r o z d z i a ł I

determinanty kształcenia zawodowego

początku xxi wieku

Tadeusz kowalewski

Politechnika Białostocka

kształcenie zawodowe

w procesie kształcenia permanentnego

Wprowadzenie

Proces kształcenia permanentnego, którego podmiotem jest człowiek stale uczący się, zakłada konieczność doskonalenia w sferze nabywania kwalifikacji i umiejętności osobistych, społecznych i zawodowych. Systematyczne dokształcenie i doskonalenie umiejętności zawodowych staje się niezbędne w realiach ciągle zmieniającego się rynku pracy. Kształcenie zawodowe nie może być tylko traktowane jako instrumentalne działanie w celu pozyskania nowych umiejętności i kompetencji, ale powinno być także ukierunkowane na wspieranie rozwoju osobowości, stymulowanie innowacyjności i kreatywności człowieka.

Edukacja permanentna ujmowana jest częstokroć jako ogół procesów kształcących i wychowawczych, występujących w całym okresie życia człowieka prowadzonych we wszystkich możliwych formach organizacyjno-programowych i w różnorodnych formach kontaktów międzyludzkich. Poprzez różne formy kształcenia pozyskiwać powinno się wysoki poziom kompetencji w zakresie komunikacji interpersonalnej. Towarzyszące temu motywacje uwarunkowane są w większym stopniu różnorodnymi okolicznościami zależnymi od kształtu systemu politycznego, społecznego i gospodarczego państwa niż dobrymi chęciami edukatorów.

Istota kształcenia zawodowego

Kształcenie zawodowe związane jest z powstaniem i klasyfikacją zawodów. Tego typu problematyka wiąże się ze zmiennym w funkcji czasu i uwarunkowań społeczno-gospodarczych podziałem pracy. Zagadnienie edukacji zawodowej jest rozpatrywane interdyscyplinarnie. Zmiany form życia społecznego sprawiają, że zawód jako kluczowe pojęcie kształcenia zawodowego jest trudny do jednoznacznego zdefiniowania. Zawód na ogół postrzegany jest jako zbiór zadań i czynności, które wyodrębniono w wyniku społecznego podziału pracy. W trakcie wykonywania zawodu dokonujemy świadczeń na rzecz innych osób. Są to najczęściej wykonywane czynności lub zadania stale lub z niewielkimi zmianami przez osoby, które posiadają odpowiednie kwalifikacje, kompetencje, wiedzę i umiejętności, zdobyte w wyniku procesu pozyskiwania wykształcenia lub praktyki. Zawód kształtuje pozycję społeczną jednostki oraz jej prestiż. Poprzez wykonywany zawód struktura społeczna nie ulega zróżnicowaniu. Takie traktowanie zawodu posiada swoje historyczne konteksty:

• ujęcie tradycyjne stanowe, w którym włącza się człowieka w określony związek społecznego życia w uwarunkowaniach historycznej lub rodzinnej tradycji;

• ujęcie religijne, pochodzące od św. Tomasza z Akwinu, który określał zawód jako służbę Bożą łączącą się z poczuciem specyficznego etosu pracy;

• ujęcie holistyczne, idealistyczno-całościowe, skłaniające się do nadania zawodowi charakteru ponadosobowego, w którym człowiek może się realizować i ciągle doskonalić;

• ujęcie funkcjonalne, traktujące zawód jako wykonywanie funkcji wyznaczonej przez określony układ techniczno-gospodarczy w warunkach określonego podziału pracy.

