administracji publicznej, policją, strażą pożarną
i strażami gminnymi będzie mogła korzystać z pomocy wyznaczonej przez siebie
50
Tamże.
51
Z.M. Miszczak, Prawa osób niepełnosprawnych w najważniejszych aktach prawa wewnętrznego i
międzynarodowego; http://niepelnosprawni.lublin.pl/prawa-osob-niepelnosprawnych-w-najwazniejszych-
aktach-prawa-wewnetrznego-i-miedzynarodowego-2/ [dostęp: 01.04.2012].
28
osoby. Utworzony ma zostać także rejestr tłumaczy języka migowego prowadzony
przez wojewodów w formie elektronicznej
52
.
W ustawie znalazł się także katalog środków wspierania komunikowania się,
takich jak użycie komunikatorów internetowych, SMS-ów, e-maili, faksów i stron
WWW, które mają osobom głuchym i głuchoniewidomym ułatwić załatwienie sprawy
w urzędzie bez przychodzenia do niego. Osoby głuche i głuchoniewidome będące
rodzicami mają prawo do żądania usługi tłumacza w kontaktach ze szkołą, do której
uczęszcza ich dziecko.
Wszystkie osoby głuche i głuchoniewidome mają prawo żądać od urzędu
przekazania dokumentów związanych z załatwianą w urzędzie sprawą w formie
dostępnej. Oznacza to, że można żądać tych dokumentów w wersji migowej – np.
nagrania tłumaczenia na nośniku elektronicznym
53
.
Ustawa tworzy Radę Języka Migowego, która ma się składać z przedstawicieli
środowiska – osób głuchych, głuchoniewidomych, specjalistów zajmujących się
problematyką języka migowego i technik wspierania osób głuchoniewidomych, oraz
urzędników z kilku ministerstw oraz z Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. Rada ma
promować i upowszechniać użycie języka migowego oraz monitorować wdrażanie
ustawy
54
.
Wymienione w tym punkcie akty prawne, regulujące aktywność osób
z niepełnosprawnością w polskiej przestrzeni publicznej, to tylko wybrane dokumenty,
będące odpowiedzią zarówno na Konwencję ONZ jak i przyjętą przez Unię Europejską
Strategię 2020. Trudno nie zauważyć postępu legislacyjnego i otwartości społeczeństwa
polskiego na osoby z niepełnosprawnością. Oczywiście jeżeli odniesiemy ów postęp do
sytuacji osób niepełnosprawnych w innych krajach Unii Europejskiej, to okazuje się, że
w Polsce jest jeszcze bardzo wiele do zrobienie. Należy jednak zaznaczyć, iż
w ostatnich dziesięcioleciach dokonały się bardzo duże zmiany, zarówno w wymiarze
legislacyjnym jak i w postawach społecznych wobec osób niepełnosprawnych.
Odpowiedzialni za stanowienie prawa nie mogą jednak zatrzymać się w pół drogi,
potrzebne są dalsze wysiłki, by prawo w Polsce dawało osobom niepełnosprawnym
możliwość godnego życia i równych szans na realizacje swoich planów.
52
J. Dudek, Wchodzi w życie ustawa o języku migowym, Rzeczpospolita. Prawo. [dostęp: 01.04.2012].
53
Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o języku migowym i innych środkach komunikowania się (Dz. U. z
2011 r. nr 209, poz. 1243); http://wiadomosci.onsi.pl/info,2717.html [dostęp: 29.05.2012].
54
Tamże.
29
Rozdział II. Charakterystyka
społeczno-ekonomiczna
polskich obszarów wiejskich
Obszary wiejskie w Polsce zajmują 93,2%
55
powierzchni kraju i spełniają
podstawowe funkcje środowiskowe dla społeczeństwa. Dominacja obszarów wiejskich
decyduje o ich ogromnym znaczeniu dla jakości życia całego społeczeństwa. Obszary te
kumulują wiele dóbr publicznych, które są bardzo cenne społecznie, ekonomicznie
i przyrodniczo. Należy też wskazać na ich genetyczne zróżnicowanie, pod względem
potencjału
rozwojowego,
które
wynika
z
uwarunkowań
historycznych
i środowiskowych.
56
Warunkiem rozwoju obszarów wiejskich, w długookresowej perspektywie, jest
podjęcie działań w zakresie przekształcenia struktury społeczno-ekonomicznej
obszarów niezurbanizowanych
57
z wykorzystaniem lokalnych zasobów naturalnych
i materialnych oraz cech społeczności, a rezultaty tych zmian posłużą efektywniejszemu
zaspokajaniu potrzeb mieszkańców i powiększaniu ich dobrobytu.
58
Należy jednak
uwzględnić strefowe oddziaływanie miast na obszary wiejskie, które słabnie w miarę
oddalania się ośrodka miejskiego.
59
Jak zauważa M. Adamowicz, rozwój obszarów wiejskich opiera się na pięciu
poziomach, które determinują ten rozwój:
60
poziom pierwszy to ogólne relacje między rolnictwem i społeczeństwem, które
uwzględniają sposoby dostosowania się rolnictwa do szybko zmieniających się
potrzeb społecznych,
55
H. Dmochowska (red.), Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w
Olsztynie, Studia i analizy statystyczne, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa – Olsztyn 2011,
s. 93.
56
K. Heffner, A. Rosner, Wybrane koncepcje i możliwości rozwoju obszarów wiejskich po dekadzie
transformacji w Polsce, [w:] Wieś i rolnictwo w procesie zmian. Problemy rozwoju obszarów wiejskich,
S. Sokołowska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2006, s. 10.
57
G. Spychalski, Wielofunkcyjność jako czynnik rozwoju obszarów wiejskich, [w:] Wiejskie gospodarstwa
domowe w obliczu problemów transformacji, integracji i globalizacji, M. Adamowicz (red.),
Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2004, s. 43.
58
A. Potoczek, Polityka regionalna i gospodarka przestrzenna, Wydawnictwo Agencja TNOIK i
Centrum Kształcenia i Doskonalenia Kujawscy, Toruń 2003, s. 152-154.
59
J. Rakowska, A. Wojewódzka - Wiewiórska: Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich w Polsce
– stan i perspektywy rozwoju w kontekście powiązań funkcjonalnych, Ekspertyza wykonana na
zamówienie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010, s. 1.
60
M. Adamowicz, Wielofunkcyjne gospodarstwa rolne jako podmiot w rozwoju wsi i rolnictwa, [w:]
Wiejskie gospodarstwa domowe w obliczu problemów transformacji, integracji i globalizacji, M.
Adamowicz (red.), Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2004, s. 39-41.
30
poziom drugi odnosi się do nowego modelu rozwoju rolnictwa, jako sektora
produkcyjnego, który buduje płaszczyznę spójności i synergii między różnymi
formami działalności podmiotów w skali lokalnej i regionalnej,
poziom trzeci opiera się na rolniczym gospodarstwie domowym, jego miejscu
w układzie stosunków i więzi z innymi podmiotami oraz alokacji zasobów pracy
pomiędzy różne formy rolniczej i nierolniczej aktywności,
poziom czwarty zlokalizowany został w sferze przedsiębiorczości wiejskiej, która
może być źródłem współpracy między różnymi formami działalności
użytkowników przestrzeni wiejskiej,
poziom piąty to sfera polityki i instytucji, którego rola opiera się na koordynacji
różnych aspektów polityki, mających wpływ na obszary wiejskie, zapewnieniu
powiązań przestrzennych i strukturalnych w zakresie stymulacji procesu rozwoju
wiejskiego.
Rozwój obszarów wiejskich jest procesem przebiegającym na wielu poziomach,
angażującym wiele podmiotów oraz posiadającym wiele działań i form aktywności.
61
Złożoność tego rozwoju pozwala na budowanie kapitału społecznego (podążanie
w kierunku społeczeństwa informacyjnego, opartego na umiejętnościach kreatywnych
i innowacyjnych, co stwarza szansę na dywersyfikację aktywności ekonomicznej
poprzez różnorodne formy działalności gospodarczej i poszukiwanie nisz
rynkowych
62
)
63
oraz wzrost aktywności społeczności wiejskiej w kontaktach lokalnych
i ponadlokalnych, również ze społecznościami miejskimi.
64
Cechą charakterystyczną obszarów wiejskich jest znaczne zróżnicowanie pod
względem poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, wynikające z licznych
uwarunkowań. Różnice w poziomie rozwoju determinowane są, między innymi, takimi
czynnikami jak lokalizacja, stan infrastruktury, gęstość zaludnienia, czy istniejące
61
Por. G. Spychalski, Mezoekonomiczne aspekty kształtowania rozwoju obszarów wiejskich, IRWiR PAN,
Warszawa 2005.
62
G. Spychalski, Regionalny model rozwoju obszarów wiejskich, [w:] Rolnictwo a rozwój obszarów
wiejskich, M. Kłodziński, W. Dzun (red.), IRWiR PAN, Wydział Ekonomiki i Organizacji Gospodarki
Żywnościowej AR w Szczecinie, Warszawa 2005, s. 204.
63
Por. J. Wilkin, U. Budzich-Szukała, J. Saloni, Wizja rozwoju polskiej wsi-elementy wspólne i
różnicujące. Próba syntezy, [w:] Polska wieś 2025. Wizja rozwoju, J. Wilkin (red.), Warszawa 2005, s.
15 i nast. (autorzy wskazują nowe technologie jako czynnik pozarolniczej aktywizacji wiejskich zasobów
pracy).
64
M.Adamowicz, A.Smarzewska, Obszary wiejskie województwa mazowieckiego i lubelskiego w
kontekście rozwoju zrównoważonego, [w:] System środowiskowego i rolniczego modelowania w skali
lokalnej, M. Adamowicz (red.), Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2009, s. 136.
31
struktury społeczno-gospodarcze.
65
Dlatego też, należy pamiętać, iż złożoność procesu
rozwoju obszarów wiejskich wynika ze skomplikowanej struktury tych obszarów i ich
niejednorodnego
charakteru
oraz
wielości
i
zróżnicowania
czynników
oddziaływujących na obszary wiejskie.
Charakterystykę obszarów wiejskich w Polsce przedstawiono w oparciu
o koncepcję rozwoju zrównoważonego, z uwzględnieniem wymiaru zintegrowanego,
opierającego się na trzech wymiarach głównych (społecznym, ekonomicznym oraz
przyrodniczym) oraz dwóch wymiarach szczegółowych, wyodrębnionych z wymiarów
głównych (instytucjonalno-polityczny z wymiaru społecznego oraz przestrzenny
z wymiaru przyrodniczego).
2.1. Wymiar społeczny
2.1.1. Sytuacja demograficzna obszarów wiejskich
Obszary wiejskie w 2009 r. zamieszkiwało 14,9 mln mieszkańców, tj. 39,0%
ludności Polski.
W porównaniu z 2003 r., na obszarach wiejskich przybyło 212 tys.
osób.
66
Gęstość zaludnienia na tych obszarach w 2009 r. wynosiła średnio 51 osób/km².
Wskaźnik gęstości zaludnienia był silnie zdywersyfikowany podregionalnie: od 19
osób/km² w podregionie ełckim do 191 osób/km² w podregionie tyskim.
67
Poszczególne wartości wskaźnika gęstości zaludnienia wynikały z tego, iż dużą
gęstością zaludnienia charakteryzowały się głównie gminy o rozdrobnionym rolnictwie,
położone wokół większych miast oraz intensywnych dojazdach do pracy w mieście,
65
Charakterystyka obszarów wiejskich w 2005 r., GUS, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Olsztyn 2006, s.
40.
66
H. Dmochowska (red.), Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w
Olsztynie, Studia i analizy statystyczne, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa – Olsztyn 2011,
s.134.
67
Tamże, s. 134.
32
natomiast niska gęstość zaludnienia występowała na obszarach wiejskich
o korzystniejszej strukturze agrarnej oraz położonych dalej od ośrodków miejskich.
68
W Polsce przeważają wsie o małej liczbie ludności – średnio na 1 miejscowość
wiejską w 2009 r. przypadało 276 osób (w przekroju województw liczba ta waha się od
120 osób w województwie podlaskim do 842 osób w województwie małopolskim)
69
.
Większe wsie występują głównie w południowej części kraju oraz wokół aglomeracji
miejskich, mniejsze natomiast w województwach północno-wschodnich i zachodnich
oraz w wielu gminach centralnej Polski.
W populacji ludności zamieszkującej obszary wiejskie w 2009 r. nieznacznie
przeważały kobiety (o 0,3 % więcej niż mężczyzn), co wpłynęło na wartość
współczynnika feminizacji
70
. Na 100 mężczyzn na obszarach wiejskich przypadało 101
kobiet (wobec 111 na obszarach miejskich oraz 107 ogółem w kraju). W skali
województw, najwyższym współczynnikiem feminizacji na obszarach wiejskich
charakteryzowały się województwa śląskie (103,8) i opolskie (103,6), najniższym zaś –
podlaskie (98,0) i warmińsko-mazurskie (98,1).
71
Przyrost naturalny
72
na 1000 ludności na obszarach wiejskich w 2009 r. był
dodatni i wynosił 1,2 (w kraju ogółem odnotowano 0,9), to jednak należy zauważyć, iż
w porównaniu z rokiem 2005 (0,3), był znacznie wyższy.
73
Statystyki zgonów na obszarach wiejskich nie odbiegają znacząco od danych dla
pozostałej części kraju. W 2009 r. na wsi odnotowano 10,3 zgonów na 1000 ludności,
natomiast na obszarach miejskich – 10,0. W porównaniu do w 2003 r., różnica w liczbie
zgonów między miastem a wsią zmniejszyła się. W skali kraju liczba zgonów na 1000
68
Polska wieś po wejściu do Unii Europejskiej, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa,
Warszawa 2004, s. 124.
69
H. Dmochowska (red.), Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w
Olsztynie, Studia i analizy statystyczne, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa – Olsztyn 2011,
s.135.
70
Współczynnik feminizacji to liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn.
71
H. Dmochowska (red.), Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w
Olsztynie, Studia i analizy statystyczne, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa – Olsztyn 2011,
s.136.
72
Różnica między liczbą urodzeń żywych i zgonów w danym okresie.
73
H. Dmochowska (red.), Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w
Olsztynie, Studia i analizy statystyczne, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa – Olsztyn 2011,
Tabela I, s.92.
33
ludności wzrosła w ciągu 6 lat z 9,6 do 10,1. Najmniejszy wskaźnik zgonów
odnotowano w województwach południowej Polski – małopolskim (8,8) oraz
podkarpackim (9,3), najwyższy zaś – w pomorskim (14,2) i podlaskim (13,2). Liczba
zgonów niemowląt przypadających na 1000 urodzeń żywych jest bardzo zbliżona na
wsi (5,5) oraz w miastach (5,6). W skali całego kraju liczba ta spadła od 2003 r. z 7,0 do
5,6, co świadczy o wyższej jakości opieki medycznej w czasie porodów i okresie
bezpośrednio po narodzeniu dziecka.
74
Zmiany liczby ludności wiejskiej kształtowały się pod wpływem zmian
administracyjnych, przyrostu naturalnego oraz migracji. Urodzenia i migracje
wewnętrzne (saldo migracji wewnętrznych zarówno w roku 2005, jak i 2009 r.
osiągnęło wartości dodatnie i wynosiło odpowiednio 2,2 i 2,7) miały największy wpływ
na liczbę ludności obszarów wiejskich.
75
W skali całego kraju w 2009 r. roku przeprowadziło się z miasta na wieś ponad 41
tys. osób. Największy napływ ludności na obszary wiejskie miał miejsce
w województwach dolnośląskim i pomorskim (po 0,6% ludności wiejskiej w 2009 r.)
oraz śląskim i wielkopolskim (po 0,5%). Porównując z 2003 r., saldo migracji na
obszarach wiejskich w kraju wzrosło o prawie 11 tys. (z 30,4 tys.). Województwami,
w których wzrost był najbardziej widoczny, są województwa dolnośląskie (o 61,7%),
wielkopolskie (o 50,0%) oraz łódzkie (o 46,9%). Warto zwrócić uwagę, że
województwa wschodniej Polski, tj. lubelskie, warmińsko-mazurskie oraz podlaskie,
wciąż charakteryzują się ujemnym saldem migracji, aczkolwiek w ciągu 6 lat tempo
odpływu ludności z obszarów wiejskich w tych województwach zmniejszyło się.
76
Przeciętne trwanie życia na obszarach wiejskich wyniosło w 2009 r. dla mężczyzn
71,0 lat, a dla kobiet – 80,2 lat. Przewidywana długość życia mężczyzn na obszarach
wiejskich była niższa niż na obszarach miejskich oraz dla całego kraju (odpowiednio
71,9 i 71,5), a kobiet – wyższa (odpowiednio 80,0 i 80,1). Od 2003 r. przeciętne trwanie
życia na obszarach wiejskich wzrosło o 1 rok (zarówno dla mężczyzn, jak i kobiet).
Najwyższą przeciętną długością życia ludności na obszarach wiejskich charakteryzują
74
Tamże, s.140.
75
Tamże, tabela I, str. 92.
76
Tamże, s. 142.
34
się województwa małopolskie (81,2 dla kobiet oraz 72,9 dla mężczyzn) oraz
podkarpackie (odpowiednio 81,2 oraz 72,7).
77
Mężczyźni mieszkający na wsi byli w 2009 r. średnio o prawie 2 lata młodsi od
mężczyzn mieszkających w miastach (mediana
78
wieku mężczyzn na obszarach
wiejskich wynosiła 34,7 lat wobec 36,3 dla obszarów miejskich oraz średniej dla Polski
wynoszącej 35,6). Wśród kobiet różnica ta była jeszcze większa na korzyść obszarów
wiejskich i wynosiła 4,3 roku. Mediana wieku kobiet mieszkających na wsi wynosiła
37,3 lat w porównaniu z 41,6 dla miast. Od 2003 r. mediana wieku dla obszarów
wiejskich wzrosła o 1,5 roku (mężczyźni) oraz 1,4 lat (kobiety), zaś dla obszarów
miejskich – analogicznie o 1,3 (mężczyźni) oraz 1,7 (kobiety).
79
Od 2001 r. coraz więcej kobiet wiejskich decyduje się na rodzenie dzieci
w późniejszym wieku, tj. 25-29 lat (wcześniej 20-24 lat), średni wiek kobiet wiejskich
rodzących dzieci wzrósł z 25,9 roku (1990 r.) do 27,3 roku (2003 r.).
80
Pomimo, iż
płodność kobiet
81
wiejskich w roku 2009 w porównaniu z rokiem 2003 wzrosła (z 41,5
do 45,7), to i tak ten wskaźnik osiągnął wartość korzystniejszą, niż wskaźnik płodności
dla Polski ogółem (43,6 w 2009 r. oraz 35,1 w 2003 r.).
82
Na obszarach wiejskich rodzi się więcej dzieci w przeliczeniu na 1000 ludności
niż w miastach – w 2009 r. było to 11,4 urodzeń żywych (wzrost z 10,3 w 2003 r.)
wobec 10,6 na obszarach miejskich (znaczny wzrost z 8,5). Najwyższą wartością
wskaźnika na obszarach wiejskich charakteryzowało się województwo pomorskie (14,2
na 1000 ludności), najniższą zaś – opolskie (9,0). Współczynnik dzietności ogólnej był
na obszarach wiejskich w 2009 r. wyższy niż na obszarach miejskich (1,50 wobec 1,33).
77
Tamże, s. 141.
78
Mediana wieku wskazuje przeciętny wiek osób w danej zbiorowości (np. zamieszkującej
określone terytorium). Wartość mediany wyznacza granicę wieku, którą połowa osób w danej
zbiorowości już przekroczyła, a druga połowa jeszcze nie osiągnęła.
79
H. Dmochowska (red.), Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w
Olsztynie, Studia i analizy statystyczne, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa – Olsztyn 2011,
s.137.
80
Polska Wieś 2006, Raport o stanie wsi, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa
2006, s. 65-66.
81
Płodność kobiet mierzy się współczynnikiem obliczonym jako iloraz liczby urodzeń żywych i liczby
kobiet w wieku rozrodczym (15-49 lat). Urodzenia z matek w wieku poniżej 15 lat zalicza się do grupy
15-19 lat, urodzenia z matek powyżej 50 lat zalicza się do grupy 45-49 lat.
82
H. Dmochowska (red.), Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w
Olsztynie, Studia i analizy statystyczne, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa – Olsztyn 2011,
Tabela II, s.98.
35
Wartość współczynnika dzietności ogólnej sugeruje brak prostej zastępowalności
pokoleń na obszarach wiejskich. Wysokim współczynnikiem wyróżniały się
województwa pomorskie (1,75), mazowieckie (1,58) oraz warmińsko-mazurskie (1,58),
niskim zaś – opolskie (1,14) oraz śląskie (1,37).
83
Poziom wykształcenia ludności wiejskiej był znacznie niższy niż mieszkańców
miast, to jednak można zauważyć wyraźną tendencję rosnącą w tym zakresie.
Obserwuje się zdecydowany wzrost osób w wieku 15 lat i więcej posiadających
wykształcenie średnie lub wyższe (wg NSP: w 1988 r. 14,9% oraz w 2002 r. 26,7%,
w miastach odpowiednio 41,2% oraz 52,3%). Natomiast w przypadku osób pracujących
najniższy poziom wykształcenia posiadali mieszkańcy wsi pracujący w rolnictwie
(wykształcenie wyższe posiadało 1,5% pracujących, średnie 20,0%, podstawowe lub
niższe – 42,0%. W 2002 r. wg NSP mieszkańcy wsi z wykształceniem wyższym
stanowili 7,7% pracujących (24,5% mieszkańcy miast), ze średnim lub policealnym
około 30% ( w mieście 45,5%).
84
Na obszarach wiejskich w 2009 r. udział ludności z wyższym wykształceniem
w liczbie ludności ogółem w wieku ponad 13 lat był prawie trzykrotnie niższy niż
w miastach (8,1% wobec 24,0%). Zgodnie z ogólnopolską tendencją, wyższe
wykształcenie na wsi częściej posiadają kobiety niż mężczyźni (9,4% wobec 6,5%).
Obszary wiejskie charakteryzują się dużym udziałem ludności z wykształceniem
zasadniczym zawodowym (29,0% wobec 20,0% w miastach) oraz podstawowym
(26,5% wobec 13,1% w miastach).
85
Na mniej korzystną strukturę poziomu wykształcenia mieszkańców wsi wpłynęło
wiele czynników takich jak, odległość od placówek oświatowych, koszty kształcenia,
niskie dochody rolników, zły stan wiejskiej oświaty, powszechne wykorzystywanie
83
Tamże, s. 140.
84
Polska Wieś 2006, Raport o stanie wsi, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa
2006, s. 72.
85
H. Dmochowska (red.), Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w
Olsztynie, Studia i analizy statystyczne, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa – Olsztyn 2011,
s.138.
36
pracy dzieci chłopskich w gospodarstwach rolnych oraz niska podaż szkół
ponadpodstawowych na obszarach wiejskich.
86
Na obszarach wiejskich w 2009 r. zawierano blisko 7 małżeństw na 1000 ludności
(wzrost z ponad 5 w 2003 r.). Podobne wartości notuje się na obszarach miejskich.
Znaczne różnice zanotowano natomiast w liczbie rozwodów na 1000 ludności – na
obszarach wiejskich w 2009 r. był to prawie 1, a na obszarach miejskich – ponad 2.
Ludność zamieszkująca na wsi wstępuje w związki małżeńskie wcześniej niż ludność
miejska. Mediana wieku nowożeńców na obszarach wiejskich wyniosła w 2009 r. 24,8
lat (kobiety) oraz 27,0 lat (mężczyźni) wobec odpowiednio 26,5 lat oraz 28,4 lat
w miastach.
87
Na podstawie opracowania Obszary wiejskie w Polsce pod redakcją
H. Dmochowskiej w zakresie sytuacji demograficznej obszarów wiejskich można
wskazać następujące wnioski:
88
na wsi żyją ludzie młodsi oraz rodzi się więcej dzieci,
struktura wiekowa na wsi jest mniej korzystna niż w miastach,
zdecydowanie liczniej zamieszkane są obszary wiejskie w południowej części kraju
– w szczególności w województwach śląskim i małopolskim, najmniejszą gęstością
zaludnienia cechuje się północno-wschodnia część kraju, czyli województwa
podlaskie i warmińsko- -mazurskie,
niekorzystna sytuacja demograficzna (wysoka mediana wieku, niski współczynnik
feminizacji, niekorzystna struktura wiekowa) charakteryzuje województwa
wschodniej i środkowo-wschodniej Polski (podlaskie, lubelskie, warmińsko- -
mazurskie, mazowieckie oraz łódzkie), zaś wśród nich zdecydowanie najmniej
korzystnie prezentują się województwa podlaskie oraz lubelskie.
kondycja obszarów wiejskich jest uzależniona od odległości od miasta
wojewódzkiego oraz jego siły - zdecydowanie korzystniej prezentują się
86
Polska wieś po wejściu do Unii Europejskiej, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa,
Warszawa 2004, s. 82.
87
H. Dmochowska (red.), Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w
Olsztynie, Studia i analizy statystyczne, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa – Olsztyn 2011,
s.140.
88
Tamże, s. 144.
37
podregiony stanowiące bezpośrednie zaplecze ośrodków metropolitalnych,
funkcjonalnie z nimi powiązane,
problemem związanym ze stanem ludności na obszarach wiejskich jest powszechne
starzenie się społeczeństwa, skutkujące znacznym wzrostem wskaźnika obciążenia
demograficznego (najtrudniejszą sytuację pod tym względem prognozuje się
w województwach wschodniej Polski oraz opolskim, na tle kraju najlepiej
wypadają zaś województwa pomorskie, wielkopolskie oraz kujawsko-pomorskie),
obserwuje się pogłębiającą peryferyzację całych regionów wywołaną znacznym
odpływem ludności.
W porównaniu z sytuacją w miastach, wieś charakteryzowała się wyższą
wartością współczynnika dzietności (1,496 wobec 1,330) oraz niższą medianą wieku
(36,0 wobec 38,9). Analiza potencjału demograficznego wskazuje na relatywnie
korzystną strukturę wiekową ludności wiejskiej – 44,5% ludności w wieku
przedprodukcyjnym mieszkało na wsi (co stanowiło 21,6% ogółu ludności wiejskiej).
89
2.1.2. Sytuacja ekonomiczna ludności
Prawie 6,6 mln osób (55,2%) spośród 12 mln ludności w wieku 15 lat i więcej
zamieszkującej na wsi w 2009 r. było aktywnych zawodowo. Współczynnik aktywności
zawodowej był zdecydowanie wyższy wśród mężczyzn (64,4%) niż wśród kobiet
(46,4%). Wskaźnik zatrudnienia wyniósł 50,8% dla ludności wiejskiej ogółem, przy
czym odnotowano znaczną różnicę pomiędzy wskaźnikiem zatrudnienia mężczyzn
(59,8%) a kobiet (42,2%). Wskaźnik ten w porównaniu z 2003 r. wzrósł o 4,9 pkt proc.
ogółem, o 6,7 pkt proc. dla mężczyzn i o 3,3 pkt proc. dla kobiet. Najwyższym
wskaźnikiem zatrudnienia charakteryzowało się województwo mazowieckie (53,9%),
najniższym zaś – zachodniopomorskie (42,4%).
90
Najwyższy współczynnik aktywności zawodowej na obszarach wiejskich
odnotowano w grupach wiekowych 45-49 lat (93,1%), 40-44 lata (92,3%) oraz 35-39 lat
(91,0%). Na nieco niższym poziomie utrzymywał się on w przedziałach 30-34 lata
(83,8%), 25-29 lat (80,6%). Dla grupy wiekowej wchodzącej na rynek pracy (20-24
89
Tamże, s. 216.
90
Tamże, s.146.
38
lata) współczynnik aktywności zawodowej wyniósł 64,2%. Znacznie mniejszy odsetek
ludności aktywnej zawodowo obserwuje się w przedziale wiekowym 55-59 lat (45,5%).
Spośród ludności w wieku 60-64 lata na obszarach wiejskich aktywnych zawodowo
było 20,3% osób, natomiast w grupie powyżej 65 lat – 6,4%.
91
Potencjalne zasoby pracy można określić poprzez ocenę stanu populacji
w zakresie procentowego udziału ludności w różnych kategoriach wiekowych: wiek
przedprodukcyjny, produkcyjny oraz poprodukcyjny. W roku 2009 udział ludności
w wieku produkcyjnym ogółem wzrósł w odniesieniu do 2003 r. o 1,6% (z 62,9% do
64,5%).
92
Zmiany liczby ludności w ekonomicznych grupach wiekowych przyczyniły się do
spadku wskaźnika obciążenia ekonomicznego
93
, który w 2009 r. dla obszarów wiejskich
wyniósł 59 osób (było to o 10 osób mniej niż w 2003 r. – 69).
94
W układzie
przestrzennym zróżnicowanie tego wskaźnika było najbardziej korzystne na obszarach
wiejskich województw zachodnich i południowo-zachodnich (w województwie
mazowieckim wskaźnik osiągnął wartość 67,3, w lubelskim zaś 72,0 i był drugim, co do
wielkości, po województwie podlaskim – 77,2).
Kolejnym istotnym wskaźnikiem informującym o żywotności obszaru jest
stosunek w populacji osób w wieku powyżej 64 lat do grupy poniżej 15 roku życia. Im
wyższe wartości tego wskaźnika tym starzenie społeczeństwa jest bardziej wyraźne.
Wartość tego wskaźnika na obszarach wiejskich w Polsce w 2005 r. wynosiła 71,6
osoby, a w całym kraju 82,0 osoby. Tylko w województwie podlaskim osiągnął on
poziom 102,5 osoby, co oznacza, iż na 100 osób w wieku do 15 lat przypadało 102,5
osoby w wieku powyżej 64 lat.
Liczba osób pracujących na obszarach wiejskich w roku 2009 wynosiła 1459,8
tys. osób, co stanowiło 17,2% ogółu pracujących w Polsce. Wartość wskaźnika
zatrudnienia, wyrażającego się udziałem ludności pracującej, w ogólnej liczbie ludności
91
Tamże, s. 147.
92
Tamże, Tabela II, s. 106.
93
Wskaźnik obciążenia ekonomicznego jest to liczba osób w wieku nieprodukcyjnym przypadająca na
100 osób w wieku produkcyjnym.
94
H. Dmochowska (red.), Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w
Olsztynie, Studia i analizy statystyczne, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa – Olsztyn
2011,Tabela II, s.102.
39
w wieku 15 lat i więcej, była korzystniejsza na obszarach wiejskich (wyniosła w 2009 r.
50,8%) niż miejskich – 50,2% (średnia dla kraju to 50,4%). Jest to bardzo pozytywne
zjawisko, szczególnie ze względu na to, iż im wyższa wartość tego wskaźnika, tym
wyższy poziom gospodarczy.
95
Na podstawie badań BAEL określone zostały kierunki zmian struktury
zatrudnienia na wsi w latach 1998-2005. Stwierdzono, iż ilość osób pracujących
w rolnictwie
96
w okresie 1998-2002 była na zbliżonym poziomie (ok. 19,0%, na wsi –
ok. 46,0%), dopiero rok 2005 przyniósł spadek wartości procentowej wskaźnika do ok.
17,0%, a na obszarach wiejskich do ok. 41,0%. Osoby pracujące w rolnictwie na własny
rachunek
97
stanowiły ok. 91,5% ogółu pracujących w rolnictwie (na wsi ok. 93,5%),
natomiast ilość osób pracujących na rachunek własny poza rolnictwem wykazywała
trend stabilny i utrzymywała się na poziomie ok. 14,0% (na wsi ok. 11%). Na obszarach
wiejskich najliczniejszą grupę pracujących poza rolnictwem (wg NSP z
2002 r.)
stanowiły osoby zatrudnione w obszarze
98
„przetwórstwa przemysłowego”–29,0%,
„handlu i napraw”–ok. 17,0% oraz „budownictwa”–ok. 9,0%.
99
W 2009 r. stopa bezrobocia na obszarach wiejskich wyniosła 8,0%. Warto
odnotować znaczny spadek tego wskaźnika w porównaniu z 2003 r. (o 9,8 pkt proc.).
Stopa bezrobocia była wyższa w przypadku kobiet niż mężczyzn (9,1% wobec 7,2%).
W 2009 r. osiągnęła wartości od 13,2% w województwie zachodniopomorskim do 4,7%
w województwie podlaskim. Rozpiętość stopy bezrobocia między wartościami
skrajnymi zmniejszyła się ponad dwukrotnie w porównaniu z 2003 r. (8,5 pkt proc.
wobec 20,6 pkt proc.). Zdecydowanie najwyższa stopa bezrobocia na obszarach
wiejskich dotyczyła ludności w wieku 20-24 lata (20,1%). W pięcioletnich grupach
wiekowych z przedziału 30-65 lat wartości wskaźnika wynosiły od 3,7 do 6,5%. Stopa
bezrobocia wśród ludności związanej z rolnictwem była dla każdej grupy wiekowej
niższa niż wśród ludności bezrolnej. Najwyższa stopa bezrobocia wśród ludności
związanej z rolnictwem wynosiła 17,0% (20-24 lata). Bezrobocie wśród ludności
95
Tamże, Tabela II, s.106.
96
Dane obejmują rolnictwo, leśnictwo i łowiectwo.
97
Osoby prowadzące własną działalność gospodarczą i nie zatrudniające pracowników, pracodawców i
pomagających członków rodziny.
98
wg Polskiej Klasyfikacji Działalności.
99
Polska wieś po wejściu do Unii Europejskiej, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa,
Warszawa 2004, s. 71.
40
powyżej 30 roku życia było notowane na bardzo niskim poziomie (maksymalnie 3,3%
w przedziale 30-34 lata).
100
Spośród 833 tys. zarejestrowanych bezrobotnych na obszarach wiejskich w 2009
r. bez prawa do zasiłku pozostawało 670 tys. osób (80,4%). W miastach wskaźnik ten
osiągnął podobne wartości. Tak duży udział bezrobotnych bez prawa do zasiłku
świadczy o wieloletnim charakterze bezrobocia zarówno na wsi, jak i w miastach.
Najtrudniejszą sytuację pod tym względem odnotowano w województwach lubelskim
(88,3%) oraz podlaskim (88,2%).
101
Dynamika bezrobocia wiejskiego uwarunkowana była takimi czynnikami jak
wzrost gospodarczy, procesy restrukturyzacyjne w gospodarce, przemiany agrarne
w rolnictwie, czy podaż siły roboczej.
102
Na podstawie przeprowadzonego w 2002 r. NSP ustalono, iż na obszarach
wiejskich występowały najliczniej gospodarstwa domowe
103
składające się z dwóch
osób (20,2%) oraz częściej niż w miastach odnotowano udział gospodarstw
czteroosobowych i większych. Stanowiły one ok. 44,0% ogółu gospodarstw ( w tym ok.
12,0% było gospodarstw o 6- osobowym składzie i większym). Dominujący typ rodziny
wiejskiej to małżeństwo z dziećmi, stanowiące 61,0% wszystkich rodzin oraz
małżeństwa bez dzieci (małżeństwa starsze, po usamodzielnieniu się dzieci oraz młode
małżeństwa, nie posiadające jeszcze potomstwa), których było 21,0 %.
Większość gospodarstw domowych użytkowało działki rolne o niewielkiej
powierzchni, do 1 ha użytków rolnych (UR) – 28,0%, natomiast gospodarstwa rolne
o powierzchni 1-5 ha UR – 40,0%.
104
Przeciętna ilość osób przypadająca na jedno wiejskie gospodarstwo domowe
w 2002 r. (NSP) wynosiła 3,8 osoby w gospodarstwach domowych związanych
100
H. Dmochowska (red.), Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w
Olsztynie, Studia i analizy statystyczne, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa – Olsztyn 2011, s.
146.
101
Tamże, s. 147.
102
Polska wieś po wejściu do Unii Europejskiej, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa,
Warszawa 2004, s. 149-150.
103
Definiowane jako zespół osób mieszkających razem i wspólnie utrzymujących się.
104
Polska wieś po wejściu do Unii Europejskiej, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa,
Warszawa 2004, s. 137-139.
41
z rolnictwem oraz 2,8 osoby w bezrolnych gospodarstwach domowych (średnio 3,3
osoby na gospodarstwo). Dlatego też, odsetek ludności związanej z rolnictwem był
wyższy niż liczba gospodarstw domowych związanych z rolnictwem i wynosił na
obszarach wiejskich ok. 60% ogółu ludności w gospodarstwach domowych.
105
Standard i jakość życia mieszkańców obszarów wiejskich w bardzo wysokim
stopniu zależą od poziomu infrastruktury. Słabo rozwinięta infrastruktura techniczna na
wsi jest poważną barierą rozwoju obszarów wiejskich. Zasoby mieszkaniowe na 1000
ludności na wsi w 2009 r. wyniosły 291,7 mieszkań, to jednak były niższe od wskaźnika
miejskiego (384,9 mieszkania). Odnotowano wzrost wskaźnika przyrostu liczby
mieszkań w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (w 2009 r. do użytkowania oddano 3,3
mieszkania). Wskaźnikami, które pozwalają określić warunki mieszkaniowe w kraju są
także przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkań ogółem i przypadająca na jedną
osobę. Wskaźniki te korzystniej kształtowały się na wsi, niż w skali kraju. Powierzchnia
użytkowa mieszkania na wsi wyniosła w 2009 r. 140,3 m², ogółem zaś 99,6 m².
Wynikało to z dominującej na obszarach wiejskich zabudowy wolno stojącej.
106
W przekroju terytorialnym na obszarach wiejskich udział mieszkań
wyposażonych w podstawowe instalacje, takie jak wodociąg, ustęp spłukiwany,
centralne ogrzewanie, czy gaz z sieci wzrósł na przestrzeni lat 2000-2005. Blisko 90,0%
mieszkań na wsi posiadało wodociąg, ustępem spłukiwanym dysponowało 73,5%
mieszkań, centralne ogrzewanie było dostępne w 63,5% mieszkań, gaz z sieci
natomiast
w ok. 18,0% podmiotów.
107
Należy jednak zwrócić uwagę na dysproporcje między
stopniem zwodociągowania a stopniem skanalizowania. Gęstość sieci wodociągowej
i kanalizacyjnej na obszarach wiejskich (2009 r.) była niższa niż w Polsce ogółem,
odpowiednio 71,2 km/100 km² i 17,3 km/100 km² (w kraju odpowiednio 85,5 km/100
km² oraz 32,0 km/100 km²), to jednak odnotowano wzrost tych wskaźników od 2000 r.
Podobne relacje dotyczyły gęstości sieci gazowej, która wyniosła w 2009 r. 21,0
105
Tamże, s. 140.
106
H. Dmochowska (red.), Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w
Olsztynie, Studia i analizy statystyczne, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa – Olsztyn 2011,
Tabela I, s. 97.
107
Tamże, Wykres 4, s. 64.
42
km/100 km² ( ogółem 35,9 km/100 km²) i była większa o 3,1 km/100 km² od gęstości
sieci gazowej w 2000 r.
108
109
Od kilkunastu lat systematycznie zmniejsza się liczba bibliotek publicznych
i punktów bibliotecznych. Biblioteki publiczne finansowane przez samorządy
terytorialne były często likwidowane lub łączone z innymi instytucjami kultury
110
.
Jednocześnie obserwuje się od roku 1993 podobny poziom liczby zarejestrowanych
czytelników.
Z badań Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że liczba placówek
bibliotecznych w sieci bibliotek publicznych zmniejsza się (w porównaniu z rokiem
2003, z 5799 placówek na obszarach wiejskich do 5504 w 2009r.). W dalszym ciągu
likwidowane były też punkty biblioteczne. Liczba ich zmniejszyła się w 2009 r. o 350,
tj. o 27,1% w stosunku do 2003 r. Większość punktów bibliotecznych (64,2%)
znajdowało się na wsi, były one najczęściej prowadzone społecznie. Działały w oparciu
o księgozbiór bibliotek macierzystych oraz były organizowane na potrzeby czytelnicze
środowiska w rejonach, gdzie jest trudny dostęp potencjalnego czytelnika do biblioteki
lub jej filii. W układzie terytorialnym sieć punktów bibliotecznych była bardzo
zróżnicowana pod względem ilościowym, m.in. w zależności od wielkości
województwa, liczby istniejących bibliotek i ich filii, natężenia czytelnictwa, liczby
ludności czy atrakcyjności turystycznej regionu. Wraz ze zmniejszeniem się
zbiorowości czytelników bibliotek publicznych, zmniejszyła się również liczba
wypożyczeń zbiorów na zewnątrz w przeliczeniu na 1 czytelnika (o 1,1 wolumin
w stosunku do 2003 r.). Liczba czytelników i liczba wypożyczeń zmniejszyła się
zarówno w mieście, jak i na wsi. W porównaniu z rokiem 2003, liczba czytelników na
wsi na 1000 ludności spadła o 21 (tj. o 15,8%). Warto tu wspomnieć o wzrastających
możliwościach korzystania z różnorodnych wydawnictw i wiedzy oferowanej drogą
elektroniczną – w bibliotekach internetowych oraz zamieszczonych w sieci licznych
encyklopediach, leksykonach i opracowaniach. Liczba korzystających z bibliotek
publicznych to blisko 1/5 populacji. Czytelnicy sięgają nie tylko po książki
108
Tamże, Wykres 5, s. 66.
109
H. Dmochowska (red.), Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w
Olsztynie, Studia i analizy statystyczne, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa – Olsztyn
2011,Tabela I, s.96-97.
110
W 2001 r. wprowadzono zmianę w ustawie o bibliotekach, która nie pozwala łączyć bibliotek
publicznych z innymi instytucjami – Dz. U. z 2001 r., Nr 129, poz. 1440.
43
i czasopisma, lecz w coraz większym stopniu korzystają z osiągnięć postępu
technicznego. Coraz powszechniej dokonują wypożyczeń kaset audio i wideo, płyt
DVD oraz korzystają – tam, gdzie jest to możliwe – z techniki komputerowej.
111
112
Domy i ośrodki kultury oraz kluby i świetlice, rozumiane jako instytucje kultury,
na obszarach wiejskich w 2009 r. odnotowały wzrost placówek o 180 podmiotów,
w stosunku do 2003 r. (2195 podmiotów).
W 2009 r. mieszkańcy wsi korzystali z oferty
ponad 2 tys. kursów zorganizowanych przez domy i ośrodki kultury, w tym prawie 60%
zajęć dotyczyło nauki gry na instrumentach, tańca i obsługi komputerów. Wśród 29,0
tys. absolwentów kursów w omawianym roku, 17,0 tys. stanowiły dzieci i młodzież.
W ośrodkach kultury działało 5,6 tys. zespołów artystycznych. Spośród nich największą
popularnością cieszyły się: zespoły folklorystyczne, taneczne, muzyczno-
instrumentalne, wokalne i chóry oraz teatralne, w których swoje zainteresowania
rozwijało 85,8 tys. dzieci, młodzieży i dorosłych.
113
W 2009 r. odnotowano w Polsce 16,3 tys. zakładów opieki zdrowotnej
(przychodni, ośrodków zdrowia i poradni). Na terenach wiejskich zlokalizowana była
co czwarta taka placówka, a ich liczba w czasie sześciu lat zwiększyła się o 35,3%
i o 8,6% od 2008 r. W 2009 r. na wsi zarejestrowanych było trzykrotnie mniej praktyk
lekarskich i stomatologicznych niż w miastach. Na jednego mieszkańca wsi
w omawianym roku przypadało 3,2 porad lekarskich (wobec 10,5 w mieście), których
udzielono łącznie 48,0 tys. i było to podobnie jak w 2003 r. pięciokrotnie mniej niż
w miastach. W kraju w 2009 r. funkcjonowało 10,8 tys. aptek i 1,2 tys. punktów
aptecznych. Na wsi zlokalizowanych było 16,6% ogólnej liczby aptek oraz 98,1%
punktów aptecznych. Na jedną aptekę i punkt apteczny przypadało 5,1 tys.
mieszkańców wsi, a w miastach 2,6 tys. Od 2003 r. zwiększyła się liczba aptek
i punktów aptecznych na wsi (o 694), w związku z czym na jeden taki obiekt w 2009 r.
przypadało mniej mieszkańców niż przed sześciu laty.
114
Społeczności wiejskie cały czas podlegają procesowi zmian w sferze
dywersyfikacji źródeł utrzymania, stylów życia i obyczajów oraz urbanizacji, czy
111
www.stat.gov.pl, [dostęp: 23.04.2012].
112
H. Dmochowska (red.), Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w
Olsztynie, Studia i analizy statystyczne, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa – Olsztyn 2011,
Tabela II, s.114-115.
113
Tamże, s. 183.
114
Tamże, s. 183-184.
44
industrializacji. Ważnym źródłem rozwoju obszarów wiejskich staje się kapitał
społeczny, czyli więzi zaufania, lojalności i solidarności budujące samorządność
i samoorganizowanie się oraz kapitał ludzki, odnoszący się do wiedzy, umiejętności,
doświadczenia czy predyspozycji jednostek. Kapitały te tworzą podstawę społeczeństwa
obywatelskiego, poprzez używanie i wykorzystywanie właściwie i efektywnie zasobów
społecznych.
2.2. Wymiar instytucjonalno-polityczny
Elementem przemian polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich są instytucje
i organizacje, które pełnią istotną rolę i ważne funkcje jako instrumenty polityki
rolnej.
115
Udział instytucji w przemianach rynkowych w polskim rolnictwie w Polsce
Ludowej, III Rzeczypospolitej i okresie transformacji systemowej, zdaniem
J. Siekierskiego, miał charakter regresywny w latach 1950-1955 oraz stagnacyjny
w okresie długotrwałej dekoniunktury w rolnictwie w latach 90-tych. Nie doszło do
przełomu w rekonstrukcji sektora rolno-żywnościowego, nie rozwiązano żadnego ze
strategicznych problemów rolnictwa i obszarów wiejskich, pozostała trudna sytuacja
materialna ludności rolniczej i wiejskiej w wyniku niskiej konkurencyjności rolnictwa
w urynkowionej gospodarce.
116
Dlatego też, członkostwo Polski w strukturach Unii Europejskiej stworzyło
perspektywy dla korzystnych przemian agrarnych. Pozwoliło z jednej strony, na
uzyskanie swobodnego dostępu do jednolitego rynku wspólnotowego, z drugiej zaś,
nasz kraj poddany został zasadom konkurencji wspólnym dla całej Unii.
Gospodarstwa rolne mają możliwość skorzystania z wielu form wsparcia
unijnego. Jednak w celu zapewnienia właściwego poziomu efektywności tej pomocy
należało w Polsce zbudować stosowne podstawy instytucjonalne dla realizacji Wspólnej
115
Polityka rolna definiowana jest jako „system oddziaływania państwa na rozwój wsi i rolnictwa”- B.
Kożuch, Polityka rolna, Wydawnictwo Uniwersytetu Białostockiego, Białystok 1997, s. 11, „umiejetność
podejmowania racjonalnych decyzji w sprawie rozwoju wsi i rolnictwa – A. Woś, Podstawy nauki o
polityce rolnej, PWRiL, Warszawa 1987, s. 7.
116
J. Siekierski, Wpływ instytucji na przemiany agrarne w Polsce, [w:] Kwestia Agrarna w Polsce i na
świecie, Prace Naukowe Nr 36, Wydział Ekonomiczno-Rolniczy, SGGW w Warszawie, Warszawa 2005,
s. 526.
45
Polityki Rolnej. Wspólna organizacja rynków oraz płatności bezpośrednie to
najważniejsze instrumenty WPR, mające wpływ na kształtowanie sytuacji dochodowej
rolników.
Dodatkowo polskie gospodarstwa rolne i społeczności wiejskie mogą
uczestniczyć w działaniach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Sektorowego
Programu Operacyjnego (do końca 2006 r. dodatkowo realizowane były działania
w ramach SAPARD-u).
117
Obecność środków unijnych w sferze modernizacji i rozwoju rolnictwa oraz
obszarów wiejskich wpłynęły na powstanie stosownego systemu wdrażania,
zarządzania i kontroli wydatkowania funduszy unijnych, które zaliczone zostały do
środków publicznych.
118
Wieloletnie programy pomocy unijnej charakteryzują się
skomplikowanym systemem finansowo-administracyjnym, dlatego też, by sprostać tym
operacjom należało stworzyć nową obudowę instytucjonalną. W zakresie rolnictwa
i wsi odpowiedzialność za zarządzanie programami i funduszami unijnymi powierzono
Ministerstwu Rolnictwa i Rozwoju Wsi, które odpowiada za realizowanie celów
polityki wspólnotowej i rozwoju obszarów wiejskich. Z kolei Agencji Restrukturyzacji
i Modernizacji Rolnictwa powierzono funkcje wdrożeniowe Sektorowych Programów
Operacyjnych (Rolnego oraz Restrukturyzacji i przetwórstwa ryb) oraz Planu Rozwoju
Obszarów Wiejskich (tzw. PROW, odpowiedzialny za realizację celów, priorytetów
i zasad, opartych na zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich oraz poprawie
konkurencyjności gospodarki rolno-żywnościowej
119
), a także rolę akredytowanej
agencji płatniczej, realizującej płatności, związane z wdrażaniem głównych
instrumentów WPR. Za interwencję rynkową oraz wsparcie rynków rolnych i eksportu
odpowiada Agencja Rynku Rolnego.
120
Udział polskich rolników w przepływach systemu WPR miał wpływ na zmianę
stosunków między rolnikami a instytucjami doradczymi i finansowymi. Korzystanie
z unijnych programów pomocowych w wielu przypadkach wymaga posiadania znacznej
117
Polska Wieś 2006, Raport o stanie wsi, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa
2006, s. 16.
118
Ustawa o finansach publicznych z dnia 30 czerwca 2005 r., (Dz.U. Nr 249, poz. 2104, art. 5, ust. 1,
pkt. 2).
119
www.minrol.gov.pl [dostęp: 23.04.2012].
120
Polska Wieś 2006, Raport o stanie wsi, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa
2006, s. 28.
46
wiedzy technicznej, prawniczej, ekonomicznej czy produkcyjnej. Dlatego też, należało
zwrócić szczególną uwagę na system doradztwa
121
w tych zakresach, tj. umiejętności
budowania biznesplanu, znajomości kodeksu dobrej praktyki rolniczej, standardów
ekologicznych prowadzonych inwestycji czy produkcji oraz dobrostanu zwierząt.
By rolnicy mogli korzystać z płatności bezpośrednich oraz innych form wsparcia
unijnego, a także kredytów pomostowych i uzupełniających musieli posiadać konta
bankowe. Najważniejszym pośrednikiem finansowym dla rolników i mieszkańców wsi
były banki spółdzielcze. Było to wynikiem ich lokalizacji na obszarach wiejskich oraz
dostępności (3500 placówek). Bliskość jednostek banków spółdzielczych oraz ich
powiązanie z lokalną gospodarką predestynowało banki jako partnerów w absorpcji
funduszy unijnych. W Polsce działa obecnie 590 banków spółdzielczych, jeden
niezrzeszony (Krakowski Bank Spółdzielczy), pozostałe (589 banków) zrzeszone
w trzech grupach (Bank Polskiej Spółdzielczości – ok. 60,0% ogólnej liczby banków
spółdzielczych, Spółdzielcza Grupa Bankowa i Gospodarczy Bank Wielkopolski – ok.
26,0% banków oraz Mazowiecki Bank Regionalny – ok. 14,0% ogółu).
122
Banki
spółdzielcze oprócz udziału w finansowej realizacji instrumentów WPR dodatkowo
postawiły sobie cel, jakim było stworzenie struktur wsparcia, które pomagają rolnikom i
innym mieszkańcom wsi uzyskać informację i poradę w zakresie możliwości
skorzystania z różnych instrumentów i funduszy unijnych.
Pomoc unijna zachęca rolników i społeczności wiejskie do współdziałania
i budowania nowych obszarów aktywności obywatelskiej, współpracy, samorządności
i zaufania do bliższych i dalszych podmiotów, osób oraz instytucji. Poparcie rolników
i mieszkańców wsi dla członkostwa Polski w strukturach Unii Europejskiej w 2005 r.
wynosiło 72,0% wśród badanych w tej grupie i było o blisko 50,0% wyższe niż w 1999
r. (wynosiło wówczas 23,0%).
123
Otwarcie się społeczności wiejskich na nowe idee i możliwości oraz chęć
skorzystania z propozycji, które przyniosła gospodarka rynkowa i integracja europejska
121
System doradztwa rolniczego w Polsce opiera się na dualnej strukturze, opartej na Centrum Doradztwa
Rolniczego w Brwinowie (podległe MRiRW) z trzema oddziałami (Kraków, Poznań, Radom) oraz 16
wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego, których terytorialny zasięg działania obejmuje obszar
województwa właściwego ze względu na siedzibę tego ośrodka (Dz.U. z 2004 r. Nr 251, poz. 2507).
122
Polska Wieś 2006, Raport o stanie wsi, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa
2006, s. 29.
123
Dane uzyskane na podstawie badania Instytutu Spraw Publicznych (1999 r.) oraz CBOS (2005 r.).
47
umożliwiły wdrażanie na obszarach wiejskich programów wspierania rozwoju
obszarów wiejskich, a także tworzenie kapitału społecznego przy mobilizacji
i współudziale lokalnych zasobów. Prawdopodobnie największe znaczenie w tej
dziedzinie odegra program LEADER, który był realizowany w Polsce w wymiarze
pilotażowym w okresie 2004-2006, a w latach 2007-2013 jego realizacja odbywa się
w wielokrotnie większej skali. Warto też zwrócić uwagę na możliwości, które niesie
program unijny, rozwijający współdziałanie społeczności wiejskich, jakim jest
„Odnowa wsi i ochrona dziedzictwa kulturowego”, szczególnie w zakresie poprawy
społeczno-ekonomicznej żywotności jednostek lokalnych i działania na rzecz
zahamowania procesu degradacji substancji architektoniczno-kulturowej wsi.