Często twierdzi się, że kształcenie zawodowe to przygotowywanie ludzi, odpowiednio wykształconych, do wykonywania różnych zawodów, realizowane przez niższe i średnie szkoły zawodowe, szkoły wyższe i zakłady pracy. Istotą kształcenia zawodowego jest kształcenie umożliwiające opanowanie wiedzy związanej z wybranymi zawodami i zawodami pokrewnymi, opanowanie metod, środków i form pracy zawodowej, rozwinięcie zainteresowań i uzdolnień potrzebnych w związku z wykonywaniem zawodu oraz przyzwyczajenie do ciągłego podnoszenia kwalifikacji. Zwięzłą definicję zawodu podał w 1961 roku Komitet Pracy i Płac określając zawód jako „(…) oparte na kwalifikacjach (wiadomościach i umiejętnościach) wykonywanie w celach zarobkowych wynikającego z podziału pracy zespołu czynności (robót) społecznie użytecznych”. Definicja wiąże się z ekonomicznym pojęciem źródła utrzymania i potrzebami rynku pracy. W tym rozumieniu zawód charakteryzuje się następującymi atrybutami: kształtowanie odpowiednich umiejętności (kompetencji), pozyskiwanie wiedzy teoretycznej i praktycznej, otwarcie drogi rozwoju osobowego z jednoczesnym zapewnieniem środków utrzymania. Tak więc, kulturotwórcza rola zawodu wzmacnianie godności człowieka w procesie pracy.

Związki między zawodem i kształceniem są oczywiste, gdyż występuje sprzężenie zwrotne obydwu pojęć. Pozyskanie określonego stopnia doskonałości w zawodzie, nie jest możliwe bez kształcenia, a z kolei bez wykonywania zawodu eliminuje się szansę doświadczenia sukcesu i życiowej satysfakcji. Takie pojęcie kształcenia zawodowego wiąże się z koniecznością kształcenia przez całe życie, które może przebiegać na poziomie wykształcenia ogólnego, dające podstawę do kształcenia zawodowego, wykształcenia zawodowego, przygotowującego do pracy zawodowej oraz doskonalenia tj. specjalizacji, odświeżania i aktualizowania wiadomości, przekwalifikowania do potrzeb, jakie wynikają z życia zawodowego i kulturalnego.

Formy kształcenia ustawicznego

Kształcenie ustawiczne to specyficzna forma edukacji sprzyjająca rozwojowi potrzeb człowieka na różnych etapach jego życia osobistego i zawodowego, które realizuje poprzez dokształcanie, doskonalenie, samokształcenie oraz kształcenie bezinteresowne. Dokształcanie jest to proces podwyższania kwalifikacji formalnych, i teoretycznego dopełnienia kwalifikacji zawodowych, kończący się uzyskaniem odpowiedniego certyfikatu pozyskania umiejętności i kompetencji zawodowych. Natomiast doskonalenie opiera się na systematycznym i ciągle aktualizowanym, pogłębianiu wiedzy i umiejętności ogólnych i zawodowych. Potrzebę doskonalenia zawodowego wymusza permanentny rozwój nauki i techniki z nowoczesnymi technologiami teleinformatycznymi. Kolejnym etapem struktury kształcenia ustawicznego jest samokształcenie, której treść, cele, warunki i środki ustala sam uczący się. W procesie samokształcenia jego cele się dynamizują, osiągnąwszy wyższy stopień świadomości uczący się dokonuje często ich przewartościowania i udoskonalania. Proces kształcenia zawodowego jest na ogół określany jako ciąg systematycznych czynności nauczycieli i uczniów, które umożliwiają uczącym się przyswajanie wiedzy, kształtowanie umiejętności i postaw. Z tymi czynnościami nieodłącznie wiąże się rozwijanie zdolności i zainteresowań.

Związek celów kształcenia

Tak więc, proces kształcenia jest to proces nauczania-uczenia się prowadzący w sposób zorganizowany i konsekwentny do przyjęcia przez osobę uczącą się wiadomości, umiejętności, które wspomagać będą jego wszechstronny rozwoju osobowości. Rozwój osobowości ściśle wiąże się z celami kształcenia ogólnego, które korespondują z celami kształcenia zawodowego (Tabela nr 1).

Przedstawiona poniżej klasyfikacja celów przeciwstawia się koncepcjom jednostronnego doboru treści kształcenia zawodowego. Komplementarność treści kształcenia zawodowego i ogólnego może przyczynić się do właściwego kształtowania postaw w kierunku wzmocnienia motywacji do uczenia się przez całe życie.