124
Innym programem unijnym, który rozwija obszar współpracy rolniczej jest
program pomocy unijnej dla grup producentów rolnych, szczególnie istotny
w warunkach polskich, gdzie gospodarstwa rolne są w większości małe,
a współdziałanie między rolnikami słabo rozwinięte.
125
Wśród lokalnych instytucji
126
wspierających wykorzystanie funduszy unijnych na
obszarach wiejskich należy uwzględnić również organizacje pozarządowe, których stan
ilościowy w bazie danych Agro-info zarejestrowano na poziomie 31 fundacji, 32
stowarzyszeń, 21 Ośrodków Doradztwa Rolniczego oraz 18 Izb Rolniczych
124
Polska Wieś 2006, Raport o stanie wsi, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa
2006, s. 18.
125
W listopadzie 2005 roku Krajowa Rada Spółdzielcza podjęła się realizacji projektu „Promocja
Tworzenia Grup Producentów Rolnych”. Krajowa Rada Spółdzielcza uznała, że dla osiągnięcia sukcesu w
organizowaniu się w Polsce grup producentów rolnych, konieczne jest rzetelne opracowanie i skuteczne
przeprowadzenie akcji promocyjnej. Projekt ruszył w listopadzie 2005 r., a zakończy się w czerwcu 2007
roku. KRS przejęła na siebie obsługę organizacyjną i finansową. Jej partnerami zpostały związki rewizyjne
kółek rolniczych, izby rolnicze, związki branżowe, doradztwo rolnicze, Krajowy Związek Grup
Producentów Rolnych, samorządy różnych szczebli oraz organizacje działające w terenie;
www.cdr.gov.pl [dostęp: 23.04.2012].
126
Jednym z zadań Biura Programów Wiejskich jest zbieranie i udostępnianie informacji o wszelkiego
typu działaniach - przede wszystkim informacyjnych - pomagających rolnikom i mieszkańcom
wsi dostosowanie się do funkcjonowania w warunkach członkostwa Polski w Unii
Europejskiej. Informacje są zbierane i udostępniane za pośrednictwem tworzonej od 2002 roku (w
ramach działań Programu Agro-Info) Bazy danych, która zawiera obecnie informacje o ponad 1350
organizacji i ponad 4000 projektów. Opisy w bazie danych składają się z przedstawienia organizacji oraz
opisów poszczególnych rodzajów prowadzonej działalności (projektów); www.agro-info.org.pl [dostęp:
23.04.2012].
48
i Gospodarczych.
127
Pola aktywności instytucji działających na rzecz wsi
koncentrowały się przede wszystkim na szkoleniach, doradztwie oraz publikacjach.
Warto nadmienić, iż ODR oddziaływają na rolników i ich rodziny w wymiarze
organizacyjnym, edukacyjnym oraz informacyjnym, w celu rozwiązywania ich
problemów ekonomiczno – społecznych.
128
Cele doradztwa rolniczego na szczeblu
krajowym wynikają z obowiązku realizacji makroekonomicznej polityki rolnej, na
szczeblu regionalnym wynikają z uwarunkowań regionalnych, natomiast na szczeblu
lokalnym związane są z uwarunkowaniami lokalnymi. Na poszczególnych szczeblach
prowadzona jest realizacja następujących funkcji:
129
edukacyjnej, poprzez realizowanie różnorodnych edukacyjnych programów
doradczych w formie doradztwa indywidualnego i grupowego, spotkań wiejskich,
kursów, szkoleń, seminariów, wykładów, wyjazdów studyjnych czy dystrybucji
wydawnictw fachowych,
wdrożeniowo – upowszechnieniowej, poprzez promowanie i zachęcanie do
stosowania nowych rozwiązań technicznych, technologicznych, organizacyjnych
i ekonomicznych,
informacyjnej, realizowanej poprzez zbieranie, przetwarzanie i dystrybucję wśród
rolników informacji, w tym przede wszystkim rynkowej, dostępnej w formie
wkładek do prasy lokalnej, biuletynów, ulotek, audycji radiowych i telewizyjnych.
Należy podkreślić, iż postrzeganie obszarów wiejskich w wymiarze
wielofunkcyjnym wskazuje doradztwu rolniczemu nowe obszary działań, w zakresie
poszukiwania dodatkowych lub alternatywnych źródeł dochodu rodzin rolniczych,
rozwoju pozarolniczej przedsiębiorczości na terenach wiejskich, ochrony środowiska
naturalnego oraz rozwiązywania problemów socjalno – bytowych. Tym samym
prowadzi to do przekształceń w sferze doradztwa rolniczego do zakresu doradztwa
wiejskiego.
130
127
Stan z dnia 23 kwietnia 2012 r.
128
A.P. Wiatrak, Instytucje doradztwa rolniczego a rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich, [w:]
Kierunki rozwoju obszaru rolniczego w Polsce na tle tendencji światowych, M. Dygas, J. Kania, A.P.
Wiatrak (red.), Wydawnictwo IRWiR, Warszawa 2001, s. 157 – autor przypisuje Ośrodkom Doradztwa
Rolniczego istotną rolę w budowaniu działań przedsiębiorczych na terenach wiejskich.
129
E. Gurgul (red.), Kompendium wiedzy o agrobiznesie, Wyd. Wydziału Zarządzania Politechniki
Częstochowskiej, Częstochowa 2004, s. 81-82.
130
I. Sikorska-Wolak, Doradztwo rolnicze w stymulowaniu rozwoju agroturystyki, [w:] Kwestia agrarna
w Polsce i na świecie, Prace Naukowe Nr 36 Wydział Ekonomiczno-Rolniczy, SGGW w Warszawie,
Warszawa 2005, s. 791.
49
Działania w wymiarze instytucjonalno-politycznym stworzyły zatem płaszczyznę
rozwoju, dzięki której rolnicy i cała społeczność wiejska dostali możliwość uczenia się
wykorzystywania nowoczesnych instytucji finansowych i doradczych oraz udziału w
procesach ekonomicznych i produkcyjnych, przy świadomym poszanowaniu
środowiska przyrodniczego.
2.3. Wymiar ekonomiczny
W efekcie funkcjonowania wymiaru społecznego oraz instytucjonalno-
politycznego obszary wiejskie doświadczają przełomu w skali i sposobie finansowania
rozwoju infrastruktury (społecznej i technicznej), rozwoju kapitału ludzkiego
i zachowania dziedzictwa kulturowego. Instrumenty WPR wpływają na przyspieszenie
modernizacji gospodarstw rolnych, przemiany agrarne oraz strukturę zawodową
ludności wsi poprzez dotacje obszarowe, dopłaty z tytułu gospodarowania w trudnych
warunkach, wsparcie produkcji niektórych produktów, ochronę polskiego rynku rolnego
(np. interwencja rynkowa), a także bezpośrednie dofinansowanie inwestycji zarówno
w gospodarstwach rolnych i tych związanych z aktywnością pozarolniczą.
131
Rolnictwo jest znaczącym sektorem gospodarki narodowej, a jego rola po
procesie integracyjnym z Unią Europejską uległa wzmocnieniu. Obserwuje się wzrost
udziału rolnictwa w nakładach inwestycyjnych oraz wyhamowanie spadku udziału
rolnictwa w tworzeniu produktu globalnego i PKB, co jest efektem poprawy warunków
ekonomicznych dla sektora rolnego i dobrych wyników produkcyjnych.
Wyniki PSR 2010 wskazują na znaczne zmiany zachodzące w strukturze
użytkowania gruntów, zarówno według kierunków użytkowania, jak i według
użytkowników. Zmniejszyła się powierzchnia gruntów należących do gospodarstw
131
Polska Wieś 2006, Raport o stanie wsi, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa
2006,
s. 22.
50
rolnych. Powierzchnia gospodarstw rolnych w 2010 r. wyniosła 18,3 mln ha
i w porównaniu z danymi z 2002 r. była mniejsza o ok. 1 mln ha, tj. o 5,5%.
132
W 2010 r. struktura użytkowania ziemi w gospodarstwach rolnych różniła się
dość znacznie od spisanej w 2002 r.: udział powierzchni użytków rolnych
w powierzchni ogólnej zmniejszył się o 2,3 pkt. procentowego, natomiast zwiększył się
udział lasów o 1,3 pkt. procentowego oraz pozostałych gruntów o 1,1 pkt.
procentowego. Wzrost powierzchni lasów i gruntów leśnych nastąpił w wyniku zalesień
związanych z realizacją Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 –
działanie „Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesiania gruntów innych niż rolne”.
133
Areał użytków rolnych w gospodarstwach rolnych w 2010 r. wyniósł 15,5 mln ha
i w porównaniu z 2002 r. zmniejszył się o 1,4 mln ha, tj. o 8,1%. Udział powierzchni
użytków rolnych pozostających w użytkowaniu gospodarstw indywidualnych
w porównaniu do ogólnej powierzchni użytków rolnych w gospodarstwach rolnych
w 2010 r. wyniósł 88,1%, natomiast gospodarstwa indywidualne posiadające
powierzchnię użytków rolnych powyżej 1 ha stanowiły 86,6% w ogólnej powierzchni
użytków rolnych.
134
Według wyników Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 r., liczba gospodarstw
rolnych ogółem wynosiła 2278 tys. Spośród 1563 tys. gospodarstw rolnych
o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych (UR) – 1559 tys. stanowiły gospodarstwa
indywidualne. W porównaniu z wynikami PSR 2002, w 2010 r., liczba gospodarstw
rolnych ogółem zmniejszyła się o 656 tys., tj. o 22,4%, w tym gospodarstw
o powierzchni użytków rolnych powyżej 1 ha – o 393 tys. ( o 20,1%).
135
Największą dynamikę spadku w odniesieniu do 2002 r. odnotowano wśród
gospodarstw najmniejszych w grupie obszarowej do 1 ha i 1-5 ha UR, gdzie liczba
gospodarstw zmniejszyła się odpowiednio o 26,8% oraz o 24,8%. Zmniejszyła się także
liczba gospodarstw o powierzchni 5-20 ha UR (o 17%). Liczba jednostek o powierzchni
20-50 ha utrzymała się na zbliżonym poziomie (z tendencją do niewielkiego wzrostu
o 0,8%). Znacząco wzrosła natomiast liczba gospodarstw największych, o powierzchni
50 ha i więcej UR – o 34,4%. W omawianym okresie poprawie uległa struktura
132
Raport z wyników Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2011, s. 31.
133
Tamże, s.31.
134
Tamże, s.31.
135
Tamże, s.27.
51
gospodarstw rolnych. Udział gospodarstw najmniejszych w ogólnej liczbie gospodarstw
rolnych, zmniejszył się w przypadku grupy obszarowej do 1 ha – z 33,3% w 2002 r. do
31,4% w 2010 r., a w odniesieniu do gospodarstw o powierzchni 1-5 ha – odpowiednio
z 39,1% do 37,9%. W porównaniu z poprzednim spisem, zwiększył się udział
gospodarstw największych, choć nadal pozostaje on niewielki. Odsetek gospodarstw
o powierzchni użytków rolnych 20 ha i więcej zwiększył się z 4,0% w 2002 r. do 5,4%
w 2010 r., w tym gospodarstw o powierzchni 50 ha i więcej, odpowiednio z 0,7% do
1,2%.
136
W ponad połowie (54,1%) ogółu gospodarstw z działalnością rolniczą
prowadzona była zarówno produkcja roślinna, jak i zwierzęca, w 44,7% – tylko
produkcja roślinna, a w 1,2% – wyłącznie produkcja zwierzęca. Gospodarstwa
o powierzchni powyżej 1 ha UR najczęściej prowadziły produkcję roślinną i zwierzęcą
łącznie (61,0% ogółu gospodarstw z działalnością rolniczą o powierzchni powyżej 1 ha
UR) oraz produkcję wyłącznie roślinną (38,7%). Pomimo posiadanej powierzchni
użytków rolnych, 0,4% omawianych jednostek prowadziło wyłącznie produkcję
zwierzęcą (ok. 90% z nich posiadało powierzchnię od 1 do 10 ha UR).
137
W 2010 r. średnia wielkość gospodarstwa rolnego wyniosła 6,82 ha użytków
rolnych (co oznacza jej zwiększenie o 18,4% w stosunku do 2002 r.), w tym
gospodarstwa o powierzchni powyżej 1 ha UR – 9,79 ha (wzrost o 16%). Średnia
powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwie prowadzącym działalność rolniczą
wzrosła w ciągu 8 lat z 6,98 ha do 7,92 ha, tj. o 13,5%, w tym w gospodarstwie
o powierzchni powyżej 1 ha UR z 9,23 ha do 9,96 ha, tj. o 7,9%. Największe
gospodarstwa prowadziły zarówno produkcję roślinną jak i zwierzęcą. Ich średnia
powierzchnia wynosiła 9,73 ha użytków rolnych. W gospodarstwach rolnych
prowadzących wyłącznie produkcję roślinną oraz prowadzących wyłącznie produkcję
zwierzęcą średnia powierzchnia użytków rolnych wynosiła odpowiednio 5,89 i 1,53 ha.
W 2010 r. najwięcej gospodarstw rolnych odnotowano w województwach: małopolskim
(12,4% ogółu gospodarstw w kraju), mazowieckim (12,2%), podkarpackim (11,5%)
i lubelskim (11,3%), a najmniej w województwach: lubuskim (1,9%), opolskim (2,0%)
zachodniopomorskim (2,1%) oraz pomorskim (2,7%). Największe gospodarstwa rolne
znajdowały się na północy kraju, gdzie średnia wielkość użytków rolnych
136
Tamże, s.27-28.
137
Tamże, s. 28.
52
w gospodarstwie rolnym ogółem oraz w gospodarstwie prowadzącym działalność
rolniczą wynosiła odpowiednio: w zachodniopomorskim – 19,50 ha i 23,36 ha,
warmińsko-mazurskim – 15,97 ha i 18,94 ha oraz w pomorskim – 14,91 ha i 15,87 ha.
Najmniejsze gospodarstwa rolne odnotowano w pasie województw południowych,
gdzie omawiane średnie powierzchnie wynosiły odpowiednio: w małopolskim – 2,31 ha
i 2,80 ha, podkarpackim – 2,63 ha i 2,88 ha oraz śląskim – 2,94 ha i 4,23 ha użytków
rolnych.
138
Dochody gospodarstw domowych ludności wiejskiej można podzielić na trzy
kategorie
139
: dochody osiągane z pracy w gospodarstwie rolnym, dochody z pracy poza
gospodarstwem rolnym oraz dochody niezarobkowe (świadczenia socjalne, darowizny).
Przeciętne gospodarstwo domowe w kraju w 2009 r. składało się z 2,8 osób.
Najliczniejsze były gospodarstwa domowe rolników (4,3 osoby), następnie
gospodarstwa pracowników na stanowiskach robotniczych (3,7). Najmniej liczne były
gospodarstwa domowe emerytów i rencistów (1,9). Mimo, iż na obszarach wiejskich
zamieszkiwało 39% Polaków, to tworzyli oni tylko 1/3 gospodarstw domowych
w kraju. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny w gospodarstwie domowym
w 2009 r. wynosił 3153 zł. Najwyższy był w gospodarstwach pracujących na własny
rachunek (4718 zł), gospodarstwach pracowników na stanowiskach nierobotniczych
(4468 zł) oraz w gospodarstwach rolników (3809 zł). Zdecydowanie najniższym
dochodem dysponowały gospodarstwa emerytów i rencistów (2104 zł).
140
Zaobserwowano dużą dysproporcję w relacjach miasto-wieś w dochodzie
rozporządzalnym na 1 osobę w gospodarstwach domowych. Na obszarach wiejskich
wynosił on 889 zł, minimalnie więcej niż w gospodarstwach rolniczych, zaś w miastach
– 1255 zł (o 41,1% więcej niż na wsi). Warto zauważyć, że przeciętne miesięczne
wydatki w gospodarstwach domowych rolników są o 7,6% wyższe od dochodu
rozporządzalnego, co świadczy o finansowaniu części wydatków z innych źródeł.
Głównymi składnikami dochodu rozporządzalnego gospodarstw domowych na
obszarach wiejskich były dochody z pracy najemnej (46,8%, w miastach – 56,1%), ze
138
Tamże, s. 29.
139
wg definicji GUS.
140
H. Dmochowska (red.), Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny
w Olsztynie, Studia i analizy statystyczne, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa – Olsztyn
2011, s. 149.
53
świadczeń z ubezpieczeń społecznych (25,8%, w miastach – 25,6%) oraz emerytury
(18,7%, w miastach – 20,6%). Dochód z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie
stanowił 11,9%.
141
W 2009 r. na 1 osobę w gospodarstwie domowym rolników przypadało 884 zł.
W porównaniu z 2006 r. kwota ta wzrosła o 28,2%. Wzrost ten w największym stopniu
dotyczył dochodów z pracy najemnej (o 56,4%) oraz pracy na własny rachunek
(o 35,4%).
Głównymi
składnikami
dochodu
rozporządzalnego
ogółem
w gospodarstwach domowych rolników były: dochód z gospodarstwa indywidualnego
w rolnictwie (68,0%), dochód ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych (13,0%), w tym
emerytury i renty z tytułu niezdolności do pracy (11,3% dochodu ogółem), dochód
z pracy najemnej (11,8%) oraz dochód ze świadczeń pomocy społecznej (3,3%).
142
Powody podejmowania działalności pozarolniczej związane były z koniecznością
uzyskania dodatkowego dochodu, ustabilizowaniem przychodów w rolnictwie oraz
zmniejszeniem wahań dochodów z rolnictwa. Z kolei do barier ograniczających rozwój
działalności pozarolniczej zaliczono niektóre uwarunkowania makroekonomiczne
(m.in. niski popyt na określone dobra lub usługi czy polityka podatkowa), niższy
poziom wykształcenia mieszkańców wsi, rozproszona sieć osadnicza oraz niski poziom
infrastruktury społecznej i instytucjonalnej.
Według danych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) i Kasy Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego (KRUS), w 2009 r. w Polsce było 9,3 mln emerytów
i rencistów. Rolnicy indywidualni stanowili 15% tej liczby (1,4 mln). Spośród nich
66,3% pobierało świadczenia rolnicze, 32,9% – świadczenia z tytułu przekazania
gospodarstwa rolnego, natomiast pozostałe 0,8% – świadczenia niezwiązane
z przekazaniem gospodarstwa rolnego. W porównaniu z 2003 r., liczba rolników
indywidualnych pobierających emerytury i renty spadła o 18,7% przy jednoczesnym
wzroście o 1,4% liczby emerytów i rencistów ogółem. Odnotowano wzrost udziału osób
pobierających świadczenia rolnicze (z 55,0% do 66,3%) oraz spadek udziału rolników
pobierających świadczenia z tytułu przekazania gospodarstwa rolnego (z 43,8% do
32,9%).
143
141
Tamże, s.149.
142
Tamże, s.149.
143
Tamże, s.149.
54
W 2009 r. na obszarach wiejskich na towary i usługi konsumpcyjne, na 1 osobę
w gospodarstwie domowym, przeciętnie miesięcznie wydawano 775 zł (w miastach –
1070 zł). W gospodarstwie domowym rolników kwota ta wyniosła 685 zł.
W gospodarstwach domowych na wsi większy był udział wydatków przeznaczanych na
żywność i napoje bezalkoholowe (29,4% wobec 23,1% w miastach) oraz odzież
i obuwie (5,0% wobec 2,7%), natomiast zauważalnie mniejszą część dochodów
przeznaczano na restauracje i hotele (1,2% wobec 2,6%), edukację (0,9% wobec 1,3%),
rekreację i kulturę (6,3% wobec 8,7%). Analiza wydatków gospodarstw domowych
rolników wskazuje na przeznaczanie większych sum na produkty podstawowe, tj.
pieczywo, mąkę, mięso surowe, mleko, jaja, ziemniaki, cukier, a mniejszych sum na
towary „luksusowe”, jak wyroby ciastkarskie, jogurty i napoje mleczne, sery, owoce
południowe, wyroby cukiernicze, wody mineralne i źródlane, soki owocowe, piwo.
Widać wyraźną tendencję do ograniczania zakupów produktów przetworzonych
(gotowych do spożycia).
144
Rozwój obszarów wiejskich będzie zależał od dostępu do taniego kapitału.
Dlatego też bardzo istotną kwestią jest podjęcie działań w zakresie tworzenia nowych
źródeł dochodu w gospodarstwach rolnych poprzez umożliwienie im odchodzenia od
działalności rolniczej oraz różnicowanie działalności gospodarczej na obszarach
wiejskich w ramach unijnej polityki rolnej. Funkcje pozarolnicze mogą być opisywane
i realizowane w ramach wielofunkcyjności (rozumianej jako różnicowanie działalności
rolniczych i pozarolniczych gospodarstw, spełniających różne funkcje społeczne),
dywersyfikacji (oznaczającej poszerzanie zakresu produkcji w celu zwiększenia jej
potencjału lub zmniejszenia ryzyka) i pluri-activity (postrzeganej w sferze
wprowadzania dodatkowych aktywności nierolniczych i tworzenia tym samym
pozarolniczych źródeł dochodu dla gospodarstwa).
145
144
Tamże, s. 150.
145
Polska Wieś 2006, Raport o stanie wsi, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa
2006,
s. 76.
55
2.4. Wymiar przyrodniczy
Obecność Polski w strukturach Unii Europejskiej przyczynia się do poprawy
stanu środowiska na terenie obszarów wiejskich, upowszechnienia dobrych praktyk
rolniczych oraz wrażliwości mieszkańców wsi na problemy ekologiczne, a także
ukierunkowuje rozwój rolnictwa na technologie sprzyjające zachowaniu walorów
przyrodniczych.
Analizując warunki przyrodniczo-glebowe w Polsce należy zauważyć ich niższą
jakość w stosunku do przeciętnych warunków glebowych w Europie. Gleby posiadają
niższą zdolność retencyjną, co ma niekorzystny wpływ na stosunki wodne w okresie
wegetacyjnym, który jest krótszy w kraju w porównaniu z innymi państwami
europejskimi. Mniej korzystne warunki do produkcji rolnej wpływają na osiąganie
niższych plonów niż w krajach zachodnich Unii Europejskiej. Dlatego też w Polsce
wyróżniono trzy kategorie obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania, tzw.
ONW, do których zaliczono obszary górskie (gminy, w których więcej niż połowa
użytków rolnych znajduje się na wysokości powyżej 500 m n.p.m.), obszary nizinne
(tereny, gdzie występują ograniczenia produktywności rolnictwa związane z niską
jakością gleb, niekorzystnymi warunkami klimatycznymi, niekorzystnymi warunkami
wodnymi, niesprzyjającą rzeźbą terenu, niskim wskaźnikiem zaludnienia i znacznym
udziałem ludności związanej z rolnictwem) oraz obszary ze specyficznymi naturalnymi
utrudnieniami (obejmują gminy i obręby geodezyjne rejonów podgórskich gdzie, co
najmniej 50% całkowitej powierzchni znajduje się powyżej 350 m n.p.m. i które
spełniają przynajmniej dwa z podanych kryteriów: średnia wielkość gospodarstwa
wynosi mniej niż 7,5 ha; występują gleby zagrożone erozją wodną; zaprzestano
prowadzenia działalności rolniczej w co najmniej 25 % ogólnej liczby gospodarstw
rolnych; udział trwałych użytków zielonych w strukturze użytków rolnych jest wyższy
niż 40%).
146
Dla obszarów ONW ustalono, iż udział gruntów odłogowanych jest od 2
do 7 razy wyższy niż poza obszarami ONW, udział trwałych użytków zielonych jest
blisko 5 razy wyższy niż na pozostałych obszarach oraz wartość produkcji rolniczej
146
www. arimr.gov.pl z dnia [dostęp: 21.04.2012].
56
wyrażona w dochodach uzyskiwanych z 1 ha jest prawie 20,0% mniejsza od średniej
wartości krajowej.
147
Stan środowiska na obszarach wiejskich w Polsce determinowany jest również
poprzez stopień wyposażenia terenów wiejskich w urządzenia oraz obiekty ochrony
środowiska i gospodarki wodnej, takich jak zbiorcze oczyszczalnie ścieków, stacje
uzdatniania wody, wodociągi zbiorowe oraz kanalizację zbiorczą.
Łączna długość sieci wodociągowej rozdzielczej na obszarach wiejskich w 2009
r. wynosiła 207,4 tys. km i w porównaniu do 2003 r. była dłuższa o 27,8 tys. km (tj.
o 15,5%, w miastach o 13,6%). Sieć wodociągowa przebiegająca przez tereny wiejskie
stanowiła prawie 78% ogólnej długości sieci wodociągowej w kraju. Z sieci
wodociągowej w 2009 r. korzystało średnio 74,7% mieszkańców wsi i 95,2%
mieszkańców miast. W stosunku do 2003 r. był to wzrost odpowiednio o 4,3 pkt proc.
i 0,9 pkt proc. Rozpatrując zużycie wody w gospodarstwach domowych na obszarach
wiejskich należy zauważyć, że coraz większe zagęszczenie sieci wodociągowej
spowodowało wzrost zużycia wody z sieci w przeliczeniu na mieszkańca. W 2003 r.
mieszkaniec wsi zużywał średnio 23,0 m3, a w 2009 r. – 25,0 m3. Podczas gdy
w miastach, mimo wzrostu dostępności sieci wodociągowej, zużycie wody
w przeliczeniu na mieszkańca spadło.
148
Łączna długość sieci kanalizacyjnej w 2009 r. na obszarach wiejskich wynosiła
50,5 tys. km i w porównaniu do 2003 r. zwiększyła się o prawie 75% (w miastach
o 24,3%). Przez tereny wiejskie w 2009 r. przebiegało 50,4% ogólnej długości sieci
kanalizacyjnej w kraju, a jej zagęszczenie wynosiło 17,3 km na 100 km2 (w miastach –
232,4). Z sieci kanalizacyjnej w 2009 r. korzystało łącznie 3,5 mln mieszkańców wsi,
co stanowiło 23,5% ogółu ludności tych obszarów. Wzrost liczby mieszkańców
korzystających z sieci kanalizacyjnej był znacznie większy na wsi niż w miastach.
147
Polska wieś po wejściu do Unii Europejskiej, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa,
Warszawa 2004, s. 109.
148
H. Dmochowska (red.), Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny
w Olsztynie, Studia i analizy statystyczne, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa – Olsztyn
2011, s. 191-192.
57
W porównaniu do 2003 r. odsetek osób korzystających z sieci kanalizacyjnej w 2009 r.
wzrósł o 7,6 pkt proc., zaś w miastach o 2,4 pkt proc.
149
W objętym analizą okresie sześciu lat wzrosła również długość sieci gazowej
rozdzielczej na obszarach wiejskich. W 2009 r. miała ona 61,1 tys. km i w porównaniu
do 2003 r. była o 6,2 tys. km dłuższa (tj. o 11,2%). W 2009 r. na obszarach wiejskich
znajdowało się 54,4% ogólnej długości sieci gazowej. Gęstość sieci gazowej na
obszarach wiejskich (21,0 km na 100 km2) była znacznie mniejsza niż w miastach.
Z sieci gazowej w 2009 r. korzystało jedynie 20,6% mieszkańców wsi (o 1,4 pkt proc.
więcej niż w 2003 r.) i było to o 52,5 pkt proc. mniej niż w miastach. W odniesieniu do
danych z lat 2003 i 2009 średnie zużycie gazu z sieci na 1 mieszkańca na obszarach
wiejskich wzrosło o 4,3 m³, zaś w miastach obniżyło się o 1,8 m³.
150
W 2009 r. na obszarach wiejskich 89,0% mieszkań było wyposażonych
w wodociąg (wzrost o 1,0 pkt proc. w porównaniu do 2003 r.), 74,8% posiadało ustęp
(wzrost o 1,7 pkt proc.), 76,1% dysponowało łazienką (wzrost o 1,6 pkt proc.), 20,3%
mieszkań było podłączonych do gazu z sieci (wzrost o 2,9 pkt proc.), a 64,8% posiadało
centralne ogrzewanie (wzrost o 1,7 pkt proc.).
151
Nakłady inwestycyjne ponoszone na ochronę środowiska i gospodarkę wodną na
obszarach wiejskich związane były przede wszystkim z inwestycjami w zakresie
zbiorczych sieci wodociągowych, stacji uzdatniania wody, kanalizacji zbiorczej,
oczyszczalni ścieków oraz wysypisk odpadów. Całość nakładów na środki trwałe
służące ochronie środowiska w 2009 r., skierowanych na obszary wiejskie oszacowano
na 7639,1 mln zł i były one wyższe od łącznych nakładów w 2003 r. o 5745,9 mln zł.
W przeliczeniu na 1 mieszkańca poziom nakładów w 2009 r. był o 385,1 zł wyższy niż
2003 r.( 129,0 zł).
152
W celu szeroko zakrojonych działań na rzecz ochrony przyrody, zachowania
dobrego stanu wód, zmniejszenia degradacji gleb, ochrony rodzimych zasobów
różnorodności ras zwierząt gospodarskich i odmian roślin oraz promocji metod
produkcji rolniczej bezpiecznej dla środowiska wprowadzono w Polsce od 2005 r.
obowiązkowy instrument rozwoju obszarów wiejskich, jakim jest program
149
Tamże, s.193.
150
Tamże, s.193.
151
Tamże, s. 193.
152
Tamże, Tabela II, s. 130.
58
rolnośrodowiskowy. W ramach tego programu zostały podjęte działania zachęcające
rolników do dobrowolnego świadczenia usług na rzecz środowiska, wykraczające poza
normy obowiązującego prawa i dobrych praktyk. W latach 2004-2006 w naszym kraju
program rolnośrodowiskowy funkcjonował w siedmiu pakietach: rolnictwo
zrównoważone (ograniczenie nawożenia, zbilansowanie gospodarki nawozowej,
przestrzeganie odpowiedniego następstwa roślin), rolnictwo ekologiczne (stosowanie
metod rolnictwa ekologicznego w rozumieniu Rozporządzenia Rady WE 2092/91
i 1804/99
153
oraz ustawy o rolnictwie ekologicznym
154
), ochrona wód i gleb
(stosowanie międzyplonów, w celu zwiększenia udziału gleb z okrywą roślinną
w okresie jesienno-zimowym), zachowanie lokalnych ras zwierząt gospodarskich
(utrzymywanie hodowli ras bydła, koni i owiec zagrożonych wyginięciem), strefy
buforowe (tworzenie nowych 2- lub 5-metrowych pasów zadawnionych na granicy
gruntów rolnych z wodami powierzchniowymi lub terenami intensywnie użytkowanymi
rolniczo, w celu ograniczenia negatywnego oddziaływania rolnictwa i ochrony siedlisk
wrażliwych), utrzymanie łąk i pastwisk ekstensywnych (przywrócenie lub kontynuacja
wykaszania traw w terminie od 1 lipca włącznie, na łąkach jednokośnych o wysokich
walorach przyrodniczych zagrożonych degradacją oraz przywrócenie lub zachowanie
ekstensywnych wypasów na półnaturalnych pastwiskach w sposób gwarantujący
utrzymanie walorów folklorystycznych i miejsc przebywania gatunków zagrożonych
wyginięciem). W kolejnej edycji programu zaplanowano realizację dziesięciu pakietów
w zakresie ochrony mozaiki gruntów ornych, zachowania lokalnych odmian roślin
uprawnych, użytków przyrodniczych i realizację inwestycji nieprodukcyjnych typu
zadrzewienia śródpolne, grodzenia, zabezpieczenia przed bobrami i innymi
chronionymi gatunkami. Należy zaznaczyć, iż pomimo, że realizacja programu
napotkała trudności, wynikające z niedostatecznej liczby doradców oraz niewydolności
systemu wdrożeniowego, to miał on znaczenie edukacyjne i doradcze (przeszkolono
doradców
rolnośrodowiskowych
oraz
rolników
w
tematyce
standardów
środowiskowych i zrównoważonej gospodarki). Najwięcej beneficjentów odnotowano
w pakietach wysokopłatnych (ochrona wód i gleb, rolnictwo ekologiczne, utrzymanie
ekstensywnych łąk), co uwypukliło wiązanie poziomu wysokości płatności z wartością
przyrodniczą poszczególnych pakietów. Działania rolnośrodowiskowe w sferze
153
Polska wieś po wejściu do Unii Europejskiej, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa,
Warszawa 2004, s. 114.
154
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o rolnictwie ekologicznym (dz. U. z 2004 r., Nr 93, poz. 898).
59
trwałych użytków zielonych zostały podzielone na dwa typy, z których pierwszy, tzw.
ogólnokrajowy o niższej płatności, odnosi się do wszystkich siedlisk ekstensywnych
oraz drugi, o wyższej płatności ukierunkowany na specyficzne, cenne siedliska, będące
w zakresie ochrony utworzonej sieci Natura 2000.
155
2.5. Wymiar przestrzenny
Poziom rozwoju lokalnego na obszarach wiejskich cechuje dysproporcja,
wynikająca z różnic pomiędzy wartościami wielu czynników, służących do określania
poziomu rozwoju (np. poziom infrastruktury, gęstość zaludnienia czy zasoby). Wpływa
to na trudność w zakresie klasyfikacji i charakterystyki obszarów wiejskich, co skutkuje
obecnością kilku typologii identyfikowania i diagnozowania tych obszarów. Należą do
nich kryteria OECD, Eurostatu oraz rejestr TERYT.
Sposoby identyfikowania obszarów wiejskich koncentrują się na poszukiwaniu
zróżnicowania między wsią a miastem, poprzez wskazywanie tych różnic, jako
kryteriów identyfikacyjnych, opartych między innymi na aktywności gospodarczej,
związkach z przyrodniczymi podstawami życia społeczno-ekonomicznego, stylach
i sposobie życia, czy formach skupienia ludności.
156
Wiodącym elementem programu wyróżniania i delimitacji obszarów wiejskich
w krajach OECD w zakresie zbudowania powszechnie akceptowalnej definicji terenów
wiejskich były działania ukierunkowane na ocenę poziomu rozwoju tych obszarów.
W roku 1994 zostały ustalone tzw. kryteria OECD, obejmujące identyfikację i podział
obszarów oraz regionów zgodnie ze stopniem ich zurbanizowania na dwóch poziomach:
lokalnym i regionalnym.
Poziom lokalny klasyfikował obszar wiejski, jako obszar, gdzie gęstość
zaludnienia nie przekraczała 150 osób/km², natomiast obszar miejski posiadał gęstość
zaludnienia 150 lub więcej osób/km².
155
Polska Wieś 2006, Raport o stanie wsi, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa
2006,
s. 150-151.
156
Charakterystyka obszarów wiejskich w 2005 r., GUS, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Olsztyn 2006,
s. 26.
60
Poziom regionalny wyróżnił trzy typy regionów, oparte na gradacji wiejskości
i miejskości: region w przeważającym stopniu wiejski (więcej niż 50,0% jego
mieszkańców zamieszkuje obszary lokalne sklasyfikowane jako wiejskie, według
kryteriów poziomu lokalnego), region w znacznym stopniu wiejski (udział procentowy
mieszkańców zamieszkujących obszary lokalne sklasyfikowane jako wiejskie wynosi
15,0 – 50,0%) oraz region w przeważającym stopniu miejski (mniej niż 15,0% jego
mieszkańców zamieszkuje obszary lokalne sklasyfikowane jako wiejskie).
W następnych latach kryteria OECD były rozbudowywane o kolejne wskaźniki,
służące do bardziej szczegółowej oceny poziomu rozwoju obszarów wiejskich, które
grupowano tematycznie (w zakresie populacji i migracji, dobrostanu społecznego,
poziomu konkurencyjności obszarów wiejskich, dywersyfikacji ekonomicznej oraz
struktury ekonomicznej i wyników w sektorze podstawowym).
157
Unia Europejska w celu klasyfikacji jednostek terytorialnych do celów
statystycznych posługuje się Nomenklaturą Jednostek Terytorialnych do Celów
Statystycznych – NTS, która odpowiada za zbieranie, opracowywanie i udostępnianie
danych dla określonych statystyk regionalnych państw członkowskich. W Polsce
obowiązuje podział terytorialny w systemie hierarchicznym, oparty na pięciu
poziomach (poziom 1 – NTS 1- regiony, poziom 2 – NTS 2 – województwa, poziom 3
– NTS 3 – podregiony, poziom 4 – LAU 1
158
- powiaty i miasta na prawach powiatu,
poziom 5 – LAU 2
159
- gminy, w tym gminy miejskie będące miastami na prawach
powiatu).
160
Zatem państwa członkowskie Wspólnoty wyodrębniają jednostki
terytorialne jako wiejskie na poziomie LAU. Dodatkowo kraje unijne posługują się
kryterium Eurostatu, którego celem jest określenie charakteru obszaru, na którym
mieszka respondent w trzech kategoriach (wywodzących się z koncepcji urbanizacji):
obszary gęsto zaludnione (skupisko przylegających do siebie gmin, z których każda
charakteryzuje się gęstością zaludnienia większą niż 500 mieszkańców/ km²,
a całkowita liczba mieszkańców skupiska wynosi, co najmniej 50 tys.), obszary średnio
zaludnione (skupisko przylegających do siebie gmin, nie zaliczających się do obszarów
157
Tamże, s. 29-33.
158
Local Administrative Unit, wcześniej NTS 4.
159
Local Administrative Unit, wcześniej NTS 5.
160
Charakterystyka obszarów wiejskich w 2005 r., GUS, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Olsztyn 2006,
s. 12.
61
gęsto zaludnionych, z których każda ma gęstość zaludnienia większą niż 100
mieszkańców/ km² oraz przy spełnieniu jednego z warunków: całkowita liczba
mieszkańców skupiska wynosi nie mniej niż 50 tys. lub skupisko przylega do obszaru
gęsto zaludnionego) oraz obszary słabo zaludnione (skupisko przylegających do siebie
gmin, nie zaliczających się do obszarów gęsto zaludnionych, ani obszarów średnio
zaludnionych; skupisko o powierzchni mniejszej niż 100 km², nie posiadające
wymaganej gęstości zaludnienia i całkowicie zamknięte w obrębie obszaru gęsto
zaludnionego lub średnio zaludnionego).
161
Na podstawie tych kryteriów obszary
wiejskie według Eurostatu można sklasyfikować, jako te, których gęstość zaludnienia
nie przekracza 100 osób/km².
162
W Polsce można dodatkowo obszary wiejskie wyróżnić na podstawie podziału
terytorialnego, zgodnie z rejestrem TERYT, w którym za obszary wiejskie uznaje się
gminy wiejskie i część wiejską gminy miejsko-wiejskiej.
Na dzień 01 stycznia 2011 r. w Polsce istniało 379 powiatów oraz 2479 gmin.
Gminy wiejskie stanowiły ponad 63,0% ogółu gmin w Polsce (1571 gmin), gminy
miejsko-wiejskie ponad 24,0% (602 gmin), natomiast gminy miejskie stanowiły 12,3%
ogółu gmin w Polsce (306 gmin).
163
Wykorzystując kategorie OECD oraz Eurostatu, a także rejestr TERYT można
dokonać zestawienia powierzchni obszarów wiejskich w Polsce, które zajmowały
odpowiednio 91,0%, 85,7% oraz 93,2% powierzchni kraju.
164
Polityka przestrzenna Polski opiera się na ustawowym dokumencie
programowym, określonym jako „Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania
Kraju”
165
, który został pod koniec 2005 r. zaktualizowany do warunków i zasad polityki
spójności Wspólnoty i jej terytorialnego wymiaru oraz cech krajowej przestrzeni
w perspektywie do 2025 r. Zadania Koncepcji, opracowanej przez Rządowe Centrum
Studiów Strategicznych dotyczyły stworzenia ram działań i dokumentów w zakresie
161
Tamże, s. 34-35.
162
J. Por. Rakowska, A. Wojewódzka – Wiewiórska, Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich w
Polsce – stan i perspektywy rozwoju w kontekście powiązań funkcjonalnych, Ekspertyza wykonana na
zamówienie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010, s. 5.
163
www.ksng.gugik.gov.pl/pliki/podzial_administracyjny_polski_2011.pdf [dostęp: 23.04.2012].
164
Charakterystyka obszarów wiejskich w 2005 r., GUS, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Olsztyn 2006,
rys. 5, 6, 7, s. 45-46.
165
Monitor Polski z 2001 r., Nr 26, poz. 432.
62
polityki przestrzennej państwa, określenia uwarunkowań, celów i kierunków rozwoju
zrównoważonego kraju, sformułowania zasad opracowania studium uwarunkowania
i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz określenia konkretnych
elementów struktury przestrzennej (obszary metropolitalne, rozmieszczenie
infrastruktury społecznej, technicznej oraz obszarów problemowych). Z zadań
Koncepcji określonych w ustawie wynikało, że powinna ona ograniczać się do
zagadnień przestrzennych i nie dublować się z innymi dokumentami strategicznymi,
opracowanymi na szczeblu ogólnokrajowym (NPR czy strategie rozwoju regionalnego).
Koncepcja zakładała zgodność z tymi dokumentami i selektywnie ograniczała się do
polityki przestrzennej.
166
Jednak na skutek zmian decyzji administracyjnych,
167
stworzono nową Koncepcję
Przestrzenną Zagospodarowania Kraju 2030, która stanowi podsumowanie wszystkich
166
Zaktualizowana Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Rządowe Centrum Studiów
Strategicznych, Warszawa 2005, s. 8 i nast.; www.funduszestrukturalne.gov.pl [dostęp: 23.04.2012].
167
Sejm nie podjął prac nad Aktualizacją KPZK i 9 października 2006 r. na wniosek Ministra Rozwoju
Regionalnego, Rada Ministrów postanowiła o wycofaniu z Sejmu RP projektu „Zaktualizowanej
Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju”. Jednocześnie Rada Ministrów podjęła
postanowienie o rozpoczęciu przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego prac nad nową koncepcją
przestrzennego zagospodarowania kraju, zgodnie z zaproponowanym przez Ministra Rozwoju
Regionalnego harmonogramem. Pierwszym etapem prac nad nowym dokumentem jest sformułowanie
Tez i Założeń do koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju. W tym celu został powołany Zespół
roboczy do opracowania Tez i Założeń do KPZK, w którego skład wchodzą pracownicy Ministerstwa
Rozwoju Regionalnego oraz przedstawiciele następujących resortów, których działalność w sposób
znaczący wpływa bezpośrednio na zagospodarowanie przestrzenne kraju: Spraw Wewnętrznych i
Administracji, Budownictwa, Transportu, Obrony Narodowej, Środowiska, Gospodarki Morskiej,
Gospodarki oraz Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Zakończenie prac nad Tezami i Założeniami do KPZK
planowane było na marzec 2007 r.; projekt tego dokumentu został skierowany do Komitetu Rady
Ministrów w kwietniu 2007 r., zaś w czerwcu 2007 r. projekt uzupełniony zgodnie z zaleceniami KRM
zostanie skierowany pod obrady Rady Ministrów. Prace organizacyjne i analityczne dla potrzeb KPZK
trwają nieprzerwanie od sierpnia 2006 r., zaś w czerwcu 2007 r. rozpoczęły się właściwe prace
merytoryczne. 29 stycznia 2007 r. Zarządzeniem Prezesa Rady Ministrów została powołana Państwowa
Rada Gospodarki Przestrzennej (PRGP). Podstawę prawną powołania PRGP stanowi ust. 5 art. 47
Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2003 r. nr 80 poz. 717): „Prezes Rady
Ministrów może powołać Państwową Radę Gospodarki Przestrzennej, jako organ doradczy w sprawie
koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, oraz ustalić, w drodze zarządzenia, regulamin
określający zadania, organizację i tryb jej działania”. Rozpoczęcie debaty nastąpiło 8 stycznia 2009 r.
podczas konferencji prezentującej Ekspercki Projekt KPZK. W ramach debaty w okresie luty - kwiecień
2009 r. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego przeprowadziło 16 indywidualnych spotkań eksperckich ze
wszystkimi Urzędami Marszałkowskimi/samorządami wojewódzkimi. W spotkaniach tych wzięły udział
departamenty odpowiedzialne za planowanie rozwoju i wojewódzkie biura planowania przestrzennego,
jak również przedstawiciele organizacji samorządowych, pozarządowych oraz biznesowych,
przedstawiciele środowiska naukowego i oświaty oraz lokalnych jednostek samorządu terytorialnego. W
ten sposób Ministerstwo Rozwoju Regionalnego zapewniło udział osób/organizacji po stronie każdego z
województw.; www.mrr.gov.pl [dostęp: 23.04.2012].
63
wcześniejszych działań w tym zakresie oraz wzoruje się na analogicznych dokumentach
planistycznych, obowiązujących w państwach członkowskich Unii Europejskiej
168
.
Kluczowe elementy nowej koncepcji opierają się o diagnozę zagospodarowania polskiej
przestrzeni, analizę trendów społecznych, demograficznych, gospodarczych oraz
środowiskowych, określenie zapotrzebowania na przestrzeń oraz potrzeb Polski
w zakresie współpracy w zagospodarowaniu przestrzeni europejskiej, kluczowe
wytyczne planistyczne, a także opis systemu planistycznego. Zgodnie z tym
dokumentem, rdzeniem krajowego systemu gospodarczego i ważnym elementem
systemu europejskiego stanie się współzależny otwarty układ obszarów funkcjonalnych
najważniejszych polskich miast, zintegrowanych w przestrzeni krajowej
i międzynarodowej. Jednocześnie na rozwoju największych miast skorzystają mniejsze
ośrodki i obszary wiejskie. Oznacza to, że podstawową cechą Polski 2030 r. będzie
spójność społeczna, gospodarcza i przestrzenna. Do jej poprawy przyczyni się
rozbudowa infrastruktury transportowej (autostrad, dróg ekspresowych i kolei) oraz
telekomunikacyjnej (przede wszystkim internetu szerokopasmowego), a także
zapewnienie dostępu do wysokiej jakości usług publicznych.
169
Obecnie w Polsce planowanie przestrzenne jest kompetencją gmin, i opiera się
o dokumenty planistyczne obligatoryjne i nieobligatoryjne. Aktem prawa miejscowego
jest miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, który posiada ścisłą zgodność
programową ze Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
gminy, które nie jest aktem prawa miejscowego, ale jego ustalenia są wiążące dla gminy
przy sporządzaniu planów miejscowych. Do dokumentów nieobligatoryjnych należy
strategia społeczno-gospodarczego rozwoju gminy, która staje się dokumentem
nadrzędnym do Studium, gdyż z zasady przyjmuje się, iż polityka przestrzenna opiera
się na strategicznych celach gminy.
170
168
Nowa KPZK ma wyeliminować brak koordynacji i racjonalizacji w planowaniu przestrzennym na
szczeblu lokalnym i ponadlokalnym z planowaniem społeczno-gospodarczym na poziomie mikro i
makro. Nowy dokument ma wiązać wszystkie aspekty planistyczne, z uwzględnieniem finansowania
przedsięwzięć z funduszy strukturalnych UE.
169
www.mrr.gov.pl [dostęp: 22.04.2012].
170
Polska Wieś 2006, Raport o stanie wsi, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa
2006,
s. 142.
64
Przemiany społeczno-gospodarcze mające miejsce na obszarach wiejskich
potrzebują efektywnego i skoordynowanego planowania przestrzennego. Wagę polityki
przestrzennej podkreślają działania funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, które
wspierają rozwój obszarów wiejskich. Posiadanie perspektywicznego spojrzenia na
programowanie przestrzenne jest nieodzownym warunkiem sprawnego i adekwatnego
wykorzystania tych funduszy oraz realizacji koncepcji rozwoju zrównoważonego
i trwałego na obszarach wiejskich.
2.6. Przedsiębiorczość mieszkańców obszarów wiejskich
Według Wortmana, przedsiębiorczość w kontekście obszarów wiejskich
utożsamiać można z tworzeniem nowych możliwości zatrudnienia poprzez kreowanie
nowych przedsięwzięć. Autor zdefiniował przedsiębiorczość wiejską stwierdzając, że
polega ona na kreowaniu nowej organizacji, która wprowadza nowy produkt, obsługuje
lub kreuje nowe rynki lub wykorzystuje nowe technologie w środowisku wiejskim.
171
Zdaniem I. Sikorskiej-Wolak,
172
przedsiębiorczość można rozpatrywać
w kontekście określonego sposobu zachowania polegającego na poszukiwaniu zmiany,
reagowaniu na nią i wykorzystywaniu jako okazji do innowacji. Związany jest on
z zespołem cech człowieka na który składa się kreatywność, otwartość na zmiany,
inicjatywa i pomysłowość, elastyczność, potrzeba osiągnięć, umiejętność radzenia sobie
w trudnych sytuacjach i wykorzystywania pojawiających się szans i posiadanych
zasobów a także ich pomnażania. W szerokim ujęciu przedsiębiorczość, według autorki,
oznacza całokształt indywidualnych lub zespołowych działań bądź predyspozycji do
działań, które przełamują istniejące wzorce. Jest to również specyficzne podejście do
zarządzania, które prowadzi do wykorzystywania szans. Innowacje są motywowane
przez czynniki ekonomiczne, ale także wewnętrzną potrzebę człowieka, wynikającą
z dążenia do polepszania warunków życia. W literaturze ekonomiczno-rolniczej pojęcie
przedsiębiorczości dotyczy przedsiębiorczości rolniczej i pozarolniczej, indywidualnej
i zespołowej czy też przedsiębiorczości małych i średnich firm.
171
Max S. Wortman, Jr., Rural entrepreneurship research: an integration into the entrepreneurship field,
[w:] Agribusiness, Vol. 6, No. 4, 1990, s. 330.
172
I. Sikorska-Wolak, Przedsiębiorczość w ujęciu normatywnym, funkcjonalnym i opisowym, [w:] I.
Sikorska-Wolak, K. Krzyżanowska (red.), Rola doradztwa rolniczego w rozwoju przedsiębiorczości
zespołowej rolników, Wyd. SGGW, Warszawa 2000, s. 24-25.
65
Postawę przedsiębiorczą mogą więc i powinny prezentować wszystkie podmioty
tworzące lokalne układy społeczno-ekonomiczne, a także te, pozostające w ich
otoczeniu, które jednocześnie mogą oddziaływać na lokalne procesy społeczno-
ekonomiczne.
K.
Duczkowska-Małysz
zaproponowała
173
pojemne
ujęcie
terminu
przedsiębiorczość, który, jej zdaniem, oznacza zarówno cechę osobowości, skłonność,
zdolność do przejawiania ducha inicjatywy i zaradności, jak i proces polegający na
podejmowaniu wszechstronnych działań związanych z przystosowaniem się do reguł
i wymogów gospodarki rynkowej. Tak rozumiane pojęcie dotyczy zarówno osób
fizycznych jak i prawnych.
Nowe miejsca pracy, jako konsekwencja zachowań przedsiębiorczych, powinny
powstawać, według M. Kłodzińskiego,
174
w produkcyjnych usługach rolniczych,
w techniczno-handlowej obsłudze wsi, przetwórstwie rolno-spożywczym, przy
inwestycjach związanych z rozwojem infrastruktury, ochroną środowiska, rozwojem
turystyki, rzemiosła, przemysłu terenowego. Źródłem nowych dochodów mogą się
także stać działy specjalne w samym rolnictwie. Powiększenie dochodów rodzin
wiejskich może, zdaniem autora, odbywać się poprzez intensyfikację rolniczego
gospodarowania, najemną pracę poza gospodarstwem, a także pozarolnicze
wykorzystanie zasobów gospodarstwa rolnego. Wielofunkcyjność w związku z tym
autor sprowadza do praktycznego sposobu działania, poprzez właściwe, wielościeżkowe
wykorzystanie posiadanego potencjału w celu stworzenia dodatkowych miejsc pracy.
K. Safin proponuje
175
rozpatrywanie uwarunkowań przedsiębiorczości na trzech
poziomach – cech osobowościowych (wewnętrzne – podmiotowe), warunków
lokalnych oraz warunków makrootoczenia (zewnętrzne – przedmiotowe).
Uwarunkowania wewnętrzne są tym, co stanowi o treści przystosowania do
zmieniających się sytuacji i ogniskują się wokół cech indywidualnych, osobowych oraz
wyznawanych systemów wartości. Wyróżnia się tu m.in. wiedzę ogólną i zawodową,
173
K. Duczkowska-Małysz, Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości, [w:] K. Duczkowska-Małysz,
M. Kłodziński (red.), Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich, Ogólnopolska konf. IRWiR PAN,
SGGW, 7-8 paź. 1993, Wyd. SGGW, Warszawa 1994, s. 14.
174
M. Kłodziński, Rozwój rolnictwa w powiązaniu z wielofunkcyjnością terenów wiejskich, [w:] M.
Kłodziński, A. Rosner (red.), Rolnictwo w gospodarce Opolszczyzny. Znaczenie, perspektywy,
zagrożenia,
materiały
z konferencji zorganizowanej przez Centrum Naukowo-Wdrożeniowe SGGW, Fundację im. F. Eberta i
Instytut Śląski w Opolu 9 listopada 1994 roku w Gliwicach, Wyd. SGGW, Warszawa 1995, s. 22-23.
175
K. Safin, Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości – próba systematyzacji, [w:] K. Jaremczuk
(red.), Uwarunkowania przedsiębiorczości, Wyd. PWSZ im. Prof. S. Tarnowskiego w Tarnobrzegu,
Tarnobrzeg 2004, s. 45-55.
66
sprawność intelektualną, motywacje, poziom aspiracji, awersję bądź skłonność do
ryzyka, światopogląd, cechy osobowości, system wartości. Wśród uwarunkowań
lokalnych autor wskazuje przede wszystkim na politykę lokalną, mobilizację społeczną,
edukację oraz zespół czynników składających się na atrakcyjność lokalizacyjną danego
regionu. Do warunków makrootoczenia zalicza zaś: uwarunkowania polityczno-prawne,
ekonomiczne, społeczne, kulturowe i komunikacyjne. Autor podkreśla, że pomiędzy
uwarunkowaniami wewnętrznymi i zewnętrznymi występuje ścisły związek oraz, że na
rozwój przedsiębiorczości wpływa wiele czynników wzajemnie się przenikających.
W rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, zdaniem J. Sawickiej,
176
istotną rolę mogą odegrać kobiety realizujące dodatkowe funkcje w ramach
gospodarstwa domowego i rolnego.
Z. Seręga wyprowadził
177
interesującą,
następującą typologię form
przedsiębiorczości nierolniczej w ramach gospodarstw rolnych, uwzględniając sposoby
jej powiązania z układem gospodarczym wsi i zasobami przyrodniczymi środowiska:
zespolenie strukturalne produkcji rolnej i przedsiębiorczości pozarolniczej –
przedsiębiorca wykorzystuje produkcyjnie i handlowe zasoby agrarne i płody rolne,
czerpiąc ze środków własnych i surowca skupowanego w okolicy. Jego działalność jest
zintegrowana z rolniczą gospodarką towarową (jest źródłem surowca). Do rolniczego
cyklu produkcyjnego zostaje dodane kolejne ogniwo – wstępne przetwórstwo płodów
a w wielu wypadkach wytwarzanie gotowych do konsumpcji produktów (mięso
i wyroby mięsne, mąka, masło, sery, przetwory owocowe itp.),
oparcie strukturalne – w działalności przedsiębiorczej wykorzystywane są zasoby
lokalnego środowiska przyrodniczego oraz terytorium i infrastruktura wsi, ale bez
powiązania z gospodarką rolną. Środowisko wsi jest warunkiem funkcjonowania
przedsiębiorstw, które nie mogłyby egzystować w sposób optymalny ekonomicznie
w innej lokalizacji (np. agroturystyka, pozyskiwanie i transport drewna, usługi
tartaczne, elektrownie wodne, żwirownie),
powiązanie formalne – przedsiębiorstwo zlokalizowane jest na wsi, chociaż jego
funkcjonowanie nie wymaga takiej lokalizacji, w przeciwieństwie do przedsiębiorstw
176
J. Sawicka, M. Długokęcka, I. Kurek, Przedsiębiorczość kobiet i jej znaczenie w wielofunkcyjnym
rozwoju obszarów wiejskich, Acta Scientiarum Polonorum, Oeconomia 2(1), 2003, s. 56.
177
Z. Seręga, Właściciele wielofunkcyjnych gospodarstw rolnych. Typowe formy przedsiębiorczości
polskich rolników, [w:] Wieś i Rolnictwo, Suplement do nr 3 (128), 2005, s. 100.
67
zespolonych ze wsią wyróżnionych wyżej, prosperując na wsi przynosi właścicielowi
określone korzyści (np. rzemiosło, handel, usługi).
L. Ostrowski wyróżnił
178
następujące grupy przedsiębiorczych rolników,
wykorzystujących zbędne zasoby pracy w gospodarstwie:
rolnicy zarobkujący sezonowo i dorywczo w pracy świadczonej odpłatnie sąsiadom
w zakresie usług rolniczych, transportowych, budowlanych i innych,
rodziny rolnicze zajmujące się rzemiosłem, handlem, usługami i wytwórczością
prowadzoną w formie rejestrowanych podmiotów gospodarczych, nie korzystające
z obcej siły roboczej,
przedsiębiorcy zatrudniający obcą siłę najemną, prowadzący większe firmy
handlowe, usługowe, produkcyjne i wytwórcze.
Zdaniem M. Strużyckiego
179
, małe i średnie przedsiębiorstwa integrujące lokalne
zasoby z małymi zespołami ludzkimi wyzwalają przedsiębiorczość, a ich
funkcjonowanie cechuje się sprawnością, wysoką efektywnością, mobilnością
i elastycznością rynkową. Dzięki swobodzie działania, skłonności i możliwości
wykorzystania lokalnych zasobów, wolności integrowania się powstają efektywne
procesy gospodarcze, wzrasta zamożność społeczeństwa w regionie, zmienia się styl
życia właścicieli i pracowników. Osiągane efekty gospodarcze tego sektora dotyczą
procesów produkcyjnych, rozwijających się możliwości zatrudnienia, absorpcji
i tworzenia własnych innowacji, przyczyniania się do lepszej mobilizacji rozproszonych
kapitałów wśród klasy średniej oraz do regionalnej decentralizacji procesów
zarządzania, a także skutecznie przybliżają małe i średnie firmy do rynków
geograficznych i właściwych. Dzięki sektorowi MSP w regionie następują zmiany
alokacyjne czynników wytwórczych jako efekt poszukiwania nisz rynkowych,
wzrastającej skali działalności gospodarczej i ciągłego dążenia sektora do przetrwania
na danym rynku i rozwoju.
B. Bojewska zaznacza
180
, że zasadą działania sprawnego małego i średniego
przedsiębiorstwa powinno być zorientowanie na przedsiębiorczość, które cechuje
178
L. Ostrowski, Przedsiębiorczość rodzin chłopskich nie związana z rolnictwem, IERiGŻ, Komunikaty,
Raporty, Ekspertyzy nr 452, Warszawa 1999, s. 4-6.
179
M. Strużycki, Znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju regionu – nowe wyzwania,
[w:] M. Strużycki (red.), Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce regionu, PWE, Warszawa 2004,
s. 19-20.
180
B. Bojewska, Małe i średnie przedsiębiorstwa jako podmiot sprawczy przedsiębiorczości regionalnej,
[w:] M. Strużycki (red.), Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce regionu, PWE, Warszawa 2004,
s. 108-110.
68
myślenie perspektywiczne i postrzeganie zachodzących zmian na rynku nie jako
zagrożeń, lecz okazji do stworzenia nowych wartości. Istotne jest przy tym elastyczne
reagowanie na potrzeby rynku, działania konkurencji i zmiany w otoczeniu oraz
pozytywne nastawienie do kwestii społecznych i ekologicznych. Warunki konkurencji
sprawiają, że istnieje konieczność poszerzania wiedzy i nabycia umiejętności
podejmowania złożonych decyzji oraz wprowadzania przedsięwzięć innowacyjnych.
K. Kuciński podkreśla
181
,że otoczenie lokalne firm, od którego zależy ich rozwój,
jest kształtowane w dużej mierze przez społeczności lokalne, stąd istotne
uwarunkowanie dla rozwoju przedsiębiorczości tworzy społeczna akceptacja
przedsiębiorczości i konkretnych jej przejawów. Stosunek lokalnych społeczności
zależy natomiast w dużej mierze od stopnia jej uczestnictwa w procesach
ekonomicznych i odczuwania korzyści płynących z rozwoju przedsiębiorczości – stąd
potrzeba szerszego włączania lokalnych społeczności w procesy gospodarcze. Wydaje
się, że znaczną rolę w tym procesie odegrać mogą aktywni, uwzględniający w swojej
działalności ekonomicznej również aspekty społeczne i troskę o przyszłość swojej
jednostki
terytorialnej
przedstawiciele
lokalnej
sfery
biznesu.
Zdaniem
K. Kucińskiego,
182
sukces procesu włączania społeczności lokalnych w proces
aktywizacji gminy zależy w dużej mierze od istnienia lokalnych liderów
przedsiębiorczości wśród społeczeństwa oraz samych przedsiębiorców. Ważne jest
również, aby inicjatywy lokalnej społeczności spotkały się z aktywnością
dobrowolnych stowarzyszeń przedsiębiorców.
Jak podkreślają M. Kłodziński i B. Fedyszak-Radziejowska,
183
trudne warunki dla
rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich wynikają ze znacznego rozproszenia
rynku i klientów, wysokich kosztów zaopatrzenia, dostaw, promocji, niskiej siły
nabywczej ludności wiejskiej, szczególnie rolników. Problem często stanowi zawężone
pole widzenia do własnej firmy i brak otwarcia na innych partnerów. W tej sytuacji
przedsiębiorstwa ukierunkowane na zaspokajanie popytu lokalnego mają często
niewielkie szanse na rozwój. Tereny wiejskie są zdominowane przez małe jednostki
gospodarcze, których prowadzenie nie wymaga dużych nakładów inwestycyjnych
181
K. Kuciński, Przestrzeń operacyjna firmy a jej otoczenie lokalne, Instytut Funkcjonowania Gospodarki
Narodowej SGH, Warszawa1998, s. 27-29.
182
Tamże, s. 30.
183
M. Kłodziński, B. Fedyszak-Radziejowska (red.), Przedsiębiorczość wiejska w Polsce i krajach Unii
Europejskiej, IRWiR PAN, Warszawa 2002, s. 32-34.
69
i kwalifikacji zawodowych, a właściciele nie mają na uwadze ekspansji gospodarczej
184
.
Ważne jest więc powstawanie firm większych, nowocześniejszych, dających pracę
większej liczbie osób podatnych na postęp techniczny, które będą miały szanse podjęcia
kooperacji z dużymi firmami miejskimi.
D. Smallbone i in. wymieniają
185
, takie czynniki wpływające na rozwój lokalnego
biznesu, jak rozmiar i właściwości lokalnego rynku, dostępność produktów niezbędnych
do realizacji procesów produkcyjnych, możliwości zlecania podwykonawstwa,
transport, infrastruktura komunikacyjna, dostępność instytucji finansowych. Jednym
z kluczowych czynników jest rozmiar, struktura oraz cechy wiejskiego rynku pracy, na
które składa się koszt pracy, stopień konkurencji między potencjalnymi pracownikami,
dostępność do pracowników o różnych umiejętnościach i kwalifikacjach, a także inne,
jakościowe cechy siły roboczej, takie, jak motywacja, solidność, elastyczność.
Z badań A. Rosnera wynika,
186
że w przypadku firm wiejskich ważny jest zasięg
ich działania. Występowanie w gminie kilku podmiotów korzystających z popytu
szerszego rynku niż lokalny sprzyja powstaniu nowych firm i miejsc pracy. W gminach,
w których brakuje firm działających na większą skalę, wykraczających ze swoją
działalnością poza układ lokalny nie dokonuje się rozwój a nawet obserwuje się
tendencję do słabnięcia funkcji pozarolniczych. W wyniku konkurencji o popyt lokalny
powstające firmy raczej wypierają z rynku już istniejących konkurentów niż tworzą
miejsce dla kolejnych firm. Kolejny ważny wniosek wynikający z badań dotyczy
stwierdzenia, że rozwój wielofunkcyjny obszarów wiejskich dokonuje się samoistnie,
jeżeli przekroczy w danym układzie lokalnym określony poziom. Jeżeli nie osiągnie
tego poziomu to bez bodźców pobudzających go wykazuje tendencję do cofania się.
W gminach, w których wystąpił wyraźny proces różnicowania się funkcji
gospodarczych, dalszy przebieg tego procesu dokonuje się niejako samoistnie,
ponieważ powstałe podmioty gospodarcze stwarzają zapotrzebowanie na różnego
rodzaju usługi, kooperację itp. tworząc nisze, w które wchodzić mogą kolejne firmy.
184
Autorzy zwracają jednak uwagę na fakt, że do opinii o firmach wiejskich jako małych, prymitywnie
wyposażonych, których właściciele stawiają na przetrwanie a nie na rozwój należy podchodzić ostrożnie,
tamże, s. 51, 224.
185
D. Smallbone, D. North, Ch. Kalantaridis, Adapting to peripherality: a study of small rural
manufacturing firms in northern England, [w:] Entrepreneurship & Regional Development, 11 (1999), s.
110.
186
A. Rosner, Przedsiębiorczość wiejska a lokalny rynek pracy, [w:] M. Kłodziński, B. Fedyszak-
Radziejowska (red.), Przedsiębiorczość wiejska w Polsce i w krajach Unii Europejskiej, PAN, IRWiR,
Warszawa 2002, s. 67-68.
70
W 2009 r. w kraju do rejestru REGON było wpisanych 3,7 mln podmiotów
gospodarki narodowej, z czego 25,0% (tj. 935,3 tys.) zarejestrowało działalność
gospodarczą na obszarach wiejskich. Ponad 96% podmiotów gospodarczych
prowadzących działalność na obszarach wiejskich to jednostki sektora prywatnego.
Analizując wskaźnik przedsiębiorczości
187
można wykazać, że na obszarach
wiejskich był on prawie dwukrotnie niższy niż w miastach (63 na wsi, 121
w miastach).
188
Wśród podmiotów gospodarczych zarejestrowanych na obszarach
wiejskich dominowały głównie podmioty zajmujące się: handlem; naprawą pojazdów
samochodowych; transportem i gospodarką magazynową; zakwaterowaniem
i gastronomią; informacją i komunikacją oraz przemysłem i budownictwem.
Charakteryzując rozkład przestrzenny według województw należy zaznaczyć, iż
najwięcej podmiotów wpisanych do rejestru REGON na obszarach wiejskich
zarejestrowano w województwie mazowieckim (13,3%), oraz małopolskim (11,5%)
i wielkopolskim
(11,5%).
Najmniejszy odsetek zarejestrowanych podmiotów
odnotowano na terenie województw: podlaskiego (2,4%), lubuskiego (2,6%) oraz
warmińsko-mazurskiego (3,2%) Analizując wskaźnik przedsiębiorczości w oparciu
o poszczególne województwa, najwięcej podmiotów wystąpiło w województwie
zachodniopomorskim (85), zaś najmniej w lubelskim i podlaskim (po 47).
189
Najbardziej powszechną formą prawną prowadzonej działalności w sektorze
prywatnym była działalność osób fizycznych – z formy tej korzystało 81,6% ogółu
podmiotów. Pozostałe formy to:
spółki (8,7%),
stowarzyszenia i organizacje społeczne (3,5%).
„W 2009 r. do rejestru REGON zarejestrowano na obszarach wiejskich 97,8 tys.
nowych podmiotów gospodarki narodowej, co stanowiło 28,0% ogółu nowo
zarejestrowanych podmiotów w kraju. Wśród podmiotów nowo zarejestrowanych
przeważały jednostki zajmujące się: handlem; naprawą pojazdów samochodowych;
transportem i gospodarką magazynową; zakwaterowaniem i gastronomią; informacją
i komunikacją (38,8 tys., tj. 39,6% ogółu podmiotów nowo zarejestrowanych na
187
Liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców.
188
Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Warszawa-
Olsztyn 2011, s. 171.
189
Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Warszawa,
Olsztyn 2011, s. 171.
71
obszarach wiejskich). Drugą, pod względem liczebności grupę podmiotów, stanowiły
podmioty zaliczane do sekcji przemysł i budownictwo.”
190
Między rokiem 2006 i 2010 nie zmieniła się struktura podmiotów gospodarczych
wg wielkości mierzonej liczbą pracujących w Polsce. Głównie dominowały
mikroprzedsiębiorstwa (95%), a liczony łącznie z mikroprzedsiębiorstwami udział
małych przedsiębiorstw przekraczał 99%. Przedsiębiorstwa średnie stanowiły 0,8%,
a duże – 0,1%. Znikomy (0,01%) był udział przedsiębiorstw największych, o liczbie
pracujących 1000 i więcej osób.
191
Małe i średniej wielkości przedsiębiorstwa zasługują na miano siły napędowej
polskiej gospodarki. Choć mają zazwyczaj niewielki zasięg działania i mały wpływ na
otoczenie, w którym funkcjonują, to ich ogromna liczba (wg GUS 99,8% z 1,67 mln
firm, czyli ok. 1,66 mln podmiotów) nadaje sektorowi MSP duże znaczenie
w kształtowaniu gospodarki. Wkład MSP w tworzenie wartości dodanej brutto wynosi
około 50%, zaś liczba pracujących w sektorze stanowi 2/3 ogółu pracujących. Ponadto
o znaczeniu mikro, małych i średnich firm dla gospodarki świadczy ich wysoki
potencjał dostosowawczy, elastyczność i mobilność, które są bardzo ważnymi
czynnikami stabilnego, równomiernego i szybkiego rozwoju gospodarki.
192
Rola ta
jednocześnie spełniana jest przez przedsiębiorstwa ulokowane na obszarach wiejskich.
2.7. Aktywność zawodowa ludności zamieszkałej na obszarach
wiejskich
Tereny wiejskie są miejscem występowania wielu negatywnych zjawisk
związanych z zatrudnieniem, między innymi występowaniem bezrobocia ukrytego,
nierejestrowanego, wyższego niż w miastach bezrobocia (w tym znacznego poziomu
bezrobocia ukrytego), niskiej aktywności zawodowej, niższej jakości kapitału ludzkiego
190
Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Warszawa,
Olsztyn 2011, s. 172.
191
J. Chojna, Konkurencyjność Polskiej gospodarki w latach 2007-2010 w kontekście dotychczasowej
realizacji
strategii rozwoju kraju 2007-2015, Warszawa 2011, s. 2.
192
http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/Ewaluacja_i_analizy/Raporty_o_rozwoju/Raporty_krajowe/
Documents/Ekspertyza_Kokurencyjnosc_polskiej_gospodarki_w_latach_2007_2010_2007_2011.pdf
dostęp: [05.05.2012].
72
pod względem wykształcenia oraz mniej korzystnej struktury bezrobocia. Tereny
wiejskie cechują się również niskim stopniem aktywności w zakresie samoorganizacji
podejmowania oddolnych inicjatyw mających na celu rozwiązywanie problemów
społeczności wiejskich w obszarze zatrudnienia.
193
Ludność aktywna zawodowo to wszyscy pracujący zawodowo (pracodawcy,
pracownicy najemni, pracujący na własny rachunek, nieodpłatnie pomagający
członkowie rodzin) oraz zarejestrowani bezrobotni. Poziom aktywności zawodowej jest
wyrażony poprzez współczynnik aktywności zawodowej. Współczynnik aktywności
zawodowej jest to udział ludności aktywnej zawodowo w ogólnej liczbie ludności
w wieku 15 lat i więcej lub danej grupy.
194
Na podstawie oceny aktywności zawodowej określa się status ludności (w wieku
15 lat i więcej) na rynku pracy. Ludność w wieku 15 lat i więcej dzieli się - z punktu
widzenia aktywności ekonomicznej - na pracujących, bezrobotnych i biernych
zawodowo.
195
Do grupy osób pracujących, według metody Badania Aktywności Ekonomicznej
Ludności, zalicza się wszystkie osoby w wieku 15 lat i więcej, które w okresie
badanego tygodnia:
wykonywały przez co najmniej 1 godzinę pracę przynoszącą zarobek lub dochód tzn.
były zatrudnione w charakterze pracownika najemnego, pracowały we własnym (lub
dzierżawionym) gospodarstwie rolnym lub prowadziły własną działalność
gospodarczą poza rolnictwem, pomagały (bez wynagrodzenia) w prowadzeniu
rodzinnego gospodarstwa rolnego lub rodzinnej działalności gospodarczej poza
rolnictwem,
miały pracę, ale jej nie wykonywały:
o
z powodu choroby, urlopu macierzyńskiego lub wypoczynkowego,
o
z innych powodów, przy czym długość przerwy w pracy wynosiła:
– do 3 miesięcy,
193
http://www.granty.wup.torun.pl/pliki/pracujaca_wies.pdf dostęp: [05.05.2012].
194
http://www.stat.gov.pl/gus/definicje_PLK_HTML.htm?id=POJ-1057.htm dostęp: [05.05.2012].
195
http://www.stat.gov.pl/gus/definicje_PLK_HTML.htm?id=POJ-3547.htm dostęp: [05.05.2012].
73
– powyżej 3 miesięcy, ale osoby te były pracownikami najemnymi i w tym czasie
otrzymywały co najmniej 50 % dotychczasowego wynagrodzenia (od I kwartału 2006
r.).
196
Współczynnik aktywności zawodowej na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat
zmieniał swoją wielkość. W czterech latach jego wielkość kształtuje się na poziomie
54-55%. W porównaniu do lat 2000-2005 możemy mówić o spadku tej wielkości –
rysunek 2.1.
Rys. 2.1. Współczynnik aktywności zawodowej w latach 1995, 2000-2010
Źródło: http://www.stat.gov.pl/gus/5840_11594_PLK_HTML.htm dostęp: [05.05.2012].
W roku 2009 obszary wiejskie zamieszkiwało 12 mln ludności w wieku 15 lat
i więcej, z grupy tej prawie 6,6 mln osób (55,2%) było aktywnych zawodowo.
Współczynnik aktywności zawodowej był zdecydowanie wyższy wśród mężczyzn
(64,4%) niż wśród kobiet (46,4%). Wskaźnik zatrudnienia wyniósł 50,8% dla ludności
wiejskiej ogółem, przy czym odnotowano znaczną różnicę pomiędzy wskaźnikiem
zatrudnienia mężczyzn (59,8%) a kobiet (42,2%). Najwyższym wskaźnikiem
196
Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2010, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011,
s. 18.
48
50
52
54
56
58
60
62
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
[%[
ogółem
na obszarach wiejskich
74
zatrudnienia charakteryzowało się województwo mazowieckie (53,9%), najniższym zaś
– zachodniopomorskie (42,4%).
197
Rys.2.2. Wskaźnik zatrudnienia w poszczególnych województwach Polski
Źródło: Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny
w Olsztynie, Warszawa, Olsztyn 2011, s. 14.
Można mówić i występowaniu różnic w aktywności ekonomicznej ludności
bezrolnej, a mieszkańców obszarów wiejskich związanych z gospodarstwem rolnym.
Wielkości współczynnika aktywności zawodowej oraz stopa bezrobocia dla tych dwóch
grup kształtowały się następująco:
współczynnik aktywności zawodowej:
o
ludność związana z gospodarstwem rolnym 66,1%,
o
ludność niezwiązana z gospodarstwem rolnym 47,3%.
Stopa bezrobocia:
o
ludność związana z gospodarstwem rolnym 4,5%,
o
ludność niezwiązana z gospodarstwem rolnym 11,4%.
197
Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Warszawa,
Olsztyn 2011, s. 145.
75
Charakterystyczne dla obszarów wiejskich są wielkości charakteryzujące
bezrolne kobiety na rynku pracy, wskaźnik zatrudnienia wynosił 32,9%, współczynnik
aktywności zawodowej – 37,8%. Obszary wiejskie charakteryzują się znaczącą
wielkością bezrobocia ukrytego występującego na tym terenie, z tego mogą wynikać
różnice między ludnością związaną z gospodarstwem rolnym a ludnością bezrolną.
Analizując wielkość współczynnika aktywności zawodowej na obszarach
wiejskich dla grup wiekowych zaobserwować można, iż jest on największy dla osób
w wieku 35-49 lat. Dla poszczególnych grup jego wielkość kształtowała się
następująco:
45-49 lat - 93,1%,
40-44 lata - 92,3%,
35-39 lat - 91,0%.
Nieznacznie mniejsza wielkość współczynnika aktywności zawodowej wystąpiła
dla następujących grup: 30-34 lata (83,8%), 25-29 lat (80,6%).
Współczynnik aktywności zawodowej dla osób młodych, dopiero wchodzących
na rynek pracy (20-24 lata) wynosiło 64,2%. Znacznie mniejszy odsetek ludności
aktywnej zawodowo obserwuje się w przedziale wiekowym 55-59 lat (45,5%).
W przypadku osób starszych zbliżających się do wieku emerytalnego jego wielkość
wynosiła: w wieku 60-64 - 20,3% osób, w grupie powyżej 65 lat – 6,4%.
198
Dokonując klasyfikacji w obszarze osób związanych z rolnictwem i bezrolnej
ludności, można zaobserwować, iż w każdym przedziale wiekowym wskaźnik
zatrudnienia wśród ludności związanej z rolnictwem był wyższy niż wśród ludności
bezrolnej. Odnosząc się do najmniejszych różnic to wystąpiły one w przedziale
wiekowym 20-24 lata (9,0 pkt proc.). W kolejnych grupach wiekowych 30-34 oraz 35-
39 lat różnice wyniosły po 16,0 pkt proc. Natomiast w grupie 40-44 – 17,8 pkt proc.
Systematycznie wzrastały one w następnych grupach (21,0 pkt proc. w przedziale 45-49
lat, 24,9 pkt proc. w grupie 50-54). Wraz ze wzrostem wieku grupy różnice w poziomie
wskaźnika zatrudnienia zwiększały się (35,7 pkt proc. w przedziale wiekowym 55-59
lat). Wśród ludności bezrolnej powyżej 65 lat w 2009 r. współczynnik aktywności
zawodowej wyniósł 1,2%, wobec 16,5% wśród ludności związanej z gospodarstwem
rolnym.
199
198
Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Warszawa,
Olsztyn 2011, s. 146.
199
Tamże, s. 146.
76
Kolejną zmienną opisującą aktywność na rynku pracy jest poziom bezrobocia.
W 2009 r. stopa bezrobocia na obszarach wiejskich wyniosła 8,0%. W porównaniu
z rokiem 2003 można mówić o znacznym spadku tego wskaźnika (o 9,8 pkt proc.).
Analizując wielkość stopy bezrobocia ze względu na płeć, należy zwrócić uwagę, iż
wskaźnik był wyższy w przypadku kobiet niż mężczyzn (9,1% wobec 7,2%).
Najwyższa stopa bezrobocia na obszarach wiejskich dotyczy ludności w wieku
20-24 lata (20,1%). W pięcioletnich grupach wiekowych z przedziału 30-65 lat wartości
wskaźnika wynosiły od 3,7 do 6,5%. Stopa bezrobocia wśród ludności związanej
z rolnictwem była dla każdej grupy wiekowej niższa niż wśród ludności bezrolnej.
Najwyższa stopa bezrobocia wśród ludności związanej z rolnictwem wynosiła 17,0%
(20-24 lata). Bezrobocie wśród ludności powyżej 30. roku życia było notowane na
bardzo niskim poziomie (maksymalnie 3,3% w przedziale 30-34 lata).
Rys. 2.3. Stopa bezrobocia w latach 1995, 2000-2011 [%].
Źródło: http://www.stat.gov.pl/gus/5840_11594_PLK_HTML.htm dostęp: [05.05.2012].
2.8. Aktywność
ekonomiczna
osób
niepełnosprawnych
zamieszkałych na obszarach wiejskich
Ostatnie pełne dane dotyczące liczby osób niepełnosprawnych w Polsce pochodzą
z Narodowego Spisu Powszechnego 2002. Według jego wyników w 2002 r. liczba osób
niepełnosprawnych ogółem wynosiła blisko 5,5 mln, w tym około 4,5 mln posiadało
prawne potwierdzenie faktu niepełnosprawności, a 4,3 mln były to osoby w wieku 15
13,3
16,1
18,2
19,9
19,6
19
17,7
13,8
9,6
7,1
8,2
12,5
13,3
11,9
14,6
16,4
17,7
17,8
17,6
16,1
13
9,2
7
8
0
5
10
15
20
25
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2011 mar-12
ogółem
na obszarach
wiejskich
77
lat i więcej. Według wyników kwartalnego reprezentacyjnego Badania Aktywności
Ekonomicznej Ludności (BAEL), prowadzonego przez GUS liczba tych ostatnich od
tego czasu systematycznie spadała, głównie z powodu zmniejszania się liczby osób
orzekanych przez ZUS. Liczba osób niepełnosprawnych w IV kwartale 2010 r.
wyniosła około 3,387 mln osób.
W 2011 r. aktywnych zawodowo było 17,27% osób niepełnosprawnych prawnie
w wieku 16 lat i więcej, a 26,5% w wieku produkcyjnym.
Dla porównania współczynnik aktywności zawodowej osób sprawnych w wieku 16 lat,
w wieku produkcyjnym wynosił 72,8%. Współczynnik aktywności zawodowej osób
niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym wzrósł w roku 2011 w stosunku do
ubiegłego roku o 0,4 pkt. proc. Kształtowanie współczynnika osób sprawnych
i niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym w latach 2001-2008 przedstawia rysunek
2.4.
Rys. 2.4. Współczynnik aktywności zawodowej osób sprawnych i niepełnosprawnych w
wieku produkcyjnym w latach 2001-2011
Źródło: Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności, GUS.
W 2011 r. udział osób pracujących wśród osób niepełnosprawnych w wieku 16 lat
i więcej wynosił 14,6%, wśród osób w wieku produkcyjnym – 22,2%. Wskaźnik
zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym – trzeci rok od 2002 r. -
przekroczył 20%. W porównaniu z rokiem ubiegłym spadł o 0,1. proc. (osób sprawnych
– o 2,6 pkt. proc.).
26,1
25,8
23,7
23,4
23,9
22,1
22
23,9
24,5
26,1
26,5
77,3
75,9
75,2
74,9
74,9
74,2
74
74,7
76
72
72,8
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
[%]
osoby niepełnosprawne
osoby pełnosprawne
78
Rys. 2.5. Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym w latach
2001 – 2011
Źródło: Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności, GUS.
Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku 16 lat i więcej w 2011 r.
był bardzo nieznacznie wyższy wśród mieszkańców wsi niż miast. W 2011 r. w miastach
wskaźnik ten wynosił 14,6%, zaś na obszarach wiejskich – 14,7%. Współczynnik
aktywności zawodowej wyższy jest w miastach 17,8% niż na obszarach wiejskich
16,3%.
2001 2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
26,
1
25,
8
23,
7
23,
4
23,
9
22,
1
22,
6
23,
9
24,
5
26,
1
26,
5
20,
9
20,
5
19,
1
18,
1
18,
6
18,
2
19,
4
20,
8
21,
7
22,
3
22,
2
19,
8
20,
5
19,
2
22,
6
21,
9
17,
3
14,
1
13,
1
11,
6
14,
7
16,
3
[%]
współczynnik aktywności zawodowej
wskaźnik zatrudnienia
stopa bezrobocia
79
Rys. 2.6. Wskaźniki aktywności zawodowej dla osób niepełnosprawnych prawnie w wieku
16 lat i więcej według miejsca zamieszkania w 2011 r.
Źródło: Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności, GUS.
Również stopa bezrobocia wyższa jest w miastach 17,8%, w porównaniu
z obszarami wiejskimi – 10,3%. Niższy poziom bezrobocia rejestrowanego na
obszarach wiejskich wynika z faktu, iż występuje tam wyższe bezrobocie ukryte.
Wśród osób niepełnosprawnych, zdecydowanie częściej pracują mężczyźni niż
kobiety. W 2011 r. wskaźnik zatrudnienia mężczyzn wynosił 17,4%, zaś kobiet –
11,9%. Spośród pracujących osób niepełnosprawnych w wieku 16 lat i więcej: 17%
miało wykształcenie wyższe, 32% – średnie, w tym 27% policealne i średnie zawodowe
i 51% poniżej średniego, z czego 36% – zasadnicze zawodowe i 15% – gimnazjalne
i niższe.
Stopień niepełnosprawności z natury rzeczy różnicuje aktywność zawodową osób
niepełnosprawnych. W 2011 r. spośród 495tys. osób niepełnosprawnych pracujących
pracowało 8% osób niepełnosprawnych ze znacznym stopniem niepełnosprawności,
42% z umiarkowanym i 50% z lekkim stopniem niepełnosprawności. Na obszarach
wiejskich wielkości te kształtowały się następująco: 7,5% pracujących osób
ogółem
miasto
wieś
współczynnik
aktywności
zawodowej
wskaźnik
zatrudnienia
stopa bezrobocia
17,
3
14,
6
15,
2
17,
8
14,
6
17,
8
16,
3
14,
7
10,
3
80
niepełnosprawnych miało orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności, 36,5%
orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności a 56% o lekkim.
Znaczącą większość pracujących osób niepełnosprawnych stanowią pracownicy
najemni, w 2011 r. ich udział wynosił 58% (na obszarach wiejskich 40,5%) . Niższe
były udziały osób pracujących na własny rachunek (obszary wiejskie 7,2%).Wśród
pozostałych grup pracujących, grupa rolników 13,3%, oraz pracowników użytkujących
gospodarstwo rolne 10%.
Rys. 2.7. Struktura zatrudnienia osób niepełnosprawnych w 2011 r.
Źródło: Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności, GUS.
Wśród osób niepełnosprawnych mieszkających na obszarach wiejskich znaczącą
grupę stanowią osoby bierne zawodowo – 1044tys. W grupie tej można mówić
o różnych przyczynach bierności. Badania prowadzone w ramach Badań Aktywności
Ekonomicznej Ludności określają następujące powody:
obowiązki rodzinne i związane z prowadzeniem domu,
emerytura,
choroba niesprawność.
W poszczególnych, grupach ze względu, na stopień niepełnosprawności
wskazywane były w/w przyczyny.
ogółem
obszary wiejskie
58,64
40,56
5,35
13,33
4,53
10,56
7,61
7,22
23,87
28,33
pracownik
rolnik
pracownik użytkujący gospodarstwo rolne
pracujacy na własny rachunek
emeryt/rencista
81
Rys.2.8. Osoby niepełnosprawne bierne zawodowo według przyczyn bierności i stopnia
niepełnosprawności na obszarach wiejskich ( w tys.)
Źródło: Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności, GUS.
Dane zawarte na wykresie 5 wskazują, iż w przypadku wszystkich stopni
niepełnosprawności dominującą przyczyną bierności jest choroba i związana z nią
niesprawność. Przyczyny o charakterze obowiązków domowych wskazane są jedynie
w przypadku osób niepełnosprawnych o lekkim stopniu niepełnosprawności.
Pomimo zachodzących zmian w sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy
ich pozycja jest w dalszym ciągu bardzo niekorzystna. Wymagane są ciągłe zmiany
i prace zarówno nad pobudzaniem aktywności samych niepełnosprawnych, jak również
zainteresowania pracodawców zatrudnianiem osób o niepełnej sprawności.
Na podstawie danych statystycznych łatwo również zaobserwować, że
aktywność ekonomiczna, korzystna koniunktura gospodarcza ma bardzo duże
przełożenie w aspekcie aktywności zawodowej niepełnosprawnych. Wzrost
gospodarczy i poprawa ogólnych warunków makroekonomicznych w poszczególnych
latach wpływa na wzrost wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych.
0
50
100
150
200
250
300
znaczny
umiarkowany
lekki
0
0
5
125
116
78
200
267
209
obowiązki rodzinne i zwiazane z prowadzeniem domu
emerytura
choroba, niesprawność
82
Rozdział III. Metodologia badań
3.1. Cel badań, pytania i hipotezy badawcze
Celem badań była próba wieloaspektowej analizy uwarunkowań aktywności
zawodowej osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich. Badania
miały aspekt jakościowy i ilościowy. Badaniom ilościowym zostało poddanych 5000
respondentów. Uczestnikami badań były osoby niepełnosprawne w wieku
produkcyjnym. Przy doborze próby kierowano się danymi statystycznymi zawartymi
w opracowaniach GUS (Narodowy Spis Powszechny, Stan zdrowia ludności Polski za
rok 2004) oraz w opracowaniach BAEL i analizach regionalnych. Badania o charakterze
jakościowym przeprowadzone zostały na grupie 150 podmiotów gospodarczych
w większości zatrudniających osoby niepełnosprawne.
Badania ilościowe przeprowadzono we wszystkich szesnastu województwach na
terenie kraju, z uwzględnieniem specyfiki społeczno – ekonomicznej regionów, od
czerwca 2010 roku do czerwca 2011 roku. Badania jakościowe przedsiębiorców zostały
zrealizowano w okresie od lipca do października 2011 roku. Były one poprzedzone
badaniami pilotażowymi przeprowadzonymi w czerwcu.
Celem głównym projektu „Determinanty aktywności zawodowej osób
niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich” jest identyfikacja oraz
charakterystyka czynników mających wpływ na podejmowanie aktywności zawodowej
przez osoby niepełnosprawne. Celami szczegółowymi i efektem końcowym są:
1. Charakterystyka
społeczno
–
demograficzna
osób
niepełnosprawnych
zamieszkałych na obszarach wiejskich.
2. Określenie stanu ekonomicznego i warunków bytowych gospodarstw domowych
osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich.
3. Zbadanie otoczenia społecznego w odniesieniu do osób niepełnosprawnych.
4. Identyfikacja czynników determinujących decyzje osób niepełnosprawnych o ich
aktywności zawodowej.
5. Zbadanie roli organizacji i instytucji działających na rzecz osób niepełnosprawnych
w aktywizacji zawodowej badanej grupy.
83
6. Wyodrębnienie i charakterystyka istniejących barier utrudniających osobom
niepełnosprawnym podejmowanie aktywności zawodowej.
7. Opracowanie modelowych rozwiązań ukierunkowanych na aktywizację zawodową
osób niepełnosprawnych, uwzględniających doświadczenia państw UE,
a wychodzącym na przeciw potrzebom lokalnego rynku pracy.
8. Aktywizacja środowiska naukowo – badawczego do podejmowania kolejnych
szczegółowych badań dotyczących osób niepełnosprawnych.
Niezwykle istotnym aspektem badań jest analiza i określenie czynników
warunkujących zmiany w świadomości przedsiębiorców podejmujących decyzje
o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Innowacyjność projektu polega na próbie
stworzenia
modelu
regionalnego
przedsiębiorstwa
zatrudniającego
osoby
niepełnosprawne z terenów wiejskich oraz opracowaniu programów e-learningowych
skierowanych do tej grupy społecznej, a mających na celu zwiększenie ich szans na
lokalnym rynku pracy.
Problemy badawcze identyfikowane są wokół:
I.
Determinantów (czynników) związanych z sama osobą niepełnosprawną:
wiek,
płeć,
wykształcenie,
stopień i rodzaj niepełnosprawności,
aktywność zawodowa,
potrzeby i motywacje do podjęcia pracy.
II. Czynników związanych z otoczeniem osoby niepełnosprawnej:
rodzina,
środowisko (społeczność lokalna),
dostęp do edukacji i szkoleń,
przedsiębiorstwa (główne obszary aktywności gospodarczej),
instytucje, organizacje i stowarzyszenia,
samorząd terytorialny,
prawo.
Identyfikacja czynników determinujących aktywność zawodową osób
niepełnosprawnych zawarta jest w odpowiedziach na główne pytania badawcze:
84
1. Jaka jest struktura społeczno – demograficzna osób niepełnosprawnych na
badanym terenie?
2. Jaka jest gotowość osób niepełnosprawnych do podjęcia pracy?
3. Jaki charakter aktywności zawodowej dominuje wśród respondentów?
4. Jakie czynniki mają istotny wpływ na podejmowanie oraz brak podejmowania
decyzji o wejściu na rynek pracy?
5. W jakim stopniu rodzaj i stopień niepełnosprawności ma wpływ na aktywność
zawodową osób niepełnosprawnych?
6. W jakim stopniu wiek i wykształcenie mają wpływ na aktywność zawodową
respondentów?
7. Czy bezpośrednie otoczenie ma wpływ na aktywność zawodową osób
niepełnosprawnych?
8. Czy istnieje zależność między wykształceniem, aktywnością zawodową najbliższej
rodziny (otoczenia) a gotowością do podjęcia pracy przez ankietowanych?
9. W jakim wymiarze wielkość rodziny ma wpływ na aktywność zawodową osób
niepełnosprawnych?
10. Jaki wpływ na aktywność zawodową osób niepełnosprawnych mają działania
samorządu terytorialnego?
11. Czy osoby niepełnosprawne korzystają z pomocy instytucji, organizacji, placówek
stanowiących bliższe i dalsze otoczenie ?
12. Jak osoby niepełnosprawne oceniają działania instytucji, organizacji, placówek
stanowiących bliższe i dalsze otoczenie osób niepełnosprawnych ?
13. Jakie możliwości stwarza osobom niepełnosprawnym gmina, powiat, województwo
?
14. Czy i w jakim zakresie aktywność społeczna osób niepełnosprawnych –
działalność w organizacjach, stowarzyszeniach, fundacjach na rzecz osób
niepełnosprawnych, ma wpływ na ich aktywność zawodową?
15. Czy nowoczesne technologie, Internet oraz umiejętność posługiwania się nimi
zwiększają, zdaniem badanych, ich szanse na lokalnym rynku pracy?
16. Czy i gdzie osoby niepełnosprawne spotykają się z przejawami dyskryminacji
wobec nich.
17. Jakie organizacje, stowarzyszenia, instytucje i placówki zrzeszające osoby
niepełnosprawne istnieją na badanym terenie?
85
18. Jak osoby niepełnosprawne oceniają regionalne oferty pracy?
19. Jaka jest ocena badanych dostępności lokalnego rynku pracy dla osób o niepełnej
sprawności?
20. Czy kursy, szkolenia zawodowe organizowane w regionie przyczyniają się,
zdaniem
ankietowanych,
do
wzrostu
aktywności
zawodowej
osób
niepełnosprawnych i czy w tego typu szkoleniach kiedykolwiek uczestniczył?
21. Jaki
jest stosunek lokalnych przedsiębiorców do zatrudniania osób
niepełnosprawnych?
22. Czy pracodawcy orientują się i w jakim stopniu o uwarunkowaniach prawnych
związanych z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych?
23. Jakie są główne przyczyny niezatrudniania osób niepełnosprawnych na lokalnym
rynku pracy?
Identyfikacja szczegółowych pytań badawczych pozwoliła na opracowanie narzędzia
badawczego w formie kwestionariusza ankiety.
Analiza literatury przedmiotu, ocena danych statystycznych oraz raportów
i opracowań na temat sytuacji osób niepełnosprawnych, w tym ich aktywności
zawodowej, pozwoliła na postawienie następujących hipotez badawczych:
1. Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach
wiejskich zależna jest od uwarunkowań społeczno – kulturowych regionu.
2. Poziom rozwoju społeczno – gospodarczego bezpośredniego otoczenia osób
niepełnosprawnych (gminy, wsi) ma wpływ na ich aktywność zawodową.
3. Istnienie organizacji, stowarzyszeń i instytucji zrzeszających i działających na rzecz
osób niepełnosprawnych zwiększa szanse zatrudnienia osób niepełnosprawnych.
4. Lokalni pracodawcy, w większości, nie są zainteresowani zatrudnianiem osób
niepełnosprawnych?
5. Do znacznej części osób niepełnosprawnych z terenów wiejskich nie dociera
atrakcyjna oferta, dotycząca szkoleń i kursów podnoszących lub zmieniających ich
kwalifikacje zawodowe.
6. Niski poziom zainteresowania osób niepełnosprawnych podnoszeniem kwalifikacji
zawodowych ma również istotny wpływ na ich możliwości zatrudniania na
lokalnym rynku pracy.
7. Wiek, płeć, wykształcenie w sposób istotny determinują aktywność zawodową
osób niepełnosprawnych.
86
8. Rodzina, jej status ekonomiczny (sytuacja materialna), poziom wykształcenia
członków rodziny, aktywność zawodowa, charakter pracy maja również znaczący
wpływ na podejmowanie przez osoby niepełnosprawne działań zmierzających do
podnoszenia swoich kwalifikacji zawodowych.
9. Nowoczesne metody zatrudniania, organizacji pracy, w tym tworzenie stanowisk
dostosowanych do rodzaju niepełnosprawności, wpływają pozytywnie na
podejmowanie aktywności zawodowej przez respondentów.
3.2. Metody i techniki badań
W celu realizacji przyjętych założeń badawczych przeprowadzono badania
kwestionariuszowe, w których wykorzystano dwie techniki badawcze: technikę
wywiadu i technikę ankietową. Jako uzupełnienie wykorzystano obserwację i analizę
dokumentów.
Na potrzeby analizy wyników badań został stworzony program komputerowy
przez pracowników naukowo – dydaktycznych Instytutu Informatyki PSW w Białej
Podlaskiej zatrudnionych w projekcie.
Ankieterzy przeprowadzali badania wpisując bezpośrednio dane i odpowiedzi do
przygotowanego programu. Dane z każdego badania były przekazywane on-line
bezpośrednio do działu przetwarzania danych.
System obsługujący projekt został skonstruowany jako CMS, który pozwalał na
konstrukcję dowolnej ankiety i jest zintegrowany z systemem zarządzania treścią strony
www projektu. Program podzielony był na dwa współpracujące ze sobą moduły:
- moduł do obsługi ankiet,
- moduł do administracji ankietami (tworzenie, kontrola, raporty, eksport danych).
System oparty był o zestaw kont i uprawnień, z podziałem na klasy
użytkowników: administrator, webadmininistrator, koordynator, ankieter, gość.
Podstawowy wygląd strony zawiera wyłącznie treści udostępnione dla klasy gość.
Część A – Obsługa ankiet – ankieter/koordynator
W module dostępne były funkcje pozwalające na rejestrację ankiet. Każda ankieta
posiadała nagłówek, który tworzony był w momencie wybrania funkcji „Nowa
ankieta”. Umożliwiała ona zarejestrowanie tzw. nagłówka ankiety, zawierającego
87
podstawowe dane o ankiecie – kod ankietera (wypełniany automatycznie), numer
ankiety, województwo, powiat, gminę i typ gminy. Na tym etapie ankieta otrzymywała
swój własny unikalny numer, niezmienny do końca przetwarzania danych. Praca
odbywała się zawsze w kontekście konkretnego numeru ankiety. W tym celu należało
ten numer ustawić - umożliwiała to funkcja „Lista moich ankiet”, która zawierała
listę zarejestrowanych nagłówków ankiet i umożliwiała wybranie ankiety, która była
ankietą bieżącą, aktualnie rejestrowaną. Sama ankieta podzielona była na „sekcje”,
których ilość i nazewnictwo tworzone było na etapie definicji ankiety w module
administracyjnym. Każda z sekcji była rejestrowana osobno, a ich lista ukazywała się
w osobnej ramce z lewej strony wraz z ilością zarejestrowanych. Sekcje były oznaczane
literami, a odpowiednie strony ankiety generowały się po kliknięciu w odpowiednie
linki panelu ‘Wprowadzanie ankiety’. W trakcie rejestracji widoczne były również
informacje kontrolne, określające jakość danych – ilość zarejestrowanych odpowiedzi
w stosunku do zdefiniowanych minimalnych ilości odpowiedzi. Ponadto rejestrujący
widział na bieżąco, które pytania zostały pominięte w trakcie rejestracji i powinny być
uzupełnione. Mechanizm kontrolny korzystał z logiki wbudowanej w ankietę, która
uwzględniała bloki pytań pomijane, w zależności od zdefiniowanych w module
administracyjnym reguł testujących odpowiedzi kluczowe, decydujące o pomijaniu
pytań.
Funkcje automatycznej kontroli pozwalały wykryć jedynie naruszenie reguł
formalnych - rolą koordynatora było sprawdzenie merytoryczne ankiety – zgodności
wersji papierowej z zarejestrowaną wersją elektroniczną. Do tego celu koordynator
otrzymał zestaw dodatkowych funkcji, które miały mu ułatwić to zadanie.
W
module
administracji zdefiniowana została podległość ankieterów
poszczególnych koordynatorom i na tej podstawie filtrowano ankiety. Za to działanie
odpowiedzialna była funkcja „Ankiety osób podległych”. Dzięki niej koordynator miał
możliwość wyboru ankiety do pracy kontekstowej i przeprowadzenia kontroli ankiet,
które zarejestrowały osoby mu podległe. Funkcja „Korekta nagłówków”, pozwalała
natomiast na skorygowanie nieprawidłowych danych zarejestrowanych w nagłówku
przez ankietera. Wybranie numeru ankiety pozwalało na odczytanie strona po stronie
zarejestrowanej ankiety i wprowadzanie ewentualnych poprawek, a następnie zapisanie
zmian. Jednym z zadań koordynatora była m.in. szczegółowa kontrola określonej liczby
ankiet – fakt oznaczenia ankiety jako skontrolowanej umożliwiało osobom
88
zarządzającym projektem śledzenie postępu tych prac. Po skontrolowaniu ankiety
koordynator oznaczał za pomocą funkcji „Kontrola ankiet” fakt przeprowadzenia
szczegółowej kontroli ankiety. Każdą otrzymaną ankietę z kolei, niezależnie od tego
czy koordynator prowadził szczegółową kontrolę czy nie, zatwierdzał funkcją
„Zatwierdzanie ankiet”, co blokowało możliwość nanoszenia poprawek zarówno
ankieterowi jak i koordynatorowi. Tylko zatwierdzone ankiety brały udział w dalszym
przetwarzaniu i były brane pod uwagę przy rozliczaniu pracy ankieterów
i koordynatorów. Dodatkowa funkcja „Weryfikacja telefoniczna” pozwalała na
oznaczenie w ankiecie faktu, że koordynator skontrolował u ankietowanego fakt
przeprowadzenia badania – informacja ta służyła do kontroli pracy koordynatora,
zgodnie z wytycznymi nadzoru projektu.
Część B – Przetwarzanie ankiet – zarządzanie projektem
Użytkownicy obsługujący projekt mieli do dyspozycji zestaw funkcji, które
pozwalały na kontrolę prowadzonych prac, śledzenie ich postępu oraz raportowanie i
eksport danych do programów przetwarzających dane (Excell, Statistica).
Najważniejszą funkcją była funkcja „Powtórna kontrola ankiety”, która pozwalała
oprócz standardowego przejrzenia i skorygowania znalezionych w poszczególnych
sekcjach błędów, również na oznaczenie szeregu parametrów ankiety takich jak:
oznaczenie ankiety jako powtórnie skontrolowanej (zgodnie z założeniami 20%
ankiet miało podlegać powtórnej dokładnej kontroli),
oznaczenie ankiety jako nieważnej - w celu wyłączenia z dalszego przetwarzania,
oznaczenie ankiety jako zawierającej poprawione w trakcie kontroli błędy – w celu
weryfikacji pracy ankieterów,
oznaczenie ankiety jako zapłaconej - w celu tworzenia raportów do rozliczeń
finansowych z ankieterami.
Automatyczny proces kontrolny pozwalał na sprawdzenie formalne ankiety - czy
wszystkie wymagane odpowiedzi zostały wprowadzone oraz czy w każdej z sekcji
została zarejestrowana minimalna wymagana ilość odpowiedzi. Rezultaty tej kontroli
wyświetlane były na bieżąco na ekranie i uwzględniały nanoszone w trakcie kontroli
poprawki.
89
Dodatkowo administrator dysponował funkcjami, które pozwalały w sposób
hurtowy dokonać sprawdzenia formalnego ankiet – odpowiednia funkcja nosiła nazwę
„Test ilości odpowiedzi”.
Kolejna funkcja która miała ułatwić rejestrację i kontrolę danych to „Test próby
statystycznej”. W systemie był zaimplementowany mechanizm określający, ile ankiet
zostało
przydzielonych
do
poszczególnych
grup
wiekowych,
stopnia
niepełnosprawności i płci. Operacja automatycznej kontroli zliczała ankiety na
podstawie zarejestrowanych danych, a następnie porównywała wyniki z limitami
i wyświetlała je w postaci raportu, na którym były oznaczone grupy poprawne,
z niedoborami i nadwyżkami.
Do celów rozliczeniowych utworzony został „Raport kontroli ankiety”, który
pozwalał podzielić zarejestrowane ankiety oznaczone jako zapłacone na okresy
rozliczeniowe – łącznie z ankieterami – właścicielami ankiet, ich ilością i numerami
poszczególnych ankiet. Dodatkową funkcją techniczną było „Usuwanie ankiet”, która
pozwalała usunąć z systemu niepotrzebne ankiety – była ona dostępna tylko dla
administratora. Finalny element systemu stanowiła funkcja eksportująca dane
w formacie pozwalającym na dalszą obróbkę w programach statystycznych.
Modułem wspólnym dla wymienionych wcześniej klas użytkowników był moduł
raportów, który umożliwiał tworzenie podstron zawierających raporty napisane
w języku SQL i php. Raporty te pozwalały ankieterom, koordynatorom a także osobom
zarządzającym projektem śledzenie postępu prac, pomagały w rozliczeniach
finansowych, a także umożliwiały tworzenie tabel prezentujących wyniki badań.
W czasie realizacji projektu korzystano z następujących źródeł wtórnych:
roczniki statystyczne (dane ogólnopolskie i dane wojewódzkie),
studia i analizy statystyczne (z instytutów badawczych i innych organizacji
i instytucji np. PFRON),
publikacje i opracowania statystyczne,
wyniki Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku,
biuletyny, czasopisma, foldery, informatory, w tym opracowywane przez organizacje
zatrudniające osoby niepełnosprawne, takie jak:
- Konfederacja Pracodawców Polskich,
- Polskie Koleje Państwowe,
- Inter Groclin Auto S.A.,
90
- Polska Organizacja Pracodawców Osób Niepełnosprawnych,
- Krajowy Związek Rewizyjny Spółdzielni Inwalidów i Spółdzielni Niewidomych,
- Krajowa Izba Gospodarczo - Rehabilitacyjna,
- Porozumienie Branżowe Związek Pracodawców,
- Śląski Związek Pracodawców
- Krajowa Rada Zatrudnienia Osób Niepełnosprawnych.
Cenne źródło informacji stanowił Internet.
3.3. Dobór próby i organizacja badań
Wyboru grupy reprezentatywnej do badań ilościowych dokonano przy pomocy
metody doboru losowo – warstwowego.
200
W badaniach warstwami były:
województwo;
powiat, gmina;
płeć;
stopień niepełnosprawności.
Wiek, jako bardzo istotny czynnik aktywności zawodowej, był ważony jako
odrębna warstwa. Respondenci losowani byli oddzielnie z każdej warstwy. Operatem
losowym
były
bazy
danych
Wojewódzkich
Zespołów
ds.