Proces kształcenia zawodowego opisuje się częstokroć w postaci kilku uzupełniających się ogniw o charakterze ogólnym. Z jednej strony jest to powiązanie ładu zewnętrznego i wewnętrznego, które umożliwia tworzenie warunków do skutecznego działania uczniów. W tym procesie istotne jest poznawanie faktów jednostkowych i kształtowanie pojęć. W kształceniu zawodowym istotne jest także łączenie teorii z praktyką, kształtowanie umiejętności i nawyków, utrwalania wiadomości i umiejętności oraz kontrola i oceny wyników kształcenia. Ogniwa te w praktyce w znaczący sposób wzbogacają rozumienie modelu czynności poznawczych.

Tabela nr 1. Związek celów kształcenia ogólnego i zawodowego.

Lp.	CELE KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO	CELE KSZTAŁCENIA ZAWODOWEGO
cele rzeczowe
1	opanowanie ogólnej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i sztuce	opanowanie wiedzy zawodowej z tych dziedzin, które są wspólne dla zawodów objętych danym kierunkiem kształcenia zawodowego
2	ogólne przygotowanie do działalności praktycznej -udział w przekształcaniu przyrody, życia społecznego, w zajęciach artystycznych i technicznych	przygotowanie do pracy wytwórczej - praktyczne opanowanie metod, środków i form działania, typowych dla danego zawodu i dla zawodów pokrewnych
3	kształtowanie humanistycznego stosunku do ogólnoludzkich wartości oraz związanych z nimi postaw i przekonań światopoglądowych	kształtowanie postaw obywatelskich i przekonań naukowych - ze szczególnym uwzględnieniem dziedziny życia związanej z przyszłym zawodem
cele podmiotowe
1	ogólny rozwój sprawności umysłowej i zdolności poznawczych - ze szczególnym uwzględnieniem myślenia oraz uzdolnień twórczych	rozwinięcie specjalnych uzdolnień, ważnych dla wykonywania danego zawodu
2	rozwój potrzeb kulturalnych, motywacji i zainteresowań poznawczych, społecznych, estetycznych i technicznych	rozwinięcie potrzeb, motywów i zainteresowań związanych z danym zawodem w celu osiągnięcia identyfikacji zawodowej
3	wdrożenie do samokształcenia i pracy nad sobą przez całe życie	wdrożenie do ciągłego doskonalenia kwalifikacji zawodowych poprzez samokształcenie

Źródło: W. Okoń, op. cit., s. 77

Relacje między uczniem a nauczycielem

W procesie kształcenia zawodowego podstawową pozycję zajmuje uczeń (podmiot uczący się) i nauczyciel (podmiot nauczający). Wzajemne relacje między uczniem a nauczycielem wyznaczane są przez elementy procesu kształcenia zawodowego, takie jak:

• cele kształcenia,

• treści kształcenia,

• metody kształcenia,

• środki kształcenia,

• kontrolę i ocenę efektów kształcenia.

W powyższych elementach procesu kształcenia zawodowego istotne jest nastawienie na działania kształtujące w uczniach traktowanie wykształcenia jako wartości autotelicznej, która wyrabia postawę otwartości wobec pozyskiwania nowej wiedzy, kompetencji i umiejętności w przyszłości. Kształcenie z perspektywy ustawiczności wymaga także odpowiednich kwalifikacji ze strony nauczyciela. Idea kształcenia ustawicznego mimo swej komunikatywności jest stosunkowo mało znana wśród nauczycieli, a jej korzyści nie od razu muszą być widoczne. Nie ułatwia to jej zrozumienia. Powszechne uświadamianie użytkowników systemu edukacji permanentnej, propagowanie jej idei wśród nauczycieli i innych podmiotów kształcenia może być skuteczne, gdy cele jej zostaną zinternalizowane przez jej uczestników. Kształcenie ustawiczne zmienia radykalnie wymagania wobec nauczającego. Obliguje nauczyciela do wnikliwszego rozumienia procesu dydaktyczno-wychowawczego, permanentnego analizowania efektywności własnej pracy opartej na odpowiednio wyposażonym warsztacie pracy do działań twórczych i nowatorskich. Obecnie idea kształcenia ustawicznego spełnia funkcję miernika korygującego aktualny system edukacyjny w ogóle i w kształceniu zawodowym szczególnie. Kształceniu ustawicznemu podlegają nauczyciele, gdyż kształcenie ich jest nie tylko komponentem tego systemu, ale przede wszystkim nieodzownym warunkiem jego funkcjonowania. Tak więc, kształcenie ustawiczne nauczycieli uzależnione jest od funkcjonowania m.in. takich struktur społecznych jak system oświaty szkolnictwa wyższego. Absolwenci szkół wyższych profesjonalnie zasilają instytucje kształcenia zawodowego w globalnym społeczeństwie.