Orzekania
o Niepełnosprawności, Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie, Warsztatów Terapii
Zajęciowej lub/i bazy danych Biura Pełnomocnika Rządu ds. osób niepełnosprawnych.
W przypadku nie uzyskania zgody na wykorzystanie baz danych lub gdy bazy danych
nie były pełne, po wylosowaniu głównych warstw, jakimi są powiaty i gminy,
posłużono się przy doborze jednostek do badań (ze względu na wiek, płeć, stopień
200
Kryterium warstwowania może być tylko cecha, której rozkład w populacji znany jest przed
rozpoczęciem badania. Na ogół są to podstawowe charakterystyki społeczno demograficzne ludności
rejestrowane w standardowych statystykach. Najczęściej stosowany jest warstwowy dobór
proporcjonalny, czyli taki, w którym udział jednostek wylosowanych z każdej warstwy jest
proporcjonalny do udziału tej warstwy w populacji. W pewnych sytuacjach korzystne jest zastosowanie
warstwowego doboru nieproporcjonalnego. Ma to miejsce wtedy, gdy niektóre, szczególnie
interesujące badacza kategorie mają bardzo mały udział w populacji. Aby uzyskać o takiej kategorii
wiarygodne informacje musi być ona w próbie reprezentowana dostatecznie licznie. Przy losowaniu
proporcjonalnym powodowałoby to konieczność powiększenia całej próby, a więc zwiększenie kosztów
badania. Ten typ doboru nie eliminuje możliwości wnioskowania o całej populacji, w takiej sytuacji
wymagane jest jedynie zastosowanie odpowiedniego systemu wag.
91
niepełnosprawności) metodą doboru kwotowego.
201
Metodę tą zastosowano
w przypadku 6% badanych tworzących próbę badawczą.
Teren badań objął obszary wiejskie 16 województw Polski, dla celów badań
pogrupowanych w 8 regionów.
Rys. 3.1. Przestrzenny zakres badań ilościowych
Źródło: opracowanie własne.
REGIONY:
I – woj. lubelskie i świętokrzyskie,
II – woj. podlaskie i warmińsko – mazurskie,
III – woj. podkarpackie i małopolskie,
IV – woj. mazowieckie i łódzkie,
V – woj. śląskie i opolskie,
VI – woj. wielkopolskie i kujawsko – pomorskie,
VII – woj. pomorskie i zachodniopomorskie,
VIII – woj. dolnośląskie i lubuskie.
201
Dobór kwotowy: w doborze próby możliwe jest określenie przez badacza, w sposób arbitralny, które z
jednostek populacji generalnej znajdują się w próbie. Dobór kwotowy opiera się on na znajomości
struktury populacji generalnej. Do próby dobiera się te elementy, które spełniają żądane cechy w taki
sposób aby ich rozkład w próbie odpowiadał rozkładowi tych cech w populacji generalnej. Jest to jeden z
najbardziej popularnych doborów próby w badaniach marketingowych. Stosujemy następujące typy
doboru kwotowego.
Mieszany model doboru próby (probabilistyczny i nieprobabilistyczny) jest powszechnie stosowany w
badaniach społecznych.
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
92
Pracę w każdym regionie nadzorował i organizował koordynator regionalny.
Wybór koordynatorów regionalnych odbył się we wstępnej fazie opracowywania
koncepcji badań. W większości były to osoby stale pracujące na rzecz i z osobami
niepełnosprawnymi, posiadające wykształcenie wyższe i doświadczenie w prowadzeniu
tego typu pracy.
Wartością nadrzędną braną pod uwagę podczas obliczeń ilości ankiet i ankieterów
w poszczególnych regionach była ilość osób niepełnosprawnych w całej Polsce wg
danych przedstawionych przez Główny Urząd Statystyczny za 2002 rok. Wartość ta
wynosiła 5456711 osób. Zbiorcze dane GUS umożliwiają także odczytanie innych
istotnych, z punktu widzenia planowania, badań ankietowych danych. Szczególnie
ważne i wzięte pod uwagę okazały się dane dotyczące:
liczby osób niepełnosprawnych w poszczególnych województwach,
ilości osób niepełnosprawnych prawnie,
ilości osób niepełnosprawnych na wsi,
ilości osób niepełnosprawnych prawnie (mężczyzn i kobiet ) mających 16 lat
i więcej.
Na podstawie danych GUS stwierdzono, że liczba osób niepełnosprawnych
prawnie na wsi wynosi 1799568. Dane GUS umożliwiały także wybranie osób w wieku
minimum 16 lat. Otrzymano tym samym 875271 mężczyzn i 868043 kobiet, w sumie
1743314 osób, a w udziale procentowym na mężczyzn i kobiety odpowiednio 50,21% i
47,79%.
Identyczne działanie, opierając się na danych GUS, przeprowadzono dla
poszczególnych województw. Przykładem może być tu województwo lubelskie,
w którym liczba niepełnosprawnych prawnie mężczyzn i kobiet w wieku minimum 16
lat wynosiła odpowiednio 91191 i 98012 osób.
Posiadając wspomnianą wcześniej liczbę osób niepełnosprawnych w wieku
minimum 16 lat w Polsce (1743314) wyznaczono procentową ilość osób
niepełnosprawnych w wieku minimum 16 lat przypadających na poszczególne
województwo. W ten sposób obliczono wartości procentowe dla województwa
lubelskiego w skali kraju. Wynoszą one dla mężczyzn i kobiet odpowiednio 5,23%,
5,62%.
Znając udział procentowy mężczyzn i kobiet można go odnieść do wartości 5000,
co wyznacza ilość planowanych ankiet. W ten sposób liczbę osób niepełnosprawnych
93
w wieku minimum 16 lat w Polsce ( tj. 1743314) przetransformowano na ilość ankiet
(wyliczając to z prostej proporcji). Uzyskano ogólną i konieczną do przeprowadzenia
ilość ankiet dla poszczególnych płci.
Na podstawie wyliczonej wcześniej liczby ankiet, przypadających na
poszczególne województwa oraz mężczyzn i kobiety, wyliczano pozostałe warstwy.
Według danych GUS, (dla przypadku województwa lubelskiego) ilość mężczyzn
niepełnosprawnych w wieku minimum 16 lat ze stopniem znacznym wynosiła 21550,
umiarkowanym 26785, lekkim 33540. Posiadając wspomnianą wcześniej liczbę osób
niepełnosprawnych na terenie województwa lubelskiego (mężczyzn powyżej 16 roku
życia – 91191) wyliczono, jaki odsetek stanowią poszczególne stopnie
niepełnosprawności - znaczny 26,32%, umiarkowany 32,71%, lekki 40,96%.
Przyjmując wartość 262 jako 100% możliwych do zrealizowania ankiet wśród
mężczyzn powyżej 16-ego roku życia w województwie lubelskim, przeliczono
procentowy udział poszczególnych stopni niepełnosprawności. W ten sposób otrzymano
dla stopnia niepełnosprawności: znacznego (26,32% z 262) – 69 ankiet; umiarkowanego
(32,71% z 262) – 86 ankiet; lekkiego (40,96% z 262) – 107 ankiet. Analizy wykonane
dla kobiet przeprowadzone zostały w sposób analogiczny.
Załączniki nr 1-8 zawarte w aneksie prezentują sposób określenia struktury próby
badawczej w przeprowadzonych badaniach ilościowych. Wykorzystywany podczas
badań ilościowych kwestionariusz oraz instrukcję jego wypełniania przedstawiają
załączniki
nr 9 i 10.
Na potrzeby projektu zostały zrealizowane także badania jakościowe.
Przeprowadzono je w okresie od 1 lipca do 30 września 2011, na celowo dobranej
grupie 150 pracodawców, w tym stu zatrudniających osoby niepełnosprawne
i pięćdziesięciu niezatrudniających osoby niepełnosprawne. Zakres przestrzenny badań
stanowiło 16 województw Polski, podzielonych na 5 regionów, co przedstawia tabela 1.
94
Tab. 1. Zakres przestrzenny badań jakościowych
Regiony
Ilość przedsiębiorstw wytypowanych
do badań jakościowych
Zatrudniające
osoby
niepełnosprawne
Niezatrudniające
osoby
niepełnosprawne
I - wschodni (woj. podlaskie, lubelskie,
świętokrzyskie, podkarpackie)
20
10
II zachodni (woj. wielkopolskie,
lubuskie, dolnośląskie)
20
10
III – północny (woj. warmińsko –
mazurskie, pomorskie,
zachodniopomorskie)
20
10
IV południowy (woj. małopolskie,
śląskie, opolskie)
20
10
V centralny (woj. mazowieckie, łódzkie,
kujawsko – pomorskie)
20
10
100
50
Wśród badanych podmiotów w każdym z regionów, w grupie 20 przedsiębiorstw
zatrudniających osoby niepełnosprawne oraz 10 przedsiębiorstw niezatrudniających
osoby niepełnosprawne w strukturze próby badawczej znalazło się jedno duże
przedsiębiorstwo. Pozostałe pochodzą z sektora małych i średnich przedsiębiorstw.
Badane podmioty są również zróżnicowane, ze względu na charakter działalności.
W każdym z regionów, w grupie 20 przedsiębiorstw zatrudniających osoby
niepełnosprawne oraz 10 przedsiębiorstw niezatrudniających osoby niepełnosprawne,
w strukturze próby badawczej znalazły się po 2 przedsiębiorstwa usługowe. Pozostałe
mają charakter produkcyjny. Załącznik nr 11 prezentuje kwestionariusz
wykorzystywany podczas badań jakościowych.
W przypadku badań ilościowych i jakościowych wielkość i struktura próby
badawczej zrealizowanej była zgodna z wielkością i strukturą próby badawczej
zakładanej.
95
Rozdział IV. Osobowe aspekty aktywności zawodowej osób
niepełnosprawnych
zamieszkałych
na
obszarach wiejskich
4.1. Profile społeczno - demograficzne ze względu na aktywność
i bierność zawodową osób niepełnosprawnych zamieszkałych
na obszarach wiejskich
Szczegółowe podsumowanie przeprowadzonych badań uwzględnione zostało
w poszczególnych częściach raportu. W każdej z nich przedstawiona została wielka
różnorodność czynników, które mają bardziej lub mniej znaczący wpływ na
analizowaną aktywność osób niepełnosprawnych na rynku pracy. Poszczególne części
raportu pozwalały badaczom w sposób uporządkowany zaprezentować te wszystkie
kolejne zmienne, które jako hipotezy zostały uwzględnione w założeniach i głównych
problemach badań. One właśnie stanowią podstawową strukturę raportu i są
podporządkowane przyjętej koncepcji badawczej, zgodnie z którą w analizach skupiono
się na prezentacji wielu uwarunkowań i różnorodnych czynnikach oddziałujących na
aktywność osób niepełnosprawnych – zamieszkałych na terenach wiejskich.
Uzyskane szczegółowe dane pozwoliły jednocześnie na pogłębienie
prezentowanych wyników i nieco inny charakter ich omówienia i analizy. Tak jak
w poprzednich rozdziałach uwaga była skierowana na czynniki warunkujące
aktywność lub bierność na rynku pracy, tak w tej części raportu, która również może
być traktowana jako podsumowanie badań, uwaga została skupiona na osobach
niepełnosprawnych. Główne pytanie, na które odpowiada ta część raportu – to pytanie
o to, czy zamieszkałe na terenach wiejskich osoby niepełnosprawne aktywne i bierne
zawodowo różnią się między sobą? Czy uwzględniając fakt, że wszyscy badani
mieszkają na terenach, które są charakteryzowane jako peryferyjne jeśli chodzi o oferty
zatrudnienia, istnieje jakaś różnica i jeśli tak, to jaka, między osobami
niepełnosprawnymi aktywnymi i biernymi na rynku pracy? Trzeba podkreślić, że
analiza różnic będzie oparta jedynie o wyniki przeprowadzonych badań i nie zostanie
poszerzona o dodatkowe dane. Uwzględnione więc zostaną tylko te zmienne, które były
96
omówione w dotychczasowej prezentacji. Będą to więc zarówno cechy demograficzne
i społeczne, charakterystyka niepełnosprawności oraz sytuacja bytowa (źródła
dochodów i samoocena sytuacji materialnej) jak również sytuacja rodzinna, a także
korzystanie z dostępnych źródeł wsparcia dla aktywizacji na rynku pracy (konsultacje
z doradcą, uczestnictwo w kursach, korzystanie z programów ukierunkowanych na
osoby niepełnosprawne).
Osoby niepełnosprawne uczestniczące w badaniach podzielone zostały według
kryterium aktywności na rynku pracy na 4 kategorie:
osoby pracujące,
osoby bezrobotne ale deklarujące gotowość do podjęcia pracy,
osoby bezrobotne ale nie deklarujące gotowości do podjęcia pracy,
osoby bierne zawodowo.
4.1.1. Profil osób niepełnosprawnych aktywnych i nieaktywnych na rynku
pracy według cech demograficznych, społecznych i sprawnościowych
Przede wszystkim starano się odpowiedzieć na pytanie, jakie są charakterystyki
demograficzne i społeczne tak wyodrębnionych 4 kategorii osób niepełnosprawnych.
Poszczególne kategorie osób niepełnosprawnych nie różnią się znacząco ze
względu na płeć. Niemal identyczne są odsetki kobiet i mężczyzn pracujących
(k. 49,96 %; m. 50,04%) i biernych zawodowo (k. 50,97%; m 49,03%). Największe
różnice wystąpiły między bezrobotnymi deklarującymi gotowość do podjęcia pracy.
W tej kategorii znalazło się znacznie więcej mężczyzn (56,54 %) niż kobiet (43,46%).
Różnica miedzy nimi wyniosła ponad 13 punktów procentowych (p.p.). Wyraźnie więc
niepełnosprawni bezrobotni mężczyźni wydają się bardziej zainteresowani uzyskaniem
pracy niż niepełnosprawne kobiety pozostające bez pracy. (rys.4.1.)
97
Rys. 4.1. Płeć w poszczególnych kategoriach badanych
Źródło: badania własne.
Jak wskazują ogólnopolskie dane statystyczne, najwięcej osób niepełnosprawnych
to osoby w starszych kategoriach wieku. Również w omawianych badaniach najliczniej
reprezentowane są takie kategorie wieku jak 45-54 (54,46%) oraz 55-65 (29,90%).
Analiza ich aktywności na rynku pracy wykazała, że w kategorii osób pracujących
najliczniejsze (62,40%) są osoby w wieku 45-54 lata a następnie co czwarty pracujący
(25,02%) niepełnosprawny jest w wieku 55-65 lat. Bezrobotni też głównie reprezentują
obie kategorie wieku. Wśród deklarujących gotowość podjęcia pracy wyższe są odsetki
(56,54%) osób w wieku 45-54 niż w wieku 55-65 (29,53%). W wieku 55-65 lat
przeważają osoby bezrobotne już nie zainteresowane pracą (38,46%) i bierne
zawodowo (32,05%).(rys.4.2.)
Należy pamiętać, że wśród biernych zawodowo są zarówno młodzi ludzie
w wieku edukacji szkolnej (15-24 lata) jak też młodsze i średnie kategorie dorosłych.
Łącznie osoby w wieku 16-44 lat stanowią 28,32% wszystkich biernych zawodowo.
Natomiast bierność zawodowa pozostałych respondentów łączy się z uzyskaną rentą lub
emeryturą.
0
10
20
30
40
50
60
Pracujący
Deklarujący gotowość
Nie deklarujący
gotowości
Bierni zawodowo
49,96
56,54
48,08
50,97
50,04
43,46
51,92
49,03
[%]
mężczyźni
kobiety
98
Rys. 4.2. Wiek w poszczególnych kategoriach badanych
Źródło: badania własne.
Porównanie wyodrębnionych 4 kategorii aktywności na rynku pracy osób
niepełnosprawnych, w zależności od poziomu wykształcenia prowadzi do
następującego wniosku: aktywni zawodowo to przede wszystkim osoby posiadające
wykształcenie zasadnicze i średnie zawodowe. Choć połowa respondentów
charakteryzuje się takim właśnie wykształceniem (51,92%), to stanowią oni aż 60,65%
pracujących. Z kolei ci z badanych, którzy są bezrobotni, dominują wśród osób
posiadających wykształcenie podstawowe lub gimnazjalne. Jeśli jednak uwzględnimy
pozostałe poziomy wykształcenie, to okaże się, że odsetki osób pracujących,
w przypadku osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym i policealnym, są
ponad dwukrotnie wyższe niż bezrobotnych (odpowiednio 13,71% i 5,29%) oraz ponad
pięciokrotnie wyższe w przypadku osób z wyższym wykształceniem wyższym
(odpowiednio 11,20% i 2,08%). Również analiza aktywności na rynku pracy
i wykształcenia ukazuje interesującą piramidę. Im wyższe wykształcenie, tym wyższa
aktywność na rynku pracy.
0
10
20
30
40
50
60
70
16-24
25-34
35-44
45-54
55-65
1,84
5,08
5,67
62,4
25,02
3,36
5,37
5,2
56,54
29,53
5,77
1,92
5,77
48,08
38,46
6,35
6,52
4,55
50,53
32,05
[%]
Bierni zawodowo
Nie deklarujący gotowości
Deklarujący gotowość
Pracujący
99
Jednocześnie należy podkreślić, że pracujący to przede wszystkim osoby, które
nie kończyły szkoły specjalnej, co sugeruje, że nie są to osoby z problemami
intelektualnymi. Natomiast zdecydowana większość osób, które ukończyły szkołę
specjalną, to osoby bierne zawodowo (83,04%). (rys. 4.3.)
Rys. 4.3. Wykształcenie w poszczególnych kategoriach badanych
Źródło: badania własne.
Osoby pracujące to przede wszystkim te, które pozostają w związku małżeńskim.
Choć w całej grupie badanych osoby te stanowią 45,81%, to w kategorii pracujących
stanowią 69,61%. Tymczasem wśród osób stanu wolnego (kawaler/panna), którzy
stanowią 41,02 % całej zbiorowości badanych, pracujących jest tylko 6,73% a wśród
bezrobotnych, którzy nie deklarują gotowości pracy jest 50,0%, a jednocześnie
kawalerowie i panny stanowią 51,82% biernych zawodowo.(rys. 4.4)
0
10
20
30
40
50
60
70
podstawowe nieukończone
podstawowe i gimnazjalne
zasadnicze i średnie zawodowe
śr. ogólnokształcące i policealne
wyższe
0,59
13,85
60,65
13,71
11,2
1,18
29,01
57,84
8,94
3,04
5,77
36,54
55,77
0
1,92
6,5
39,44
46,68
5,29
2,08
[%]
Bierni zawodowo
Nie deklarujący
gotowości
Deklarujący gotowość
Pracujący
100
Rys. 4.4. Stan cywilny w poszczególnych kategoriach badanych
Źródło: badania własne.
Zdecydowana większość ogółu badanych (84,88%) mieszka z rodziną. Jeszcze
wyższe są odsetki mieszkających z rodziną wśród pracujących osób niepełnosprawnych
(92,70%). Natomiast wśród osób bezrobotnych (choć także wśród nich przeważają
osoby mieszkające z rodziną) to okazało się, że osoby, które nie deklarują gotowości
podjęcia pracy, częściej mieszkają same (23,08%) niż osoby z pozostałych kategorii
aktywności zawodowej. (rys.4.5.)
Mamy więc sytuację, wskazującą że zamieszkanie z rodziną jest formą
dominującą, ale zamieszkanie samotnie jest głównie cechą osób, które choć są
bezrobotne, nie są zainteresowane podjęciem pracy.
0
10
20
30
40
50
60
70
kawaler/panna
żonaty/zamężna
wdowiec/a, rozwidziony/a, w separacji
w wolnym związku
20,38
69,61
8,68
1,32
33,22
48,15
17,28
1,34
50
28,85
21,15
0
51,82
34,79
12,18
1,2
[%]
Bierni zawodowo
Nie deklarujący
gotowości
Deklarujący gotowość
101
Rys. 4.5. Zamieszkiwanie z innymi osobami w poszczególnych kategoriach badanych
Źródło: badania własne.
Osoby bierne zawodowo to przede wszystkim osoby ze znacznym stopniem
niepełnosprawności (37,63%), ogółem było ich 26,7%. Osoby czynne zawodowo, to
jak należało oczekiwać, osoby z lekkim stopniem niepełnosprawności (61,66%),
stanowią one 40,98% ogółu badanych. Osoby bierne zawodowo charakteryzują
problemy o charakterze psychicznym i niepełnosprawność złożona a także wady
wrodzone. Osoby czynne zawodowo charakteryzują ograniczenia fizyczne i nabyty,
a nie wrodzony, charakter niepełnosprawności.(rys.4.6., 4.7.)
0
20
40
60
80
100
Pracujący
Deklarujący gotowość
Nie deklarujący gotowości
Bierni zawodowo
5,68
12,92
23,08
8,33
92,7
82,55
69,23
82,07
1,62
4,53
7,69
9,6
[%]
mieszka z inną osobą
mieszka z rodziną
mieszka sam/a
102
Rys. 4.6. Stopień niepełnosprawności w poszczególnych kategoriach badanych
Źródło: badania własne.
Rys. 4.7. Rodzaj niepełnosprawności w poszczególnych kategoriach badanych
Źródło: badania własne.
0
10
20
30
40
50
60
70
Pracujący
Deklarujący gotowość
Nie deklarujący gotowości
Bierni zawodowo
9,71
10,74
25
37,63
28,62
27,52
23,08
35,06
61,66
61,74
51,92
27,31
[%]
lekki
umiarkowany
znaczny
0
10
20
30
40
50
60
psychiczna
sensoryczna
fizyczna
złożona
11,55
10,15
52,47
25,83
13,93
9,06
49,5
27,52
23,08
5,77
42,31
28,85
25,5
4,58
34,32
35,59
[%]
Bierni zawodowo
Nie deklarujący
gotowości
Deklarujący gotowość
Pracujący
103
4.1.2. Profil osób niepełnosprawnych aktywnych i nieaktywnych na rynku
pracy z uwzględnieniem sytuacji bytowej i rodzinnej
Kolejna charakterystyka
profilu
osób
niepełnosprawnych
aktywnych
i nieaktywnych na rynku pracy skupiona została na analizie różnic sytuacji bytowej.
Jako podstawę oceny tej sytuacji brane były w analizie źródła dochodu oraz
samoocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego dokonana przez respondenta.
Dla osób pracujących źródłem dochodu jest praca w rolnictwie i poza nim
(87,86%). Dodatkowo też wskazują respondenci inne źródła – rentę i emeryturę
(29,14%). Osoby bierne zawodowo, to przede wszystkim te, które uzyskały już
emeryturę lub korzystają ze świadczeń rentowych (79,91%) . (rys.4.8.)
Rys. 4.8. Źródła dochodu w poszczególnych kategoriach badanych
Źródło: badania własne.
W samoocenie sytuacji materialnej uwzględniono skalę pięciostopniową: od
bardzo dobrej do bardzo złej. Osoby pracujące ponad dwukrotnie częściej oceniają
swoją sytuację jako korzystną (bardzo dobrą i dobrą 36,28%) niż jako niekorzystną
(16,99%). Inaczej osoby bierne zawodowo, z których korzystną ocenę wyraża 24,80%
0
20
40
60
80
100
z pracy
renta, emerytura
źródła
niezarobkowe
inne źródła
bez dochodu
87,86
29,14
5
9,86
0
3,19
36,74
36,24
13,42
25,17
0
38,46
50
7,69
17,31
2,67
79,91
20,69
5,25
5,28
[%]
Bierni zawodowo
Nie deklarujący
gotowości
Deklarujący gotowość
Pracujący
104
a niekorzystną 32,75%. Interesujące są różnice w ocenach osób bezrobotnych. Okazuje
się, że wśród osób deklarujących gotowość podjęcia pracy wyższe są odsetki
korzystniej oceniających swoją sytuację (14,09%) niż wśród nie deklarujących takiej
gotowości (9,61%). Można więc wnioskować, ze wśród bezrobotnych nie sytuacja
materialna decyduje o gotowości podjęcia pracy, lecz inne czynniki. (rys. 4.9.)
Rys. 4.9. Ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego w poszczególnych
kategoriach badanych
Źródło: badania własne.
0
10
20
30
40
50
bardzo dobra
dobra
ani dobra, ani zła
zła
bardzo zła
1,55
34,73
46,73
14,86
2,13
1,17
12,92
32,38
36,24
17,28
1,92
7,69
28,85
36,54
25
2,67
23,83
42,45
25
7,75
[%]
Bierni zawodowo
Nie deklarujący
gotowości
Deklarujący
gotowość
Pracujący
105
4.1.3. Profil osób niepełnosprawnych aktywnych i nieaktywnych na rynku
pracy z uwzględnieniem korzystania z dostępnych źródeł wsparcia dla
aktywizacji na rynku pracy
Polityka społeczna wyraźnie zakłada działania zmierzające do jak największej
aktywizacji osób, które z różnych względów znalazły się poza rynkiem pracy. Ze
względu na te założenia, inicjowane są różne formy wspierające aktywność zawodową
i zwiększające szanse uzyskania zatrudnienia także przez osoby niepełnosprawne.
Analizując profil osób niepełnosprawnych aktywnych i nieaktywnych na rynku pracy
uwzględniono ich udział w takich formach wsparcia jak: konsultacje z doradcą
zawodowym, uczestnictwo w kursach, szkoleniach podnoszących /zmieniających ich
kwalifikacje zawodowe oraz korzystanie ze specjalnych programów skierowanych do
tych osób.
Osoby niepełnosprawne aktywne zawodowo w większym stopniu niż pozostałe
korzystały z kursów i szkoleń pozwalających na uzupełnienie lub zmianę kwalifikacji
zawodowych (33,33%) a także częściej niż pozostali badani korzystały z programów
skierowanych do osób niepełnosprawnych (12,97%) Dorównują im w tym zakresie
tylko osoby bezrobotne deklarujące gotowość podjęcia pracy (odpowiednio 28,67%
i 11,74%), Choć wszyscy bezrobotni są zobowiązani do konsultacji z doradcą
zawodowym, korzysta z nich blisko 60% wszystkich badanych bezrobotnych, jednak
w przypadku osób bezrobotnych, które nie deklarują gotowości do podjęcia pracy, takie
konsultacje wydają się nie spełniać zamierzonej roli w ich dalszej aktywizacji
i zainteresowaniu zwiększeniem kompetencji zawodowych. Tylko 17,65 % z tej grupy
bezrobotnych uczestniczy w kursach podnoszących kwalifikacje i jedynie 5,77% z nich
korzysta z programów skierowanych do osób niepełnosprawnych. Charakteryzuje ich
więc brak aktywności i na rynku pracy i jednocześnie brak uczestnictwa w korzystaniu
z ofert wspierających ich ewentualne przyszłe zatrudnienie.(rys.4.10.)
106
Rys. 4.10. Ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego w poszczególnych
kategoriach badanych
Źródło: badania własne.
4.1.4. Profil osób niepełnosprawnych aktywnych i nieaktywnych na rynku
pracy z uwzględnieniem podziału terytorialnego
Ogółem w badaniach wystąpiła niewielka różnica w liczebności osób
niepełnosprawnych zamieszkałych w gminach wiejskich (59,17%) i miejsko-wiejskich
(61,32%). Zdecydowanie większe różnice wystąpiły, gdy kategoria podziału
administracyjnego została analizowana w zestawieniu z aktywnością i brakiem
aktywności na rynku pracy. Zdecydowanie (ponad dwukrotnie częściej) we wszystkich
wyodrębnionych
w badaniach kategoriach aktywności przeważały odsetki
charakteryzujące niepełnosprawnych z gmin wiejskich. Uwidoczniło się to zarówno
wśród pracujących osób z gmin wiejskich, które stanowiły 70,13% zatrudnionych, przy
29,87% z gmin miejsko-wiejskich, jak też wśród obu kategorii bezrobotnych
0
10
20
30
40
50
Pracujący
Deklarujący gotowość
Nie deklarujący
gotowości
Bierni zawodowo
16,94
40,94
40,38
12,1
12,97
11,74
5,77
9,54
33,33
28,67
17,65
9,06
[%]
uczestnictwo w
kursach, szkoleniach
podnoszących/zmie
niających
kwalifikacje
zawodowe
korzystanie z
programów
skierowanych do
osób
niepełnosprawnych
konsultacja z
doradcą
zawodowym
107
(deklarujących i nie deklarujących gotowość pracy) oraz wśród biernych zawodowo
(z gmin wiejskich 67,05% i 32,95% z pozostałych gmin). (rys.4.11.)
Rys. 4.11. Zamieszkanie w poszczególnych typach gmin wg poszczególnych kategorii
badanych
Źródło: badania własne.
Ponieważ w analizie uwzględniono zatrudnienie w rolnictwie i poza nim – profil
pracującego niepełnosprawnego, którego dotyczą referowane badania, ukazuje głównie
osobę w gminie wiejskiej. To samo dotyczy wszystkich kategorii aktywności
w zatrudnieniu badanych niepełnosprawnych. Natomiast różnice wystąpiły w podziale
na obszary Polski.
Najwięcej osób wśród pracujących w rolnictwie i poza nim wystąpiło na obszarze
Polski zachodniej (25,17%), wschodniej (24,94%) i centralnej (23,94%), najmniej na
terenie Polski północnej (10,74%) a więc na terenach o najwyższej poprzednio
pegeeryzacji, czyli tam, gdzie niepełnosprawni nie posiadają własnych lub rodzinnych
gospodarstw rolnych.
Z kolei wśród osób bezrobotnych deklarujących gotowość podjęcia pracy
(26,51%) i nie gotowych do jej podjęcia (34,62%) oraz biernych zawodowo (27,51%)
najwięcej zamieszkiwało na wschodzie Polski. (rys.4.12.)
0
20
40
60
80
Pracujący
Deklarujący gotowość
Nie deklarujący
gotowości
Bierni zawodowo
70,13
66,28
69,23
67,05
29,87
33,72
30,77
32,95
[%]
gmina miejsko-
wiejska
gmina wiejska
108
Rys. 4.12. Poszczególne kategorie badanych wg podziału terytorialnego
Źródło: badania własne.
4.2. Potrzeby, motywacje i kompetencje osób niepełnosprawnych
a charakter aktywności zawodowej.
Co zdaniem badanych osób niepełnosprawnych zwiększyłoby ich aktywność na
rynku pracy, a także, jaki miałoby to wpływ na ich ogólna postawę i sytuację życiową?
Starano się określić, czy aktualna sytuacja na rynku pracy różnicuje te potrzeby.
W pytaniu uwzględniono działania podnoszące ich kompetencje na rynku pracy.
Zapytano między innymi o konsultacje z doradcą zawodowym, o uczestnictwo
w kursach, szkoleniach podnoszących/zmieniających kwalifikacje zawodowe oraz
o korzystanie z programów skierowanych do osób niepełnosprawnych.
0
5
10
15
20
25
30
35
pólnoc Polski
wschód Polski
centrum Polski
południe Polski
zachód Polski
10,74
24,94
23,47
15,67
25,17
19,3
26,51
18,96
15,94
19,3
13,46
34,62
21,15
13,46
17,31
11,46
27,51
18,48
25,74
16,81
[%]
Bierni zawodowo
Nie deklarujący
gotowości
Deklarujący gotowość
109
Tab. 4.1. Działania podejmowane dla wsparcia własnej sytuacji badanych na rynku
pracy (%)
Forma wsparcia aktywności zawodowej
Aktywność zawodowa
pracujący
bezrobotny
bierny
zawodowo
Konsultacja z doradcą zawodowym
tak
16,94
40,83
12,10
nie
83,06
59,17
87,90
Uczestnictwo w kursach, szkoleniach
podnoszących/zmieniających kwalifikacje
zawodowe
tak
33,33
27,75
9,06
nie
66,67
72,25
90,94
Korzystanie z programów skierowanych do osób
niepełnosprawnych
tak
12,97
11,25
9,54
nie
87,03
88,75
90,46
Źródło: badania własne.
Badani mieli wskazać znaczenie konsultacji z doradcą zawodowym dla
zwiększenia szans na zatrudnienie (z zastosowaniem pięciostopniowej skali: od
zdecydowanie nie do zdecydowanie tak). Na tej podstawie wyliczono średnią dla
poszczególnych kategorii osób uwzględniając ich aktualną aktywność na rynku pracy.
Najwyżej znaczenie tej konsultacji ocenili niepełnosprawni pracujący (3,03), nieco niżej
pozostali (bezrobotni 2,52 i bierni zawodowo 2,50). Różnice przedstawiono na rysunku
4.13.
110
Rys. 4.13. Ocena pomocy doradcy zawodowego w zakresie podjęcia aktywności zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak
Źródło: badania własne.
Starano się także określić, czy na ocenę pomocy doradcy zawodowego wpływają
dodatkowo cechy demograficzne badanych. Analiza dwuzmiennowa wykazała związek
między aktualną sytuacją badanych na rynku pracy (aktywni i bierni) oraz płcią.
Wśród osób niepełnosprawnych pracujących i biernych zawodowo wyżej pomoc
doradcy zawodowego oceniali mężczyźni niż kobiety, natomiast wśród osób
bezrobotnych, odwrotnie: nieco wyżej pomoc tę oceniały kobiety niż mężczyźni.
(rys.4.13.)
Wykres średnich i przedz. ufności (95,00%)
Czy pomoc doradcy zawodowego pomogła Panu/i podjąć aktywność zawodową?
pracujący
bezrobotny
bierny zawodowo
aktywność zawodowa
2,3
2,4
2,5
2,6
2,7
2,8
2,9
3,0
3,1
3,2
3,3
W
a
rt
o
ści
111
Rys. 4.14. Ocena pomocy doradcy zawodowego z uwzględnieniem płci w grupach
aktywności zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak; efekt główny aktywności
zawodowej F(2,849)=20,27, p<0,0001, η
2
=0,046; efekt płci ni; efekt interakcji aktywności
zawodowej i płci ni.
Źródło: badania własne.
W badaniach starano się zbadać wpływ pracy zawodowej na sytuację życiową
osób niepełnosprawnych. Dlatego kolejną kwestią analizowaną był problem, jak badani
oceniają wpływ podjęcia pracy zawodowej na własną sytuację życiową. Uwzględniono
następujące kategorie zmian:
sam o sobie lepiej myślę,
łatwiej nawiązuję kontakty z innymi ludźmi,
rozwijam się zawodowo,
poprawiam poziom życia,
uzyskuję niezależność finansową.
Podobnie jak w innych analizach, badani mieli tu za zadanie określić, według
skali pięciostopniowej (od zdecydowanie nie, do zdecydowanie tak), znaczenie
zatrudnienia na poszczególne zmiany życiowe. Ogólne wyniki obejmują średnie
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
kobieta
mężczyzna
płeć
2,2
2,4
2,6
2,8
3,0
3,2
3,4
3,6
Cz
y
po
m
oc
d
or
ad
cy
z
awo
do
w
eg
o
po
m
og
ła
P
an
u/
i p
od
ją
ć
ak
ty
wn
oś
ć
za
wo
do
w
ą?
112
i odchylenia standardowe wskazań badanych, według ich aktualnej sytuacji na rynku
pracy (pracujący, bezrobotni i bierni zawodowo) przedstawia tabela nr 4.2.
Tab. 4.2. Zmiany sytuacji życiowej w wyniku podjęcia pracy przez osoby
niepełnosprawne a aktywność zawodowa badanych
Zmiana sytuacji
życiowej
pracujący
bezrobotny
bierny
zawodowo
F
Ogółem
M
SD
M
SD
M
SD
M
SD
sam o sobie lepiej
myślę
4,44
a),b)
0,69
4,32
a),c)
0,81
3,96
b),c)
0,89
178,45*
4,13 0,86
łatwiej nawiązuję
kontakty z innymi
ludźmi
4,34
a),b)
0,77
4,13
a),c)
0,87
3,89
b),c)
0,91
129,98*
4,04 0,89
rozwijam się
zawodowo
4,30
a),b)
0,81
4,17
a),c)
0,89
3,86
b),c)
0,89
134,07*
4,02 0,90
poprawiam poziom
życia
4,52
a)
0,67
4,49
b)
0,70
4,05
a),b)
0,86
202,38*
4,24 0,83
uzyskuję niezależność
finansową
4,49
a)
0,73
4,41
b)
0,82
3,99
a),b)
0,92
183,17*
4,18 0,89
UWAGI: M- średnia, SD- odchylenie standardowe, średnie dla skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-
zdecydowanie tak, *-istotny efekt aktywności zawodowej (p<0,0001),
a),b),c)
– wskazuje parę, w
której średnie różnią się istotnie (p<0,05).
Źródło: badania własne.
Niezależnie od aktualnej sytuacji na rynku pracy badani najczęściej jako efekt
podjęcia pracy wskazywali poprawę poziomu życia (M = 4,24) oraz uzyskanie
niezależności finansowej (M= 4,18) a następnie poprawę samooceny (M= 4,13) –„sam
o sobie lepiej myślę”. Szczegółowe wyniki ilustruje również wykres 4.15. Ukazuje on
dodatkowo, że osoby bierne na rynku pracy, choć relatywnie niżej oceniają znaczenie
podjęcia pracy w poszczególnych zakresach analizy zmian, to i tak ich ogólne oceny są
powyżej ocen, które wskazywałyby na brak zmian.
113
Wykres średnich i przedz. ufności (95,00%)
pracujący
bezrobotny
bierny zawodowo
aktywność zawodowa
3,7
3,8
3,9
4,0
4,1
4,2
4,3
4,4
4,5
4,6
4,7
W
a
rt
o
ści
sam o sobie lepiej myślę
łatwiej nawiązuję kontakty
rozwijam się zawodowo
poprawiam poziom życia
uzyskuję niezależność finansową
Rys. 4.15. Średnie oceny wpływu podjęcia aktywności zawodowej na sytuację życiową
z uwzględnieniem aktywności zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak.
Źródło: badania własne.
Poprawa poziomu życia, w wyniku podjęcia pracy zawodowej, uzyskała
najwyższą średnią ocen (4,24). Zależność istotna statystycznie między wskazaniem
poprawy poziomu życia i aktualną sytuacją na rynku pracy wystąpiła jedynie
w przypadku poziomu wykształcenia osób badanych. (rys.4.16.)
114
Rys. 4.16. Ocena podjęcia aktywności zawodowej na poprawę poziomu życia z
uwzględnieniem poziomu wykształcenia w grupach aktywności zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak; efekt główny aktywności
zawodowej F(2,4969)=59,92, p<0,0001, η
2
=0,024; efekt wykształcenia F(3,4969)=13,61,
p<0,0001, η
2
=0,008; efekt interakcji aktywności zawodowej i wykształcenia ni.
Źródło: badania własne.
Choć inne analizowane cechy również różnicowały wskazania badanych, to
jednak nie okazały zależności istotnej statystycznie.
Powiązana z poprawą poziomu życia niezależność finansowa wynikająca
z podjęcia pracy jest podobnie wysoko sytuowana wśród analizowanych średnich jak
możliwość rozwoju zawodowego. Poziom wykształcenia i rodzaj niepełnosprawności
wykazały związek istotny statystycznie między aktualną sytuacją badanych na rynku
pracy (pracujący, bezrobotni i bierni zawodowo) a wskazaniem niezależności
finansowej w związku z podjęciem pracy.
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
podstaw ow e i gimnazjalne
zasadnicze zaw odow e
średnie i policealne
w yższe
w ykształcenie
3,6
3,8
4,0
4,2
4,4
4,6
4,8
5,0
5,2
p
op
ra
wi
am
p
oz
io
m
ż
yc
ia
115
Rys. 4.17. Ocena podjęcia aktywności zawodowej na uzyskanie niezależności finansowej z
uwzględnieniem poziomu wykształcenia w grupach aktywności zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak; efekt główny aktywności
zawodowej F(2,4960)=48,02, p<0,0001, η
2
=0,019; efekt wykształcenia F(3,4960)=11,422,
p<0,0001, η
2
=0,007; efekt interakcji aktywności zawodowej i wykształcenia ni.
Źródło: badania własne.
Jak ilustrują to dane na rysunku 4.17 wraz z poziomem wykształcenia częściej
dostrzegany jest związek między podjęciem pracy, a wskazaniem niezależności
finansowej. Związek ten jest widoczny we wszystkich sytuacjach badanych na rynku
pracy (pracujący, bezrobotny i bierni), przy czym najrzadziej deklarują taką odpowiedź
osoby bierne zawodowo a najczęściej osoby pracujące.
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
podstaw ow e i gimnazjalne
zasadnicze zaw odow e
średnie i policealne
w yższe
w ykształcenie
3,6
3,8
4,0
4,2
4,4
4,6
4,8
5,0
uz
ys
ku
ję
n
ie
za
le
żn
oś
ć
fin
an
so
wą
116
Rys. 4.18. Ocena podjęcia aktywności zawodowej na uzyskanie niezależności finansowej z
uwzględnieniem rodzaju niepełnosprawności w grupach aktywności
zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak; efekt główny aktywności
zawodowej F(2,4971)=86,76, p<0,0001, η
2
=0,034; efekt rodzaju niepełnosprawności
F(3,4971)=20,99, p<0,0001, η
2
=0,013; efekt interakcji aktywności zawodowej i rodzaju
niepełnosprawności ni.
Źródło: badania własne.
Najniżej uzyskanie niezależności finansowej, w związku z uzyskaniem pracy
zawodowej,
wymieniają
osoby
niepełnosprawne
psychicznie
oraz
z niepełnosprawnością złożoną. Natomiast osoby niepełnosprawne sensorycznie
i fizycznie na niemal jednakowym poziomie oceniają istnienie tego związku.
Płeć i stopień niepełnosprawności okazały się nieistotne statystycznie
w różnicowaniu zmian samooceny w związku z podjęciem pracy. Najsilniej
różnicowały to płeć i rodzaj niepełnosprawności. Wyniki przedstawiają rysunki 4.19
i 4.20.
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
psychiczna
sensoryczna
fizyczna
złożona
rodzaj niepełnospraw ności
3,6
3,8
4,0
4,2
4,4
4,6
4,8
5,0
uz
ys
ku
ję
n
ie
za
le
żn
oś
ć
fin
an
so
wą
117
Rys. 4.19. Ocena podjęcia aktywności zawodowej na lepsze myślenie o sobie z
uwzględnieniem płci w grupach aktywności zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak; efekt główny aktywności
zawodowej F(2,4990)=180,24, p<0,0001, η
2
=0,067; efekt płci F(1,4990)=9,14, p=0,0025,
η
2
=0,002; efekt interakcji aktywności zawodowej i płci ni.
Źródło: badania własne.
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
kobieta
mężczyzna
płeć
3,8
3,9
4,0
4,1
4,2
4,3
4,4
4,5
4,6
4,7
sa
m
o
s
ob
ie
le
pi
ej
m
yś
lę
118
Rys. 4.20. Ocena podjęcia aktywności zawodowej na lepsze myślenie o sobie z
uwzględnieniem stopnia niepełnosprawności w grupach aktywności
zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak; efekt główny aktywności
zawodowej F(2,4987)=133,75, p<0,0001, η
2
=0,051; efekt stopnia niepełnosprawności ni; efekt
interakcji aktywności zawodowej i stopnia niepełnosprawności ni.
Źródło: badania własne.
Najwyżej wpływ podjęcia pracy na zmiany życiowe wskazują osoby pracujące,
a w najmniejszym stopniu – osoby bierne zawodowo. W tej kategorii efektu podjęcia
pracy płeć i wiek nie wykazały istotnej statystycznie zależności z dostrzeganiem zmian
w sytuacji życiowej. Najwyższy poziom zależności wystąpił przy zmiennej –
wykształcenie. We wszystkich aktualnych sytuacjach na rynku pracy, wraz
z wykształceniem wzrasta średnia wskazań wpływu podjęcia pracy na łatwiejsze
nawiązywanie kontaktu z innymi ludźmi.(rys.4.21.)
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
znaczny
umiarkow any
lekki
stopień niepełnospraw ności
3,8
3,9
4,0
4,1
4,2
4,3
4,4
4,5
4,6
4,7
4,8
sa
m
o
so
bi
e
le
pi
ej
m
yś
lę
119
Rys. 4.21. Ocena podjęcia aktywności zawodowej na łatwiejsze nawiązywanie kontaktów
z innymi ludźmi z uwzględnieniem poziomu wykształcenia w grupach
aktywności zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak; efekt główny aktywności
zawodowej F(2,4970)=42,36, p<0,0001, η
2
=0,017; efekt wykształcenia F(3,4970)=11,18,
p<0,0001, η
2
=0,007; efekt interakcji aktywności zawodowej i wykształcenia ni.
Źródło: badania własne.
Kategorię zmian „rozwijam się zawodowo” wprawdzie najczęściej wymieniają
niepełnosprawne osoby pracujące, to jednocześnie występują inne zmienne różnicujące
wyniki uzyskanych odpowiedzi. Według analiz statystycznych, istotny statystycznie
wpływ na różnice wskazywanych zmian w rozwoju zawodowym mają płeć i poziom
wykształcenia.
Pomijając kategorie osób biernych zawodowo, kobiety pracujące i bezrobotne
częściej niż pracujący i bezrobotni mężczyźni stwierdzają wpływ podjęcia pracy na
rozwój zawodowy.(rys.4.22.)
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
podstaw ow e i gimnazjalne
zasadnicze zaw odow e
średnie i policealne
w yższe
w ykształcenie
3,6
3,7
3,8
3,9
4,0
4,1
4,2
4,3
4,4
4,5
4,6
4,7
4,8
4,9
ła
twi
ej
n
awi
ąz
uj
ę
ko
nt
ak
ty
z
in
ny
m
i l
ud
źm
i
120
Rys. 4.22. Ocena podjęcia aktywności zawodowej na rozwój zawodowy z uwzględnieniem
płci w grupach aktywności zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak, efekt główny aktywności
zawodowej F(2,4986)=135,79, p<0,0001, η
2
=0,052; efekt płci F(1,4986)=10,76, p=0,0010,
η
2
=0,002; efekt interakcji aktywności zawodowej i płci F(2,4986)=5,00, p=0,0068, η
2
=0,002.
Źródło: badania własne.
Wraz ze wzrostem poziomu wykształceniem, badani częściej wymieniają
istnienie związku między podjęciem pracy zawodowej, a rozwojem zawodowym.
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
kobieta
mężczyzna
płeć
3,7
3,8
3,9
4,0
4,1
4,2
4,3
4,4
4,5
ro
z
wi
ja
m
s
ie
z
a
wo
d
o
wo
121
Rys. 4.23. Ocena podjęcia aktywności zawodowej na rozwój zawodowy z uwzględnieniem
poziomu wykształcenia w grupach aktywności zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak; efekt główny aktywności
zawodowej F(2,4968)=35,54, p<0,0001, η
2
=0,014; efekt wykształcenia F(3,4968)=31,79,
p<0,0001, η
2
=0,019; efekt interakcji aktywności zawodowej i wykształcenia ni.
Źródło: badania własne.
4.3. Umiejętności w posługiwaniu się komputerem a aktywność
zawodowa osób niepełnosprawnych
4.3.1. Aktywność zawodowa, a umiejętność obsługi i pracy z komputerem
Umiejętności i faktyczne korzystanie z komputera i Internetu analizowano, biorąc
pod uwagę poziom aktywności zawodowej badanych osób niepełnosprawnych w trzech
kategoriach: pracujący, bezrobotni i bierni zawodowo.
Analiza statystyczna wykazała istotną zależność między uwzględnionymi
w badaniach poziomami aktywności zawodowej a korzystaniem z komputera
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
podstaw ow e i gimnazjalne
zasadnicze zaw odow e
średnie i policealne
w yższe
w ykształcenie
3,4
3,6
3,8
4,0
4,2
4,4
4,6
4,8
5,0
5,2
ro
z
wi
ja
m
s
ie
z
a
w
o
d
o
wo
122
i Internetu. Wśród pracujących osób niepełnosprawnych z komputera korzysta znacznie
ponad połowa (60,65%), natomiast wśród bezrobotnych 38,21% a wśród biernych
zawodowo 33,47%. Podobnie kształtuje się korzystanie z Internetu. Korzystają z niego
głównie osoby czynne zawodowo (83,86%), mniej bezrobotnych (71,88%) i najmniej
biernych zawodowo (68,34%). Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że znacznie
częściej wymieniane jest korzystanie z Internetu niż z komputera.(rys.4.24.)
Rys. 4.24. Deklaracje korzystania z komputera i Internetu
Źródło: badania własne.
Powstało pytanie, jakie czynniki mają wpływ na możliwość korzystania
z komputera i Internetu. Analizowano dwie hipotezy:
samoocenę umiejętności posługiwania się komputerem,
posiadanie dostępu do Internetu.
Łącznie negatywną ocenę swoich umiejętności (nie potrafię, bardzo nisko i nisko)
zadeklarowała większość badanych. Najrzadziej były to osoby z grupy pracujących
(56,97%), częściej bezrobotni (71,80%) i najczęściej bierni zawodowo (78,85%).
I odwrotnie, pozytywnie umiejętność posługiwania się komputerem (wysoko i bardzo
wysoko) deklarują pracujący (12,10%), następnie bezrobotni (7,86%) i bierni
zawodowo (tylko 4,04%). Należy zauważyć, że wielu badanych określa swoje
0
20
40
60
80
100
Pracujący
Bezrobotni
60,65
38,21
33,47
83,86
71,88
68,34
[%]
korzysta z Internetu
korzysta z komputera
123
umiejętności jako przeciętne (odpowiednio: 30,92%, 20,34%, i 17,10%). Ogólnie więc,
co potwierdziła też analiza statystyczna, istnieje istotny związek między aktywnością
zawodową a umiejętnością posługiwania się komputerem: im wyższa aktywność – tym
lepsza znajomość obsługi komputera. (4.25.)
Rys. 4.25. Ocena umiejętności korzystania z komputera
Źródło: badania własne.
Na pytanie o dostęp do Internetu w gospodarstwie domowym twierdząco
odpowiedziały przede wszystkim osoby pracujące (66,67%). Znacznie rzadziej
pozytywnie odpowiedziały osoby bezrobotne (42,44%) i bierne zawodowo ( 39,98%).
Mamy więc ogólnie taką sytuację, że czynne zawodowo osoby niepełnosprawne
nie tylko w większym stopniu niż pozostałe korzystają z komputera i Internetu, ale też,
że częściej dysponują większymi umiejętnościami korzystania z komputera i częściej
w ich gospodarstwie domowym jest dostęp do Internetu. Badania nie umożliwiają
jednak postawienia wniosku o kierunku zależności między zmiennymi, a więc
odpowiedzi – czy dostęp do Internetu i korzystanie z komputera zwiększa szansę na
uzyskanie pracy, czy też uzyskanie pracy „wymusza” zwiększenie umiejętności
korzystania z komputera i konieczności zainstalowania Internetu w gospodarstwie
domowym.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
1
2
3
56,97
30,92
12,1
71,8
20,32
7,86
78,8
17,1
4,04
[%]
bierni zawodowo
Bezrobotni
Pracujący
124
Uzupełnieniem dla samooceny umiejętności korzystania z komputera było pytanie
o chęć zdobycia umiejętności w tym zakresie. Choć najwyżej swoje umiejętności
ocenili pracujący, to jednocześnie oni nieco częściej zadeklarowali taką chęć (27,53%)
niż bezrobotni (22,07%) i niż bierni zawodowo (17,13%). Z kolei w pytaniu, od kogo
oczekiwaliby pomocy w nauce posługiwania się komputerem, najczęściej wszyscy
z nich wymienili rodzinę (odpowiednio 54,33%, 41,77% i 56,47% - łącznie 53,73%)
a następnie od samorządu terytorialnego (odpowiednio 11,81%, 20,25%, 14,51% -
łącznie 14,72%).
Rys. 4.26. Deklaracje oczekiwania pomocy przy nauce posługiwania się komputerem
Źródło: badania własne.
0
10
20
30
40
50
60
od rodziny
od przyjacół i znajomych
od zakładu pracy
od samorządu terytorialnego
od organizacji i stowarzyszeń
pozarządowych
od innych
mogę się uczyś sam/a
54,33
9,45
11,02
11,81
6,3
5,51
1,57
41,77
20,25
0
20,25
5,06
8,86
3,8
56,47
12,62
0
14,51
8,2
6,62
1,58
bierni zawodowo
Bezrobotni
Pracujący
125
Osoby pracujące poza rodziną wymieniają samorząd (11,81%), zakład pracy
(11,02%) oraz przyjaciół i znajomych (9,45%). Dla osób nieaktywnych zawodowo po
rodzinie wymieniani są przyjaciele i znajomi (bezrobotni 20,25%, bierni 12,62%) oraz
samorząd lokalny (odpowiednio 20,25% i 12,62%). Niewielką rolę w tym zakresie
przyznają badani organizacjom i stowarzyszeniom pozarządowym (łącznie 6,69%),
(rys.4.26.).
Dalsza analiza wykazała, że można też zaobserwować zróżnicowanie celów
korzystania z Internetu między osobami aktywnymi zawodowo i nieaktywnymi.
Pierwszy wniosek, to wskazanie, że wszyscy badani częściej niż w innych celach (choć
na różnym poziomie) wykorzystują Internet dla uzyskania informacji (pracujący
86,42%, bezrobotni 85,50% , bierni 70,55%) i dla kontaktu z innymi (59,68%, 69,08%,
57,98%). I są to zdecydowanie najczęściej deklarowane przez osoby niepełnosprawne
cele korzystania z Internetu.
Różnią ich natomiast pozostałe cele.
Praca. Z oczywistych względów Internet w pracy wykorzystują najczęściej
czynni zawodowo – 31,99% (pozostali bezrobotni 14,98% i bierni zawodowo 4,06%)
Rozrywka. Najczęściej cel ten wymieniają bierni zawodowo (62,04%) rzadziej
bezrobotni (55,56%) i najrzadziej pracujący (49,19%).