Rola edukacji formalnej

Realizując strategiczne cele kształcenia nie należy zapominać o roli edukacji formalnej w postaci różnego rodzaju kursów, szkół, studiów itp., jak również o samokształceniu, które kształtuje styl życia poprzez aktywne formy poznania świata i siebie. Wzrost rangi szkoleń we współczesnych organizacjach opiera się na założeniu, że wiedza jest strategicznym czynnikiem sukcesu firmy. W wielu krajach szkolenia kadry pracowniczej są powszechnie postrzegane jako czynnik przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Doskonalenie kadry rozumiane jest jako proces podnoszenia kwalifikacji pracowników w celu zwiększenia ich sprawności działania, niezbędnej na ich obecnym i przyszłym stanowisku pracy. Obejmuje ono kształtowanie kompetencji specjalistycznych, interpersonalnych lub wiedzy, umiejętności i postaw.

Kompetencje i kwalifikacje zawodowe

Każda kompetencja pozostaje w stanie wirtualnym, jeśli nie jest aktualizowana przez wykonywanie działalności zawodowej, co odbywa się zazwyczaj w ramach organizacji. Organizacje posiadają również swoje kompetencje. Wynikają one ze specyfiki celów i strategii, które zapewniają im konkurencyjność. Kompetencje indywidualne i kluczowe kompetencje organizacji są ze sobą ściśle powiązane. Kompetencje organizacji powstają przede wszystkim przez integrację i koordynację kompetencji indywidualnych. Kompetencje organizacyjne, tak samo jak indywidualne, stanowią połączenie i koordynację wiedzy, umiejętności i zalet indywidualnych. Kluczowe kompetencje tworzone są w wyniku zespołowego doświadczenia organizacji i dotyczą szczególnie koordynacji różnych zdolności produkcyjnych i integracji linii technologicznych. Kompetencje organizacyjne są rozwijane wspólnie przez pracowników, ale są własnością organizacji. Nie bez znaczenia są kompetencje zawodowe, które coraz częściej stanowią kategorię na współczesnym rynku pracy.

Z kompetencjami zawodowymi w sposób ścisły wiążą się kwalifikacje zawodowe, które określa się poprzez następujące czynniki:

• poziom wykształcenia ogólnego;

• wiedza zawodowa;

• umiejętności zawodowe (umiejętności organizowania i usprawniania pracy);

• uzdolnienia i zainteresowania zawodowe;

• kwalifikacje społeczno - moralne;

• właściwości fizyczno - zdrowotne.

Kwalifikacje zawodowe według J. Ulnota wynikają z określonych dokumentów (świadectw, dyplomów, zaświadczeń) i stwarzają domniemanie, że legitymujący się nimi posiada odpowiednią wiedzę i umiejętności (rysunek nr 1). Kwalifikacje realne to takie, które są uwarunkowane genetycznie. Mogą być rozwijane tylko przez kształcenie i praktykę. Nie można ich zniszczyć, a jedynie ocenić na podstawie obserwacji zachowań w procesie pracy i osiąganych w tej pracy wyników.

Rysunek nr 1. Składniki kwalifikacji zawodowych.

Źródło: J. Ulnot: Ekonomiczne problemy rynku pracy. Katowice 1999, s. 13

Kwalifikacje zawodowe nie są wartością stabilną, nie są „czymś” raz zdobytym i niezmiennym w ciągu całego życia zawodowego. Są układem dynamicznym ciągle zmieniającym się. Poszczególne czynniki podlegają ciągłym przemianom na skutek zmian w otoczeniu człowieka. Kwalifikacje traktować można jako wyraz indywidualnych możliwości każdego człowieka. Pracownik jest właścicielem wiedzy i umiejętności i swoje nowe miejsce pracy wzbogaca o posiadane kwalifikacje w procesie kształcenia ustawicznego.

Doskonalenie zawodowe

Powszechnie przyjmuje się, że ważnym elementem kształcenia zawodowego jest doskonalenie zawodowe pracownika, które dzięki posiadanym przez niego kompetencjom przygotowuje go do przyjęcia większej odpowiedzialności w firmie. Celem doskonalenia zawodowego jest:

• odnawianie wiedzy oraz umiejętności zawodowych pracowników;

• aktualizacja wiedzy oraz umiejętności pracowników i ich rozszerzanie;

• dostosowanie posiadanych wiadomości i umiejętności do zmienionych wymagań określonych grup stanowisk pracy i zawodów;

• zwiększenie stopnia zadowolenia pracowników z wykonywanej pracy.

Formy doskonalenie mogą pojawić się w dwóch sytuacjach:

1. kiedy praca wymaga od pracownika umiejętności, wiedzy lub poglądów innych albo dodatkowych w stosunku do tych, które posiada obecnie;

2. kiedy postęp w firmie wymaga od pracownika innych lub nowych umiejętności, wiedzy lub poglądów.

Kształcenie i doskonalenie powinno doprowadzić do zwiększenia efektywności i satysfakcji pracownika oraz uchronić go przed dezaktualizacją wiedzy. Wśród czynników, które zdaniem pracodawców mają istotne znaczenie w gospodarce rynkowej i uzasadniają potrzebę doskonalenia pracowników, wymienia się między innymi:⁶

• zapewnienie efektywności działania firmy;

• utrzymanie pozycji rynkowej;

• uzyskanie pozycji konkurencyjnej.

Wydatki na kształcenie zawodowe

Kształcenie zawodowe dla krajów wysoko rozwiniętych staje się prestiżowe. Człowiek w swoim życiu zawodowym kilkakrotnie zmienia miejsce pracy, co wymaga jego dokształcania. Oszacowano, że w Stanach Zjednoczonych rocznie wydaje się na kształcenie zawodowe pracowników około 150 mld dolarów. Zaś w Europie Szwedzi wydają na ten cel około jednego miliarda dolarów rocznie. Natomiast liczba osób dokształcających się średniorocznie w Polsce w ostatnich latach wynosiła 1,2 do 1,5 miliona osób, czyli od 8% do 10% pracujących w gospodarce. W krajach UE z tej formy zwiększenia możliwości dalszego zatrudnienia korzysta ok. 20% pracujących. W ogólnym przybliżeniu, w Polsce każdy zatrudniony poświęca na szkolenie w formach zorganizowanych średnio około 2 godziny rocznie, podczas gdy w krajach rozwiniętych ok. 50 - 70 godzin rocznie. Szczegółowo wielkość zapotrzebowania na kursy dokształcające pokazuje tabela nr 2.

Najpopularniejsze kursy szkoleniowe obejmowały naukę języków obcych, poprawę umiejętności zawodowych, BHP. Zawodowe kształcenie ustawiczne w formach pozaszkolnych jest organizowane przez centra kształcenia ustawicznego (CKU) i centra kształcenia praktycznego (CKP), szkoły, ośrodki szkoleniowe, instytucje szkolnictwa wyższego, instytucje badawcze, przedsiębiorstwa i organizacje pozarządowe.

Tabela nr 2. Szkolenia w roku szkolnym 1999/2000 (liczba kursów, słuchaczy i absolwentów według kursów).