Edukacja. Częściej korzystają w tym celu bezrobotni (24,64%) i pracujący
(21,77%) niż bierni zawodowo (18,32%).
Zakupy i płatności. Z internetowej formy zakupów i płatności zdecydowanie
częściej korzystają pracujący (44,76%). Pozostali wykorzystują Internet w tym celu
znacznie rzadziej: bezrobotni 29,95% a bierni zawodowo 18,32%. Jeśli zwrócić uwagę,
że badanymi były osoby niepełnosprawne z terenów wiejskich, to można wnioskować,
że jest tu ogromne pole do działań aktywizujących. Jeśli bowiem powrócimy do
informacji o dostępie do Internetu w gospodarstwach domowych osób badanych, to
możemy zauważyć fakt niewykorzystywania możliwości, jakie daje Internet także
w tym obszarze załatwiania wielu spraw - dotyczy to wszystkich badanych na
podobnym poziomie. Okazuje się bowiem, że różnice wynikają głównie z możliwości
dostępu do Internetu w gospodarstwie domowym. Przy tej analizie okazuje się, że to
właśnie bezrobotni mając w domu dostęp do Internetu częściej wykorzystują go
w celach określonych łącznie jako zakupy i płatności. Natomiast pracujący i bierni
zawodowo w jednakowym stopniu nie korzystają z tych możliwości. (tab.4.3.)
126
Tab. 4.3. Aktywność zawodowa i dostęp do Internetu w gospodarstwie domowym
a korzystanie z zakupów i płatności przez Internet
pracujący
bezrobotni
bierni
zawodowo
ogółem
mają dostęp do Internetu
66,67
42,99
39,98
47,63
korzystają z zakupów i płatności
44,76
29,95
18,32
31,20
różnica
21,81
13,04
21 ,66
16,43
Źródło: badania własne.
4.3.2. Gotowość
do podjęcia specjalistycznych szkoleń i kursów,
a umiejętności posługiwania się komputerem z uwzględnieniem wieku,
płci,
wykształcenia,
stopnia
niepełnosprawności,
rodzaju
niepełnosprawności
Interesujące było to, czy dostęp i umiejętność korzystania z komputera i Internetu
stanowi otwartość na korzystanie z e-edukacji. Przedstawione analizy ukazują efekty
interakcji dwuczynnikowych uwzględniające poszczególne cechy demograficzne,
społeczne i zdrowotne badanych osób niepełnosprawnych oraz ich aktywność lub brak
aktywności na rynku pracy.
Najczęściej gotowość uczestnictwa w kursach e-learningowych deklarują osoby
bezrobotne (27,12%) oraz pracujące (23,56%), a najrzadziej bierni zawodowo
(14,77%).
Analizowano też umiejętność posługiwania się komputerem, biorąc pod uwagę
średnią samooceny umiejętności oraz zainteresowanie uczestnictwem w kursach
e-learningowych, a następnie dane rozpatrywano, ze względu na cechy demograficzno-
społeczne badanych osób niepełnosprawnych. Przeprowadzono dwuczynnikową analizę
wariancji, której wyniki wykazały, że występują istotne różnice między średnimi
wartościami oceny umiejętności posługiwania się komputerem, w co najmniej dwóch
grupach każdej z badanych cech społeczno-demograficznych, jak również w grupach
gotowości do uczestniczenia w kursach e-learningowych, w każdej z pięciu
przeprowadzonych analiz. Jednak tylko w dwóch przypadkach stwierdzono istotne
efekty interakcji między zmiennymi :
miedzy gotowością a płcią oraz,
127
miedzy gotowością i wykształceniem.
Jak wykazały analizy:
1. osoby korzystniej oceniające swoje umiejętności posługiwania się komputerem
częściej deklarowały chęć uczestnictwa w kursach e-learningowych, (przy czym
częściej czynili to mężczyźni - 3,34% niż kobiety - 3,09%) niż te, które nie wyraziły
zainteresowania uczestnictwem (m. - 1,79%, k. - 2,01%).(rys.4.27.)
Efekt interakcji gotow ości i płci F(1, 4988)=7,8651, p=0,00506
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
kobieta
mężczyzna
płeć
1,6
1,8
2,0
2,2
2,4
2,6
2,8
3,0
3,2
3,4
3,6
3,8
Ja
k
oc
en
ia
P
an
/i
sw
oj
e
um
ie
ję
tn
oś
ci
p
os
łu
gi
wa
ni
a
si
ę
k
o
m
p
u
te
re
m
?
tak
nie
Rys. 4.27. Umiejętność posługiwania się komputerem a gotowość do uczestniczenia
w kursach e-learningowych w zależności od płci
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak.
Źródło: badania własne.
2. wraz z wiekiem maleje średnia samooceny umiejętności posługiwania się
komputerem a jednocześnie chęć uczestnictwa w kursach e-learningowych.
W każdej kategorii wieku osoby, które wyrażały chęć uczestnictwa w kursach
e-learningowych deklarowały jednocześnie wyższą samoocenę i umiejętności
korzystania z komputera.(rys.4.28.)
128
Rys. 4.28. Umiejętność posługiwania się komputerem a gotowość do uczestniczenia w
kursach e-learningowych w zależności od wieku
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak.
Źródło: badania własne.
Jak wskazują przedstawione wyniki, wraz z wiekiem obniża się samoocena
umiejętności posługiwania się komputerem. Dotyczy to zarówno tych osób, które
deklarują gotowość do uczestnictwa w kursach e-learningowych, jak i tych, które nie są
nimi zainteresowane. Jednak w dalszym ciągu potwierdza się poprzedni wniosek, że
osoby, które niżej oceniają swoje umiejętności komputerowe rzadziej deklarują
zainteresowanie uczestniczeniem w tej formie szkolenia.
Dodatkowo analizowano też gotowość do uczestnictwa w kursach
e-learningowych, oraz wykształcenie, poziom i rodzaj niepełnosprawności.(rys. 4.29.,
4.30.)
Efekt interakcji gotow ości i w ieku F(4, 4982)=1,7827, p=0,12931
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
tak
nie
16 - 24
25 - 34
35 - 44
45 - 54
55 - 65
w iek
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
3,5
4,0
4,5
5,0
Ja
k
oc
en
ia
P
an
/i
sw
oj
e
um
ie
ję
tn
oś
ci
p
os
łu
gi
w
an
ia
s
ię
k
o
m
p
u
te
re
m
?
129
Rys. 4.29. Umiejętność posługiwania się komputerem a gotowość do uczestniczenia
w kursach e-learningowych w zależności od poziomu wykształcenia
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak.
Źródło: badania własne.
Uwzględnienie tej zmiennej wykazało, że wraz ze wzrostem wykształcenia
wzrasta zainteresowanie kształceniem e-learningowym. Nie jest to jednak
jednoznaczne. Ponieważ część osób niepełnosprawnych nawet z wykształceniem
wyższym i stosunkowo wysoką samooceną umiejętności korzystania z komputera – nie
deklaruje gotowości do uczestnictwa w kursach e-learningowych.
Efekt interakcji gotow ości i w ykształcenia F(3, 4972)=4,5536, p=0,00343
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
tak
nie
podstaw ow e i gimnazjalne
zasadnicze zaw odow e
średnie i policealne
w yższe
poziom w ykształcenia
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
3,5
4,0
4,5
5,0
Ja
k
oc
en
ia
P
an
/i
swo
je
u
m
ie
ję
tn
oś
ci
p
os
łu
gi
w
an
ia
s
ię
k
o
m
p
u
te
re
m
?
130
Rys. 4.30. Umiejętność posługiwania się komputerem a gotowość do uczestniczenia
w kursach e-learningowych w zależności od stopnia niepełnosprawności
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak.
Źródło: badania własne.
Jak widzimy, największe różnice, zarówno w ocenie własnych umiejętności
posługiwania się komputerem oraz w deklaracjach uczestnictwa w kursach
e-learningowych, występują w zależności od stopnia niepełnosprawności. Najczęściej
chęć uczestnictwa w tej formie edukacji deklarują osoby o lekkim stopniu
niepełnosprawności, najrzadziej te, które mają orzeczenie znacznego stopnia
niepełnosprawności. Przy tej zmiennej widoczne są także różnice w samoocenie
umiejętności komputerowych.(rys.4.31.)
Efekt interakcji gotow ości i stopnia niepełnospraw ności F(2, 4986)=2,6668, p=0,06957
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
tak
nie
znaczny
umiarkow any
lekki
stopień niepełnospraw ności
1,4
1,6
1,8
2,0
2,2
2,4
2,6
2,8
3,0
3,2
3,4
3,6
Ja
k
oc
en
ia
P
an
/i
swo
je
u
m
ie
ję
tn
oś
ci
p
os
łu
gi
w
an
ia
s
ię
k
o
m
p
u
te
re
m
?
131
Rys. 4.31. Umiejętność posługiwania się komputerem a gotowość do uczestniczenia w
kursach e-learningowych w zależności od rodzaju niepełnosprawności
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak.
Źródło: badania własne.
Rodzaj niepełnosprawności również okazał się znaczący dla gotowości do
uczestnictwa w kursach e-lerningowych. Najczęściej są nimi zainteresowani
niepełnosprawni sensorycznie, w najmniejszym stopniu niepełnosprawni ze złożoną
niepełnosprawnością oraz niepełnosprawni psychicznie.
4.4. Mobilność osób niepełnosprawnych z uwzględnieniem cech
demograficznych
Kolejnym zagadnieniem była mobilność osób niepełnosprawnych. Badano
deklaracje dotyczące ewentualnego podjęcia pracy biorąc pod uwagę pracę w miejscu
zamieszkania oraz poza miejscowością w różnej odległości administracyjnej.
Efekt interakcji gotow ości i rodzaju niepełnopsraw ności F(3, 4984)=2,1241, p=0,09498
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
tak
nie
psychiczna
sensoryczna
fizyczna
złożona
rodzaj niepełnospraw ności
1,4
1,6
1,8
2,0
2,2
2,4
2,6
2,8
3,0
3,2
3,4
3,6
3,8
4,0
Ja
k
oc
en
ia
P
an
/i
swo
je
u
m
ie
ję
tn
oś
ci
p
os
łu
gi
wa
ni
a
si
ę
k
o
m
p
u
te
re
m
?
132
Ogólne odpowiedzi wykazały, że najchętniej badane bezrobotne osoby
niepełnosprawne podjęłyby pracę w dowolnej miejscowości na terenie gminy (53%) lub
na terenie powiatu (22,36%). Tylko mniej niż co piąta osoba niepełnosprawna
stwierdza, że decydowałaby się najchętniej na pracę w miejscu zamieszkania (19,25%).
Należy zakładać, że to wskazanie ma związek z realną oceną małych szans na pracę
w miejscu zamieszkania przez osoby mieszkające na terenach wiejskich. Inne
odpowiedzi – takie jak: dowolne miejsce na terenie województwa, kraju lub praca za
granicą – pojawiają się sporadycznie (odpowiednio- 2,48%, 1,86% i 0,62%)
Analiza wykazała, że nie ma większej różnicy w deklaracjach bezrobotnych
kobiet i mężczyzn w akceptacji możliwości podjęcia pracy na terenie gminy, na terenie
powiatu i na terenie województw. Jednak kobiety nieco częściej niż mężczyźni
deklarują chęć pracy tylko w swojej miejscowości (k. 23,05%, m- 16,30%) a z kolei
mężczyźni nieco częściej niż kobiety są skłonni podjąć pracę w dowolnym miejscu na
terenie całej Polski (m. 2,76%, k. – 0,71%) i za granicą (odpowiednio 0,83%
i 0,35%).(rys.4.32.)
133
Rys. 4.32. Chęć podjęcia pracy przez bezrobotnych respondentów w sytuacji pojawienia
się możliwości zatrudnienia ogółem i wg płci.
Źródło: badania własne.
Najchętniej pracę w swojej miejscowości podejmowałyby osoby ze znacznym
stopniem niepełnosprawności w wieku 35-44 lat z wykształceniem średnim
i policealnym. Osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności wykazują głównie
chęć podjęcia pracy w miejscu zamieszkania (40,00%) i na terenie gminy (42,67%).
Tylko nieliczne uwzględniają ewentualność zatrudnienia poza gminą.
W związku z tym można wnioskować, że niepełnosprawni są skłonni do
mobilności najchętniej na terenie gminy lub powiatu i oczywiście w miejscu
zamieszkania. Bariera w podjęciu pracy pojawia się wtedy, gdy praca byłaby dalej niż
powiatu, na terenie którego mieszkają. Natomiast w przypadku znacznego stopnia
niepełnosprawności – odległość, w której zdecydowaliby się podjąć pracę ogranicza się
niemal wyłącznie do terenu gminy. Można więc potwierdzić hipotezę, że
niepełnosprawność ogranicza mobilność osób w poszukiwaniu pracy.
0
10
20
30
40
50
60
Tylko w swojej miejscowości
W dowolnym miejscu na terenie gminy
W dowolnym miejscu na terenie powiatu
W dowolnym miejscu na terenie województwa
W dowolnym miejscu na terenie całej Polski
Za granicą
19,25
53,42
22,36
2,48
1,86
0,62
23,05
53,19
20,21
2,48
0,71
0,35
16,3
53,59
24,03
2,49
2,76
0,83
mężczyźni
kobiety
ogółem
134
Starano się również ustalić opinie badanych osób niepełnosprawnych na temat
form wsparcia, które zwiększyłyby ich szanse na rynku pracy. Opinie te analizowano
uwzględniając ich aktualną pozycję na rynku pracy.
Tab. 4.4. Aktywność zawodowa a opinie o znaczeniu wybranych działań na
zwiększenie szans osoby niepełnosprawnej na rynku pracy
Działania
Aktywność zawodowa
F
Ogółem
pracujący
bezrobotny
bierny
zawodowo
M
SD
M
SD
M
SD
M
SD
podniesienie poziomu
wykształcenia
4,22
a),b)
0,78
4,10
a),c)
0,87
3,89
b),c)
0,85
76,04*
4,01
0,85
zdobycie nowych
umiejętności
4,26
a),b)
0,73
4,10
a),c)
0,81
3,89
b),c)
0,82
107,87
*
4,02
0,81
zdobycie nowych
kwalifikacji
4,29
a),b)
0,71
4,17
a),c)
0,79
3,92
b),c)
0,81
114,55
*
4,05
0,80
zmiany w prawie dotyczące
zatrudniania osób
niepełnosprawnych
4,00
a),b)
0,89
3,85
a),c)
0,92
3,68
b),c)
0,88
64,78*
3,79
0,90
zorganizowanie dowożenia
osób niepełnosprawnych do
pracy
3,93
a)
0,93
3,87
0,94
3,76
a)
0,90
16,03*
3,82
0,92
powołanie osób
pomagających przyuczyć
do zawodu
3,67
a)
1,02
3,64
b)
0,97
3,48
a),b)
0,93
20,79*
3,56
0,96
wykorzystanie komputera
z dostępem do Internetu
3,95
a),b)
0,91
3,71
a),c)
1,02
3,58
b),c)
0,91
74,83*
3,70
0,94
UWAGI: M- średnia, SD- odchylenie standardowe, średnie dla skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-
zdecydowanie tak, *-istotny efekt aktywności zawodowej (p<0,0001),
a),b),c)
– wskazuje parę, w
której średnie różnią się istotnie (p<0,05).
Źródło: badania własne.
Analizowano następujące formy wsparcia:
1. podniesienie poziomu wykształcenia przez zwiększenie dostępu do edukacji,
2. zdobycie nowych umiejętności, w tym obejmujących obsługę komputera,
3. zdobycie nowych kwalifikacji przez udostępnienie kursów i szkoleń,
4. zmiany w prawie dotyczące zatrudniania osób niepełnosprawnych,
5. zorganizowanie dowożenia osób niepełnosprawnych do pracy,
6. powołanie osób (trenerów) pomagających przyuczać osoby niepełnosprawne do
zawodu,
7. ułatwienie wykorzystania komputera z dostępem do Internetu.
Osoby niepełnosprawne oceniały przedstawione kategorie działań, ze względu na
ich znaczenie zwiększające szanse na rynku pracy. Przyjęta została skala
135
pięciostopniowa od zdecydowanie tak do zdecydowanie nie. Wyniki przedstawiono na
podstawie średnich (M) i odchylenia standardowego.
Jak wskazują przedstawione wyniki, wszystkie badane osoby niepełnosprawne,
niezależnie od aktualnej sytuacji na rynku pracy za najważniejsze działania
zwiększające ich szanse na rynku pracy uznają: zdobycie nowych kwalifikacji, nowych
umiejętności i podniesienie poziomu wykształcenia. Jednak większe znaczenie
przyznają tym działaniom osoby aktualnie pracujące niż bezrobotne i bierne zawodowo.
(tab.4.4.)(rys.4.33.)
Rys. 4.33. Ocena działań, które w opinii osób niepełnosprawnych mogłyby zwiększyć ich
szanse na rynku pracy z uwzględnieniem aktywności zawodowej
Legenda:
D23_1: podniesienie poziomu wykształcenia,
D23_2: zdobycie nowych umiejętności,
D23_3: zdobycie nowych kwalifikacji,
D23_4: zmiany w prawie dotyczące zatrudniania osób niepełnosprawnych,
D23_5: zorganizowanie dowożenia osób niepełnosprawnych do pracy,
D23_6: powołanie osób pomagających przyuczyć do zawodu,
D23_7: wykorzystanie komputera z dostępem do Internetu.
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak.
Źródło: badania własne.
Wykres średnich i przedz. ufności (95,00%)
D23_1
D23_2
D23_3
D23_4
D23_5
D23_6
D23_7
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
aktyw ność zaw odow a
3,2
3,4
3,6
3,8
4,0
4,2
4,4
4,6
W
ar
to
śc
i
136
Następnie przeanalizowano te cechy demograficzne i społeczne, które prócz
aktywności na rynku pracy miały wpływ na znaczenie, jakie badani przyznawali
zwiększeniu szans zatrudnienia w wyniku zdobycia nowych kwalifikacji. Stwierdzono
zależności statystyczne między poziomem wskazań a aktualną sytuacją badanych na
rynku pracy oraz wszystkimi analizowanymi cechami – takimi jak płeć, wiek, poziom
wykształcenia, poziom i rodzaj niepełnosprawności.(rysunki od 4.34. do 4.37.)
Płeć – kobiety istotnie częściej niż mężczyźni przyznają większe znaczenie
uzyskaniu wyższych kwalifikacji we wzroście szans na rynku pracy.
Rys. 4.34. Ocena zdobycia nowych kwalifikacji jako zwiększenie szans na rynku pracy
z uwzględnieniem płci w grupach aktywności zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak.
Źródło: badania własne.
Wykształcenie – wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia badanych istotnie
wzrasta przyznawanie przez nich znaczenia zdobywania nowych kwalifikacji, jako
czynnika zwiększającego ich szanse na rynku pracy.
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
kobieta
mężczyzna
płeć
3,8
3,9
4,0
4,1
4,2
4,3
4,4
4,5
z
d
o
b
y
c
ie
n
o
wy
c
h
k
wa
lif
ik
a
c
ji
137
Rys. 4.35. Możliwość zdobycia nowych kwalifikacji z uwzględnieniem poziomu
wykształcenia w grupach aktywności zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak; efekt główny
aktywności zawodowej F(2,4975)=21,49, p<0,0001, η
2
=0,009; efekt wykształcenia
F(3,4975)=20,19, p<0,0001, η
2
=0,012; efekt interakcji aktywności zawodowej i
wykształcenia ni.
Źródło: badania własne.
Poziom i rodzaj niepełnosprawności – ranga i znaczenie zdobywania nowych
kwalifikacji w zwiększaniu szans osób niepełnosprawnych na rynku pracy, w opiniach
badanych, okazała się istotnie zależna zarówno od aktualnej aktywności zawodowej, jak
i od stopnia i rodzaju niepełnosprawności. Większe znaczenie nadają tym działaniom
osoby o wyższym poziomie ograniczenia sprawności i osoby o ograniczonej sprawności
fizycznej i niepełnosprawności złożonej, niż osoby ze stopniem umiarkowanym
i niepełnosprawnością sensoryczną. Najmniejsze znaczenie zdobywaniu nowych
kwalifikacji przypisują osoby z lekkim stopniem niepełnosprawności
i z niepełnosprawnością psychiczną.
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
podstaw ow e i gimnazjalne
zasadnicze zaw odow e
średnie i policealne
w yższe
w ykształcenie
3,6
3,7
3,8
3,9
4,0
4,1
4,2
4,3
4,4
4,5
4,6
4,7
4,8
4,9
z
d
o
by
c
ie
n
o
w
y
c
h
k
w
a
lifi
k
a
c
ji
138
Rys. 4.36. Możliwość zdobycia nowych kwalifikacji z uwzględnieniem stopnia
niepełnosprawności w grupach aktywności zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak; efekt główny aktywności
zawodowej F(2,4990)=91,34, p<0,0001, η
2
=0,035; efekt stopnia niepełnosprawności ni; efekt
interakcji aktywności zawodowej i stopnia niepełnosprawności F(4,4990)=2,73, p=0,0277,
η
2
=0,002.
Źródło: badania własne.
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
znaczny
umiarkow any
lekki
stopień niepełnospraw ności
3,7
3,8
3,9
4,0
4,1
4,2
4,3
4,4
4,5
4,6
z
d
o
b
y
c
ie
n
o
w
y
c
h
k
wa
lif
ik
a
c
ji
139
Rys. 4.37. Możliwość zdobycia nowych kwalifikacji z uwzględnieniem rodzaju
niepełnosprawności w grupach aktywności zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak; efekt główny aktywności
zawodowej F(2,4987)=59,59, p<0,0001, η
2
=0,023; efekt rodzaju niepełnosprawności
F(3,4987)=14,45, p<0,0001, η
2
=0,009; efekt interakcji aktywności zawodowej i rodzaju
niepełnosprawności ni.
Źródło: badania własne.
Badani wymienili też inne działania (13 osób), które ich zdaniem mogłyby
zwiększyć ich szanse na uzyskanie pracy. Przede wszystkim respondenci wskazali na
konieczność zwiększenia ilości miejsc pracy, z uwzględnieniem osób
niepełnosprawnych. Miałoby to się odbywać poprzez pomoc Państwa, zachęty dla
pracodawców, zmniejszenie bezrobocia i inwestycje na „ścianie wschodniej”. Wskazują
również na potrzebę zmiany świadomości i stosunku społeczeństwa do
niepełnosprawnych, w tym do zmiany podejścia i mentalności pracodawców.
Rozwiązania prawne uznane zostały przez badanych jako czynnik mogący
zwiększyć szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy w stopniu znaczącym. Został
jednak niżej rangowany niż kwestie zwiększenia kompetencji zawodowych i poziomu
wykształcenia.
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
psychiczna
sensoryczna
fizyczna
złożona
rodzaj niepełnospraw ności
3,6
3,7
3,8
3,9
4,0
4,1
4,2
4,3
4,4
4,5
z
d
o
b
y
c
ie
no
w
y
c
h
k
w
a
lifi
k
a
c
ji
140
Odpowiedzi dotyczące znaczenia zmian prawnych okazały się, podobnie jak
pozostałe działania, zróżnicowane nie tylko ze względu na aktualne zatrudnienie lub
bezrobocie i bierność zawodową ale także ze względu na cechy demograficzne
badanych oraz poziom i rodzaj niepełnosprawności.
Płeć – pracujący mężczyźni nadają zmianom prawnym większe znaczenie niż
pracujące kobiety. Odwrotnie w przypadku bezrobotnych i biernych zawodowo. W ich
przypadku większe znaczenie zmianom prawnym w podnoszeniu szans na rynku pracy
nadają kobiety niż mężczyźni. Różnice te ukazuje kolejny wykres 4.38.
Rys. 4.38. Ocena wpływu zmian prawnych dotyczących zatrudniania osób
niepełnosprawnych na zwiększenie ich szans na rynku pracy
z uwzględnieniem płci w grupach aktywności zawodowej.
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak; efekt główny aktywności
zawodowej F(2,4984)=65,45, p<0,0001, η
2
=0,026; efekt płci ni; efekt interakcji aktywności
zawodowej i płci ni.
Źródło: badania własne.
Wiek i wykształcenie – badani we wszystkich sytuacjach na rynku pracy
(pracujący, bezrobotni i bierni) wraz z wiekiem w różnym stopniu, ale z tendencją
rosnąca, doceniają znaczenie zmian prawnych w zwiększaniu szans osób
niepełnosprawnych na rynku pracy. (rys.4.39., 4.40.)
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
kobieta
mężczyzna
płeć
3,5
3,6
3,7
3,8
3,9
4,0
4,1
4,2
zm
ia
ny
w
p
ra
w
ie
d
oty
cz
ąc
e
zat
ru
dn
ia
ni
a O
N
141
Rys. 4.39. Ocena wpływu zmian prawnych dotyczących zatrudniania osób
niepełnosprawnych na zwiększenie ich szans na rynku pracy
z uwzględnieniem wieku w grupach aktywności zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak; efekt główny aktywności
zawodowej F(2,4975)=26,36, p<0,0001, η
2
=0,010; efekt wieku ni; efekt interakcji aktywności
zawodowej i wieku ni.
Źródło: badania własne.
Tendencja ta jest bardziej widoczna przy analizie zmiennej, którą jest poziom
wykształcenia. Wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia, wzrasta ranga zmian
w regulacjach prawnych przy zwiększeniu szans zatrudnienia osób niepełnosprawnych.
Dodatkowo interesujące jest to, że w przypadku osób o wyższym wykształceniu,
większe znaczenie zmianom prawnym przyznają osoby bierne zawodowo niż
bezrobotne.
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
16 - 24
25 - 34
35 - 44
45 - 54
55 - 65
w iek
3,2
3,3
3,4
3,5
3,6
3,7
3,8
3,9
4,0
4,1
4,2
4,3
zm
ia
ny
w
pr
awi
e
do
ty
cz
ąc
e
za
tr
ud
ni
an
ia
O
N
142
Rys. 4.40. Ocena wpływu zmian prawnych dotyczących zatrudniania osób
niepełnosprawnych na zwiększenie ich szans na rynku pracy
z uwzględnieniem poziomu wykształcenia w grupach aktywności zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak; efekt główny aktywności
zawodowej F(2,4966)=17,59, p<0,0001, η
2
=0,007; efekt wykształcenia F(3,4966)=9,68,
p<0,0001, η
2
=0,006; efekt interakcji aktywności zawodowej i wykształcenia ni.
Źródło: badania własne.
Poziom i rodzaj niepełnosprawności - Większe znaczenie zmianom prawnym
przypisują osoby pracujące i bezrobotne ze znacznym i umiarkowanym stopniem
niepełnosprawności niż z lekkim. Jedynie osoby bierne zawodowo, niezależnie od
stopnia niepełnosprawności, relatywnie niżej zwracają uwagę na zmiany prawne
w zatrudnieniu.(rys.4.41., 4.42.)
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
podstaw ow e i gimnazjalne
zasadnicze zaw odow e
średnie i policealne
w yższe
w ykształcenie
3,4
3,5
3,6
3,7
3,8
3,9
4,0
4,1
4,2
4,3
4,4
4,5
4,6
zm
ia
ny
w
pr
awi
e
do
ty
cz
ąc
e
za
tr
ud
ni
an
ia
O
N
143
Rys. 4.41. Ocena wpływu zmian prawnych dotyczących zatrudniania osób
niepełnosprawnych na zwiększenie ich szans na rynku pracy
z uwzględnieniem stopnia niepełnosprawności w grupach aktywności
zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak; efekt główny aktywności
zawodowej F(2,4981)=60,65, p<0,0001, η
2
=0,024; efekt stopnia niepełnosprawności
F(2,4981)=10,35, p<0,0001, η
2
=0,004; efekt interakcji aktywności zawodowej i stopnia
niepełnosprawności ni.
Źródło: badania własne.
Okazało się też, że najwyżej znaczenie zmian prawnych doceniają osoby
pracujące, niezależnie od rodzaju niepełnosprawności. Najniższą ocenę tego rodzaju
zmianom przypisują osoby bezrobotne z niepełnosprawnością sensoryczną. Ogólnie
jednak, niezależnie od rodzaju niepełnosprawności, osoby aktualnie bierne zawodowo
najniżej oceniają znaczenie zmian prawnych dla zwiększenia szans osób
niepełnosprawnych na rynku pracy.
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
znaczny
umiarkow any
lekki
stopień niepełnospraw ności
3,5
3,6
3,7
3,8
3,9
4,0
4,1
4,2
4,3
4,4
zm
ia
ny
w
p
ra
wi
e
do
ty
cz
ąc
e
za
tr
ud
ni
an
ia
O
N
144
Rys. 4.42. Ocena wpływu zmian prawnych dotyczących zatrudniania osób
niepełnosprawnych na zwiększenie ich szans na rynku pracy
z uwzględnieniem rodzaju niepełnosprawności w grupach aktywności
zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak; efekt główny aktywności
zawodowej F(2,4978)=35,26, p<0,0001, η
2
=0,014; efekt rodzaju niepełnosprawności
F(3,4978)=3,46, p=0,0156, η
2
=0,002; efekt interakcji aktywności zawodowej i rodzaju
niepełnosprawności ni.
Źródło: badania własne.
Pozostałe działania – dowożenie do pracy, zatrudnianie trenerów przyuczających
do zawodu oraz przygotowanie do wykorzystania komputera i Internetu - zostały
ocenione jako mniej znaczące w powiększaniu szans osób niepełnosprawnych na rynku
pracy, niż wzrost wiedzy praktycznej (umiejętności, kwalifikacje), wykształcenia
i zmian prawnych.
Należy jednak podkreślić, że kobiety częściej niż mężczyźni podkreślają
znaczenie zatrudniania trenerów przygotowujących do zawodu a jednocześnie, że
największą rangę takim działaniom przypisują kobiety bezrobotne. (rys.4.43.)
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
psychiczna
sensoryczna
fizyczna
złożona
rodzaj niepełnospraw ności
3,2
3,3
3,4
3,5
3,6
3,7
3,8
3,9
4,0
4,1
4,2
4,3
zm
ia
ny
w
p
ra
wi
e
do
ty
cz
ąc
e
za
tr
ud
ni
an
ia
O
N
145
Rys. 4.43. Ocena wpływu powołania osób pomagających przyuczyć do zawodu na
zwiększenie szans osób niepełnosprawnych na rynku pracy
z uwzględnieniem płci w grupach aktywności zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak; efekt główny aktywności
zawodowej F(2,4983)=21,44, p<0,0001, η
2
=0,009; efekt płci F(1,4983)=6,42, p=0,0113,
η
2
=0,001; efekt interakcji aktywności zawodowej i płci ni.
Źródło: badania własne.
Znaczenie tych działań najwyżej doceniają osoby, we wszystkich sytuacjach na
rynku pracy (pracujący, bezrobotni i bierni), ze znacznym stopniem
niepełnosprawności, najniżej – osoby bierne zawodowo.(rys.4.44.)
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
kobieta
mężczyzna
płeć
3,3
3,4
3,5
3,6
3,7
3,8
3,9
po
w
oł
an
ie
o
só
b
po
m
ag
aj
ąc
yc
h
pr
zy
uc
zy
ć
do
z
aw
od
u
146
Rys. 4.44. Ocena wpływu powołania osób pomagających przyuczyć do zawodu na
zwiększenie szans osób niepełnosprawnych na rynku pracy z
uwzględnieniem stopnia niepełnosprawności w grupach aktywności
zawodowej
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak; efekt główny aktywności
zawodowej F(2,4980)=28,03, p<0,0001, η
2
=0,011; efekt stopnia niepełnosprawności
F(2,4980)=6,83, p=0,0011, η
2
=0,003; efekt interakcji aktywności zawodowej i stopnia
niepełnosprawności ni.
Źródło: badania własne.
Wnioski
1) Profile społeczno - demograficzne ze względu na aktywność i bierność
zawodową osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich
Przedstawione analizy cech społeczno-demograficznych pozwalają na następujące
wnioski i charakterystyki profili osób niepełnosprawnych, wynikające z ich sytuacji na
runku pracy.
Aktywni zawodowo to niezależnie od płci osoby w średnim wieku, 45 do 54 lat
i częściowo też, ale rzadziej, osoby powyżej tego wieku (55-65). Pod względem
struktury wykształcenia w całej badanej grupie, także wśród aktywnych zawodowo –
Pionow e słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności
pracujący
bezrobotny
bierny zaw odow o
znaczny
umiarkow any
lekki
stopień niepełnospraw ności
3,3
3,4
3,5
3,6
3,7
3,8
3,9
4,0
4,1
4,2
po
wo
ła
ni
e
os
ób
p
om
ag
aj
ąc
yc
h
pr
zy
uc
zy
ć
do
z
awo
du
147
dominują osoby z wykształceniem zasadniczym i średnim. (Choć analiza
w poszczególnych kategoriach wykształcenia ukazuje, że im wyższy poziom
wykształcenie, tym częściej osoby niepełnosprawne pracują zawodowo). Aktywni
zawodowo na ogól mieszkają z rodziną, mają lekki stopień niepełnosprawności, ich
niepełnosprawność jest głównie fizyczna, rzadziej złożona i ma charakter nabyty a nie
wrodzony.
Źródłem dochodów jest praca w rolnictwie lub poza nim a sytuację materialną
oceniają zdecydowanie wyżej niż pozostali (dobrze i bardzo dobrze 36,28%). Ponieważ
są zatrudnieni, to tylko nieliczni korzystają z konsultacji z doradcą zawodowym
i z
programów skierowanych do osób niepełnosprawnych. Jednak co trzeci z nich
uczestniczy w kursach, szkoleniach mających na celu podnoszenie lub zmianę
kwalifikacji zawodowych.
Bezrobotni gotowi do podjęcia pracy to częściej mężczyźni w wieku 45- 54,
osoby pozostające w związku małżeńskim i mieszkające z rodziną, z lekkim stopniem
niepełnosprawności i głównie z nabytą dysfunkcją fizyczną.
Źródło dochodów to dla ponad jednej trzeciej (36,74%) renta i emerytura a także
źródła niezarobkowe (36,24%). Co czwarty nie posiada żadnych źródeł dochodu
(25,17%). Ponad połowa z nich ocenia więc swoja sytuację materialną jako złą i bardzo
złą (53,52%). Choć częściej korzystają z uczestnictwa w kursach i szkoleniach oraz
z programów dla osób niepełnosprawnych niż bierni zawodowo i bezrobotni nie
deklarujący gotowości do podjęcia pracy, to czynią to rzadziej niż aktywni zawodowo.
Bezrobotni nie deklarujący gotowości zatrudnienia to raczej niezależnie od
płci niepełnosprawni w wieku 45-54, ale też wielu z nich jest w wieku 55-65. Częściej
niż w poprzednich profilach, są to osoby z wykształceniem podstawowym
i gimnazjalnym, częściej też te, które ukończyły szkołę specjalną (28,85%), pozostają
w stanie wolnym i mieszkają same. Choć większość z nich ma orzeczony lekki stopień
niepełnosprawności, to jednak co czwarty z nich ma orzeczony stopień znaczny.
W porównaniu z profilami pracujących i gotowych do podjęcia pracy, w tej kategorii
jest znacznie więcej osób z dysfunkcją psychiczną oraz częściej też występuje
niepełnosprawność wrodzona (25%).
Jako źródło dochodów wymieniają źródła niezarobkowe (50%) oraz rentę
(38,46%). Samoocena sytuacji materialnej jest porównywalnie najbardziej niekorzystna
(zła i bardzo zła 61,54%). Są mniej aktywni w uczestniczeniu w kursach i szkoleniach
148
niż pracujący i bezrobotni gotowi podjąć pracę. i najrzadziej w porównaniu ze
wszystkimi, nawet biernymi zawodowo, korzystają z programów skierowanych do osób
niepełnosprawnych.
Bierni zawodowo to niezależnie od płci częściej osoby w dwu najstarszych,
uwzględnionych w badaniach kategoriach wieku, z wykształceniem podstawowym
i gimnazjalnym, z relatywnie wysokimi odsetkami ukończonej szkoły specjalnej
(28,77%), stanu wolnego ale zamieszkujące z rodziną. Są to zdecydowanie częściej niż
w poprzednich profilach osoby z orzeczonym znacznym (37,63%) i umiarkowanym
(35,06%) stopniem niepełnosprawności oraz zdecydowanie wyższymi odsetkami
niepełnosprawności wrodzonej (37,31%) i relatywnie najwyższymi odsetkami
niepełnosprawności złożonej (35,59%) i psychicznej (25,50%).
Ich głównym źródłem dochodu jest renta lub emerytura. Swoją sytuację
materialną oceniają znacznie korzystniej niż obie kategorie bezrobotnych i tylko niżej
niż pracujący. Minimalnie są zaangażowani w kursy, szkolenia i konsultacje z doradcą
zawodowym. Rzadziej niż co dziesiąty z nich (9,54%) korzysta z programów dla osób
niepełnosprawnych. Ale i tak czynią to częściej niż bezrobotni nie zainteresowani
podjęciem pracy zawodowej (5,77%).
2) Potrzeby, motywacje i kompetencje osób niepełnosprawnych a charakter
aktywności zawodowej
1. Niezależnie od aktualnej sytuacji na rynku pracy badani najczęściej jako efekt
podjęcia pracy wskazywali poprawę poziomu życia (M = 4,24) oraz uzyskanie
niezależności finansowej (M= 4,18) a następnie poprawę samooceny (M= 4,13) –
„sam o sobie lepiej myślę”.
2. Poprawa poziomu życia w wyniku podjęcia pracy zawodowej uzyskała najwyższą
średnią ocen (4,24). Zależność istotna statystycznie między wskazaniem poprawy
poziomu życia i aktualną sytuacją na rynku pracy wystąpiła jedynie w przypadku
poziomu wykształcenia osób badanych.
3. Powiązana z poprawą poziomu życia niezależność finansowa, wynikająca z podjęcia
pracy, jest podobnie wysoko sytuowana wśród analizowanych średnich jak
możliwość rozwoju zawodowego.
4. Poziom wykształcenia i rodzaj niepełnosprawności wykazały związek istotny
statystycznie między aktualną sytuacją badanych na rynku pracy (pracujący,
149
bezrobotni i bierni zawodowo) a wskazaniem niezależności finansowej w związku
z podjęciem pracy.
5. We wszystkich aktualnych sytuacjach na rynku pracy wraz ze wzrostem poziomu
wykształceniem wzrasta średnia wskazań wpływu podjęcia pracy na łatwiejsze
nawiązywanie kontaktu z innymi ludźmi.
6. Kobiety pracujące i bezrobotne częściej niż pracujący i bezrobotni mężczyźni
stwierdzają wpływ podjęcia pracy na rozwój zawodowy.
7. Wyraźnie też wraz ze wzrostem poziomu wykształceniem badani częściej
wymieniają istnienie związku między podjęciem pracy zawodowej a rozwojem
zawodowym.
3) Umiejętności w posługiwaniu się komputerem a aktywność zawodowa osób
niepełnosprawnych
1. Istnieje
przewidywany związek między aktywnością zawodową osób
niepełnosprawnych a umiejętnością obsługi komputera – osoby pracujące mają
lepszą znajomość obsługi niż bezrobotni i bierni zawodowo, wiąże się to
z częstszymi deklaracjami dostępu do Internetu osób pracujących.
2. Zróżnicowane są cele korzystania z Internetu – w celach zawodowych,
z oczywistych powodów, korzystają najczęściej osoby pracujące, natomiast
w celach edukacyjnych najczęściej z Internetu korzystają bezrobotni a jako rozrywkę
Internet najczęściej wykorzystują bierni zawodowo.
3. Gotowość uczestnictwa w kursach e-learningowych wzrasta wraz z umiejętnością
korzystania z Internetu. Ponieważ wraz z wiekiem maleje umiejętność korzystania
z Internetu, to analogicznie maleje też deklaracja gotowości uczestnictwa w kursach
e-learningowych.
4) Mobilność osób niepełnosprawnych z uwzględnieniem cech demograficznych
1. Pomoc doradcy zawodowego w poszukiwaniu zatrudnienia najwyżej oceniły osoby
pracujące.
2. Mobilność dotycząca ewentualnego zatrudnienia poza miejscem zamieszkania
okazała się zależna przede wszystkim od stopnia niepełnosprawności. – najmniejszą
mobilność deklarowały osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności,
150
najczęściej mobilność, (nawet wyjazd do innego województwa, gdyby była tam
możliwość uzyskania pracy), deklarowały osoby z lekkim stopniem
niepełnosprawności.
3. Badane osoby niepełnosprawne, niezależnie od aktualnej sytuacji na rynku pracy za
najważniejsze działania zwiększające ich szanse na rynku pracy uznały: zdobycie
nowych kwalifikacji, nowych umiejętności i podniesienie poziomu wykształcenia.
Jednak większe znaczenie przyznają tym działaniom osoby aktualnie pracujące niż
bezrobotne i bierne zawodowo - przy czym:
kobiety istotnie częściej niż mężczyźni przyznają większe znaczenie uzyskaniu
wyższych kwalifikacji we wzroście szans na rynku pracy,
wraz z wykształceniem badanych istotnie wzrasta przyznawanie przez nich
znaczenia zdobywania nowych kwalifikacji, jako czynnika zwiększającego ich
szanse na rynku pracy,
znaczenie zdobywania nowych kwalifikacji w zwiększaniu szans osób
niepełnosprawnych na rynku pracy, w opiniach badanych, okazała się istotnie
zależna zarówno od aktualnej aktywności zawodowej jak i od stopnia i rodzaju
niepełnosprawności. Większe znaczenie nadają tym działaniom osoby o wyższym
poziomie ograniczenia sprawności i osoby o ograniczonej sprawności fizycznej
i niepełnosprawności złożonej, niż osoby ze stopniem umiarkowanym
i niepełnosprawnością sensoryczną. Najmniejsze znaczenie zdobywaniu nowych
kwalifikacji przypisują osoby z lekkim stopniem niepełnosprawności
i z
niepełnosprawnością psychiczną.
4. Zmiany w systemie prawa uznano za ważne dla poprawy sytuacji osób
niepełnosprawnych na rynku pracy.
Pracujący mężczyźni nadają zmianom prawnym większe znaczenie niż pracujące
kobiety. Odwrotnie w przypadku bezrobotnych i biernych zawodowo. W ich
przypadku większe znaczenie zmianom prawnym w podnoszeniu szans na rynku
pracy nadają kobiety niż mężczyźni.
Wraz ze wzrostem wykształcenia, wzrasta ranga zmian w regulacjach prawnych przy
zwiększeniu szans zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Dodatkowo jest
interesujące, że w przypadku osób o wyższym poziomie wykształcenia, większe
znaczenie zmianom prawnym przyznają osoby bierne zawodowo niż bezrobotne.
Większe znaczenie zmianom prawnym przypisują osoby pracujące i bezrobotne ze
151
znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności niż z lekkim. Jedynie
osoby bierne zawodowo, niezależnie od stopnia niepełnosprawności, relatywnie
rzadziej zwracają uwagę na zmiany prawne w zatrudnieniu.
5. Pozostałe działania – dowożenie do pracy, zatrudnianie trenerów przyuczających do
zawodu oraz przygotowanie do wykorzystania komputera i Internetu - zostały
ocenione jako mniej znaczące w powiększaniu szans osób niepełnosprawnych na
rynku pracy niż wzrost wiedzy praktycznej (umiejętności, kwalifikacje),
wykształcenia i zmian prawnych.
152
Rozdział V. Środowiskowe aspekty aktywności zawodowej
osób niepełnosprawnych zamieszkałych na
obszarach wiejskich – otoczenie rodzinne
5.1. Warunki mieszkaniowe jako czynnik aktywizacji zawodowej
osób niepełnosprawnych
Większość badanych osób (ponad 70%), bez względu na aktywność zawodową,
mieszka w domu jednorodzinnym, pozostali zaś w mieszkaniach. Powierzchnia
mieszkalna okazała się bardzo zróżnicowana (maksimum wynosiło 400 m2, a minimum
8 m2). Średnio osoby niepełnosprawne dysponowały powierzchnią 82,9 m2, jednakże
można zauważyć, że średnia ta różnicuje się, ze względu na typ aktywności zawodowej
osoby niepełnosprawnej (rys. 5.1).
Rys. 5.1. Średnia powierzchnia użytkowa domu/mieszkania a aktywność zawodowa
Źródło: badania własne.
Osoby pracujące średnio dysponowały o 16, 27 m2 większą powierzchnią
mieszkalną od osób bezrobotnych, natomiast o 10, 56 m2 większą od osób biernych
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
średnia
91,34
75,07
80,78
pracujący
bezrobotny
bierny zawodowo
153
zawodowo. Zależność zachodząca między wielkością powierzchni użytkowej
domu/mieszkania a aktywnością zawodową osoby niepełnosprawnej jest istotna
statystycznie, jednakże siła tego związku jest słaba (Chi-kwadrat =143,41 przy
p<0,0001, V Cramera = 0,120).
Istotną sprawą jest jednakże nie tylko powierzchnia mieszkalna, ale przede
wszystkim
wyposażenie
mieszkania
w
specjalne
urządzenia
dla
osób
niepełnosprawnych (rys. 5.2).
Rys. 5.2. Brak potrzebnych urządzeń dla osób niepełnosprawnych według typów
aktywności zawodowej
Źródło: badania własne.
Uzyskane dane wyraźnie wskazują, że osoby niepełnosprawne bierne zawodowo
(24 %) mają pomieszczenia mieszkalne najsłabiej wyposażone w specjalne urządzenia
dla osoby niepełnosprawnej. Najlepszą sytuację mają pod tym względem pracujące
osoby niepełnosprawne (11 %). Analiza statystyczna wykazała istnienie różnic
statystycznie istotnych w powyższych grupach, jednakże zależności te są słabe (Chi-
kwadrat =213,12 przy p<0,0001, V-Cramera=0,146).
W badaniach próbowano określić, na ile sytuacja mieszkaniowa ma wpływ na
podejmowaną aktywność zawodową lub chęć jej podjęcia. Okazało się, że w przypadku
osób czynnych zawodowo, warunki mieszkaniowe nie miały wpływu na motywy
11,41
16,8
23,83
pracujący
bezrobotny
bierny zawodowo
154
podejmowania pracy zawodowej. W przypadku osób bezrobotnych uzyskano
następujące wyniki (tab. 5.1).
Tab. 5.1. Warunki mieszkaniowe a gotowość do podjęcia pracy przez bezrobotne osoby
niepełnosprawne (%)
Warunki
mieszkaniowe
W rolnictwie
Poza rolnictwem
tak
nie
nie
wiem
tak
nie
nie
wiem
Gdzie mieszka ON
dom jednorodzinny
16,11
64,69
19,19
89,29
4,91
5,80
mieszkanie
19,78
70,33
9,89
92,59
3,70
3,70
Pow. domu/mieszkania
do 30 m2
25,58
46,51
27,91
82,22
8,89
8,89
31 - 50 m2
20,67
62,67
16,67
91,08
3,18
5,73
51 - 75 m2
15,06
73,49
11,45
91,33
5,20
3,47
76 - 100 m2
14,38
67,32
18,30
92,12
3,03
4,85
powyżej 100 m2
16,33
67,35
16,33
87,74
6,60
5,66
Specjalne urządzenia dla
osób niepełnosprawnych
tak, wszystkie
potrzebne
40,00
30,00
30,00
90,00
10,00
0
tak, tylko niektóre
potrzebne
28,00
68,00
4,00
88,46
11,54
0
nie, ale byłyby
potrzebne
15,31
62,24
22,45
88,99
5,50
5,50
nie, urządzenia takie
są zbędne
16,53
67,78
15,69
90,64
3,98
5,38
Uwagi: % liczony z wiersza.
Źródło: badania własne.
Zdecydowana większość badanych bezrobotnych osób niepełnosprawnych jest
zainteresowana podjęciem pracy poza rolnictwem, prawie 70% mieszkańców domów
deklaruje chęć podjęcia pracy poza rolnictwem oraz prawie 93% osób żyjących
w mieszkaniach. Jednakże wpływ typu mieszkania był istotny statystycznie, lecz
o słabej sile związku (Chi-kwadrat= 8,06, p<0,05; V Cramera = 0,115) jedynie
w przypadku osób zdecydowanych na podjęcie pracy w rolnictwie. Być może, ich
sytuacja mieszkaniowa jest na tyle zła, że szukają jakiegokolwiek zatrudnienia,
szczególnie jeśli zauważymy, że osoby te częściej posiadają mieszkania, a nie domy.
Powierzchnia domu nie miała istotnego statystycznie znaczenia dla gotowości podjęcia
pracy, natomiast istotną zmienną okazał się poziom wyposażenia mieszkania
155
w urządzenia wspomagające osobę niepełnosprawną (choć związek także był słaby
(Chi-kwadrat= 13,21, p<0,05; V Cramera = 0,104). Wśród badanych, którzy nie
posiadają specjalistycznego sprzętu dla osób niepełnosprawnych 15% jest
zdecydowanych podjąć pracę w rolnictwie, a wśród osób zdecydowanych na podjęcie
takiej pracy jest 40% osób posiadających odpowiednie urządzenia. Dla osób
deklarujących chęć zatrudnienia poza rolnictwem jest to odpowiednio: 89% i 90%.
Tab. 5.2. Warunki mieszkaniowe a gotowość do podjęcia pracy przez osoby
niepełnosprawne w sytuacji, gdyby pojawiła się pomoc lub wsparcie (%)
Warunki
mieszkaniowe
W rolnictwie
Poza rolnictwem
tak
nie
nie
wiem
tak
nie
nie
wiem
Gdzie mieszka ON
dom jednorodzinny
6,88
71,88
21,24
26,52
48,82
24,66
mieszkanie
4,18
81,14
14,68
25,31
55,61
19,08
Pow. domu/mieszkania
do 30 m2
4,39
83,77
11,84
15,22
69,13
15,65
31 - 50 m2
4,86
75,10
20,04
26,72
48,28
25,00
51 - 75 m2
5,54
75,80
18,66
29,02
48,99
21,98
76 - 100 m2
6,24
74,47
19,29
26,08
51,22
22,70
powyżej 100 m2
8,24
69,01
22,75
26,90
47,42
25,68
Specjalne urządzenia dla
osób niepełnosprawnych
tak, wszystkie
potrzebne
5,56
76,98
17,46
23,81
60,32
15,87
tak, tylko niektóre
potrzebne
3,92
82,35
13,73
19,53
63,28
17,19
nie, ale byłyby
potrzebne
5,15
78,68
16,17
21,13
57,32
21,55
nie, urządzenia takie
są zbędne
6,82
71,44
21,74
29,23
45,73
25,04
Uwagi: % liczony z wiersza.
Źródło: badania własne.
Wśród osób niepełnosprawnych biernych zawodowo (tab. 5.2) znacznie mniej niż
w przypadku osób bezrobotnych jest zainteresowanych pracą w rolnictwie i dotyczy to
zarówno osób mieszkających w domach, jak i w mieszkaniach (odpowiednio: 6,9%
i 4,2%), jak również pracą poza rolnictwem (odpowiednio 48,8% i 55, 6%), nawet
gdyby pojawiła się pomoc lub wsparcie. Znacznie częściej niż w przypadku osób
bezrobotnych pojawiły się odpowiedzi „nie wiem” bez względu na typ warunków
mieszkaniowych. Jeśli chodzi o powierzchnię mieszkania, to nawet osoby
156
zamieszkujące bardzo małe mieszkania do 30 m2 nie są zainteresowane ani pracą
w rolnictwie (84%), ani poza rolnictwem (69%). Wśród osób bezrobotnych (por. tab.
5.1) takich osób jest odpowiednio 46,5% i 9%. W tej grupie badanych osoby, które nie
posiadają urządzeń dla osób niepełnosprawnych, znacznie rzadziej niż w grupie osób
bezrobotnych, deklarowano chęć podjęcia pracy w rolnictwie (5%), a także poza
rolnictwem (21%). Dla bezrobotnych osób niepełnosprawnych jest to odpowiednio:
15% i 89% (tab. 5.1).
Warto także zwrócić uwagę na tę grupę respondentów, którzy nie posiadają takich
urządzeń ze względu na to, że są one zbędne. Brak takich urządzeń może wskazywać
na to, że osoby te funkcjonują samodzielnie, a niepełnosprawność nie jest dużą
uciążliwością. Jeśli chodzi o powierzchnię mieszkania, to nawet osoby zamieszkujące
bardzo małe mieszkania do 30 m2 nie są zainteresowane ani pracą w rolnictwie (84%),
ani poza rolnictwem (69%). W przypadku osób biernych zawodowo test chi-kwadrat
wskazuje na istotne statystyczne różnice między zmiennymi takimi jak: typ mieszkania,
wielkość mieszkania oraz wyposażenie w specjalne urządzenia dla osób
niepełnosprawnych, jednakże siła związku V-Cramera jest bardzo słaba (poniżej 0,09).
Reasumując można stwierdzić, że istnieje zależność statystycznie istotna między
wielkością powierzchni użytkowej domu/mieszkania oraz typem mieszkania
a aktywnością zawodową osoby niepełnosprawnej, ale związek ten jest słaby. Jeśli
chodzi o warunki mieszkaniowe badanych, to większość badanych osób (ponad 70%),
bez względu na aktywność zawodową, mieszka w domu jednorodzinnym. Osoby
pracujące dysponowały zazwyczaj większą powierzchnią mieszkaniową niż pozostałe
grupy badanych, najmniejszą powierzchnią mieszkaniową dysponowali bezrobotni.