Kursy	Liczba kursów	Liczba: (w tysiącach)
				Słuchaczy ogółem	w tym kobiet	ogółem bezrobotni	absolwentów
Ogółem	76 369	1319,0	598,5	102,9	943,3
bezpieczeństwa i higieny pracy	14 787	350,0	143,5	2,2	280,0
języków obcych	19605	264,5	150,9	4,1	239,5
doskonalące zawodowo	15589	249,5	131,0	24,1	192,0
przygotowujące do uzyskania uprawnień zawodowych	9644	146,6	18,7	14,0	122,9
przyuczające do zawodu	8584	145,3	68,4	48,8	109,4

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Edukacja w roku szkolnym 2000/2001. GUS. Warszawa 2001, s. 168-173

Uwarunkowania dostępu usług edukacyjnych

Obecnie stan zróżnicowania terytorialnego dostępu do usług edukacyjnych ulega zmianie. Następuje aktywność edukacyjna osób w starszych grupach wieku, o czym świadczy wzrost odsetka osób w wieku 20-24 lata korzystających z usług edukacyjnych. Jest to świadectwem pojmowania wykształcenia jako szansy podjęcia i utrzymania pracy. W tym względzie wyróżniają się pozytywnie miasta największe i duże, gdzie około 67-70 % osób korzysta z usług edukacyjnych. Jednak pomimo tych pozytywnych zmian aktywności edukacyjnej różnice między miastem a wsią nie zatarły się do końca. Na tym poziomie edukacji wzrasta rola placówek niepublicznych.

Aktywność edukacyjna osób dorosłych powoli wzrasta w trybie pozaszkolnym, organizowana w formie kursów i szkoleń zarówno w pracy jak i poza nią. Istotnym jest fakt, że prawie 60% osób korzystających z usług w trybie pozaszkolnym miało wykształcenie wyższe, a blisko 22% - średnie i policealne. Świadczy to o wysokiej selektywności aktywności edukacyjnej według wykształcenia. Wyniki przytaczanej Diagnozy Społecznej 2005 wskazują, że kształcenie ustawiczne osób dorosłych posiada ciągle w naszym kraju charakter marginalny. Przedstawione powyżej niektóre zmiany nie czynią przełomu w tej kwestii. Ciągle istnieją różnice dotyczące szans rozwojowych mieszkańców miast i wsi, a i osób w wieku 35 lat i więcej. Zróżnicowanie pod względem wykształcenia i znajomości języków czy obsługi komputera między osobami młodymi i osobami w wieku 35 lat i więcej dowodzą istnienia swoistej „luki kompetencyjnej”, która pogłębia się w miarę przechodzenia do starszych grup wieku.

Tabela nr 3. Ludność w gospodarstwach domowych według statusu edukacyjnego i miejsca zamieszkania (odsetek osób w danym wieku i miejscu zamieszkania korzystających z określonej usługi edukacyjnej) 2000-2005 (dane w procentach).

Status edukacyjny	Klasa miejscowości zamieszkania						Ogółem
		Miasta powyżej 500 tys.	Miasta 200-500 tys.	Miasta 100-200 tys.	Miasta 20-100 tys.	Miasta poniżej 20 tys.		Wieś
Ogółem odsetek osób korzystających z usług edukacyjnych	28.20*** 25.43** 27.02*	27.88*** 23.78** 26.41*	29.55*** 26.73** 24.01*	27.85*** 23.97** 27.17*	30.03*** 25.76** 27.39*	26.84*** 22.22** 24.64*	27.94*** 23.91** 25.94*
Osoby w wieku 20-24 lata korzystające z usług edukacyjnych świadczonych w trybie szkolnym i pozaszkolnym	70.44*** 61.64** 61.06*	67.61*** 61.51** 58.22*	63.80*** 61.02** 23.93*	57.34*** 53.92** 45.18*	53.64*** 46.33** 45.77*	50.76*** 38.98** 25.99*	57.51*** 49.90** 40.55*
Osoby w wieku 25-29 lat korzystające z usług edukacyjnych świadczonych w trybie szkolnym i pozaszkolnym	24.68*** 18.29** 16.69*	15.55*** 17.32** 18.63*	21.66*** 14.99** 2.44*	12.29*** 17.01** 18.25*	18.30*** 10.02** 8.49*	8.90*** 7.56** 7.11*	14.08*** 12.69** 11.45*
Osoby w wieku 30-39 lat korzystające z usług edukacyjnych świadczonych w trybie szkolnym i pozaszkolnym	11.09*** 8.10** 4.70*	8.14*** 9.64** 2.53*	4.32*** 9.01** 5.35*	5.59*** 4.64** 3.20*	5.92*** 4.88** 1.88*	1.84*** 3.19** 0.32*	4.98*** 5.44** 2.29*
Osoby w wieku powyżej 39 lat korzystające z usług edukacyjnych świadczonych w trybie szkolnym i pozaszkolnym	2.10*** 2.45** 0.47*	0.90*** 0.85** 0.92*	1.77*** 2.03** 0.33*	1.30*** 0.85** 0.80*	1.45*** 2.22** 1.29*	0.93*** 0.61** 0.32*	1.26*** 1.22** 0.61*

Legenda: *** wyniki badania w 2005 r.; ** wyniki badania w 2003r.; * wyniki badania w 2000r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie I.E. Kotowska, I. Grabowska, op. cit., s. 66

Pozaszkolna edukacja dorosłych

Pozaszkolna edukacja dorosłych stanowi integralną część systemu edukacji Rzeczpospolitej Polskiej. Umożliwia osobom dorosłym dostosowanie się do zmieniających się wymogów współczesnej cywilizacji dzięki zapewnieniu im możliwości podnoszenia poziomu wykształcenia ogólnego i zawodowego, doskonalenia lub zmiany kwalifikacji zawodowych oraz przygotowania do uczestnictwa w życiu społeczno-kulturalnym. Właściwości tej edukacji to: realizowanie jej przez wielu organizatorów, organizowanie jej w różnych środowiskach, wielość form, wielopoziomowość, wielowariantowość, otwartość, ścisły związek z interesem określonych grup społecznych i jednostek ludzkich. Jest to także kształcenie praktyczne, dzięki któremu pracownicy lub bezrobotni członkowie społeczeństwa rozwijają swoje umiejętności, wzbogacają wiedzę, doskonalą techniczne i zawodowe kwalifikacje albo uzyskują nowe kwalifikacje, wzbogacają życie osobiste i pełniej uczestniczą w społecznym, ekonomicznym i kulturalnym rozwoju społeczeństwa.

Instytucje oświatowe

Instytucje oświatowe to: centra kształcenia ustawicznego, ośrodki kształcenia zawodowego, centra kształcenia praktycznego, szkoły dla dorosłych i inne. Konkretnymi realizatorami pozaszkolnej edukacji zawodowej są Ośrodki Kształcenia Zawodowego, Organizacje Techniczne, Stowarzyszenia Oświatowe, Centra Kształcenia Ustawicznego, Centra Kształcenia Praktycznego oraz osoby prawne i fizyczne, do których zaliczyć możemy przedsiębiorstwa osób fizycznych, organizacje społeczne i stowarzyszenia, spółki prawa handlowego oraz organizacje samorządowe powiatów i województw, które realizują zadania pozaszkolnej edukacji zawodowej. W 2003 r. w formach pozaszkolnych kształciło się lub doskonaliło swoje kwalifikacje ponad 3,5 miliony osób, gdzie liczba uczniów wszystkich szkół zawodowych nie przekraczała 1,2 miliona. W procesie kształcenia pozaszkolnego uczestniczyło prawie trzykrotnie więcej osób aniżeli w kształceniu zawodowym realizowanym w formach szkolnych.