Zauważyć można także, że osoby niepełnosprawne bierne zawodowo mają
pomieszczenia mieszkalne najsłabiej wyposażone w specjalne urządzenia. Jeśli chodzi
o preferencje dotyczące pracy, to niepełnosprawne osoby bezrobotne są przede
wszystkim zainteresowane podjęciem pracy poza rolnictwem. Natomiast osoby bierne
zawodowo najczęściej nie są zainteresowane podjęciem pracy ani w rolnictwie, ani poza
rolnictwem.
157
5.2. Wielkość
rodziny oraz jej struktura jako czynnik
warunkujący aktywność zawodową osób niepełnosprawnych
W badaniach zakładano, że wielkość rodziny oraz jej struktura mogą mieć wpływ
na aktywność zawodową badanych. Analizowano, czy takie czynniki jak: samodzielne
zamieszkiwanie, mieszkanie z rodzina, z opiekunem czy z inną osobą wpływają na
życie zawodowe osób niepełnosprawnych. Zależność ta była istotna statystycznie (Chi-
kwadrat= 144,15, p<0,0001), ale słaba (V-Cramera= 0,120). Częstości zmiennych
rozłożyły się następująco (rys. 5.3). Osoby mieszkające samodzielnie to najczęściej
osoby bezrobotne (13,7%), wśród osób pracujących to osoby najczęściej mieszkające
z rodziną (92,7%), natomiast osoby bierne zawodowo mieszkały najczęściej
z opiekunem (4,3%) lub z inną osobą (5,3%).
Rys. 5.3. Osoby, z którymi zamieszkuje osoba niepełnosprawna a jej aktywność
zawodowa
Źródło: badania własne.
Jeśli natomiast weźmiemy pod uwagę liczbę osób w gospodarstwie domowym, to
zależność okazała się istotna statystycznie, ale słaba (Chi-kwadrat= 108,86; p<0,0001;
V-Cramera=0,104). Osoby pracujące najczęściej mieszkały w gospodarstwie domowym
składającym się z 4 osób (24,4%). Osoby bezrobotne zamieszkiwały najczęściej
w gospodarstwach dwuosobowych (24%), podobnie jak osoby bierne zawodowo
(23,6%). Warto zauważyć, że wśród osób biernych zawodowo najmniejszy odsetek
stanowiły gospodarstwa składające się z 7 i więcej osób (5,5%), ale jest to odsetek
5,68
92,7
0,22
1,4
13,71
81,51
1,39
3,39
8,33
82,07
4,28
5,32
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
sam/ sama
z rodziną
z opiekunem
z inną osobą
pracujący
bezrobotny
bierny zawodowo
158
większy niż w przypadku tego typu rodzin u osób bezrobotnych (4,1%) i pracujących
zawodowo (3,2%). Gospodarstwa jednoosobowe najczęściej pojawiały się w przypadku
osób bezrobotnych (14%), a dla osób pracujących wynosił on 5,8%, dla biernych
zawodowo – 11,7%.
Posiadanie dzieci było istotną statystycznie zmienną wpływającą na aktywność
zawodową niepełnosprawnych, co ważne, związek ten był znacznie silniejszy niż inne
omówione dotąd zależności, jednakże statystycznie wciąż pozostawał na poziomie
słabym (chi-kwadrat = 367, 4; p<0,0001; V-Cramera= 0,271). Szczegółowe wyniki
badań przedstawiono na rys. 5.4.
Rys. 5.4. Posiadanie dzieci a typ aktywności zawodowej
Źródło: badania własne.
Jak wynika z badań, osoby posiadające dzieci, to najczęściej osoby pracujące
(75%), najrzadziej zaś osoby bierne zawodowo (44%). Co czwarty pracujący nie ma
dzieci, natomiast w przypadku osób biernych zawodowo co drugi badany. Jeśli chodzi
o liczbę dzieci, to zmienna ta słabo koreluje z aktywnością zawodową. Najczęściej
badani posiadali dwoje dzieci: 47% osób pracujących, 40% bezrobotnych i 39%
biernych zawodowo. Warto zauważyć, że liczne potomstwo (powyżej 4 dzieci) częściej
odnotowano wśród osób bezrobotnych (20%) i biernych zawodowo (17%) niż wśród
osób pracujących (10%).
W badaniach zwrócono uwagę, gdzie zatrudnione są niepełnosprawne osoby
pracujące. Uzyskano następujące wyniki (tab. 5.3). Osoby mieszkające samodzielnie
najczęściej pracowały w firmach prywatnych (42%), a także w firmach państwowych
(24%), a najmniej takich osób (1%) prowadziło własną działalność gospodarczą. Osoby
74,69
60,86
43,98
25,31
39,14
56,02
0
10
20
30
40
50
60
70
80
pracujący
bezrobotny
bierny zawodowo
tak
nie
159
mieszkające z rodziną najczęściej pracowały w firmach prywatnych (37%) oraz
zakładach pracy chronionej (20%). Osoby mieszkające z inną osobą (partnerem,
opiekunem) najczęściej pracowały w firmach prywatnych (48%). Nikt z tej grupy osób
nie pracował w gospodarstwie rolnym oraz zakładzie aktywności zawodowej. Jeśli
natomiast weźmiemy pod uwagę liczbę osób zamieszkujących w gospodarstwie
domowym, to w firmach sektora państwowego najczęściej pracowały osoby
mieszkające w gospodarstwach jednoosobowych (21%) oraz dwuosobowych (21%),
najrzadziej zaś osoby mieszkające w gospodarstwach siedmioosobowych i więcej niż
7-osobowych (5%) oraz osoby posiadające dzieci (16%).
Tab. 5.3. Warunki rodzinne i wielkość rodziny a główne miejsce pracy osoby
niepełnosprawnej (%)
Zmienna niezależna
Główne miejsce pracy*
1
2
3
4
5
6
7
8
Z kim mieszka ON
sam/ sama
24,32 41,89
4,05 14,86
6,76
2,70
1,35
4,05
z rodziną
15,22 33,85
6,59 20,02
9,60
6,67
4,07
3,99
z inną osobą
14,29 47,62
4,76
9,52
0
0
9,52 14,29
Liczba osób w gosp. domowym
1
21,33 41,33
4,00 14,67
6,67
2,67
2,67
6,67
2
20,69 31,03
5,36 22,22 12,26
2,68
1,53
4,21
3
14,64 35,51
6,85 20,56
9,35
5,61
4,98
2,49
4
14,16 36,26
6,52 19,83
5,38
7,37
5,10
5,38
5
14,95 32,99
6,70 17,01 11,34
7,73
5,15
4,12
6
12,50 36,25
7,50 16,25
7,50 15,00
2,50
2,50
7 i więcej
4,76 26,19
9,52 19,05 21,43
9,52
4,76
4,76
Dzieci
tak
16,62 36,76
6,24 21,55
3,63
6,55
5,34
3,32
nie
12,91 27,93
6,91 13,51 26,13
5,71
0,30
6,61
Liczba dzieci
1
16,36 37,85
8,41 21,96
4,67
3,27
5,14
2,34
2
16,99 36,34
5,59 21,72
2,80
6,24
6,02
4,30
3
18,60 35,81
5,58 20,47
3,72
7,91
5,58
2,33
4
16,18 38,24
7,35 16,18
5,88 14,71
0
1,47
5 i więcej
0 40,00
3,33 33,33
3,33
6,67
6,67
6,67
Uwagi: (*)- ozn. 1- firma sektora państwowego, 2- firma prywatna, 3- spółdzielczość
inwalidzka, 4- zakład pracy chronionej, 5- zakład aktywności zawodowej, 6- gospodarstwo
rolne, 7- własna działalność gospodarcza, 8-inne; % liczony z wiersza.
Źródło: badania własne.
Osoby pracujące w firmach prywatnych to najczęściej osoby mieszkające
w gospodarstwach jednoosobowych (41%), posiadające dzieci (37%), najrzadziej zaś
160
w gospodarstwach domowych składających się z 7 i więcej osób (26%). Ostatnia
z wymienionych grup częściej niż przedstawiciele pozostałych kategorii pracowali
w spółdzielniach inwalidzkich (9%). Pracownicy zakładów pracy chronionej najczęściej
mieszkają w gospodarstwach małych (2 i 3-osobowych, odpowiednio 22% i 20%),
posiadający dzieci (21%), najczęściej pięcioro lub więcej (33%). Pracownicy zakładów
aktywności zawodowej najczęściej mieszkają w gospodarstwach dużych (7 i więcej
osób) (21%) i nie posiadają dzieci (26%). Ostatnia z wymienionych grup, częściej niż
przedstawiciele pozostałych kategorii, pracowali w spółdzielniach inwalidzkich (9%).
Własną działalność gospodarczą prowadzą najczęściej osoby mieszkające
w gospodarstwach czteroosobowych i pięcioosobowych (po 5%). Są to osoby
posiadające dzieci (5%).
Wśród badanych osób niepełnosprawnych pracujących było 118 osób
podejmujących dodatkowe zatrudnienie (tab. 5.4). Były to przede wszystkim osoby
mieszkające z rodziną. Najczęściej podejmowały pracę w gospodarstwach rolnych
(46%) oraz firmach prywatnych (19%). Osoby podejmujące pracę w rolnictwie
najczęściej mieszkały w gospodarstwach 4-osobowych (61%), posiadały dzieci (49%),
najczęściej dwoje (57%) lub troje (47%).
W firmach prywatnych najczęściej pracowały osoby mieszkające w gospodarstwach
dwuosobowych (21%) oraz trzyosobowych (25%), nieposiadające dzieci (21%). Osoby
niepełnosprawne prowadziły także dodatkowo własną działalność gospodarczą. Były to
najczęściej osoby mieszkające w gospodarstwach 4-osobowych (13%). Wszystkie te
osoby miały dzieci (7%), najczęściej czworo (17%).
Reasumując, wielkość rodziny i jej struktura wpływają na aktywność zawodową
osób niepełnosprawnych, jednakże wpływ ten jest słaby. Jedynie w przypadku
posiadania dzieci wpływ ten był nieco większy. Można zauważyć, że respondenci
pracujący, to osoby najczęściej zamieszkujące z rodziną, przeważnie 4-osobową,
bezrobotni to osoby mieszkające najczęściej samodzielnie, natomiast osoby bierne
zawodowo, mieszkały najczęściej z opiekunem. Osoby pracujące znacznie częściej
posiadały dzieci, prawie połowa z nich dwoje dzieci. Liczne rodziny (powyżej 4 dzieci)
odnotowano częściej wśród osób bezrobotnych i biernych zawodowo.
161
Tab. 5.4. Warunki rodzinne i wielkość rodziny a dodatkowe miejsce pracy osoby
niepełnosprawnej (%)
Zmienna niezależna
Dodatkowe miejsce pracy* (n=118)
1
2
3
4
5
6
7
8
Z kim mieszka ON
sam/ sama
-
-
-
-
-
-
-
-
z rodziną
4,63 19,44
0
4,63
0,93 46,30
5,56 18,52
z inną osobą
-
-
-
-
-
-
-
-
Liczba osób w gosp. domowym
1
-
-
-
-
-
-
-
-
2
12,50 20,83
0
4,17
0 37,50
4,17 20,83
3
7,14 25,00
0
3,57
0 39,29
0 25,00
4
0 16,13
0
6,45
0 61,29 12,90
3,23
5
4,35 13,04
0
4,35
4,35 39,13
8,70 26,09
6
-
-
-
-
-
-
-
-
7 i więcej
-
-
-
-
-
-
-
-
Dzieci
tak
3,19 19,15
0
5,32
1,06 48,94
7,45 14,89
nie
12,50 20,83
0
4,17
0 25,00
0 37,50
Liczba dzieci
1
6,25 18,75
0
6,25
0 37,50
0 31,25
2
2,38 19,05
0
4,76
0 57,14
9,52
7,14
3
3,33 20,00
0
6,67
3,33 46,67
6,67 13,33
4
0 16,67
0
0
0 33,33 16,67 33,33
5 i więcej
0
0
0
0
0
0
0
0
Uwagi: (-) -zbyt mała liczba przypadków (poniżej 5), (*) ozn. 1- firma sektora
państwowego, 2- firma prywatna, 3- spółdzielczość inwalidzka, 4- zakład pracy
chronionej, 5- zakład aktywności zawodowej, 6- gospodarstwo rolne, 7- własna
działalność gospodarcza, 8-inne; % liczony z wiersza.
Źródło: badania własne.
W badaniach zwrócono uwagę, gdzie zatrudnione są niepełnosprawne osoby
pracujące. Najczęściej były to firmy prywatne oraz państwowe. Co piąta osoba
mieszkająca z rodziną pracuje w zakładach pracy chronionej. W zakładach aktywności
zawodowej znacznie częściej zatrudnieni są pracownicy mieszkający z rodziną, często
dużą (7 lub więcej osób) niż nieposiadający dzieci. Osoby podejmujące pracę
w rolnictwie najczęściej mieszkały w gospodarstwach 6-osobowych i posiadały
4 dzieci.
Wśród badanych osób niepełnosprawnych pracujących było 118 osób
podejmujących dodatkowe zatrudnienie. Były to przede wszystkim osoby mieszkające
z rodziną. Najczęściej podejmowały pracę w gospodarstwach rolnych oraz firmach
prywatnych. Osoby podejmujące pracę w rolnictwie najczęściej mieszkały
162
w gospodarstwach 4-osobowych, posiadały dzieci, najczęściej dwoje lub troje.
W firmach prywatnych najczęściej pracowały osoby mieszkające w gospodarstwach
dwuosobowych oraz trzyosobowych, nieposiadające dzieci. Osoby niepełnosprawne
prowadziły także dodatkowo własną działalność gospodarczą. Były to najczęściej osoby
mieszkające w gospodarstwach 4-osobowych i miały czworo dzieci.
5.3. Wielkość rodziny oraz jej struktura a pozostawanie osób
niepełnosprawnych poza rynkiem pracy
Wśród osób niepełnosprawnych niepracujących są również osoby bezrobotne.
W badanej próbie osoby bezrobotne to najczęściej osoby o długim stażu bezrobocia:
powyżej 5 lat (31%) oraz od 2 do 3 lat (28%). Najmniejszą grupę stanowiły osoby,
które pozostawały bezrobotne krócej niż pół roku (9%). W badaniach próbowano
określić, czy takie czynniki rodzinne jak wielkość i struktura rodziny wpływają na staż
bezrobocia (tab. 5.5). Analiza statystyczna pokazała, że osoba, z którą mieszka osoba
niepełnosprawna (Chi- kwadrat=30,79, p<0,001), liczba osób w gospodarstwie
domowym (Chi-kwadrat=52,69, p<0,001) oraz posiadanie dzieci (Chi- kwadrat=10,76,
p<0,001) w istotny sposób wpływają na okres pozostawania bez zatrudnienia. Takiego
wpływu nie odnotowano w przypadku liczby dzieci.
Ponad połowa osób mieszkających samotnie to osoby długotrwale bezrobotne
(powyżej 5 lat) (52%), a tylko 5% z nich ma status bezrobotnego krótszy niż
6 miesięcy. Osoby mieszkające z rodziną to najczęściej osoby bezrobotne od 2-3 lat
(29%) oraz powyżej 5 lat (28%), z drugiej strony jednak, wśród tych osób jest
największy odsetek osób bezrobotnych przed okres krótszy niż 6 miesięcy (10%).
Osoby zamieszkujące z inną osoba (partnerem, opiekunem) to najczęściej osoby
posiadające status bezrobotnego od 2-3 lat (43%). Jeśli weźmiemy od uwagę liczbę
osób w gospodarstwie domowym, osoby najdłużej bezrobotne (powyżej 5 lat) to
najczęściej osoby mieszkające samotnie (52%), najrzadziej zaś osoby mieszkające
w gospodarstwach 4-osobowych (19%). Osoby bezrobotne od 3 do 5 lat to najczęściej
osoby mieszkające z inną osobą (21%) lub w gospodarstwach więcej niż 7-osobowych
(21%), najrzadziej zaś – w 6-osobowych (14%). Osoby bezrobotne przez okres od 2 do
3 lat najczęściej mieszkają w gospodarstwach 6-osobowych (44%), najrzadziej zaś
w jednoosobowych (16%). Natomiast osoby będące bezrobotnymi w okresie od
163
6 miesięcy do roku najczęściej żyją w gospodarstwach jednoosobowych (17%)
i czteroosobowych (17%). Osoby krótkotrwale bezrobotne (do 6 miesięcy) to
najczęściej osoby żyjące w 4-osobowym (16%), 3-osobowym (12%) i 5-osobowym
(12%) gospodarstwie. Osoby posiadające dzieci mają najczęściej krótki staż bezrobocia
( 11%), osoby nieposiadające potomstwa – długi staż (powyżej 5 lat) (37%). Wśród
osób posiadających dzieci najczęściej bezrobotnymi były osoby pozostające od 2 do 3
lat bez pracy (31%).
Tab. 5.5. Warunki rodzinne i wielkość rodziny a czas pozostawania bez pracy
bezrobotnych osób niepełnosprawnych (%)
Zmienna niezależna
do 6
miesięcy
7 - 12
miesięcy
13 - 36
miesięcy
37 - 60
miesięcy
pow. 60
miesięcy
Z kim mieszka ON
sam/ sama
4,71
17,65
15,29
10,59
51,76
z rodziną
10,47
14,53
29,26
18,02
27,71
z inną osobą (opiekun,
partner, współlokator)
3,33
3,33
43,33
20,00
30,00
Liczba osób w gosp.
domowym
1
4,65
17,44
16,28
9,30
52,33
2
5,19
16,88
27,92
20,78
29,22
3
12,41
13,14
27,74
16,79
29,93
4
16,19
17,14
29,52
18,10
19,05
5
11,76
8,82
29,41
19,12
30,88
6
8,77
8,77
43,86
14,04
24,56
7 i więcej
0,00
12,50
25,00
20,83
41,67
Dzieci
tak
10,91
15,06
30,65
16,36
27,01
nie
6,91
13,41
23,98
18,29
37,40
Liczba dzieci
1
15,87
20,63
20,63
17,46
25,40
2
11,69
12,99
31,17
16,88
27,27
3
12,22
15,56
32,22
15,56
24,44
4
4,76
14,29
38,10
16,67
26,19
5 i więcej
2,86
14,29
34,29
14,29
34,29
Ogółem
9,35
14,42
28,05
17,12
31,06
Uwagi: % liczony z wiersza.
Źródło: badania własne.
Analiza danych dotyczących wpływu warunków mieszkaniowych oraz wielkości
rodziny na gotowość do podjęcia pracy przez osoby bezrobotne wykazała, że wpływ ten
164
jest istotny statystycznie w przypadku posiadania dzieci (dla osób zdecydowanych na
podjęcie pracy w rolnictwie chi-kwadrat= 15,20 przy p =0,0005 i V-Cramera= 0, 157
i dla osób zdecydowanych na pracę poza rolnictwem chi-kwadrat= 9,88 przy p =0,0071
V-Cramera= 0, 123). Siła związku jest słaba, ale nieco większa w przypadku gotowości
podjęcia pracy poza rolnictwem. Najsilniej, choć nadal statystycznie na poziomie
słabym (chi-kwadrat= 23,28 przy p = 0,0030; V-Cramera= 0, 172), skorelowane były:
liczba dzieci i chęć podjęcia pracy poza rolnictwem. Szczegółowy rozkład procentowy
wyników przedstawiono w tab. 5.6.
Tab. 5.6. Warunki rodzinne i wielkość rodziny a gotowość do podjęcia pracy przez
bezrobotne osoby niepełnosprawne (%)
Zmienna niezależna
W rolnictwie
Poza rolnictwem
tak
nie
nie
wiem
tak
nie
nie
wiem
Z kim mieszka ON
sam/ sama
25,58
55,81
18,60
82,02
10,11
7,87
z rodziną
15,56
68,28
16,16
91,84
3,80
4,36
z inną osobą
20,00
63,33
16,67
87,10
3,23
9,68
Liczba osób w gosp.
domowym
1
25,84
55,06
19,10
82,42
9,89
7,69
2
16,11
69,80
14,09
93,59
2,56
3,85
3
10,37
69,63
20,00
91,43
3,57
5,00
4
13,68
71,58
14,74
93,46
2,80
3,74
5
21,88
64,06
14,06
92,65
1,47
5,88
6
16,36
61,82
21,82
88,14
6,78
5,08
7 i więcej
33,33
62,50
4,17
76,92
15,38
7,69
Dzieci
tak
12,47
71,00
16,53
93,15
3,55
3,30
nie
24,38
59,09
16,53
85,77
6,32
7,91
Liczba dzieci
1
15,87
65,08
19,05
87,69
9,23
3,08
2
8,84
74,15
17,01
95,57
0,63
3,80
3
19,51
62,20
18,29
95,60
0
4,40
4
9,52
73,81
16,67
88,64
11,36
0
5 i więcej
8,82
85,29
5,88
91,43
5,71
2,86
Uwagi: % liczony z wiersza.
Źródło: badania własne.
Wśród osób mieszkających samotnie 25,5% deklaruje chęć podjęcia pracy
w rolnictwie i 82% poza rolnictwem. Dla osób mieszkających z rodziną częstości
odpowiednio wynoszą: 15% i 92%, zaś dla osób mieszkających z inną osobą (np.
165
opiekunem): 20% i 87%. Widać zatem, że osoby posiadające rodziny najczęściej
zainteresowane są pracą poza rolnictwem. Jeśli natomiast weźmiemy pod uwagę liczbę
osób w gospodarstwie domowym, to można zauważyć, że bezrobotne osoby
niepełnosprawne żyjące w dużych gospodarstwach domowych (7-osobowych i więcej),
znacznie częściej niż inne grupy, są zainteresowane podjęciem pracy w rolnictwie
(33,3%). Osoby posiadające dzieci rzadziej zainteresowane są pracą w rolnictwie
(12%). Wśród osób posiadających jedno dziecko 16% zainteresowanych jest pracą
w rolnictwie i 88% pracą poza rolnictwem, dla rodzin wielodzietnych (5 dzieci i więcej)
otrzymano wyniki: 9% i 91%, a zatem rodziny te są mniej zainteresowane pracą
w rolnictwie.
Pytano także bezrobotne osoby niepełnosprawne, czy w ciągu ostatnich 5 lat
pracowały zawodowo poza rolnictwem. Uzyskano następujące odpowiedzi (tab. 5.7):
Tab. 5.7. Warunki rodzinne i wielkość rodziny a zatrudnienie zawodowe poza
rolnictwem w ciągu ostatnich 5 lat (%)
Zmienna niezależna
tak
nie
Z kim mieszka ON
sam/ sama
38,64
61,36
z rodziną
52,48
47,52
z inną osobą
50,00
50,00
Liczba osób w gosp.
domowym
1
40,00
60,00
2
52,26
47,74
3
50,72
49,28
4
57,94
42,06
5
52,24
47,76
6
50,85
49,15
7 i więcej
38,46
61,54
Dzieci
tak
55,64
44,36
nie
42,46
57,54
Liczba dzieci
1
62,50
37,50
2
54,43
45,57
3
59,09
40,91
4
47,73
52,27
5 i więcej
51,43
48,57
Ogółem
50,47
49,53
Uwagi: % liczony z wiersza.
Źródło: badania własne.
166
Okazało się, że jedynie posiadanie dzieci w sposób istotny statystycznie (chi-
kwadrat= 10, 63, p<0,05) wpłynęło na podejmowanie pracy przez bezrobotną osobę
niepełnosprawną poza rolnictwem. Osoby posiadające dzieci częściej (56%) pracowały
w ciągu ostatnich 5 lat poza rolnictwem. Wśród osób nieposiadających dzieci, takich
osób było 42%.
Tabela 5.8. Warunki rodzinne i struktura rodziny a miejsce podjęcia pracy przez
bezrobotne osoby niepełnosprawne w sytuacji pojawienia się możliwości zatrudnienia
(%)
Gdzie najchętniej podjąłby Pan/i pracę?*
1
2
3
4
5
6
Z kim mieszka ON
sam/ sama
29,89
59,77
10,34
0
0
0
z rodziną
18,03
51,99
24,29
2,85
2,09
0,76
z inną osobą
10,00
60,00
23,33
3,33
3,33
0
Dzieci
tak
17,65
56,78
22,76
1,53
1,02
0,26
nie
21,74
48,22
21,74
3,95
3,16
1,19
Liczba dzieci
1
17,19
53,13
26,56
1,56
1,56
0
2
20,25
48,10
28,48
2,53
0,63
0
3
12,09
69,23
16,48
1,10
0
1,10
4
14,29
66,67
14,29
0
4,76
0
5 i więcej
25,71
60,00
14,29
0
0,00
0
Ogółem
19,25
53,42
22,36
2,48
1,86
0,62
Uwagi: * 1- tylko w swojej miejscowości/wsi, 2- w dowolnym miejscu na terenie gminy, 3- w
dowolnym miejscu na terenie powiatu, 4- w dowolnym miejscu na terenie województwa, 5- w
dowolnym miejscu na terenie całej Polski, 6- za granicą.
Źródło: badania własne.
Tabela 5.8 przedstawia procentowy rozkład preferencji dotyczących miejsca
pracy. Generalnie można stwierdzić, że osoby niepełnosprawne najchętniej
pracowałyby na terenie gminy, najmniej zainteresowane były wyjazdem za granicę.
Osoby wykazujące bardzo małą mobilność to najczęściej osoby mieszkające same
(30%) oraz osoby posiadające 5 i więcej dzieci (26%). Grupy te najchętniej
pracowałyby wyłącznie na terenie swojej miejscowości (wsi). Osoby posiadające dzieci
(58%), częściej niż osoby nieposiadające potomstwa (48%), preferowały pracę na
terenie gminy. Osoby gotowe na dojazdy do pracy na terenie powiatu to najczęściej
osoby posiadające jedno dziecko (27%) lub dwoje dzieci (28%). Tylko 10% osób
niepełnosprawnych
mieszkających
samodzielnie
wybrało
taką
możliwość.
167
Zdecydowanie mniej było osób deklarujących chęć podjęcia pracy w dowolnym
miejscu na terenie województwa. Najbardziej mobilne osoby to mieszkające z inną
osobą (3%) oraz nieposiadające dzieci (4%). Badani posiadający więcej niż 4 dzieci,
a także osoby mieszkające samotnie, w ogóle nie wybierały tej opcji. Małe częstości
występowały także w przypadku możliwości podjęcia pracy na terenie Polski. Gotowe
do wyjazdu były częściej osoby nieposiadające dzieci (3%) niż posiadające (1%),
a także osoby posiadające więcej niż 4 dzieci (5%), co jest warte odnotowania. Na
wyjazdy zagraniczne zdecydowana była bardzo mała liczba badanych i najczęściej były
to osoby nieposiadające dzieci (1%) oraz osoby z trójką dzieci (1%). Uogólniając,
można powiedzieć, że respondenci najrzadziej godzący się na wyjazdy to osoby
mieszkające samotnie i nieposiadające dzieci. Osoby posiadające 3 i więcej dzieci
częściej decydowały się na krótkie dojazdy do miejsca pracy.
Tab. 5.9. Warunki rodzinne i wielkość rodziny a praca zawodowa podejmowana
w ciągu ostatnich 5 lat przez osoby bierne zawodowo (%)
Zmienna niezależna
tak
nie
Z kim mieszka ON
sam/ sama
16,06
83,94
z rodziną
14,44
85,56
z inną osobą
6,99
93,01
Liczba osób w gosp. domowym
1
12,54
87,46
2
16,38
83,62
3
11,47
88,53
4
15,93
84,07
5
14,48
85,52
6
11,71
88,29
7 i więcej
9,82
90,18
Dzieci
tak
22,61
77,39
nie
6,95
93,05
Liczba dzieci
1
26,64
73,36
2
22,90
77,10
3
23,62
76,38
4
18,94
81,06
5 i więcej
12,63
87,37
Ogółem
13,85
86,15
Źródło: badania własne.
168
Osoby bierne zawodowe (n= 2960) pytano, czy w ciągu ostatnich 5 lat pracowały
zawodowo poza rolnictwem (tab. 5.9). Analiza statystyczna miała na celu sprawdzenie,
czy warunki rodzinne, a także wielkość rodziny, jest istotną statystycznie zmienną.
Okazuje się, że istotnymi zmiennymi było posiadanie dzieci (chi kwadrat=151,13,
p<0,001) oraz osoba, z jaką niepełnosprawny mieszka (chi kwadrat=13,00, p<0,05).
Osoby bierne zawodowe mieszkające samotnie (16,6%) częściej podejmowały pracę
poza rolnictwem w ciągu ostatnich 5 lat niż osoby mieszkające z rodziną (14%) lub
z inną osobą (7%). Niepełnosprawni posiadający dzieci znacznie częściej (23%)
podejmowały pracę poza rolnictwem niż osoby nieposiadające potomstwa (7%).
Tab. 5.10. Przyczyny pozostawania osób biernych zawodowo bez pracy (%)
Przyczyny pozostawania bez pracy przez biernych zawodowo
Ogółem N =2960
Liczba Procent*
rodzaj mojej niepełnosprawności uniemożliwia mi podjęcie pracy
2307
77,94
nie jestem zainteresowany/a podjęciem jakiejkolwiek pracy
470
15,88
poziom mojego wykształcenia jest zbyt niski
259
8,75
uczę się, studiuję
106
3,58
mam niewystarczające kwalifikacje zawodowe
280
9,46
brak doświadczenia zawodowego uniemożliwia mi znalezienie
pracy
167
5,64
obawiam się, że utracę świadczenia rentowe, emerytalne
528
17,84
obawiam się, że utracę świadczenia socjalne
213
7,20
nie ma ofert pracy dla ON na lokalnym rynku
471
15,91
nie wiem jak poszukiwać pracy
169
5,71
nie umiem pisać dokumentów aplikacyjnych
171
5,78
rodzina i znajomi nie wspierają mnie w dążeniu do podjecie pracy
77
2,60
obawiam się kontaktów z pełnosprawnymi współpracownikami
102
3,45
uważam, że pracodawcy nie chcą zatrudniać ON
298
10,07
nawet gdybym znalazł pracę miałbym problemy z dojazdem
241
8,14
Uwagi: *Respondent mógł wybrać więcej niż jedną odpowiedź, suma % w kolumnie może
przekroczyć 100.
Źródło: badania własne.
Respondentów biernych zawodowo poproszono o podanie przyczyn pozostawania
bez pracy. Najczęściej wskazywali oni, że nie mogą podjąć pracy, ze względu na rodzaj
swojej niepełnosprawności (78%), ale były też takie osoby (18%), które obawiały się
169
utraty świadczeń rentowych czy emerytalnych. Spora grupa (16%) twierdziła, że nie jest
zainteresowana podjęciem jakiejkolwiek pracy i taki sam odsetek osób uważał, że nie
ma ofert dla osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku pracy. Najrzadziej natomiast
podawano następujące przyczyny: „rodzina i znajomi nie wspierają mnie w dążeniu do
podjęcia pracy (3%), „uczę się, studiuję” (4%) oraz „obawiam się kontaktów
z pełnosprawnymi pracownikami” (3%). Szczegółowe wyniki przedstawiono w tabeli
5.10. Jeśli przeanalizujemy przyczyny pozostawania bez pracy przez osoby
niepełnosprawne bierne zawodowo, ze względu na ich warunki mieszkaniowe, to
można zauważyć następujące zależności (tab. 5.11).
Tab. 5.11. Przyczyny pozostawania bez pracy przez osoby bierne zawodowo a warunki
mieszkaniowe (z kim mieszka osoba niepełnosprawna) (%)
Przyczyny pozostawania bez pracy
Z kim mieszka ON
sam/a
z
rodziną
z inną
osobą
rodzaj mojej niepełnosprawności uniemożliwia mi podjęcie
pracy
75,20
76,87
89,20
nie jestem zainteresowany/a podjęciem jakiejkolwiek pracy
16,26
16,25
12,54
poziom mojego wykształcenia jest zbyt niski
15,45
8,29
6,62
uczę się, studiuję
1,22
4,16
0,70
mam niewystarczające kwalifikacje zawodowe
14,63
9,44
5,23
brak doświadczenia zawodowego uniemożliwia mi znalezienie
pracy
5,69
5,69
5,23
obawiam się, że utracę świadczenia rentowe, emerytalne
22,36
18,06
11,85
obawiam się, że utracę świadczenia socjalne
13,41
6,56
7,32
nie ma ofert pracy dla ON na lokalnym rynku
23,58
15,88
9,76
nie wiem jak poszukiwać pracy
9,76
5,40
4,88
nie umiem pisać dokumentów aplikacyjnych
14,63
4,87
5,92
rodzina i znajomi nie wspierają mnie w dążeniu do podjęcie
pracy
5,69
2,14
3,83
obawiam się kontaktów z pełnosprawnymi współpracownikami
3,25
3,26
5,23
uważam, że pracodawcy nie chcą zatrudniać ON
14,63
9,90
7,67
nawet gdybym znalazł pracę miałbym problemy z dojazdem
12,20
7,92
6,62
Ogółem
8,32
81,98
9,70
Uwaga: respondent mógł wskazać więcej niż jedną przyczynę, suma % w kolumnie może
przekroczyć 100.
Źródło: badania własne.
170
Osoby bierne zawodowo mieszkające samotnie najczęściej nie podejmowały
pracy z powodu niepełnosprawności (75%), przekonania, że nie ma dla osób
niepełnosprawnych ofert pracy (24%) oraz obaw, że utracą świadczenia rentowe (22%).
Najrzadziej zaś wyjaśniano niepodejmowanie pracy kontynuowaniem nauki (1%),
obawami związanymi z kontaktami z pełnosprawnymi pracownikami (3%) oraz
brakiem znajomych i rodziny, która mobilizuje do poszukiwania pracy (6%).
Mieszkający z rodziną także najczęściej twierdzili, że ich niepełnosprawność jest
główną przeszkodą w podjęciu pracy (77%), ale także obawiali się utarty świadczeń
rentowych (18%) oraz uważali, że nie ma odpowiednich ofert (16%). Najrzadziej
tłumaczono się brakiem wsparcia ze strony rodziny i znajomych (2%), obawami przed
kontaktami z ludźmi pełnosprawnymi (3%) oraz kontynuowaniem nauki (4%).
Niepełnosprawni mieszkający z inną osoba także uważali, że główną przeszkodą jest
ich niepełnosprawność. Odpowiedź ta pojawiała się u nich częściej niż w pozostałych
grupach (90%), rzadziej natomiast niż pozostałe grupy, obawiali się utraty świadczeń
(11%).
Jeśli weźmiemy pod uwagę liczbę osób zamieszkujących w gospodarstwie
domowych (tab. 5.12), to możemy zauważyć, że ankietowani, którzy uważali, że nie
mogą podjąć pracy z powodu niepełnosprawności to najczęściej osoby mieszkające
samotnie (82%), najrzadziej zaś mieszkające w gospodarstwie 4-osobowym (72%).
Mieszkający w gospodarstwach 3 i więcej niż 7-osobowych najczęściej twierdzili, że
nie są zainteresowani podjęciem jakiejkolwiek pracy (w każdej z tych grup odsetek
wynosił 17%). Badani, którzy tłumaczyli się niskim wykształceniem to najczęściej
niepełnosprawni mieszkający samodzielnie (10%) oraz w dużych gospodarstwach,
powyżej 7 osób (12%). Obawa przed utratą świadczeń rentowych najczęściej była
podawana przez mieszkających w gospodarstwach 5-osobowych (20%), a najrzadziej
w gospodarstwach powyżej 7 osób (14%), natomiast utraty świadczeń socjalnych
obawiało się 9% mieszkających samodzielnie. Ankietowani, którzy mieszkają
w gospodarstwach powyżej 7-osobowych najczęściej wskazywali, że nie wiedzą, jak
poszukiwać pracy (8%), z kolei osoby mieszkające samotnie, najczęściej nie wiedziały,
w jaki sposób przygotować dokumenty aplikacyjne (10%). Na problemy z dojazdem do
pracy najczęściej narzekali badani, mieszkający w gospodarstwach 3-osobowych (9%)
oraz 7 i więcej osobowych (9%). Przekonanie, że pracodawcy nie chcą zatrudniać
171
niepełnosprawnych, najczęściej mieli mieszkający w gospodarstwach 4-osobowych
(13%).
Tab. 5.12. Przyczyny pozostawania bez pracy przez biernych zawodowo a warunki
mieszkaniowe (liczba osób w gospodarstwie domowym) (%)
Przyczyny pozostawania bez
pracy
Liczba osób w gospodarstwie domowym
1
2
3
4
5
6
7 i
więcej
rodzaj mojej
niepełnosprawności
uniemożliwia mi podjęcie pracy
82,03
80,29
78,44
72,49
76,37
80,20
75,93
nie jestem zainteresowany/a
podjęciem jakiejkolwiek pracy
12,17
16,40
17,43
15,80
15,11
15,84
17,28
poziom mojego wykształcenia
jest zbyt niski
10,43
7,91
7,34
9,29
8,24
9,90
12,35
uczę się, studiuję
0,87
0,58
3,82
5,76
6,59
5,94
4,32
mam niewystarczające
kwalifikacje zawodowe
9,86
9,06
9,79
10,41
6,87
10,40
10,49
brak doświadczenia
zawodowego uniemożliwia mi
znalezienie pracy
3,77
5,90
6,27
6,69
3,85
4,95
7,41
obawiam się, że utracę
świadczenia rentowe,
emerytalne
16,81
18,13
19,11
15,99
20,33
17,82
14,20
obawiam się, że utracę
świadczenia socjalne
9,28
7,77
7,03
7,43
4,67
5,94
7,41
nie ma ofert pracy dla ON na
lokalnym rynku
16,81
16,55
14,98
18,96
11,81
16,34
13,58
nie wiem jak poszukiwać pracy
6,09
5,76
4,89
6,51
4,12
6,44
8,02
nie umiem pisać dokumentów
aplikacyjnych
10,14
6,19
5,05
5,95
1,92
5,45
6,17
rodzina i znajomi nie wspierają
mnie w dążeniu do podjęcie
pracy
3,48
2,45
2,45
3,53
1,10
1,98
3,09
obawiam się kontaktów z
pełnosprawnymi
współpracownikami
2,90
2,45
3,67
3,90
3,02
4,95
5,56
uważam, że pracodawcy nie
chcą zatrudniać ON
9,86
9,21
9,79
13,20
8,52
8,91
9,88
nawet gdybym znalazł pracę
miałbym problemy z dojazdem
7,83
7,77
9,02
8,55
6,87
7,92
8,64
Uwaga: respondent mógł wskazać więcej niż jedną przyczynę, suma % w kolumnie może
przekroczyć 100.
Źródło: badania własne.
Badano także, jak posiadanie dzieci i ich liczba wpływają na przyczyny
pozostawania bez pracy niepełnosprawnych biernych zawodowo (tab. 5.13 i 5.14).
172
Okazuje się, że osoby posiadające dzieci (w badanej grupie odsetek wynosił 44%),
najczęściej wymieniały następujące przyczyny uniemożliwiające im podjęcie pracy:
rodzaj niepełnosprawności (79%), obawa przed utartą świadczeń rentowych lub
emerytalnych (19%), brak ofert pracy (18%), najrzadziej zaś: kontynuację nauki (0,3%),
brak wsparcia rodziny i znajomych w dążeniu do podjęcia pracy (2%) oraz lęk przed
kontaktami z pełnosprawnymi (3%).
Tab. 5.13. Przyczyny pozostawania bez pracy przez osoby bierne zawodowo
a posiadanie dzieci (%)
Przyczyny pozostawania bez pracy
Posiadanie dzieci przez
ON
tak
nie
rodzaj mojej niepełnosprawności uniemożliwia mi
podjęcie pracy
79,11
77,00
nie jestem zainteresowany/a podjęciem jakiejkolwiek
pracy
15,88
15,89
poziom mojego wykształcenia jest zbyt niski
7,40
9,75
uczę się, studiuję
0,31
6,14
mam niewystarczające kwalifikacje zawodowe
8,25
10,36
brak doświadczenia zawodowego uniemożliwia mi
znalezienie pracy
4,24
6,74
obawiam się, że utracę świadczenia rentowe, emerytalne
19,35
16,62
obawiam się, że utracę świadczenia socjalne
6,32
7,89
nie ma ofert pracy dla ON na lokalnym rynku
18,74
13,67
nie wiem jak poszukiwać pracy
4,09
6,98
nie umiem pisać dokumentów aplikacyjnych
5,32
6,08
rodzina i znajomi nie wspierają mnie w dążeniu do
podjęcie pracy
1,93
3,13
obawiam się kontaktów z pełnosprawnymi
współpracownikami
2,85
3,91
uważam, że pracodawcy nie chcą zatrudniać ON
10,56
9,63
nawet gdybym znalazł pracę miałbym problemy z
dojazdem
8,71
7,71
Ogółem
43,85
56,15
Uwaga: respondent mógł wskazać więcej niż jedną przyczynę, suma procent w kolumnie może
przekroczyć 100.
Źródło: badania własne.
173
Badani nieposiadający dzieci (56% badanej próby) najczęściej wymieniali następujące
przyczyny: rodzaj niepełnosprawności (77%), obawę przed utratą świadczeń rentowych
lub emerytalnych (17%), brak ofert pracy (14%); najrzadziej zaś: brak wsparcia rodziny
i znajomych (3%), obawę przed kontaktami z osobami pełnosprawnymi (4%) oraz
nieumiejętność pisania dokumentów aplikacyjnych (6%).
Tab. 5.14. Przyczyny pozostawania bez pracy przez osoby bierne zawodowo a liczba
dzieci (%)
Przyczyny pozostawania bez pracy
Liczba dzieci
1
2
3
4
5 i
więcej
rodzaj mojej niepełnosprawności uniemożliwia
mi podjęcie pracy
74,31 76,91 85,29 81,68 81,91
nie jestem zainteresowany/a podjęciem
jakiejkolwiek pracy
15,02 15,85 16,99 12,21 19,15
poziom mojego wykształcenia jest zbyt niski
6,32
7,05
9,15
5,34
8,51
uczę się, studiuję
0,79
0,20
0,00
0,00
0,00
mam niewystarczające kwalifikacje zawodowe
10,67
7,63
7,19
9,16
6,38
brak doświadczenia zawodowego
uniemożliwia mi znalezienie pracy
6,32
3,33
3,27
5,34
4,26
obawiam się, że utracę świadczenia rentowe,
emerytalne
18,58 19,57 22,55 14,50 15,96
obawiam się, że utracę świadczenia socjalne
9,49
5,48
6,21
3,82
6,38
nie ma ofert pracy dla ON na lokalnym rynku
22,53 17,81 17,97 19,08 14,89
nie wiem jak poszukiwać pracy
7,11
3,72
2,61
4,58
2,13
nie umiem pisać dokumentów aplikacyjnych
6,32
4,70
4,25
6,11
7,45
rodzina i znajomi nie wspierają mnie w
dążeniu do podjęcie pracy
4,74
1,37
0,98
1,53
1,06
obawiam się kontaktów z pełnosprawnymi
współpracownikami
7,51
1,37
2,29
2,29
1,06
uważam, że pracodawcy nie chcą zatrudniać
ON
10,28 12,13
8,82
11,45
6,38
nawet gdybym znalazł pracę miałbym
problemy z dojazdem
11,07
6,46
9,80
11,45
6,38
Ogółem
19,54 39,46 23,63 10,12
7,26
Uwaga: respondent mógł wskazać więcej niż jedną przyczynę, suma procent w kolumnie może
przekroczyć 100.
Źródło: badania własne.
174
Wśród ankietowanych biernych zawodowo 19 % miało jedno dziecko, 39% -
dwójkę dzieci, 24% - trójkę dzieci, 10% - czwórkę dzieci i 7% - 5 i więcej dzieci.
Osoby, które mają jedno dziecko najczęściej wskazały, że nie mogą podjąć pracy,
z powodu rodzaju niepełnosprawności (74%), jednakże w porównaniu z innymi
osobami, które miały więcej niż jedno dziecko przyczyna ta była najrzadziej
wymieniana. Kolejne z najczęściej wymienianych przyczyn to: brak ofert na rynku
pracy (22%), obawa przed utratą świadczeń rentowych lub emerytalnych (19%) oraz
brak zainteresowania podjęciem pracy (15%). Najrzadziej zaś wskazywano następujące
przyczyny: kontynuowanie nauki (0,8%), brak wsparcia rodziny w poszukiwaniu pracy
(5%). Osoby posiadające dwójkę dzieci najczęściej wskazywały na rodzaj
niepełnosprawności uniemożliwiający pracę (77%), obawę przed utratą świadczeń
rentowych lub emerytalnych (19%), brak zainteresowania zatrudnieniem się (16%).
Najrzadziej natomiast wymieniane były: kontynuacja nauki (0,2%), brak wsparcia
rodziny (1%) oraz obawa przed kontaktami z osobami w pełni sprawnymi (3%). Badani
z trójką dzieci najczęściej wymieniali podobne powody: rodzaj niepełnosprawności
(85% ), obawę przed utrata świadczeń (22%) oraz brak ofert pracy (18%). Najrzadziej
zaś: brak wsparcia rodziny i znajomych (1%). Nikt z tej grupy nie wybrał odpowiedzi
„kontynuacja nauki”. Respondenci z czwórką dzieci odpowiadali podobnie: rodzaj
niepełnosprawności (82%), brak ofert pracy (19%), obawa przed utratą świadczeń
(14,5%). Osoby z 5 lub większą ilością dzieci najczęściej wskazywały na rodzaj
niepełnosprawności (82%), brak zainteresowania podjęciem pracy (19%) oraz lękiem
przed utratą świadczeń (16%).
Niepełnosprawnych biernych zawodowo poproszono o deklarację, czy są
zainteresowani pracą w rolnictwie i poza rolnictwem. Zbadano statystycznie, jak
wybory te są związane ze strukturą i wielkością rodziny. Okazało się, że istotne
statystycznie były następujące zależności: osoba, z którą mieszka badany (praca
w rolnictwie: chi-kwadrat=11,47, p=0,0216; V-Cramera= 0,044; poza rolnictwem: chi-
kwadrat= 19,30; p=0,0007; V-Cramera=0,056), posiadanie dzieci (praca w rolnictwie:
chi-kwadrat=40.41, p< 0,0001; V-Cramera= 0,117; poza rolnictwem: chi-
kwadrat=34,11 V-Cramera=0,107) oraz w przypadku pracy poza rolnictwem: liczba
dzieci (chi-kwadrat=24,65, p=0, 0017; V-Cramera=0,097). Jednakże wszystkie te
związki są bardzo słabe. Rozkład procentowy przedstawiono w tabeli 5.15:
175
Tab. 5.15. Warunki rodzinne i wielkość rodziny a zainteresowanie podjęciem pracy
przez respondentów biernych zawodowo, gdyby otrzymali pomoc lub wsparcie (%)
Zmienne
W rolnictwie
Poza rolnictwem
tak
nie
nie
wiem
tak
nie
nie
wiem
Z kim mieszka ON
sam/ sama
6,56
68,85
24,59
31,33
42,57
26,10
z rodziną
5,89
74,41
19,70
26,61
50,27
23,12
z inną osobą
7,69
78,67
13,64
18,82
60,63
20,56
Liczba osób w gosp.
domowym
1
5,49
76,01
18,50
25,07
55,27
19,66
2
5,76
75,11
19,14
25,50
49,86
24,64
3
5,96
76,18
17,87
26,19
50,38
23,43
4
6,55
72,28
21,16
29,68
45,64
24,68
5
6,59
70,33
23,08
25,75
51,51
22,74
6
5,39
73,53
21,08
26,47
51,47
22,06
7 i więcej
8,02
77,16
14,81
21,47
58,28
20,25
Dzieci
tak
5,06
80,14
14,80
30,96
49,54
19,50
nie
6,94
69,89
23,17
22,50
51,47
26,03
Liczba dzieci
1
4,02
79,12
16,87
35,52
43,24
21,24
2
3,78
82,87
13,35
30,39
49,41
20,20
3
6,93
74,92
18,15
33,01
46,93
20,06
4
6,06
81,82
12,12
26,52
53,79
19,70
5 i więcej
7,37
84,21
8,42
22,11
70,53
7,37
Uwagi: % liczony z wiersza.
Źródło: badania własne.
Generalnie można stwierdzić, że bardzo mało badanych jest zainteresowanych
pracą w rolnictwie (6-8% w badanych grupach). Większość nie chce pracować
w rolnictwie i najczęściej są to osoby mieszkające z partnerem czy opiekunem (inną
osobą) (79%), a także respondenci posiadający dzieci (80%). Jest także spora grupa
ankietowanych niezdecydowanych i najczęściej są to osoby mieszkające samotnie
(24%). Nieco więcej niepełnosprawnych chce pracować poza rolnictwem i najczęściej
są to osoby mieszkające samotnie (31%) oraz posiadające dzieci (31%), najczęściej zaś
jedno dziecko (35%). Badani niezainteresowani pracą poza rolnictwem to najczęściej
osoby mieszkające z inną osobą (61%) oraz posiadające 5 i więcej dzieci (70%). Prawie
co piąty badany nie wie, czy chciałby podjąć taką pracę.
Zdarza się, że niepełnosprawni oczekują pomocy w znalezieniu pracy. Czy jest
to związane z warunkami mieszkaniowymi tej osoby? Analiza statystyczna wykazała,
176
że zależność ta występuje w przypadku powiatowych urzędów pracy oraz rodziny
i znajomych (p<0,05). W przypadku innych instytucji wsparcia zależność nie występuje
(tab. 5.16):
Tab. 5.16. Od kogo i w jakim stopniu osoba niepełnosprawna oczekuje pomocy
w znalezieniu pracy a warunki mieszkaniowe (%)
Z kim Pan/i mieszka?
Od kogo oczekuje pomocy w
znalezieniu pracy?
nie
liczę
na
pomoc
w
niewielkim
stopniu
w
dużym
stopniu
liczę
całkowicie
na pomoc
sam/ sama
od Powiatowego Urzędu Pracy (*)
9,72
5,56
29,17
55,56
od Urzędu Gminy
39,13
24,64
23,19
13,04
od organizacji i stowarzyszeń
pozarządowych
64,18
25,37
5,97
4,48
od rodziny, znajomych(*)
24,29
27,14
37,14
11,43
od parafii/Kościoła
78,79
21,21
0
0
od innych
69,70
16,67
10,61
3,03
z rodziną
od Powiatowego Urzędu Pracy(*)
8,66
12,87
43,56
34,90
od Urzędu Gminy
8,66
12,87
43,56
34,90
od organizacji i stowarzyszeń
pozarządowych
62,92
26,97
7,58
2,53
od rodziny, znajomych(*)
11,54
21,79
43,33
23,33
od parafii/Kościoła
77,90
18,13
2,83
1,13
od innych
58,74
25,50
10,32
5,44
z inną osobą (opiekun, partner,
współlokator)
od Powiatowego Urzędu Pracy(*)
0,00
0,00
50,00
50,00
od Urzędu Gminy
42,86
19,05
33,33
4,76
od organizacji i stowarzyszeń
pozarządowych
68,18
18,18
9,09
4,55
od rodziny, znajomych(*)
27,27
18,18
40,91
13,64
od parafii/Kościoła
85,71
4,76
4,76
4,76
od innych
65,00
20,00
10,00
5,00
Uwagi: % liczony z wiersza.
Źródło: badania własne.
Respondenci mieszkający samotnie (55,5%) znacznie częściej niż mieszkający
z rodziną (35%) czy inną osobą (opiekunem, partnerem, współlokatorem itp.) (50%)
liczyły na całkowitą pomoc z powiatowego urzędu pracy. Z kolei na pomoc z urzędu
gminy znacznie częściej liczyli badani posiadający rodzinę (35%), samotni – 13%
i mieszkające z inną osobą – 5%. Osoby posiadające rodzinę (23%) znacznie częściej
177
niż inne badane grupy (mieszkający samodzielnie – 11,4%; mieszkający z inna osobą –
11,6%) całkowicie liczyły na pomoc rodziny i znajomych. Interesujące jest także, na
pomoc jakich instytucji osoby niepełnosprawne nie liczą. Wszystkie z badanych grup
nie liczą na pomoc organizacji i stowarzyszeń pozarządowych (ponad 60% badanych
w każdej grupie), parafii i Kościoła (prawie 70% w przypadku mieszkających samotnie
i z rodziną, a 85% w przypadku mieszkających z inna osobą), a także innych ludzi
z otoczenia (prawie 70% mieszkających samotnie i z inną osobą oraz prawie 60%
mieszkających z rodziną).
Posiadanie dzieci (tab. 5.17) wpływa na oczekiwanie pomocy w znalezieniu pracy
w przypadku powiatowych urzędów pracy, urzędów gminy oraz organizacji
i stowarzyszeń pozarządowych (zależność istotna statystycznie przy (p<0,05).
Respondenci, którzy nie posiadali dzieci częściej (48%) całkowicie liczyli na pomoc
powiatowych urzędów pracy w znalezieniu pracy (osoby posiadające dzieci − 33%).
Podobnie było w przypadku pomocy ze strony urzędu gminy: osoby nieposiadające
dzieci znacznie częściej (13%) całkowicie polegały na pomocy tej instytucji, natomiast
jedynie 6% posiadających dzieci, wyraziło taką opinię. Jeśli chodzi o organizacje
pozarządowe, to również możemy zaobserwować podobną zależność, z tym że na
całkowitą pomoc liczą podobnie często badani posiadający dzieci (6%) i bez
potomstwa (3%), natomiast różniły się opiniami na temat pomocy w dużym stopniu: 4%
osób posiadających oraz 12,5 % osób nieposiadających dzieci. Nie było szczególnie
dużych rozbieżności w opiniach na temat pomocy ze strony rodziny, znajomych, parafii
i Kościoła oraz innych, choć można zauważyć, że osoby posiadające dzieci częściej
liczyły na pomoc całkowitą lub znaczną ze strony innych osób (17%).
Analiza zależności zachodzących między liczbą dzieci osoby niepełnosprawnej
a jej oczekiwaniami dotyczącymi pomocy w znalezieniu pracy wykazały, że zależność
ta, istotna statystycznie przy (p<0,05), zachodzi jedynie w przypadku oczekiwań wobec
rodziny i znajomych. W przypadku pozostałych instytucji, stopień oczekiwań nie zależy
od liczby posiadanego potomstwa. Oznacza to, że osoby posiadające dużą liczbę dzieci
(5 lub więcej) nie mają zwiększonych oczekiwań, jeśli porównamy je do oczekiwań
osoby niepełnosprawnej z jednym dzieckiem. Najczęściej obie te grupy liczyły na
pomoc powiatowych urzędów pracy ( w przedziale 29-37%). Nie liczyły natomiast na
pomoc organizacji pozarządowych, parafii i Kościoła, a także innych ludzi.
178
Tab. 5.17. Od kogo i w jakim stopniu osoba niepełnosprawna oczekuje pomocy
w znalezieniu pracy a posiadanie dzieci przez respondentów (%)
Czy posiada Pan/i dzieci?
Od kogo oczekuje pomocy w
znalezieniu pracy?
nie
liczę
na
pomoc
w
niewielkim
stopniu
w
dużym
stopniu
liczę
całkowicie
na pomoc
tak
od Powiatowego Urzędu Pracy(*)
9,87
13,38 43,95
32,80
od Urzędu Gminy(*)
42,71
34,72 16,67
5,90
od organizacji i stowarzyszeń
pozarządowych(*)
69,42
23,02
4,32
3,24
od rodziny, znajomych
14,98
22,80 41,69
20,52
od parafii/Kościoła
78,75
17,95
1,47
1,83
od innych
57,04
25,56 11,11
6,30
nie
od Powiatowego Urzędu Pracy(*)
5,98
7,61 38,04
48,37
od Urzędu Gminy(*)
36,63
26,16 23,84
13,37
od organizacji i stowarzyszeń
pozarządowych(*)
53,29
31,74 12,57
2,40
od rodziny, znajomych
12,57
21,71 43,43
22,29
od parafii/Kościoła
77,84
17,96
4,19
0
od innych
66,67
21,21
9,09
3,03
Uwagi: % liczony z wiersza.
Źródło: badania własne.
Podsumowując, w badanej próbie ankietowani bezrobotni to najczęściej osoby
o długim stażu bezrobocia: powyżej 5 lat oraz od 2 do 3 lat, najmniejszą grupę
stanowiły osoby, które pozostawały bezrobotne krócej niż pół roku. Analiza
statystyczna wykazała, że warunki rodzinne, takie jak z kim mieszka osoba
niepełnosprawna, liczba osób w gospodarstwie domowym oraz posiadanie dzieci
wpływają na okres pozostawania bez zatrudnienia, jednakże siła tego wpływu jest słaba.
Ponad połowa niepełnosprawnych mieszkających samotnie to osoby długotrwale
bezrobotne, a tylko 5% z nich ma status bezrobotnego krótszy niż 6 miesięcy.
Respondenci mieszkające z rodziną to najczęściej osoby bezrobotne od 2-3 lat oraz
powyżej 5 lat, ale w tej grupie jest największy odsetek osób bezrobotnych przez okres
krótszy niż 6 miesięcy. Jeśli weźmiemy pod uwagę liczbę osób w gospodarstwie
domowym, to bezrobotni, pozostający bez pracy powyżej 5 lat, najczęściej mieszkają
samotnie. Osoby posiadające dzieci mają najczęściej krótki staż bezrobocia. Wpływ
warunków mieszkaniowych i struktury rodziny na gotowość do podjęcia pracy jest
istotny statystycznie, ale niewielki w przypadku posiadania dzieci. Osoby posiadające
rodziny najczęściej zainteresowane są pracą poza rolnictwem. Jeśli zaś chodzi o dojazdy
179
do pracy, to niepełnosprawni najchętniej pracowaliby na terenie gminy, najmniej
zainteresowani byli wyjazdem za granicę w poszukiwaniu pracy.. Respondenci
wykazujący bardzo małą mobilność to najczęściej osoby mieszkające samotnie oraz
posiadające 5 i więcej dzieci.
Ankietowani bierni zawodowo uważali, że ich rodzaj niepełnosprawności jest
przyczyną podstawową powstrzymującą ich od podjęcia pracy, wskazywano także
obawę przed utratą świadczeń rentowych czy emerytalnych oraz brak ofert pracy.
Osoby te najczęściej nie są zainteresowane podjęciem pracy w rolnictwie.
Niepełnosprawni bierni zawodowo oczekują pomocy w znalezieniu pracy. Przede
wszystkim liczą na wsparcie urzędów pracy, urzędów gminy, oraz rodziny i znajomych.
Mieszkający samotnie, znacznie częściej niż inne osoby, liczyli na całkowitą pomoc od
powiatowego urzędu pracy. Badani nie liczą lub liczą w niewielkim stopniu na pomoc
organizacji i stowarzyszeń pozarządowych, parafii i Kościoła, a także innych ludzi
z otoczenia.
5.4. Poziom wykształcenia rodziny a aktywność zawodowa osób
niepełnosprawnych
W badaniach założono, że poziom wykształcenia rodziny może wpływać na
aktywność zawodową osoby niepełnosprawnej. Aby to zbadać należy najpierw określić,
jaki poziom wykształcenia mają poszczególni członkowie rodziny osoby
niepełnosprawnej.
Jeśli chodzi o wykształcenie współmałżonka (rys. 5.5) to okazuje się, że
najczęściej ma on wykształcenie zasadnicze zawodowe (46%), średnie i policealne
(29%) oraz podstawowe lub niepełne podstawowe (18%), najrzadziej zaś
wykształcenie wyższe (7%).
Biorąc pod uwagę wykształcenie rodziców otrzymano następujące dane (rys. 5.6
i 5.7):
180
Rys. 5.5. Poziom wykształcenia współmałżonka osoby niepełnosprawnej (w liczbach)
Źródło: badania własne.
Rys. 5.6. Poziom wykształcenia ojca osoby niepełnosprawnej (w liczbach)
Źródło: badania własne.
Niemal połowa ojców badanych miała wykształcenie podstawowe lub niepełne
podstawowe (47%), natomiast zasadnicze zawodowe miało 29%, średnie i policealne
11%. Zanotowano także dużą liczbę braków i informacji (12%). Najmniejszą grupę
stanowiły osoby z wyższym wykształceniem (1%).
403
1039
659
155
podstawowe i niżej
zasadnicze zawodowe
średnie i policealne
wyższe
2361
1429
557
59
594
podstawowe i niżej
zasadnicze zawodowe
średnie i policealne
wyższe
Braki
181
Rys. 5.7. Poziom wykształcenia matki osoby niepełnosprawnej (w liczbach)
Źródło: badania własne.
Ponad połowa matek osób badanych (51%) ma wykształcenie podstawowe i niżej,
24% zasadnicze zawodowe i 12% wykształcenie średnie i policealne oraz 2%
wykształcenie wyższe. Braki w informacji wyniosły 12%. Porównując powyższe dane,
można stwierdzić, że współmałżonkowie respondentów niepełnosprawnych są
zdecydowanie lepiej wykształceni niż rodzice tych osób. Porównując uzyskane dane
z wynikami Spisu Powszechnego 2011 można zauważyć, że wśród rodziców
niepełnosprawnych zdecydowanie więcej jest osób z wykształceniem podstawowym
i nieukończonym podstawowym (w Spisie to 25%). Natomiast jeśli chodzi
o współmałżonków, to dane pokazują, że poziom ich wykształcenia jest niższy niż
ogólny poziom wykształcenia ludności w przypadku wykształcenia wyższego (odsetek
dla ludności w Polsce wynosi 16%).
W tabeli 5.18 przedstawiono rozkłady procentowe poziomu wykształcenia
współmałżonka, ojca i matki oraz osoby niepełnosprawnej. Testy statystyczne
wykazały, że istnieje zależność statystyczna między poziomem wykształcenia
niepełnosprawnych, a pozostałymi zmiennymi, jednakże jedynie w przypadku
wykształcenia współmałżonka mamy do czynienia z korelacją średnią, dodatnią (chi-
kwadrat=1032,48, p<0,0001; tau b Kendalla=0, 476), w pozostałych zaś jedynie bardzo
słabą (chi-kwadrat=326,66, p<0,0001;tau b Kendalla= 0, 143 dla poziomu
wykształcenia ojca i 0, 145 dla poziomu wykształcenia matki).
2551
1178
603
86
582
podstawowe i niżej
zasadnicze zawodowe
średnie i policealne
wyższe
Braki
182
Osoby niepełnosprawne z wykształceniem podstawowym i gimnazjalnym
najczęściej miały współmałżonka legitymującego się wykształceniem podstawowym
lub niższym (48%), podobnie w przypadku wykształcenia ojca (60%) i matki (64%).
Osoby niepełnosprawne z wykształceniem zawodowym najczęściej wchodziły
w związki małżeńskie z osobą o podobnym poziomie wykształcenia (61%) natomiast
ojcowie i matki mieli najczęściej wykształcenie podstawowe lub niższe (odpowiednio
55% i 59%). Niepełnosprawni z wykształceniem średnim i policealnym najczęściej
mają współmałżonków z tym samym poziomem wykształcenia (50%), natomiast
rodzice mają najczęściej wykształcenie podstawowe i niższe (46% w przypadku ojców
i 50% w przypadku matek). Natomiast badani z wykształceniem wyższym najczęściej
mają współmałżonka także z wyższym wykształceniem (47%), natomiast ojców (38%)
i matki (39%) z wykształceniem średnim i policealnym.
Tab. 5.18. Poziom wykształcenia rodziny a poziom wykształcenia osoby
niepełnosprawnej (%)
Poziom
wykształcenia
rodziny
Poziom wykształcenia osoby niepełnosprawnej
podstawowe
i gimnazjalne
zasadnicze
zawodowe
średnie i
policealne
wyższe
Mąż/żona
podstawowe i niżej
48,31
13,44
6,30
1,95
zasadnicze
zawodowe
41,95
61,06
35,48
13,64
średnie i policealne
9,53
23,07
49,71
37,01
wyższe
0,21
2,43
8,50
47,40
Ojciec
podstawowe i niżej
59,95
55,11
46,28
24,27
zasadnicze
zawodowe
28,57
34,98
35,92
27,67
średnie i policealne
10,74
9,34
15,92
38,35
wyższe
0,73
0,56
1,88
9,71
Matka
podstawowe i niżej
64,12
58,91
50,26
30,73
zasadnicze
zawodowe
23,67
29,92
27,87
20,00
średnie i policealne
11,10
10,06
18,82
39,02
wyższe
1,10
1,12
3,05
10,24
Uwagi: % liczony z kolumny.
Źródło: badania własne.
Analiza związków między poziomem wykształcenia rodziny a aktywnością
zawodową respondentów (tab. 5.19) wykazała, że choć możemy mówić o istotnej
183
statystycznie zależności, to jedynie w przypadku wykształcenia współmałżonka siła
związku była większa, choć nadal bardzo słaba (chi-kwardat= 176,0; p<0,0001;
V-Cramera= 0, 197). Współmałżonek osoby pracującej najczęściej miał wykształcenie
zasadnicze zawodowe (43%) i średnie (37%). Warto zaznaczyć, że w tej grupie
niepełnosprawnych współmałżonek najczęściej legitymizował się wykształceniem
wyższym. W przypadku bezrobotnych i biernych zawodowo niepełnosprawnych
współmałżonek najczęściej miał wykształcenie zasadnicze zawodowe (odpowiednio
52% i 47%), ale była tu także spora grupa osób z wykształceniem podstawowym
i niższym
(odpowiednio: 21% i 25,5%), a także bardzo mała grupa z wykształceniem
wyższym (odpowiednio 3% i 4%). W przypadku wykształcenia ojca nie ma tu
szczególnie dużych różnic, jeśli chodzi o rozkład zmiennej, jednakże warto odnotować,
że wśród osób pracujących, mniejsza grupa badanych ma ojca w wykształceniem
podstawowym i niższym (42%), (dla bezrobotnych jest to 50% i dla biernych
zawodowo 49%). W przypadku wykształcenia matki także trudno zaobserwować
wyraźne zależności, jednakże, podobnie jak w przypadku ojca, wśród matek osób
niepełnosprawnych pracujących 45,5% miało wykształcenie podstawowe i niższe,
a w przypadku bezrobotnych − 56% i biernych zawodowo – 52%.
Tab. 5.19. Poziom wykształcenia rodziny a aktywność zawodowa respondenta (%)
Poziom wykształcenia rodziny
Aktywność zawodowa
pracujący bezrobotny bierny zawodowo
Mąż/żona
podstawowe i niżej
8,35
21,33
25,54
zasadnicze zawodowe
42,72
52,33
47,26
średnie i policealne
37,37
23,67
23,39
wyższe
11,56
2,67
3,82
Ojciec
podstawowe i niżej
42,53
49,92
48,76
zasadnicze zawodowe
26,86
26,96
29,71
średnie i policealne
12,95
8,94
10,80
wyższe
1,55
1,54
0,94
brak danych
16,11
12,63
9,79
Matka
podstawowe i niżej
45,55
55,93
52,44
zasadnicze zawodowe
21,49
20,96
25,07
średnie i policealne
13,17
10,02
12,00
wyższe
2,94
1,39
1,24
brak danych
16,85
11,71
9,26
Uwagi: % liczony z kolumny.
Źródło: badania własne.
184
Jeśli chodzi o związki zachodzące między poziomem wykształcenia członków
rodziny, a głównym miejscem pracy osoby niepełnosprawnej, to można zaobserwować,
że niepełnosprawni, których współmałżonkowie mają wykształcenie podstawowe
i nieukończone podstawowe, zasadnicze zawodowe oraz średnie policealne, pracują
najczęściej w firmach prywatnych (odpowiednio 30%, 38%, 37%) oraz zakładach pracy
chronionej (odpowiednio 25%, 24%, 19%). Ponadto 12% osób niepełnosprawnych
pracujących w gospodarstwie rolnym ma współmałżonków z wykształceniem
podstawowym lub niższym niż podstawowe. Respondenci posiadający współmałżonka
z wykształceniem wyższym najczęściej pracują w firmach prywatnych (37,5%), firmach
państwowych (28%) oraz prowadzą własną działalność gospodarczą (12%).
Niepełnosprawni, których ojciec ma wykształcenie podstawowe i nieukończone
podstawowe, zasadnicze zawodowe lub średnie i policealne pracują najczęściej
w firmach prywatnych (odpowiednio 29%, 35%, 33%) lub w zakładach pracy
chronionej (odpowiednio 22%, 21%, 18%). Badani, których ojciec ma wykształcenie
wyższe, najczęściej podejmowali pracę w firmach prywatnych (35%) oraz zakładach
pracy chronionej (30%), ale, co ważne, co piaty pracował w firmach państwowych
(20%), a co 10 prowadził własną działalność gospodarczą. Żadna z tych osób nie
pracowała w spółdzielni inwalidzkiej lub w gospodarstwie rolnym.
Jeśli chodzi o wykształcenie matki, to osoby pracujące w sektorze państwowym
najczęściej miały matki z wykształceniem średnim (20%), a najrzadziej zasadniczym
zawodowym (16,5%), natomiast pracownicy firm prywatnych – najczęściej matki
z wykształceniem wyższym (47%). Pracownicy zakładów pracy chronionych
najczęściej mają matki z wykształceniem podstawowym (22%), a najrzadziej ze
średnim i policealnym (18%). Wykształcenie matek pracujących w gospodarstwach
rolnych to najczęściej podstawowe i nieukończone podstawowe (9%) oraz wyższe
(8%). Inaczej niż w przypadku ojców, żadna z matek osób prowadzących własną
działalność gospodarczą nie miała wykształcenia wyższego.
W przypadku bezrobotnych niepełnosprawnych otrzymano następujące wyniki
przedstawione w tabeli 5.20.
185
Tab. 5.20. Poziom wykształcenia rodziny a miejsce podjęcia pracy przez bezrobotnych
respondentów w sytuacji pojawienia sie możliwości zatrudnienia (%)
Poziom wykształcenia
rodziny
Gdzie najchętniej podjąłby Pan/i pracę?
1
2
3
4
5
6
Mąż/żona
podstawowe i niżej
21,88
68,75
7,81
0
1,56
0
zasadnicze zawodowe
16,13
56,13
26,45
1,29
0
0
średnie i policealne
9,86
50,70
35,21
2,82
0
1,41
wyższe
25,00*
25,00*
37,50*
12,50*
0
0
Ojciec
podstawowe i niżej
22,74
54,52
20,87
1,25
0,62
0
zasadnicze zawodowe
16,57
49,14
25,14
5,14
2,29
1,71
średnie i policealne
24,14
43,10
22,41
3,45
5,17
1,72
wyższe
20,00*
70,00*
10,00*
0
0
0
Matka
podstawowe i niżej
19,72
56,67
20,83
1,39
1,11
0,28
zasadnicze zawodowe
24,26
45,59
20,59
5,15
3,68
0,74
średnie i policealne
18,46
40,00
30,77
4,62
3,08
3,08
wyższe
22,22*
44,44*
22,22*
0
11,11*
0
Uwagi: *- mała liczba przypadków; ozn.: 1- tylko w swojej miejscowości/wsi, 2- w dowolnym
miejscu na terenie gminy, 3- w dowolnym miejscu na terenie powiatu, 4- w dowolnym miejscu
na terenie województwa, 5- w dowolnym miejscu na terenie całej Polski, 6- za granicą.
Źródło: badania własne.
Generalnie można stwierdzić, że respondenci, bez względu na poziom
wykształcenia współmałżonka, preferowali pracę poza rolnictwem. Jednakże pewna
grupa tych, których małżonkowie mieli wykształcenie podstawowe i niższe (19%) była
także skłonna podjąć pracę w rolnictwie. Jeśli chodzi o miejsce pracy, to osoby, których
współmałżonek miał wykształcenie podstawowe i niższe najczęściej preferowali pracę
niewymagającą dojazdów, pracę na ternie miejscowości (22%) lub gminy (69%).
Osoby, których współmałżonek miał wykształcenie zasadnicze zawodowe oraz średnie
i policealne najczęściej decydowali się na dojazdy w obrębie gminy (odpowiednio 56%
i 51%), ale także i powiatu (odpowiednio 26% i 35%). Nieliczni zdecydowani byli na
wyjazdy zagraniczne (1,4%) i były to osoby, których współmałżonek miał
wykształcenie średnie lub policealne. Jeśli chodzi o zależność między wykształceniem
wyższym współmałżonka, a mobilnością, to trudno wskazać zależności ze względu na
zbyt małą liczbę przypadków. Jeśli chodzi o wykształcenie ojca, to można zauważyć, że
badani, których ojciec ma wykształcenie średnie lub policealne (28%) częściej niż
respondenci, których ojciec ma wykształcenie zasadnicze zawodowe (18%) lub
podstawowe (15%), deklarowali chęć podjęcia pracy w rolnictwie. Natomiast analiza
deklaracji związanych z miejscem pracy wykazała, że osoby poszukujące pracy na
186
terenie miejscowości najczęściej mają ojca z wykształceniem średnim i policealnym
(24%) oraz podstawowym (23%), natomiast niepełnosprawni gotowi na dojazdy
w obrębie gminy mają ojców legitymizujących się wykształceniem podstawowym lub
niepełnym podstawowym (54,5%) oraz zasadniczym zawodowym (49%). Ankietowani
gotowi na dojazdy w granicach powiatu oraz województwa najczęściej mają ojców
z wykształceniem zasadniczym zawodowym (25% i 5%). Na poszukiwanie pracy na
terenie całej Polski najczęściej zdecydowane są osoby, których ojciec ma wykształcenie
średnie (5%). Generalnie można zauważyć, że im wyższe wykształcenie ojca, tym
częściej badani decydują się na poszukiwanie pracy w dużej odległości od miejsca
zamieszkania. Podobną tendencję można odnotować w przypadku matek. Osoby, które
najczęściej deklarowały chęć pracy w rolnictwie miały matki z wykształceniem średnim
i policealnym (25%), natomiast najrzadziej – z wykształceniem podstawowym
i niepełnym podstawowym (15%). Osoby, które preferowały pacę na terenie własnej
miejscowości najczęściej miały matki z wykształceniem zasadniczym zawodowym
(24%), natomiast niepełnosprawni, którzy byli gotowi podjąć pracę w obrębie powiatu
mieli najczęściej matki z wykształceniem średnim i policealnym (31%). Co więcej, 3%
takich osób gotowych jest do pracy poza granicami kraju.
Bezrobotni niepełnosprawni najczęściej chciały podjąć pracę z powodów
finansowych (średnia 4,79), a także chęci przebywania wśród ludzi (średnia 4,27)
i bycia potrzebnym innym (średnia 4,01). Najmniej istotne powody to naciski ze strony
znajomych (średnia 3,08) i rodziny (średnia 3,29). Oznacza to, że bezrobotni mają
motywację do podjęcia pracy, która nie jest wynikiem zewnętrznych nacisków, ale
własnej decyzji. Jeśli weźmiemy pod uwagę wpływ wykształcenia współmałżonka, to
istotny statystycznie okazał się wpływ wykształcenia małżonka na następujące motywy
podjęcia pracy przez bezrobotna osobę niepełnosprawną: chęć bycia wśród ludzi
(F=5,64, p<0,01), chęć czucia się potrzebnym (F=4,80, p<0,01), chęć rozwoju ((F=4,71,
p<0,01) oraz chęć spełnienia marzeń (F=2,73, p<0,05). Szczegółowe zależności
przedstawiono graficznie na wykresie (rys. 5.8). Można zaobserwować następujące
zależności: im wyższy poziom wykształcenia współmałżonka, tym większa chęć bycia
wśród ludzi, jednakże wyraźny wzrost (istotny statystycznie) jest zauważalny już
w przypadku zmiany poziomu wykształcenia współmałżonka z podstawowego na
zasadnicze zawodowe. Z kolei chęć czucia się potrzebnym wzrasta intensywnie (i jest
statystycznie istotny) dopiero, gdy zmienna wykształcenia współmałżonka osiąga
187
poziom wykształcenia średniego i policealnego. Podobnie jest z motywacją
samorozwojową: chęci rozwoju i spełnienia własnych marzeń. Wzrastają one do
poziomu statystycznie istotnego dopiero, gdy współmałżonek legitymuje się
wykształceniem średnim i policealnym. Należy podkreślić, że ze względu na małą
liczebność współmałżonków z wykształceniem wyższym (n=8) zmienna ta nie była
brana pod uwagę w interpretacjach.
Rys. 5.8. Średnia ocena wybranych motywów podjęcia zatrudnienia a poziom
wykształcenia męża/żony
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak.
Źródło: badania własne.
Analiza statystyczna związku między motywacją a poziomem wykształcenia ojca
bezrobotnej osoby niepełnosprawnej wykazała, że wykształcenie ojca nie ma wypływu
na motywację. Wykształcenie matki okazało się istotne statystycznie w następujących
wymiarach: motywacji dotyczącej zarobku na życie (F=3,17; p<0,01), chęci rozwoju
(F=4,64; p<0,05) oraz chęci spełnienia marzeń (F=2,89; p<0,01). W przypadku
motywacji zarobku na życie istotne było zwiększenie poziomu wykształcenia matki
z zasadniczego za średnie i policealne. Motywacja ta wraz ze wzrostem poziomu
wykształcenia matki staje się mniej ważna. W przypadku chęci rozwoju istotna była
różnica w poziomie wykształcenia matki (podstawowym i mniej niż podstawowym
a średnim i policealnym). Im wyższe wykształcenie matki, tym częściej wskazywano na
2,5
3
3,5
4
4,5
5
podstawowe
średnie i policealne
wyższe
chcę być wśród
ludzi
chcę poczuć się
potrzebnym
chcę się rozwijać
chcę spełnić swoje
marzenia
188
ten motyw. Motyw spełnienia marzenia istotny był w porównywaniu następujących par:
matek z wykształceniem podstawowym a matek z wykształceniem zasadniczym
zawodowym oraz średnim i policealnym. Zależności ilustruje wykres (rys. 5.9). Im
wyższe wykształcenie matki, tym częściej wskazywano na ten motyw.
Rys. 5.9. Średnia ocena wybranych motywów podjęcia pracy a poziom wykształcenia
matki
UWAGI: oceny w skali: 1-zdecydowanie nie,…, 5-zdecydowanie tak.
Źródło: badania własne.
Jeśli chodzi o niepełnosprawnych biernych zawodowo, to poziom wykształcenia
rodziny potraktowano także jako istotną zmienną (tab. 5.21).
Jak wynika z rozkładu zmiennych, im wyższy poziom wykształcenia
współmałżonka, tym częściej deklarowano chęć podjęcia pracy poza rolnictwem.
Odsetek badanych, których małżonek ma wykształcenie podstawowe i niższe niż
podstawowe i którzy zdecydowani byli na pracę poza rolnictwem wynosi 22%,
natomiast niepełnosprawnych, których małżonek ma wykształcenie wyższe – 53%. Jeśli
chodzi o wykształcenie rodziców, to zaobserwowano, że osoby zdecydowane na prace
w rolnictwie najczęściej miały ojców z wykształceniem wyższym (11%) oraz
zasadniczym zawodowym (8%), matki natomiast z wykształceniem średnim
i policealnym (8%) oraz zasadniczym zawodowym (8%).
3
3,2
3,4
3,6
3,8
4
4,2
4,4
4,6
4,8
5
podstawowe
zasadnicze zawodowe średnie i policealne
wyższe
chcę zarabiać na życie
chcę się rozwijać
chcę spełnić swoje marzenia
189
Tab. 5.21. Poziom wykształcenia rodziny a zainteresowanie podjęciem pracy przez
respondentów biernych zawodowo w sytuacji, gdyby otrzymali pomoc lub wsparcie (%)
Poziom wykształcenia
rodziny
W rolnictwie
Poza rolnictwem
tak
nie
nie
wiem
tak
nie
nie
wiem
Mąż/żona
podstawowe i niżej
4,63
84,94
10,42
22,31
61,54
16,15
zasadnicze zawodowe
5,10
77,71
17,20
30,21
47,29
22,50
średnie i policealne
4,35
80,43
15,22
41,95
41,53
16,53
wyższe
0
86,49
13,51
52,63
28,95
18,42
Ojciec
podstawowe i niżej
5,00
77,03
17,97
24,02
52,92
23,06
zasadnicze zawodowe
8,04
69,00
22,96
29,25
45,92
24,83
średnie i policealne
6,62
70,98
22,40
30,03
46,13
23,84
wyższe
10,71
75,00
14,29
32,14
46,43
21,43
Matka
podstawowe i niżej
4,97
76,90
18,13
24,12
53,10
22,78
zasadnicze zawodowe
7,76
68,71
23,54
28,90
45,97
25,13
średnie i policealne
8,00
71,14
20,86
32,68
44,41
22,91
wyższe
5,56
63,89
30,56
18,92
35,14
45,95
Uwagi: % liczony z wiersza.
Źródło: badania własne.
Respondenci zdecydowani na prace poza rolnictwem mieli najczęściej ojców
z wykształceniem wyższym (32%) oraz średnim i policealnym (30%), matki
z wykształceniem średnim i policealnym (33%) oraz zasadniczym zawodowym (29%).
Reasumując, niemal połowa ojców i ponad połowa matek badanych miała
wykształcenie podstawowe lub niepełne podstawowe. Jeśli chodzi o wykształcenie
współmałżonka to okazuje się, że najczęściej ma on wykształcenie zasadnicze
zawodowe, najrzadziej zaś wykształcenie wyższe. Porównując powyższe dane, można
stwierdzić, że współmałżonkowie osób niepełnosprawnych są zdecydowanie lepiej
wykształceni niż ich rodzice. Testy statystyczne wykazały, że istnieje zależność
statystyczna między poziomem wykształcenia osoby niepełnosprawnej a pozostałymi
zmiennymi. Jednakże jedynie w przypadku wykształcenia współmałżonka mamy do
czynienia z korelacją średnią, dodatnią, w pozostałych zaś jedynie bardzo słabą.
Niepełnosprawni najczęściej wchodzili w związki małżeńskie z osobą o podobnym
poziomie wykształcenia. W przypadku bezrobotnych i biernych zawodowo
niepełnosprawnych najczęściej współmałżonek miał wykształcenie zasadnicze
zawodowe oraz podstawowe.
Jeśli chodzi o związki zachodzące między poziomem wykształcenia członków
rodziny, a głównym miejscem pracy niepełnosprawnych, to można zaobserwować, że
osoby, których współmałżonkowie mają wykształcenie podstawowe i poniżej,
190
zasadnicze zawodowe oraz średnie policealne, pracują najczęściej w firmach
prywatnych oraz zakładach pracy chronionej. Osoby niepełnosprawne, których ojciec
ma wykształcenie podstawowe i nieukończone podstawowe, zasadnicze zawodowe lub
średnie i policealne pracują najczęściej w firmach prywatnych. Jeśli chodzi
o wykształcenie matki, to badani pracujący w sektorze państwowym najczęściej mieli
matki z wykształceniem średnim, natomiast pracownicy firm prywatnych – najczęściej
matki z wykształceniem wyższym. Respondenci, bez względu na poziom wykształcenia
współmałżonka preferowali pracę poza rolnictwem. Jednakże pewna grupa tych,
których małżonkowie mieli wykształcenie podstawowe i niższe byli także skłonni
podjąć pracę w rolnictwie. Biorąc pod uwagę miejsce pracy, można zauważyć, że im
wyższe wykształcenie ojca, tym częściej badani decydują się na poszukiwanie pracy
w dużej odległości od miejsca zamieszkania. Podobną tendencję można zauważyć
w przypadku matek.
Bezrobotni niepełnosprawni najczęściej chcieli podjąć pracę z powodów
finansowych, a także chęci przebywania wśród ludzi i bycia potrzebnym innym. Jeśli
weźmiemy pod uwagę wpływ wykształcenia współmałżonka, to istotny statystycznie
okazał się wpływ wykształcenia małżonka na następujące motywy podjęcia pracy przez
bezrobotną osobę niepełnosprawną: chęć bycia wśród ludzi, chęć czucia się
potrzebnym, chęć rozwoju oraz chęć spełnienia marzeń. Można zaobserwować
następujące zależności: im wyższy poziom wykształcenia współmałżonka, tym większa
chęć bycia wśród ludzi. Podobnie jest z motywacją samorozwojową: chęci rozwoju
i spełnienia własnych marzeń. Analiza statystyczna związku między motywacją
a poziomem wykształcenia ojca bezrobotnej osoby niepełnosprawnej wykazała, że
wykształcenie ojca nie ma wypływu na motywację, natomiast wykształcenie matki
miało wpływ istotny statystycznie, choć słaby, w następujących typach motywacji:
zarobku na życie, chęci rozwoju oraz chęci spełnienia marzeń. Im wyższe
wykształcenie matki, tym częściej wskazywano na te motywy. W przypadku osób
biernych zawodowo, można zauważyć, że im wyższy poziom wykształcenia
współmałżonka, tym częściej deklarowano chęć podjęcia pracy poza rolnictwem.
191
5.5. Sytuacja materialna w gospodarstwach domowych osób
niepełnosprawnych a ich aktywność zawodowa
Sytuacja materialna rodziny to przede wszystkim dochody, jakie osiągają osoby
niepełnosprawne: ich wysokość i źródła. Uzyskano następujący rozkład wyników (tab.
5.22).
Tab. 5.22. Źródła dochodów osób niepełnosprawnych (%)
Źródła dochodów
Ogółem N=5000
Liczba
Procen
t*
dochody z pracy poza rolnictwem
1154
23,08
dochody z pracy w rolnictwie
167
3,34
renta
2905
58,10
emerytura
123
2,46
źródła niezarobkowe
929
18,58
praca sezonowa
99
1,98
praca za granicą
15
0,30
dochody z tytułu wynajmu, dzierżawy
19
0,38
dochody z tytułu oszczędności
22
0,44
inne źródła
243
4,86
nie osiągam dochodów
320
6,40
Uwagi: * Respondent mógł wybrać więcej niż jedną odpowiedź, suma % może przekroczyć
100.
Źródło: badania własne.
Ponad połowa respondentów (58%) utrzymuje się z renty, 23% z dochodów
z pracy poza rolnictwem oraz 19% ze źródeł niezarobkowych, 6% badanych nie osiąga
żadnych dochodów, niewielka grupa badanych utrzymuje się z pracy za granicą (15
osób, 0,3%), ma dochody z tytułu najmu, dzierżawy (19 osób, 0,4%) oraz z tytułu
oszczędności (22 osoby, 0,4%).
Analiza statystyczna uzyskanych danych pokazała (tab. 5.23), że związek
zachodzący między źródłami dochodów a aktywnością zawodową osoby
niepełnosprawnej jest istotny statystycznie (p<0,0001), silny (chi-kwadrat=3600,88;
V-Cramera= 0, 848) w przypadku dochodów z pracy poza rolnictwem oraz rentą (chi-
kwadrat=1281,75; V-Cramera=0, 506), umiarkowany zaś w przypadku nieosiągania
dochodów (chi-kwadrat=455,92; V-Cramera=0, 301), słaby natomiast w przypadku
192
źródeł niezarobkowych (chi-kwadrat=324,52; V-Cramera=0, 254), dochodów z pracy
w rolnictwie (chi-kwadrat=139,71; V-Cramera=0, 167) oraz prac sezonowych (chi-
kwadrat=;51,44; V-Cramera=0, 101).
Tab. 5.23. Źródła dochodów a aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych (%)
Źródła dochodów
Aktywność zawodowa
pracujący
n=1359
bezrobotny
n=649
bierny
zawodowo
n=2992
dochody z pracy poza rolnictwem
81,60
2,16
1,04
dochody z pracy w rolnictwie
8,24
0,92
1,64
renta
25,68
31,90
78,51
emerytura
3,46
4,93
1,47
źródła niezarobkowe
5,00
37,29
20,69
praca sezonowa
2,28
5,39
1,10
inne źródła
8,02
7,55
4,34
nie osiągam dochodów
0
24,65
5,28
Uwagi: % odp. „tak” liczony z ogółu respondentów.
Źródło: badania własne.
W pozostałych przypadkach siła związku jest bardzo słaba. Jeśli chodzi o osoby
pracujące, to najczęściej źródłem ich dochodów, są dochody z pracy poza rolnictwem
(82%) oraz renta (25%), najrzadziej zaś prace sezonowe (2%). Wśród osób
bezrobotnych co 4 deklarowała, że nie ma żadnych dochodów (25%), 31% utrzymuje
się z renty, a 37% ze źródeł niezarobkowych. Tylko 0,9% z nich ma dochody z pracy
w rolnictwie, oraz 2, 2 % z pracy poza rolnictwem. Osoby bierne zawodowo najczęściej
utrzymują się z renty (78%) oraz ze źródeł niezarobkowych (21%), tylko niewielki
procent z nich ma dochody z pracy w rolnictwie (1,6%) lub poza rolnictwem (1,04%).
Generalnie można stwierdzić, że dochody z pracy poza rolnictwem mają najczęściej
niepełnosprawni pracujący; z renty: osoby bierne zawodowo (78%), nie osiągają
dochodów osoby bezrobotne (25%), one także najczęściej utrzymują się ze źródeł
niezarobkowych (37%).
Niepełnosprawni pracujący (tab. 5.24) uzyskujący dochody z pracy poza rolnictwem
najczęściej pracowali w firmach prywatnych (38%) oraz zakładach pracy chronionej
(22%), pracujący w rolnictwie– z gospodarstw rolnych (64%) oraz firm prywatnych
(14%). Osoby pracujące pobierające rentę najczęściej pracowały w zakładach pracy
chronionej (23%) oraz zakładach aktywności zawodowej (31%).
193
Tab. 5.24. Źródła dochodów a główne miejsce pracy pracujących respondentów (%)
Źródła dochodów
Główne miejsce pracy* (n ważnych=1326)
1
2
3
4
5
6
7
8
dochody z pracy poza
rolnictwem
18,03 37,70 6,10 22,22
8,47
0,36 4,55
2,55
dochody z pracy w
rolnictwie
7,21 14,41 1,80
7,21
2,70 63,96 1,80
0,90
renta
7,46 16,42 6,27 22,99 30,75
7,46 3,28
5,37
emerytura
14,71 32,35
0 32,35
5,88
5,88 2,94
5,88
źródła niezarobkowe
22,73 33,33 3,03 10,61
3,03 12,12 4,55 10,61
praca sezonowa
6,90 37,93 3,45
0
6,90 13,79
0 31,03
inne źródła
14,29 29,52 4,76 11,43 18,10
2,86 7,62 11,43
Uwagi: * 1- firma sektora państwowego, 2- firma prywatna, 3- spółdzielczość inwalidzka, 4-
zakład pracy chronionej, 5- zakład aktywności zawodowej, 6- gospodarstwo rolne, 7- własna
działalność gospodarcza, 8-inne; % liczony z wiersza (% wskazań ”tak”).
Źródło: badania własne.
Niepełnosprawni utrzymujący się z emerytur pracowali w firmach prywatnych
(32%) oraz zakładach pracy chronionej (32%). Wskazanie źródeł niezarobkowych
najczęściej pojawiało się u pracujących w firmach prywatnych (33%) oraz
państwowych (23%). Z prac sezonowych utrzymują się ankietowani czerpiący dochody
z innych źródeł (31%) oraz zatrudnione w firmach prywatnych (38%). Osoby, które
czerpią dochody z pracy za granicą, z tytułu wynajmu, dzierżawy oraz dochody z tytułu
oszczędności najczęściej pracują w firmach prywatnych (29%).
Tab. 5.25. Źródła dochodów a dodatkowe miejsce pracy respondentów (%)
Źródła dochodów
Dodatkowe miejsce pracy* (n ważnych =118)
1
2
3
4
5
6
7
8
dochody z pracy poza
rolnictwem(n=85)
4,71
9,41
5,88
1,18 60,00
7,06
11,76 4,71
dochody z pracy w
rolnictwie (n=29)
0
13,79
0
0
68,97
6,90
10,34
0
renta (n=25)
8,00 36,00 16,00
0
16,00
8,00
16,00 8,00
emerytura (n=13)
0
69,23
7,69
0
0
0
23,08
0
źródła niezarobkowe (n=7)
0
14,29
0
0
0
14,29 71,43
0
praca sezonowa (n=3)
-
-
-
-
-
-
-
-
inne źródła (n=13)
0
15,38
0
0
15,38 23,08 46,15
0
Uwagi: % z wiersza (% wskazań ”tak”), (-) – zbyt mała liczba przypadków, * 1- firma sektora
państwowego,
2- firma prywatna, 3- spółdzielczość inwalidzka, 4- zakład pracy chronionej, 5- zakład
aktywności zawodowej, 6- gospodarstwo rolne, 7- własna działalność gospodarcza, 8-inne.
Źródło: badania własne.
194
Niektóre z pracujących osób niepełnosprawnych (118 badanych) podejmują
dodatkowe zatrudnienie (tab. 5.25). Najczęściej są to dochody z pracy poza rolnictwem
- 85 osób, z których większość pracuje dodatkowo w zakładach pracy chronionej
(60%). Kolejna grupa badanych (29 niepełnosprawnych) czerpie dochody dodatkowe
z pracy w rolnictwie i jest to głównie praca w zakładach pracy chronionej (69%).
Pobierający rentę – 25 osób, pracuje dodatkowo w firmach prywatnych (36%),
podobnie jak 13 osób będących na emeryturze (70%).
Jeśli chodzi o formę zatrudnienia (tab. 5.26) to pracujące osoby niepełnosprawne
czerpiące dochody z pracy poza rolnictwem najczęściej pracowały na umowę o pracę na
czas nieokreślony (51%), bardzo rzadko zaś na umowę o dzieło (0,5%) i umowę ustną
(0,8%). Osoby pracujące w rolnictwie najczęściej pracowały na własny rachunek (63%)
oraz na umowę o pracę na czas nieokreślony (20%). Osoby pobierające rentę pracują
najczęściej na umowę o pracę na czas określony (39%) oraz nieokreślony (34%).
W przypadku osób na emeryturze najczęściej występującą formą zatrudnienia jest praca
na umowę na czas określony (45%) oraz nieokreślony (19%) i umowę zlecenie (19%).
Osoby utrzymujące się ze źródeł niezarobkowych najczęściej zatrudnione są na umowę
o pracę na czas określony (29%), natomiast ci, którzy utrzymują się z prac sezonowych
najczęściej mają formę zatrudnienia umowy ustnej (32%).
Tab. 5.26. Źródło dochodów a forma zatrudnienia pracujących respondentów (%)
Źródła dochodów
Forma zatrudnienia
umowa o
pracę na
czas
nieokreślony
umowa o
pracę na czas
określony
umowa
o dzieło
umowa
zlecenie
umowa
ustna
nie dotyczy,
praca na
własny
rachunek
dochody z pracy
poza rolnictwem
51,27
37,79
0,54
4,43
0,81
5,15
dochody z pracy w
rolnictwie
20,54
12,50
0,00
0,00
3,57
63,39
renta
34,29
39,48
1,44
8,93
5,48
10,37
emerytura
19,15
44,68
4,26
19,15
2,13
10,64
źródła niezarobkowe
22,06
29,41
1,47
16,18
13,24
17,65
praca sezonowa
16,13
16,13
3,23
22,58
32,26
9,68
inne źródła
22,02
50,46
1,83
8,26
5,50
11,93
Uwagi: % liczony z wiersza.
Źródło: badania własne.
195
Jeśli chodzi o formę zatrudnienia (tab. 5.26), to pracujące osoby niepełnosprawne
czerpiące dochody z pracy poza rolnictwem najczęściej pracowały na umowę o pracę na
czas nieokreślony (51%), bardzo rzadko zaś na umowę o dzieło (0,5%) i umowę ustną
(0,8%). Niepełnosprawni pracujący w rolnictwie najczęściej pracowali na własny
rachunek (63%) oraz na umowę o pracę na czas nieokreślony (20%).Respondenci
pobierający rentę pracują najczęściej na umowę o pracę na czas określony (39%) oraz
nieokreślony (34%). W przypadku badanych na emeryturze najczęściej występującą
formą zatrudnienia jest praca na umowę na czas określony (45%) oraz nieokreślony
(19%) i umowę zlecenie (19%). Osoby utrzymujące się ze źródeł niezarobkowych
najczęściej zatrudnione są na umowę o pracę na czas określony (29%), natomiast ci,
którzy utrzymują się z prac sezonowych najczęściej mają formę zatrudnienia umowy
ustnej (32%).
Tab. 5.27. Główne miejsce zatrudnienia a forma zatrudnienia pracujących osób
niepełnosprawnych (%)
Główne miejsce
pracy
Forma zatrudnienia
umowa o
pracę na
czas
nieokreślony
umowa o
pracę na
czas
określony
umowa
o
dzieło
umowa
zlecenie
umowa
ustna
nie dotyczy,
praca na
własny
rachunek
firma sektora
państwowego
70,87
23,79
0
4,85
0
0,49
firma prywatna
41,92
45,20
1,97
6,55
3,49
0,87
spółdzielczość
inwalidzka
67,86
27,38
0
4,76
0
0
zakład pracy
chronionej
47,10
47,49
0,77
4,63
0
0
zakład aktywności
zawodowej
50,41
47,15
0,81
1,63
0
0
gospodarstwo
rolne
1,19
2,38
0
0
5,95
90,48
własna działalność
gospodarcza
0
3,70
0
0
0
96,30
inne
29,09
14,55
0
20,00
30,91
5,45
Ogółem
45,05
35,68
0,91
5,22
2,87
10,28
Źródło: badania własne.
Biorąc pod uwagę miejsce pracy niepełnosprawnych (tab. 5.27 ), to najczęściej
osoby pracujące w firmach państwowych zatrudnione są na umowę o pracę na czas
196
nieokreślony (71%), w firmach prywatnych zaś takie umowy stanowią 42%, 45% to
umowy o pracę na czas określony. W spółdzielniach inwalidzkich przeważają umowy
o pracę na czas określony (68%), w zakładach pracy chronionej – umowy o pracę na
czas nieokreślony (47%) oraz określony (47%). Podobnie jest w zakładach aktywności
zawodowej. Na umowę zlecenie zatrudnionych jest 6,5% osób pracujących w firmach
prywatnych, umowa ustna najczęściej występuje w przypadku pracy w gospodarstwach
rolnych (6%). W sumie 45% pracujących ma umowy o prace na czas nieokreślony,
36%- na czas nieokreślony, 5% - umowę zlecenie, 3%- umowę ustną i 1% - umowę
o dzieło).
W
przypadku
podejmowania
przez niepełnosprawnych dodatkowego
zatrudnienia, osoby pracujące w firmach prywatnych (26 osób) najczęściej zatrudnione
były na umowę na czas określony (30%) lub umowę ustną (22 %). W przypadku
zatrudnionych w zakładach aktywności zawodowej (52 osoby) przeważała omowa
o pracę na czas nieokreślony (63%) oraz umowa o pracę na czas określony (29%).
Pozostali prowadzili własną działalność gospodarczą (23 osoby) i najczęściej na
własny rachunek (30%). W przypadku pozostałych badanych, liczebności były tak
małe, że trudno jest wnioskować o częstościach.
Tab. 5.28. Główne źródło utrzymania gospodarstwa domowego a aktywność zawodowa
respondentów (%)
Główne źródło utrzymania gospodarstwa
domowego
Aktywność zawodowa
pracujący
n=1358
bezrobotny
n=645
bierny
zawodowo
n=2992
dochody z pracy poza rolnictwem
74,52
31,47
25,64
dochody z pracy w rolnictwie
5,96
3,72
4,65
renta
11,78
22,48
50,33
emerytura
5,89
14,42
9,02
źródła niezarobkowe
0,22
22,02
8,66
praca sezonowa
0,96
3,26
0,74
praca za granicą
0,59
1,24
0,53
dochody z tytułu wynajmu, dzierżawy
0,07
0,16
0,20
dochody z tytułu oszczędności
0
1,24
0,23
Źródło: badania własne.
197
Głównym źródłem utrzymania gospodarstwa domowego pracujących
respondentów (tab. 5.28) są dochody z pracy poza rolnictwem (74%) oraz renta (12%).
Gospodarstwa domowe osób bezrobotnych mają bardziej zróżnicowane dochody i są to
przede wszystkim: dochody z pracy poza rolnictwem (31%), renta (22%), źródła
niezarobkowe (22%) oraz emerytura (14%). W przypadku niepełnosprawnych biernych
zawodowo jest to przede wszystkim renta (50%) i dochody z pracy poza rolnictwem
(26%). Analiza statystyczna wykazała, że istnieje związek między głównym źródłem
dochodów i aktywnością zawodową osoby niepełnosprawnej (chi-kwadrat=1357,
p<0,0001; V-Cramera=0,368) i jest to związek o sile umiarkowanej. Analiza
procentowego udziału dochodów niepełnosprawnych w dochodach ogółem
gospodarstwa domowego wykazała, że istnieje słaby związek między udziałem tych
dochodów a aktywnością zawodową osób niepełnosprawnych (chi-kwadrat=457,74, ,
p<0,0001, V-Cramera=0,225) (tab. 5.29).
Tab. 5.29. Procentowy udział dochodów osób niepełnosprawnych w dochodach
gospodarstwa domowego ogółem a aktywność zawodowa osoby niepełnosprawnej (%)
Procentowy udział dochodów osoby
niepełnosprawnej w dochodach
gospodarstwa domowego ogółem
Aktywność zawodowa
Ogółem
n=4668
pracujący
n=1352
bezrobotny
n=487
bierny
zawodowo
n=2828
do 25%
13,67
41,89
38,58
31,71
25% - 49%
36,73
23,61
33,70
33,53
50% - 75%
32,89
8,62
12,80
18,19
powyżej 75%
16,70
25,87
14,92
16,58
Źródło: badania własne.
Można zauważyć, że w przypadku respondentów pracujących, ich udział w ogóle
dochodu, jest większy niż pozostałych grup i wynosi 25%-75% (69% respondentów).
W przypadku ankietowanych bezrobotnych najczęściej ich dochód stanowi do 25%
ogólnego dochodu gospodarstwa (42%) oraz 25-49% (24%). Dochody osób biernych
zawodowo w strukturze ogólnych dochodów gospodarstwa kształtują się następująco:
38% respondentów przynosi dochód do 25% ogólnego dochodu, 34% - od 25%-49%
i 50-75% - 13%. W sumie największy udział w dochodzie ogólnym mają
niepełnosprawni pracujący.
Związek między procentowym udziałem dochodów osób niepełnosprawnych
w dochodach gospodarstwa domowego a miejscem pracy jest istotny statystycznie, ale
198
siła związku jest słaba (chi-kwadrat=89,99, p<0,0001, V-Cramera=0,151) (tab. 5.30
i 5.31).
Tab. 5.30. Procentowy udział dochodów osób niepełnosprawnych w dochodach
gospodarstwa domowego według miejsca pracy (%)
Główne miejsce pracy
Procentowy udział dochodów osoby niepełnosprawnej
w dochodach gospodarstwa domowego ogółem
do 25%
25% - 49%
50% - 75%
powyżej
75%
firma sektora państwowego
11,06
30,77
37,02
21,15
firma prywatna
11,67
36,78
33,04
18,50
spółdzielczość inwalidzka
11,76
37,65
42,35
8,24
zakład pracy chronionej
8,88
39,00
36,29
15,83
zakład aktywności
zawodowej
23,58
49,59
21,14
5,69
gospodarstwo rolne
21,43
36,90
21,43
20,24
własna działalność
gospodarcza
3,70
25,93
50,00
20,37
inne
33,96
32,08
15,09
18,87
Uwagi: % z wiersza, Chi-kwadrat=89,99, df=21, p<0,0001, V=0,151.
Źródło: badania własne.
Respondenci, którzy mają największy udział w dochodach gospodarstwa
(powyżej 75%) najczęściej pracują w firmach sektora państwowego (21%),
w gospodarstwach rolnych (20%) oraz prowadzą własną działalność gospodarczą
(20%). Są to osoby najczęściej zatrudniane na umowę o dzieło (21%) i umowę o pacę
na czas określony (19%) i nieokreślony (15%). Niepełnosprawni, których udział
procentowy waha się w przedziale 50%-75% najczęściej prowadzą własną działalność
gospodarczą (50%), pracują w spółdzielniach inwalidzkich (42%) oraz firmach sektora
państwowego (37%). Są oni najczęściej zatrudniani na umowę o pracę na czas
nieokreślony (38%) i określony (28%). Osoby wnoszące do dochodów gospodarstwa
25%-49% najczęściej pracują w zakładach aktywności zawodowej (50%), zakładach
pracy chronionej (39%) oraz spółdzielniach inwalidzkich (38%). Najczęściej
zatrudnione są na umowę zlecenie (43%) oraz umowę o pracę na czas określony (39%)
i nieokreślony (36%). Badani, których wkład w budżet domowy jest mały (do 25%)
najczęściej mają inne źródła dochodów (33%), pracują w zakładach aktywności
zawodowej (24%) lub gospodarstwach rolnych (21%). Są oni zatrudniane na umowy
199
ustne (42%) i umowy o dzieło (36%). Wśród nich najmniejszy jest odsetek osób
mających umowę o pracę na czas nieokreślony (9%).
Tab. 5.31. Procentowy udział dochodów osób niepełnosprawnych w dochodach
gospodarstwa domowego a forma zatrudnienia (%)
Forma zatrudnienia
Procentowy udział dochodów osoby niepełnosprawnej w
dochodach gospodarstwa domowego ogółem
do 25%
25% - 49%
50% - 75%
powyżej
75%
umowa o pracę na czas
nieokreślony
9,40
35,91
38,93
15,77
umowa o pracę na czas
określony
13,72
38,88
28,48
18,92
umowa o dzieło
35,71
28,57
14,29
21,43
umowa zlecenie
26,39
43,06
22,22
8,33
umowa ustna
42,22
26,67
22,22
8,89
nie dotyczy, praca na własny
rachunek
13,48
33,33
33,33
19,86
Źródło: badania własne.
Analiza wysokości zarobków (tab. 5.32) wykazała, że aktywność zawodowa jest
powiązana z wysokością zarobków i związek ten ma siłę słabą (chi-kwadrat=753,91,
p<0,0001, V-Cramera=0,274).
Tab. 5.32. Średni miesięczny dochód netto z ostatnich 12 miesięcy w gospodarstwie
domowym a aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych (%)
Średni miesięczny dochód netto z
ostatnich 12 miesięcy w
gospodarstwie domowym
Aktywność zawodowa
Ogółem
pracujący bezrobotny
bierny
zawodowo
poniżej 300 zł
4,12
30,25
13,51
13,13
300-600 zł
25,48
37,19
40,30
35,87
601-900 zł
29,97
22,84
31,71
30,08
901-1200 zł
20,40
6,79
10,90
12,95
1201-1500 zł
10,16
2,16
2,74
4,68
1501-1800 zł
4,86
0,15
0,40
1,58
powyżej 1800 zł
5,01
0,62
0,43
1,70
Źródło: badania własne.
Najczęściej średni miesięczny dochód netto z ostatniego roku w gospodarstwie
domowym niepełnosprawnych wynosił 300-600 zł. W przypadku aż 13% badanych był
on poniżej 300 zł i jedynie 2% respondentów miało dochód powyżej 1800zł.
200
Najwyższe dochody w gospodarstwie domowym zanotowano u niepełnosprawnych
pracujących: 5% badanych miało dochód powyżej 1800 zł, najczęściej zaś był to
dochód w przedziale 601-900 zł. Warto jednakże zauważyć, że nawet w grupie
pracujących 4% miało dochody poniżej 300 zł. Badani bierni zawodowo najczęściej
mieli dochody w gospodarstwie domowym w przedziale 300-600 zł (40%), 13% zaś
poniżej 300 zł i jedynie 0,4% powyżej 1800 zł. Najtrudniejszą sytuację materialną
miały osoby bezrobotne: najczęściej dochód ich gospodarstwa wynosił 300-600 zł
(37%), ale aż u co trzeciego badanego był on niższy od 300 zł.
Związek między dochodami a miejscem pracy był słaby, ale istotny statystycznie
chi-kwadrat=153,93, p<0,0001, V-Cramera=0,139) (tab. 5.33). Osoby o najniższych
dochodach w gospodarstwie domowym (poniżej 300 zł) najczęściej zatrudnione były
w zakładach aktywności zawodowej (11%), o dochodach w granicach 300-600 zł –
w spółdzielniach inwalidzkich (41%) i gospodarstwach rolnych (41%), o dochodach
w granicach 601-900 zł- w zakładach aktywności zawodowej (40%), natomiast osoby
o wyższych dochodach (powyżej 1800 zł) prowadziły najczęściej własną działalność
gospodarczą (13%).
Tab. 5.33. Średni miesięczny dochód netto z ostatnich 12 miesięcy w gospodarstwie
domowym a główne miejsce pracy osób niepełnosprawnych (%)
Główne miejsce
pracy
Średni miesięczny dochód netto z ostatnich 12 miesięcy w gospodarstwie
domowym
poniżej
300 zł
300-600
zł
601-900
zł
901-1200
zł
1201-
1500 zł
1501-
1800 zł
powyżej
1800 zł
firma sektora
państwowego
0,96
20,67
28,37
22,60
10,58
7,21
9,62
firma prywatna
3,71
22,49
29,69
23,58
10,26
5,02
5,24
spółdzielczość
inwalidzka
1,18
41,18
32,94
16,47
4,71
2,35
1,18
zakład pracy
chronionej
2,70
25,10
27,80
19,31
13,51
7,34
4,25
zakład aktywności
zawodowej
11,48
27,05
40,98
14,75
4,92
0,82
0
gospodarstwo
rolne
3,57
41,67
36,90
11,90
4,76
1,19
0
własna działalność
gospodarcza
0
12,96
22,22
31,48
20,37
0
12,96
inne
14,55
30,91
27,27
9,09
7,27
7,27
3,64
Źródło: badania własne.
201
Biorąc pod uwagę formę zatrudnienia (tab. 5.34) można stwierdzić, że wpływ jej
na wysokość zarobków był słaby, ale istotny statystycznie (chi-kwadrat=95,73,
p<0,0001, V-Cramera=0,119). Najniższe dochody (poniżej 300 zł) osiągały te
gospodarstwa, w których osoba niepełnosprawna zatrudniona była na umowę ustną
(15%) i umowę zlecenie (9%). Dochody w przedziale 300-600 zł najczęściej
występowały w gospodarstwach domowych u osób pracujących na umowy ustne (56%),
umowy o dzieło (35%) oraz umowy zlecenie (30%). Osoby pracujące na umowę
o pracę na czas nieokreślony najczęściej miały dochody w wielkości 601-900 zł (30%),
na umowę na czas określony32%. Najwyższe dochody, powyżej 1800 zł, najczęściej
odnotowano w tych gospodarstwach domowych, w których osoba niepełnosprawna
zatrudniona była na umowę o pracę na czas nieokreślony (4%).
Tab. 5.34. Średni miesięczny dochód netto z ostatnich 12 miesięcy w gospodarstwie
domowym a forma zatrudnienia osób niepełnosprawnych (%)
Forma
zatrudnienia
Średni miesięczny dochód netto z ostatnich 12 miesięcy w
gospodarstwie domowym
poniżej
300 zł
300-
600 zł
601-
900 zł
901-
1200 zł
1201-
1500 zł
1501-
1800 zł
powyże
j 1800
zł
umowa o pracę
na czas
nieokreślony
3,34
19,73
29,60
21,07
13,04
6,86
6,35
umowa o pracę
na czas
określony
4,16
28,07
32,02
20,58
7,90
3,33
3,95
umowa o
dzieło
0
35,71
28,57
14,29
7,14
14,29
0
umowa
zlecenie
9,46
29,73
21,62
22,97
5,41
6,76
4,05
umowa ustna
15,22
56,52
19,57
4,35
0
0
4,35
nie dotyczy,
praca na
własny
rachunek
1,42
28,37
31,21
21,28
12,06
1,42
4,26
Uwagi: % liczony z wiersza.
Źródło: badania własne.
202
Tab. 5.35. Posiadanie oszczędności lub kredytów a aktywność zawodowa osób
niepełnosprawnych (%)
Czy gospodarstwo domowe
posiada:
Aktywność zawodowa
pracujący bezrobotny
bierny
zawodowo
oszczędności
tak
30,73
14,84
13,97
nie
65,95
79,44
71,09
nie wiem
3,32
5,72
14,94
kredyty, pożyczki
tak
38,05
30,71
24,48
nie
56,42
59,72
59,03
nie wiem
5,53
9,57
16,49
Źródło: badania własne.
Tak niskie dochody wpływały na posiadanie oszczędności oraz zaciąganie
kredytów i pożyczek (tab. 5.35). Oszczędności najczęściej posiadały osoby pracujące
(31%). One także częściej zaciągały pożyczki czy kredyty (38%). Jednakże niemal co
trzeci bezrobotny i co piąty bierny zawodowo mieli także obciążenia kredytowe,
natomiast znacznie rzadziej oszczędności (odpowiednio 15% i 14%). Zależność między
posiadaniem oszczędności i kredytów a aktywnością zawodową jest istotna
statystycznie, choć siła związku jest słaba (odpowiednio V-Cramera wynosi 0,171
i 0,125).
Najczęściej oszczędności posiadały osoby prowadzące działalność gospodarczą
(61%) oraz pracownicy sektora państwowego (40% ogółu takich pracowników). Jeśli
chodzi o formę zatrudnienia to najczęściej była to praca na własny rachunek (44%) oraz
umowa o pracę na czas nieokreślony (34%). Jedynie 19%, z grupy pracowników
zakładów aktywności zawodowej, deklarowało posiadanie oszczędności. W przypadku
kredytów i pożyczek, najczęściej zaciągały je osoby prowadzące działalność
gospodarczą (48%) oraz pracownicy firm sektora państwowego (42% z nich)
i zakładów pracy chronionej (42%). Głównie były to osoby pracujące na umowę o pracę
na czas nieokreślony (42%) oraz na własny rachunek (40%).
Większość badanych (tab. 5.36) oceniła swoją sytuację materialną jako ani dobrą,
ani zła (42%), a najczęściej oceny takie były wyrażane przez osoby bierne zawodowo
(42%) oraz osoby pracujące (47%).
203
Tab. 5.36. Ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego a aktywność zawodowa
osób niepełnosprawnych (%)
Ocena sytuacji materialnej
gospodarstwa domowego
Aktywność zawodowa
Ogółem
pracujący bezrobotny
bierny
zawodowo
bardzo dobrze
1,55
1,23
0,97
1,16
dobrze
34,73
12,63
23,83
25,34
ani dobrze ani źle
46,73
32,05
42,45
42,26
źle
14,86
36,36
25,00
23,72
bardzo źle
2,13
17,72
7,75
7,52
Źródło: badania własne.
Ocenę „dobrą” częściej zaznaczały osoby pracujące (34%), najrzadziej osoby
bezrobotne (13%). W sumie co czwarty z badanych uważał, że jego sytuacja materialna
jest dobra. Ocenę „bardzo dobra” zaznaczyło zaledwie 1% ogółu badanych. Za złą
swoją sytuację materialną uznało 24% badanych i najczęściej były to osoby bezrobotne
(36%). One także oceniały najczęściej swoją sytuację jako bardzo złą (18%
bezrobotnych), gdy w ogólnej próbie takich osób było 7%. Generalnie można
zauważyć, że osoby pracujące lepiej oceniały swoją sytuację materialną niż osoby
bierne zawodowo. Najgorsze oceny pojawiły się w wypowiedziach bezrobotnych (rys.
5.10).
Rys. 5. 10. Średnie oceny sytuacji materialnej gospodarstwa domowego
Uwagi: średnie dla skali: 1-bardzo źle,….5-bardzo dobrze.
Źródło: badania własne.
3,19
2,43
2,85
2,2
2,4
2,6
2,8
3
3,2
3,4
pracujący
bezrobotny
bierny zawodowo
204
Osoby, które oceniły sytuację finansową swojego gospodarstwa domowego jako
bardzo dobrą i dobrą najczęściej prowadziły własną działalność gospodarczą
(odpowiednio 7% i 56%) (tab. 5.37). Najczęstszą formą zatrudnienia była praca na
rachunek własny (42%) oraz umowa o prace na czas nieokreślony (40%). Osoby, które
oceniły swoją sytuację materialną jako złą częściej pracowały w gospodarstwie rolnym
(21%), firmach prywatnych (17%) oraz zakładach pracy chronionej (17%). Najczęstszą
formą zatrudnienia było: umowa ustna (37%), umowa o dzieło (21%) oraz umowa
o pracę na czas określony (19%).
Tab. 5.37. Ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego a główne miejsce pracy
i forma zatrudnienia osoby niepełnosprawnej (%)
Zmienne
Ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego
bardzo
dobrze
dobrze
ani
dobrze
ani źle
źle
bardzo
źle
M
SD
Główne miejsce pracy
firma sektora
państwowego
1,92
39,90
45,19
11,54
1,44 3,29 0,75
firma prywatna
1,53
32,97
45,63
17,03
2,84 3,13 0,81
spółdzielczość
inwalidzka
1,18
34,12
56,47
8,24
0 3,28 0,63
zakład pracy chronionej
0,77
28,57
52,12
16,60
1,93 3,10 0,74
zakład aktywności
zawodowej
0,81
36,59
48,78
13,01
0,81 3,24 0,71
gospodarstwo rolne
0
30,95
45,24
21,43
2,38 3,05 0,79
własna działalność
gospodarcza
7,41
55,56
33,33
0
3,70 3,63 0,78
inne
1,82
32,73
38,18
23,64
3,64 3,05 0,89
Forma zatrudnienia
umowa o pracę na czas
nieokreślony
1,34
40,07
47,41
9,68
1,50 3,30 0,72
umowa o pracę na czas
określony
1,46
28,27
48,65
19,13
2,49 3,07 0,79
umowa o dzieło
7,14
0
71,43
21,43
0 2,93 0,73
umowa zlecenie
0
28,38
48,65
18,92
4,05 3,01 0,80
umowa ustna
0
26,09
34,78
36,96
2,17 2,85 0,84
nie dotyczy, praca na
własny rachunek
3,55
42,55
38,30
12,77
2,84 3,31 0,85
UWAGI: średnie dla skali: 1-bardzo źle,….5-bardzo dobrze, M- średnia, SD- odchylenie
standardowe.
Źródło: badania własne.
205
Reasumując, ponad połowa respondentów utrzymuje się z renty, a niemal co
czwarty badany z pracy poza rolnictwem. Wśród bezrobotnych co 4 deklarował, że nie
ma żadnych dochodów. Niepełnosprawni pracujący uzyskujący dochody z pracy poza
rolnictwem najczęściej pracowali w firmach prywatnych oraz zakładach pracy
chronionej, pracujący w rolnictwie z kolei – z gospodarstw rolnych. oraz firm
prywatnych. Niektóre z pracujących osób niepełnosprawnych (118 badanych)
podejmują dodatkowe zatrudnienie, najczęściej jest to praca poza rolnictwem, głównie
w zakłady pracy chronionej. Pracujące osoby niepełnosprawne najczęściej zatrudnione
są na umowę o pracę, także w przypadku dodatkowego zatrudnienia.
Głównym źródłem utrzymania gospodarstwa domowego pracujących
respondentów są dochody z pracy poza rolnictwem oraz renta. W sumie największy
udział w dochodzie ogólnym gospodarstwa domowego maj niepełnosprawni pracujący.
Osoby te najczęściej pracują w firmach sektora państwowego , gospodarstwach rolnych
oraz prowadzą własną działalność gospodarczą. Badani, których wkład w budżet
domowy jest mały (do 25%) najczęściej mają inne źródła dochodów, pracują
w zakładach aktywności zawodowej lub gospodarstwach rolnych. Są oni często
zatrudniani na umowy ustne i umowy o dzieło. Wśród nich najmniejszy jest odsetek
osób mających umowę o pracę na czas nieokreślony. Najczęściej średni miesięczny
dochód netto z ostatniego roku w gospodarstwie domowym osoby niepełnosprawnej
wynosił 300-600 zł., jednakże aż w przypadku 13 % badanych był on poniżej 300 zł
i jedynie 2% respondentów miało dochód powyżej 1800zł. Największe dochody
w gospodarstwie domowym zanotowano u niepełnosprawnych pracujących. Warto
jednakże zauważyć, że nawet wśród osób z grupy pracujących (4% ) miało dochody
poniżej 300 zł. Osoby bierne zawodowo najczęściej miały dochody w gospodarstwie
domowym w przedziale 300-600 zł. Najtrudniejszą sytuację miały osoby bezrobotne:
najczęściej dochód ich gospodarstwa wynosił 300-600 zł, ale aż u co trzeciego
badanego był on niższy od 300 zł. Osoby o najniższych dochodach w gospodarstwie
domowym (poniżej 300 zł) najczęściej zatrudnione są w zakładach aktywności
zawodowej, w spółdzielniach inwalidzkich i gospodarstwach rolnych, natomiast osoby
o wyższych dochodach (powyżej 1800 zł) prowadziły najczęściej własną działalność
gospodarczą.
Najniższe dochody (poniżej 300 zł) osiągały te gospodarstwa, w których osoba
niepełnosprawna zatrudniona była na umowę ustną i umowę zlecenie. Dochody
206
w przedziale 300-600 zł najczęstsze były w gospodarstwach domowych pracujących na
umowy ustne (56%), umowy o dzieło (35%) oraz umowy zlecenie (30%). Najwyższe
dochody, powyżej 1800 zł najczęściej odnotowano w tych gospodarstwach domowych,
w których osoba niepełnosprawna zatrudniona była na umowę o pracę na czas
nieokreślony (4%). Tak niskie dochody skutkowały brakiem oszczędności oraz
zaciąganiem kredytów i pożyczek. Najczęściej posiadały oszczędności osoby pracujące,
one także częściej zaciągały pożyczki czy kredyty, osoby prowadzące działalność
gospodarczą oraz pracownicy sektora państwowego. Jednakże niemal co trzeci
bezrobotny i co piąty bierny zawodowo mieli także obciążenia kredytowe, natomiast
znacznie rzadziej oszczędności. Osoby pracujące lepiej oceniały swoją sytuację
materialną niż bierne zawodowo. Najgorsze oceny pojawiły się w wypowiedziach
bezrobotnych. Osoby, które oceniły swoją sytuację materialną jako złą, najczęściej
pracowały w gospodarstwie rolnym, firmach prywatnych oraz zakładach pracy
chronionej.
Wnioski
1. Warunki mieszkaniowe jako czynnik aktywizacji zawodowej osób
niepełnosprawnych
Warunki mieszkaniowe badanych nie były złe, choć zależało to od podejmowanej
aktywności zawodowej. Osoby pracujące dysponowały większą powierzchnią
mieszkalną, natomiast bierne zawodowo, mają najsłabiej wyposażone mieszkania
w potrzebne urządzenia wspomagające osoby niepełnosprawne. Zdecydowana
większość badanych preferuje pracę poza rolnictwem, szczególnie osoby bezrobotne.
Osoby bierne zawodowo najczęściej nie są w ogóle zainteresowane podjęciem pracy.
2. Wielkość rodziny oraz jej struktura jako czynnik warunkujący aktywność
zawodową osób niepełnosprawnych
Wielkość rodziny i jej struktura wpływają na aktywność zawodową osób
niepełnosprawnych, jednakże wpływ ten jest słaby. Można jednak zauważyć, że osoby
pracujące częściej mieszkają z rodziną, zwykle 4-osobową i mają dzieci, natomiast
207
bezrobotne częściej mieszkają samotnie. Warto zauważyć, że badani bezrobotni i bierni
zawodowo częściej mieszkają w dużych gospodarstwach domowych i oni najczęściej
mają powyżej 4 dzieci. Pracujące niepełnosprawni najczęściej zatrudniani są
w firmach prywatnych i państwowych. Co piąta badana osoba mieszkająca z rodziną
pracuje w zakładach pracy chronionej. Pracownicy zakładów aktywności zawodowej,
częściej niż inne grupy pracujących, mieszkają z liczną (co najmniej 7-osobową)
rodziną.
Wśród
badanych
niepełnosprawnych
pracujących
było
118
osób podejmujących dodatkowe zatrudnienie. Najczęściej podejmowały one pracę
w gospodarstwach rolnych oraz firmach prywatnych. Były to osoby mieszkające
najczęściej w gospodarstwach 4-osobowych, posiadające dzieci. Można zatem
stwierdzić, że niepełnosprawni mieszkający z rodziną i posiadającą dzieci są bardziej
aktywni zawodowo od pozostałych grup niepełnosprawnych.
3. Wielkość rodziny oraz jej struktura a pozostawanie osób niepełnosprawnych
poza rynkiem pracy
Badani niepracujący to osoby bezrobotne i bierne zawodowo. Wśród
bezrobotnych odnotowano najczęściej osoby o długim stażu bezrobocia (powyżej 5 lat
oraz od 2-3 lat), najmniejszą grupę stanowili badani, którzy pozostawali bezrobotni
krócej niż pół roku. Wśród długotrwale bezrobotnych większość to niepełnosprawni
mieszkający samotnie. Osoby posiadające dzieci mają najczęściej krótki staż
bezrobocia. Potwierdza się zatem teza, że rodzina wpływa stymulująco na aktywność
zawodową niepełnosprawnych. Bezrobotni niepełnosprawni najchętniej pracowaliby na
terenie gminy, najmniej zainteresowani byli wyjazdem za granicę. Ankietowani
wykazujący bardzo małą mobilność to najczęściej osoby mieszkające same oraz
posiadające 5 i więcej dzieci. Respondenci bierni zawodowo uważali, że ich rodzaj
niepełnosprawności jest główną przyczyną powstrzymującą ich od podjęcia pracy,
wskazywali także na obawę przed utratą świadczeń rentowych czy emerytalnych oraz
brak ofert pracy.
Badani niepełnosprawni zainteresowani podjęciem pracy liczą na wsparcie
przede wszystkim urzędów pracy, urzędów gminy, oraz rodziny i znajomych. Osoby
mieszkające samotnie znacznie częściej niż inne liczyły na całkowitą pomoc od
powiatowego urzędu pracy. Warto zauważyć, że badane grupy niepełnosprawnych nie
208
liczą lub liczą w niewielkim stopniu na pomoc organizacji i stowarzyszeń
pozarządowych, parafii i Kościoła, a także innych ludzi z otoczenia.
4. Poziom wykształcenia rodziny a aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych
Rodzice osób niepełnosprawnych są słabo wykształceni. Niemal połowa ojców
i ponad połowa matek badanych miała wykształcenie podstawowe lub niepełne
podstawowe.
Jednakże współmałżonkowie niepełnosprawnych badanych są
zdecydowanie lepiej wykształceni niż ich rodzice. Niepełnosprawni najczęściej
wchodzili w związki małżeńskie z osobą o podobnym poziomie wykształcenia,
w przypadku bezrobotnych i biernych zawodowo najczęściej współmałżonek miał
wykształcenie zasadnicze zawodowe oraz podstawowe. Wykształcenie rodziców
i współmałżonka nie wpływało w wyraźny sposób na miejsce pracy pracującej osoby
niepełnosprawnej, można było jednakże zauważyć pewne tendencje w kwestii
preferowanej pracy: im wyższe wykształcenie ojca, tym częściej badani decydują się na
poszukiwanie pracy w dużej odległości od miejsca zamieszkania. Podobną tendencję
można znaleźć w przypadku wykształcenia matek. Wykształcenie członków rodziny
wpływało na motywy podjęcia pracy: chęć bycia wśród ludzi, chęć czucia się
potrzebnym, chęć rozwoju oraz chęć spełnienia marzeń. Można zaobserwować
następujące zależności: im wyższy poziom wykształcenia współmałżonka, tym większa
chęć bycia wśród ludzi. Podobnie jest z motywacją samorozwojową: chęcią rozwoju
i spełnienia własnych marzeń.
5. Sytuacja materialna w gospodarstwach domowych osób niepełnosprawnych a ich
aktywność zawodowa
Źródła dochodów respondentów są następujące: ponad połowa respondentów
utrzymuje się z renty, a niemal co czwarty badany z pracy poza rolnictwem. Wśród
osób bezrobotnych co 4 deklarowała, że nie ma żadnych dochodów. W sumie
największy udział w dochodzie ogólnym gospodarstwa domowego mają
niepełnosprawni pracujący. Osoby te najczęściej pracują w firmach sektora
państwowego, gospodarstwach rolnych oraz prowadzą własną działalność gospodarczą.
209
Osoby, których wkład w budżet domowy jest mały (do 25%) najczęściej mają inne
źródła dochodów, pracują w zakładach aktywności zawodowej lub gospodarstwach
rolnych. Formy zatrudnienia, które są związane z niekorzystnymi, bardzo niskimi
dochodami to: umowa ustna i umowa o dzieło.
Najczęściej średni miesięczny dochód netto z ostatniego roku w gospodarstwie
domowym osoby niepełnosprawnej wynosił 300-600 zł., jednakże aż w przypadku 13 %
badanych był on poniżej 300 zł i jedynie 2% respondentów miało dochód powyżej
1800zł. Najwyższe dochody w gospodarstwie domowym zanotowano u badanych
niepełnosprawnych pracujących, przede wszystkim prowadzących własną działalność
gospodarczą, zatrudnionych na umowę o pracę na czas nieokreślony. Najgorszą
sytuacje finansową mieli bezrobotni. Wśród pracujących, którzy ocenili swoją sytuację
finansową jako złą, najczęściej były osoby zatrudnione w gospodarstwie rolnym,
firmach prywatnych oraz zakładach pracy chronionej.
210
Bibliografia
1. Adamowicz M., Smarzewska A., Obszary wiejskie województwa mazowieckiego
i lubelskiego w kontekście rozwoju zrównoważonego, [w:] System środowiskowego
i rolniczego modelowania w skali lokalnej, M. Adamowicz (red.), Wydawnictwo
SGGW, Warszawa 2009.
2. Adamowicz M., Wielofunkcyjne gospodarstwa rolne jako podmiot w rozwoju wsi
i rolnictwa, [w:] Wiejskie gospodarstwa domowe w obliczu problemów
transformacji, integracji i globalizacji, M. Adamowicz (red.), Wydawnictwo
SGGW, Warszawa 2004.
3. Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2010, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 2011.
4. Barnes C., Mercer G., Niepełnosprawność, Warszawa 2008.
5. Bojewska B., Małe i średnie przedsiębiorstwa jako podmiot sprawczy
przedsiębiorczości regionalnej, [w:] M. Strużycki (red.), Małe i średnie
przedsiębiorstwa w gospodarce regionu, PWE, Warszawa 2004.
6. Charakterystyka obszarów wiejskich w 2005 r., GUS, Urząd Statystyczny
w Olsztynie, Olsztyn 2006.
7. Chojna J., Konkurencyjność Polskiej gospodarki w latach 2007-2010 w kontekście
dotychczasowej realizacji strategii rozwoju kraju 2007-2015, Warszawa 2011.
8. Covey H.C., Social perceptions of people with disabilities in history, Illinois 1998.
9. Defourny J., Develtere P., The Social Economy: the Worldwide Making of the Third
Sector, [w:] L’economie Sociale au Nord et au Sud, J. Defourny, P. Develtere,
B. Fonteneau (red.), De Boeck Universite, Paris, Bruxelles 1999.
10. Defourny J., Nyssens M., Defining social enterprise [w:] Social Enterprise
at the crossroads of market, public policies and civil society, M. Nyssens (red.),
Routlege, London 2006.
11. De Marsico M., Kimani C. S., Mirabella V., Kent C., Norman L., Catarci T., A
proposal toward the development of accessible e-learning content by human
involvement, Springer-Verlag 2006, Univ Access Inf Soc (2006) 5.
211
12. Dmochowska H. (red.), Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny,
Urząd Statystyczny w Olsztynie, Studia i analizy statystyczne, Zakład Wydawnictw
Statystycznych, Warszawa-Olsztyn 2011.
13. Duczkowska-Małysz K., Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości, [w:] Rozwój
przedsiębiorczości na terenach wiejskich, K. Duczkowska-Małysz, M. Kłodziński
(red.), Ogólnopolska konf. IRWiR PAN, SGGW, 7-8 paź. 1993, Wyd. SGGW,
Warszawa 1994.
14. Europejskie badanie warunków życia ludności (EU Statistics on Income and
Living Conditions: EU- SILC), 2004.
15. Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności 2010-2020: Odnowione
zobowiązanie do budowania Europy bez barier. Bruksela, dnia 15.11.2010,
KOM(2010) 636.
16. Grudniewski T., Dąbrowski D., Kuźmicki M., Żbikowski J., Szczygielska E.,
The professional activation of the disabled through the implementation of the e-
learning platform as one of the teaching method, Human and Health, 2011.
17. Gurgul E. (red.), Kompendium wiedzy o agrobiznesie, Wyd. Wydziału Zarządzania
Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2004.
18. Hamburg I., Lazea M., Marin M., Open Web-Based Learning Environments
and Knowledge Forums to Support Disabled People, V. Palade, R.J. Howlett, L.C.
Jain (Eds.), KES 2003, LNAI 2774, 2003.
19. Hammell K.W., Perspectives on Disability and Rehabilitation. Contesting
assumptions: challenging practice, Edingurgh, London 2006.
20. Heffner K., Rosner A., Wybrane koncepcje i możliwości rozwoju obszarów
wiejskich
po dekadzie transformacji w Polsce, [w:] Wieś i rolnictwo w procesie zmian.
Problemy rozwoju obszarów wiejskich, S. Sokołowska (red.), Wydawnictwo
Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2006.
21. Hyla M., Przewodnik po e-learningu. Szkolenia, Oficyna Ekonomiczna, Kraków
2005.
22. Istenic-Starcic A., Niskala M., Vocational students with severe learning difficulties
learning on the Internet,
_
British Journal of Educational Technology Vol. 41, No 6
2010.
23. Janocha W., Poczucie sensu życia osób z niepełnosprawnością, Kielce 2008.
212
24. Janocha W., Religijność osób niepełnosprawnych i ich rodzin. Studium
socjologiczno-pastoralne, Lublin 2011.
25. Kawczyńska-Butrym Z., Wyzwania rodziny: zdrowie, choroba, niepełnosprawność,
starość, Lublin 2008.
26. Kirenko J., Indywidualna i społeczna percepcja niepełnosprawności, Lublin 2007.
27. Kirenko J., Oblicza niepełnosprawności, Lublin 2006.
28. Kirenko J., Pojęcie i zakres niepełnosprawności, [w:] Niepełnosprawność.
Wybrane aspekty sytuacji osób niepełnosprawnych i ich rodzin, W. Janocha (red.),
Kielce 2006.
29. Kłodziński M., Fedyszak-Radziejowska B. (red.), Przedsiębiorczość wiejska
w Polsce
i krajach Unii Europejskiej, IRWiR PAN, Warszawa 2002.
30. Kłodziński M., Rozwój rolnictwa w powiązaniu z wielofunkcyjnością terenów
wiejskich, [w:] Rolnictwo w gospodarce Opolszczyzny. Znaczenie, perspektywy,
zagrożenia, materiały z konferencji zorganizowanej przez Centrum Naukowo-
Wdrożeniowe SGGW, Fundację im. F. Eberta i Instytut Śląski w Opolu 9 listopada
1994 roku w Gliwicach, M. Kłodziński, A. Rosner (red.), Wyd. SGGW, Warszawa
1995.
31. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu
Ekonomicznego, Komitetu Ekonomiczno-społecznego i Komitetu Regionów.
Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności 2010-2020: Odnowione
zobowiązanie
do budowania Europy bez barier, Bruksela 2010.
32. Kożuch B., Polityka rolna, Wydawnictwo Uniwersytetu Białostockiego, Białystok
1997.
33. Kuciński K., Przestrzeń operacyjna firmy a jej otoczenie lokalne, Instytut
Funkcjonowania Gospodarki Narodowej SGH, Warszawa1998.
34. Kurowski K., Regulacje Unii Europejskiej, „Euroniepełnosprawni” Nr 1:2009.
35. Lamb R., Doradztwo zawodowe w zarysie, Wydawnictwo Urząd Pracy
w Warszawie, Warszawa 1993.
36. Latham M., The Third Way: An Outline, [w:] The Global Third Way Debate,
A. Giddens (red.), Polity Press, Cambridge 2001.
213
37. Moduł ad hoc badania aktywności ekonomicznej ludności UE w zakresie
zatrudnienia osób niepełnosprawnych (EU Labour Force Survey ad hoc module
on employment of disabled people - LFS AHM), 2002.
38. Monitor Polski z 2001 r., Nr 26, poz. 432.
39. Obszary wiejskie w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny
w Olsztynie, Warszawa- Olsztyn 2011.
40. Osoby z niepełnosprawnością w Unii Europejskiej Szanse i Zagrożenia,
M. Piasecki,
M. Stępniak (red.), Norbertinum Fundacja Fuga Mundii, Lublin 2003.
41. Ostrowski L., Przedsiębiorczość rodzin chłopskich nie związana z rolnictwem,
IERiGŻ, Komunikaty, Raporty, Ekspertyzy nr 452, Warszawa 1999.
42. Petrie H., Power Ch., Velasco C. A., Boticario J. G., Accessibility
of Blended and E-Learning for Mature Age and Disabled Students and Staff:
Introduction to the Special Thematic Session, K. Miesenberger et al. (Eds.): ICCHP
2010, Part I, LNCS 6179, 2010.
43. Piasecki M., Stępniak M., Osoby z niepełnosprawnością w Unii Europejskiej,
Lublin 2000.
44. Pillan M., Costa F., User-Centred Design of Communication Environments and
Systems for Disabled People
,
Springer Science+Business Media B.V. 2010,
Know
Techn Pol (2009) .
45. Piotrowicz R., Wapiennik E., Osoby Niepełnosprawne w Unii Europejskiej, UKIE
2002.
46. Podręcznik szkoleń e-learningowych, EQUAL.
47. Polska wieś po wejściu do Unii Europejskiej, Fundacja na Rzecz Rozwoju
Polskiego Rolnictwa, Warszawa 2004.
48. Polska Wieś 2006, Raport o stanie wsi, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego
Rolnictwa, Warszawa 2006.
49. Potoczek A., Polityka regionalna i gospodarka przestrzenna, Wydawnictwo
Agencja TNOIK i Centrum Kształcenia i Doskonalenia Kujawscy, Toruń 2003.
50. Rakowska J., Wojewódzka-Wiewiórska A., Zróżnicowanie przestrzenne obszarów
wiejskich w Polsce – stan i perspektywy rozwoju w kontekście powiązań
funkcjonalnych, Ekspertyza wykonana na zamówienie Ministerstwa Rozwoju
Regionalnego, Warszawa 2010.
214
51. Raport z wyników Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2011.
52. Revilla O., E-Learning: A Tool for Teachers with a Disability, A. Holzinger (Ed.):
USAB 2008, LNCS 5298, 2008.
53. Rice W. H., Tworzenie serwisów e-learningowych z Moodle 1.9, Helion, 2008.
54. Riddell S., Weedon E., Fuller M., Healey M., Hurst A., Kelly K., Piggott
L., Managerialism and equalities: tensions within widening access policy and
practice for disabled students in UK universities, High Education 54, 2007.
55. Rosner A., Przedsiębiorczość wiejska a lokalny rynek pracy, [w:] M. Kłodziński,
B. Fedyszak-Radziejowska (red.), Przedsiębiorczość wiejska w Polsce i w krajach
Unii Europejskiej, PAN, IRWiR, Warszawa 2002.
56. Safin K., Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości – próba systematyzacji,
[w:] K. Jaremczuk (red.), Uwarunkowania przedsiębiorczości, Wyd. PWSZ
im. Prof. S. Tarnowskiego w Tarnobrzegu, Tarnobrzeg 2004.
57. Sawicka J., Długokęcka M., Kurek I., Przedsiębiorczość kobiet i jej znaczenie
w wielofunkcyjnym rozwoju obszarów wiejskich, Acta Scientiarum Polonorum,
Oeconomia 2(1), 2003.
58. Seale J., Cooper M., E-learning and accessibility: An exploration of the potential
role
of generic pedagogical tools, Computers & Education 54 (2010).
59. Seręga Z., Właściciele wielofunkcyjnych gospodarstw rolnych. Typowe formy
przedsiębiorczości polskich rolników, [w:] Wieś i Rolnictwo, Suplement do nr 3
(128), 2005.
60. Siekierski J., Wpływ instytucji na przemiany agrarne w Polsce, [w:] Kwestia
Agrarna
w Polsce i na świecie, Prace Naukowe Nr 36, Wydział Ekonomiczno-Rolniczy,
Wyd. SGGW w Warszawie, Warszawa 2005.
61. Sikorska-Wolak I., Doradztwo rolnicze w stymulowaniu rozwoju agroturystyki,
[w:] Kwestia agrarna w Polsce i na świecie, Prace Naukowe Nr 36 Wydział
Ekonomiczno-Rolniczy, Wyd. SGGW w Warszawie, Warszawa 2005.
62. Sikorska-Wolak I., Przedsiębiorczość w ujęciu normatywnym, funkcjonalnym
i opisowym, [w:] Sikorska-Wolak I., Krzyżanowska K. (red.), Rola doradztwa
rolniczego w rozwoju przedsiębiorczości zespołowej rolników, Wyd. SGGW
w Warszawie, Warszawa 2000.
215
63. Smallbone D., North D., Kalantaridis Ch., Adapting to peripherality: a study of
small rural manufacturing firms in northern England, [w:] Entrepreneurship
& Regional Development, 11 (1999).
64. Spychalski G., Mezoekonomiczne aspekty kształtowania rozwoju obszarów
wiejskich, IRWiR PAN, Warszawa 2005.
65. Spychalski G., Regionalny model rozwoju obszarów wiejskich, [w:] Rolnictwo
a rozwój obszarów wiejskich, M. Kłodziński, W. Dzun (red.), IRWiR PAN,
Wydział
Ekonomiki
i Organizacji Gospodarki Żywnościowej AR w Szczecinie, Warszawa 2005.
66. Spychalski G., Wielofunkcyjność jako czynnik rozwoju obszarów wiejskich, [w:]
Wiejskie gospodarstwa domowe w obliczu problemów transformacji, integracji
i globalizacji,
M. Adamowicz (red.), Wyd. SGGW w Warszawie, Warszawa 2004.
67. Stecyk A., Projektowanie treści elearningowych-model Addie, Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Szczecińskiego, 2007.
68. Strużycki M., Znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju regionu –
nowe wyzwania, [w:] M. Strużycki (red.), Małe i średnie przedsiębiorstwa
w gospodarce regionu, PWE, Warszawa 2004.
69. Thomas C., Disability theory. Key ideas, issues and thinkers, [in:] N. Watson.
Disability. Major Themes in Health and Social Welfare, London, New York 2008.
70. UPIAS. Fundamental Principles of Disability, London 1976.
71. Wapiennik E., Piotrowicz R.. Niepełnosprawny – pełnosprawny obywatel Europy,
UKIE 2002.
72. Wiatrak A.P., Instytucje doradztwa rolniczego a rozwój przedsiębiorczości na
terenach wiejskich, [w:] Kierunki rozwoju obszaru rolniczego w Polsce na tle
tendencji światowych, M. Dygas, J. Kania, A.P. Wiatrak (red.), Wydawnictwo
IRWiR, Warszawa 2001.
73. Wilkin J., Budzich-Szukała U., Saloni J., Wizja rozwoju polskiej wsi-elementy
wspólne
i różnicujące. Próba syntezy, [w:] Polska wieś 2025. Wizja rozwoju, J. Wilkin
(red.), Warszawa 2005.
74. Wortman M. S. Jr., Rural entrepreneurship research: an integration
into the entrepreneurship field, [w:] Agribusiness, Vol. 6, No. 4, 1990.
216
75. Woś A., Podstawy nauki o polityce rolnej, PWRiL, Warszawa 1987.
76. Zaktualizowana Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Rządowe
Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2005.
77. Zieliński Z. E., Platforma e-learning na przykładzie systemu Moodle, WSHI.
Akty prawne
1. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 nr 21, poz. 94 ze
zm.).
2. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej
oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. nr 123, poz. 776 ze zm.).
3. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz. U. z 2004 r., nr
93, poz. 898).
4. Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych, (Dz.U. nr 249, poz.
2104,
art. 5, ust. 1, pkt. 2).
5. Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o języku migowym i innych środkach
komunikowania się.
Źródła internetowe
http://aprompt.snow.utoronto.ca
http://elearning.pl
http://europa.eu/
http://niepelnosprawni.lublin.pl/
http://rownetraktowanie.gov.pl
http://www.adobe.com/
http://www.granty.wup.torun.pl
http://www.mrr.gov.pl
http://www.niepelnosprawni.pl
http://www.rowniwpracy.gov.pl
http://www.sdsiz.pl/
http://www.stat.gov.pl/
217
http://www.telepraca.sokaris.pl
http://wiadomosci.onsi.pl/
www.adlnet.gov
www.agro-info.org.pl
www.arimr.gov.pl z dnia
www.cdr.gov.pl
www.elearningmag.com
www.funduszestrukturalne.gov.pl
www.idn.org.pl
www.ksng.gugik.gov.pl
www.minrol.gov.pl
www.mrr.gov.pl
www.niepelnosprawni.pl
www.section508.gov
www.zsa.tcz.pl
218
Spis rysunków
Rys. 2.1. Współczynnik aktywności zawodowej w latach 1995, 2000-2010
Rys.2.2. Wskaźnik zatrudnienia w poszczególnych województwach Polski
Rys. 2.3. Stopa bezrobocia w latach 1995, 2000-2011
Rys. 2.4. Współczynnik aktywności zawodowej osób sprawnych i niepełnosprawnych
w wieku produkcyjnym w latach 2001-2011
Rys. 2.5. Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym
w latach 2001 – 2011
Rys. 2.6. Wskaźniki aktywności zawodowej dla osób niepełnosprawnych prawnie
w wieku 16 lat i więcej według miejsca zamieszkania w 2011 r.
Rys. 2.7. Struktura zatrudnienia osób niepełnosprawnych w 2011 r.
Rys.2.8. Osoby niepełnosprawne bierne zawodowo według przyczyn bierności
i stopnia niepełnosprawności na obszarach wiejskich
Rys. 4.1. Płeć w poszczególnych kategoriach badanych
Rys. 4.2. Wiek w poszczególnych kategoriach badanych
Rys. 4.3. Wykształcenie w poszczególnych kategoriach badanych
Rys. 4.4. Stan cywilny w poszczególnych kategoriach badanych
Rys. 4.5. Zamieszkiwanie z innymi osobami w poszczególnych kategoriach badanych
Rys. 4.6. Stopień niepełnosprawności w poszczególnych kategoriach badanych
Rys. 4.7. Rodzaj niepełnosprawności w poszczególnych kategoriach badanych
Rys. 4.8. Źródła dochodu w poszczególnych kategoriach badanych
Rys. 4.9. Ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego w poszczególnych
kategoriach badanych
Rys. 4.10. Ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego w poszczególnych
kategoriach badanych
Rys. 4.11. Zamieszkanie w poszczególnych typach gmin wg poszczególnych kategorii
badanych
Rys. 4.12. Poszczególne kategorie badanych wg podziału terytorialnego
Rys. 4.13. Ocena pomocy doradcy zawodowego w zakresie podjęcia aktywności
zawodowej
219
Rys. 4.14.
Ocena pomocy doradcy zawodowego z uwzględnieniem płci
w grupach aktywności zawodowej
Rys. 4.15. Średnie oceny wpływu podjęcia aktywności zawodowej na sytuację
życiową z uwzględnieniem aktywności zawodowej
Rys. 4.16. Ocena podjęcia aktywności zawodowej na poprawę poziomu życia
z uwzględnieniem poziomu wykształcenia w grupach aktywności
zawodowej
Rys. 4.17. Ocena podjęcia aktywności zawodowej na uzyskanie niezależności
finansowej z uwzględnieniem poziomu wykształcenia w grupach
aktywności zawodowej
Rys. 4.18. Ocena podjęcia aktywności zawodowej na uzyskanie niezależności
finansowej z uwzględnieniem rodzaju niepełnosprawności w grupach
aktywności zawodowej
Rys. 4.19. Ocena podjęcia aktywności zawodowej na lepsze myślenie o sobie
z uwzględnieniem płci w grupach aktywności zawodowej
Rys. 4.20. Ocena podjęcia aktywności zawodowej na lepsze myślenie o sobie
z uwzględnieniem stopnia niepełnosprawności w grupach aktywności
zawodowej
Rys. 4.21. Ocena podjęcia aktywności zawodowej na łatwiejsze nawiązywanie
kontaktów z innymi ludźmi z uwzględnieniem poziomu wykształcenia
w grupach aktywności zawodowej
Rys. 4.22.
Ocena podjęcia aktywności zawodowej na rozwój zawodowy
z uwzględnieniem płci w grupach aktywności zawodowej
Rys. 4.23.
Ocena podjęcia aktywności zawodowej na rozwój zawodowy
z uwzględnieniem poziomu wykształcenia w grupach aktywności
zawodowej
Rys. 4.24. Deklaracje korzystania z komputera i Internetu
Rys. 4.25. Ocena umiejętności korzystania z komputera
Rys. 4.26. Deklaracje oczekiwania pomocy przy nauce posługiwania się komputerem
Rys. 4.27.
Umiejętność posługiwania się komputerem a gotowość do uczestniczenia
w kursach e-learningowych w zależności od płci
Rys. 4.28. Umiejętność posługiwania się komputerem a gotowość do uczestniczenia
w kursach e-learningowych w zależności od wieku
220
Rys. 4.29. Umiejętność posługiwania się komputerem a gotowość do uczestniczenia
w kursach e-learningowych w zależności od poziomu wykształcenia
Rys. 4.30. Umiejętność posługiwania się komputerem a gotowość do uczestniczenia
w kursach e-learningowych w zależności od stopnia niepełnosprawności
Rys. 4.31. Umiejętność posługiwania się komputerem a gotowość do uczestniczenia
w kursach e-learningowych w zależności od rodzaju niepełnosprawności
Rys. 4.32. Chęć podjęcia pracy przez bezrobotnych respondentów w sytuacji pojawienia
się możliwości zatrudnienia ogółem i wg płci
Rys. 4.33. Ocena działań, które w opinii osób niepełnosprawnych mogłyby zwiększyć
ich szanse na rynku pracy z uwzględnieniem aktywności zawodowej
Rys. 4.34. Ocena zdobycia nowych kwalifikacji jako zwiększenie szans na rynku pracy
z uwzględnieniem płci w grupach aktywności zawodowej
Rys. 4.35. Możliwość zdobycia nowych kwalifikacji z uwzględnieniem poziomu
wykształcenia w grupach aktywności zawodowej
Rys. 4.36. Możliwość zdobycia nowych kwalifikacji z uwzględnieniem stopnia
niepełnosprawności w grupach aktywności zawodowej
Rys. 4.37. Możliwość zdobycia nowych kwalifikacji z uwzględnieniem rodzaju
niepełnosprawności w grupach aktywności zawodowej
Rys. 4.38. Ocena wpływu zmian prawnych dotyczących zatrudniania osób
niepełnosprawnych na zwiększenie ich szans na rynku pracy
z uwzględnieniem płci w grupach aktywności zawodowej
Rys. 4.39. Ocena wpływu zmian prawnych dotyczących zatrudniania osób
niepełnosprawnych na zwiększenie ich szans na rynku pracy
z uwzględnieniem wieku w grupach aktywności zawodowej
Rys. 4.40. Ocena wpływu zmian prawnych dotyczących zatrudniania osób
niepełnosprawnych na zwiększenie ich szans na rynku pracy
z uwzględnieniem poziomu wykształcenia w grupach aktywności
zawodowej
Rys. 4.41. Ocena wpływu zmian prawnych dotyczących zatrudniania osób
niepełnosprawnych na zwiększenie ich szans na rynku pracy
z uwzględnieniem stopnia niepełnosprawności w grupach aktywności
zawodowej
221
Rys. 4.42. Ocena wpływu zmian prawnych dotyczących zatrudniania osób
niepełnosprawnych na zwiększenie ich szans na rynku pracy
z uwzględnieniem rodzaju niepełnosprawności w grupach aktywności
zawodowej
Rys. 4.43. Ocena wpływu powołania osób pomagających przyuczyć do zawodu na
zwiększenie
szans
osób
niepełnosprawnych
na
rynku
pracy
z uwzględnieniem płci w grupach aktywności zawodowej
Rys. 4.44. Ocena wpływu powołania osób pomagających przyuczyć do zawodu na
zwiększenie
szans
osób
niepełnosprawnych
na
rynku
pracy
z uwzględnieniem stopnia niepełnosprawności w grupach aktywności
zawodowej
Rys. 5.1. Średnia powierzchnia użytkowa domu/mieszkania a aktywność zawodowa
Rys. 5.2. Brak potrzebnych urządzeń dla osób niepełnosprawnych według typów
aktywności zawodowej
Rys. 5.3. Osoby, z którymi zamieszkuje osoba niepełnosprawna a jej aktywność
zawodowa
Rys. 5.4. Posiadanie dzieci a typ aktywności zawodowej
Rys. 5.5. Poziom wykształcenia współmałżonka osoby niepełnosprawnej
Rys. 5.6. Poziom wykształcenia ojca osoby niepełnosprawnej
Rys. 5.7. Poziom wykształcenia matki osoby niepełnosprawnej
Rys. 5.8.
Średnia ocena wybranych motywów podjęcia zatrudnienia a poziom
wykształcenia męża/żony
Rys. 5.9.
Średnia ocena wybranych motywów podjęcia pracy a poziom wykształcenia
matki
Rys. 5.10. Średnie oceny sytuacji materialnej gospodarstwa domowego
222
Spis tabel
Tab. 4.1.
Działania podejmowane dla wsparcia własnej sytuacji badanych
na rynku pracy
Tab. 4.2.
Zmiany sytuacji życiowej w wyniku podjęcia pracy przez osoby
niepełnosprawne a aktywność zawodowa badanych
Tab. 4.3. Aktywność zawodowa i dostęp do Internetu w gospodarstwie domowym
a korzystanie z zakupów i płatności przez Internet
Tab. 4.4.
Aktywność zawodowa a opinie o znaczeniu wybranych działań
na zwiększenie szans osoby niepełnosprawnej na rynku pracy
Tab. 5.1. Warunki mieszkaniowe a gotowość do podjęcia pracy przez bezrobotne
osoby niepełnosprawne
Tab. 5.2. Warunki mieszkaniowe a gotowość do podjęcia pracy przez osoby
niepełnosprawne w sytuacji, gdyby pojawiła się pomoc lub wsparcie
Tab. 5.3. Warunki rodzinne i wielkość rodziny a główne miejsce pracy osoby
niepełnosprawnej
Tab. 5.4. Warunki rodzinne i wielkość rodziny a dodatkowe miejsce pracy osoby
niepełnosprawnej
Tab. 5.5. Warunki rodzinne i wielkość rodziny a czas pozostawania bez pracy
bezrobotnych osób niepełnosprawnych
Tab. 5.6. Warunki rodzinne i wielkość rodziny a gotowość do podjęcia pracy przez
bezrobotne osoby niepełnosprawne
Tab. 5.7. Warunki rodzinne i wielkość rodziny a zatrudnienie zawodowe poza
rolnictwem w ciągu ostatnich 5 lat
Tabela 5.8. Warunki rodzinne i struktura rodziny a miejsce podjęcia pracy przez
bezrobotne osoby niepełnosprawne w sytuacji pojawienia się możliwości
zatrudnienia
Tab. 5.9. Warunki rodzinne i wielkość rodziny a praca zawodowa podejmowana
w ciągu ostatnich 5 lat przez osoby bierne zawodowo
Tab. 5.10. Przyczyny pozostawania osób biernych zawodowo bez pracy
Tab. 5.11. Przyczyny pozostawania bez pracy przez osoby bierne zawodowo
a warunki mieszkaniowe (z kim mieszka osoba niepełnosprawna)
223
Tab. 5.12. Przyczyny
pozostawania
bez
pracy
przez
biernych
zawodowo
a warunki mieszkaniowe (liczba osób w gospodarstwie domowym)
Tab. 5.13. Przyczyny pozostawania bez pracy przez osoby bierne zawodowo
a posiadanie dzieci
Tab. 5.14. Przyczyny pozostawania bez pracy przez osoby bierne zawodowo
a liczba dzieci
Tab. 5.15. Warunki rodzinne i wielkość rodziny a zainteresowanie podjęciem pracy
przez respondentów biernych zawodowo, gdyby otrzymali pomoc lub
wsparcie
Tab. 5.16. Od kogo i w jakim stopniu osoba niepełnosprawna oczekuje pomocy
w znalezieniu pracy a warunki mieszkaniowe
Tab. 5.17. Od kogo i w jakim stopniu osoba niepełnosprawna oczekuje pomocy
w znalezieniu pracy a posiadanie dzieci przez respondentów
Tab. 5.18. Poziom
wykształcenia rodziny a poziom wykształcenia osoby
niepełnosprawnej
Tab. 5.19. Poziom wykształcenia rodziny a aktywność zawodowa respondenta
Tab. 5.20. Poziom
wykształcenia
rodziny
a
miejsce
podjęcia
pracy
przez bezrobotnych respondentów w sytuacji pojawienia się możliwości
zatrudnienia
Tab. 5.21. Poziom wykształcenia rodziny a zainteresowanie podjęciem pracy przez
respondentów biernych zawodowo w sytuacji, gdyby otrzymali pomoc lub
wsparcie
Tab. 5.22. Źródła dochodów osób niepełnosprawnych
Tab. 5.23. Źródła dochodów a aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych
Tab. 5.24. Źródła dochodów a główne miejsce pracy pracujących respondentów
Tab. 5.25. Źródła dochodów a dodatkowe miejsce pracy respondentów
Tab. 5.26. Źródło dochodów a forma zatrudnienia pracujących respondentów
Tab. 5.27. Główne miejsce zatrudnienia a forma zatrudnienia pracujących osób
niepełnosprawnych
Tab. 5.28. Główne źródło utrzymania gospodarstwa domowego a aktywność
zawodowa respondentów
224
Tab. 5.29. Procentowy udział dochodów osób niepełnosprawnych w dochodach
gospodarstwa domowego ogółem a aktywność zawodowa osoby
niepełnosprawnej
Tab. 5.30. Procentowy udział dochodów osób niepełnosprawnych w dochodach
gospodarstwa domowego według miejsca pracy
Tab. 5.31. Procentowy udział dochodów osób niepełnosprawnych w dochodach
gospodarstwa domowego a forma zatrudnienia
Tab. 5.32. Średni
miesięczny
dochód
netto
z
ostatnich
12
miesięcy
w
gospodarstwie
domowym
a
aktywność
zawodowa
osób
niepełnosprawnych
Tab. 5.33. Średni
miesięczny
dochód
netto
z
ostatnich
12
miesięcy
w gospodarstwie domowym a główne miejsce pracy osób
niepełnosprawnych
Tab. 5.34. Średni
miesięczny
dochód
netto
z
ostatnich
12
miesięcy
w gospodarstwie domowym a forma zatrudnienia osób niepełnosprawnych
Tab. 5.35. Podsianie oszczędności lub kredytów a aktywność zawodowa osób
niepełnosprawnych
Tab. 5.36. Ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego a aktywność
zawodowa osób niepełnosprawnych
Tab. 5.37. Ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego a główne miejsce
pracy i forma zatrudnienia osoby niepełnosprawnej
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Aktywność zawodowa osób z ograniczeniem sprawności wyznaczniki społeczno demograficzne i osobowości
ZAKLADY AKTYWNOSCI ZAWODOWEJ
Model ekonometryczny aktywność zawodowa
odchudzanie dieta niskoenergetyczna 1200kcal dla aktywnych zawodowo
9 STYMULOWANIE AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ NAUCZYCIELA PROBLEMY I DROGI ICH ROZWIĄZANIA
Determinanty aktywności politycznej wyborców-[ www.potrzebujegotowki.pl ], Ściągi i wypracowania
K. Łabędź - Determinanty aktywności publicznej w Polsce współczesnej, Teoria i socjologia polityki
aktywność zawodowa i zatrudnienie, makroekonomia
Determinanty AKTYWNOŚCI publicznej K ŁABĘDZ
Pedagogika Porównawcza - Determinanty Kształcenia Zawodowego, Pedagogika Opiekuńczo - Wychowawcza z
Aktywność zawodowa osób z ograniczeniem sprawności wyznaczniki społeczno demograficzne i osobowości
RAPORT BADANIA WPŁYWU KIERUNKU I POZIOMU WYKSZTAŁCENIA NA AKTYWNOŚĆ ZAWODOWĄ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Emeryt aktywny zawodowo
aktywni zawodowo
Miedzypokoleniowy transfer wiedzy a wydluzanie okresu aktywnosci zawodowej 2
więcej podobnych podstron