Zakończenie

Koncepcja edukacji przez całe życie jest odpowiedzią na wyzwania szybko zmieniającego się świata i rozwoju naukowo-technicznego. Obecnie nie wystarczy zgromadzenie wiedzy na zapas w początkowym okresie życia. Człowiek powinien wykorzystywać w ciągu całego swojego życia wszystkie okazje do aktualizowania, pogłębiania i wzbogacania tej podstawowej wiedzy i dostosowywać się do ciągłego zmieniającego się postępu technicznego. Edukacja przez całe życie powinna być elementem towarzyszącym człowiekowi ustawicznie. Dostęp do kształcenia permanentnego w dowolnym wieku to istotne prawo człowieka, które zagwarantowane jest konstytucyjnie. Kształcenie ustawiczne na każdym szczeblu edukacji szkolnej pozwala na pełniejszy rozwój osobowości człowieka we wszystkich jej sferach. W okresie rewolucji naukowo-technicznej i informacyjnej, kiedy zmieniły się oczekiwania względem szkoły jako instytucji edukacyjnej - procesy edukacji permanentnej nabierają zupełnie nowego wymiaru. Kształcenie zawodowe i kształcenie ustawiczne nawzajem się warunkują w trakcie procesu, który prowadzi do zmiany nie tylko sytuacji zawodowej, ale i do wszechstronnego rozwoju w trakcie nabywania nowych kwalifikacji, kompetencji i umiejętności. Wszechstronne kształtowanie postaw edukowanego na rynku pracy sprzyja tworzeniu zmian strukturalnych w gospodarce. Kształcenie zawodowe zakotwiczone w kształceniu permanentnym zmienia relacje między rynkiem pracy a przygotowaniem zawodowym absolwentów szkół różnych typów. To z kolei wymusza skracanie czasu reagowania systemu edukacji na istotne zmiany gospodarcze. Rynek pracy staje się specyficznym pośrednikiem między gospodarką a systemem edukacji.

Por. Narodowy Planu Rozwoju z 14 stycznia 2003 roku. Urząd Rady Ministrów, Warszawa 2003

Z. Wiatrowski: Podstawy Pedagogiki pracy. Bydgoszcz 1994, s. 254

H. Bednarczyk (red.): Wokół problemów kształcenia ustawicznego. Warszawa-Ryki-Radom 1991, s. 51

J. Serkowska-Mąka: Edukacja zawodowa kluczem do jednoczącej się Europy. Toruń 2004, s. 21-22

W. Okoń: Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa 1998, s. 196

Ibidem, s. 191

Instrukcja nr 58 Komitetu Pracy i Płac z dnia 31.10.1961, w: T. Nowacki: Zawodoznawstwo. Radom 1999, s. 64

Ibidem

Por. W. Okoń: Podstawy dydaktyki ogólnej. Warszawa 1998, s. 66-69

S.M. Kwiatkowski: Kształcenie zawodowe. Dylematy teorii i praktyki. Warszawa 2001, s. 71

Ibidem

B. Chmielewski: Kształcenie i doskonalenie nauczycieli wobec perspektywy edukacji ustawicznej. Katowice 1983, s. 43

Ibidem

Ibidem, s. 72

J. Jarmużek: Po co dorosłym samokształcenie? „Edukacja Ustawiczna Dorosłych” 2004, nr 2, s. 62

T. Listwan: Kształcenie kadry menedżerskiej firmy. Warszawa 1997, s. 82

Por. G. Filipowicz: Zarządzanie kompetencjami zawodowymi. Warszawa 2004

W. Okoń, op. cit., s. 200

U. Jeruszka: Absolwenci szkół zawodowych na rynku pracy. W: S.M. Kwiatkowski (red.): Kształcenie zawodowe. Rynek pracy. Pracodawcy. Warszawa 2000, s. 150-151

E. Dolny, J. Meller, Z. Wiśniewski: Zarys polityki zatrudnienia. Warszawa 1990, s. 188

W. Kopertyńska: Kształcenie ustawiczne w procesie przemian rynku pracy. Wrocław 2001, s. 69

M. Kostera: Zarządzanie personelem. Warszawa 1999, s. 109

Strategia rozwoju kształcenia ustawicznego do roku 2010. Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, URM, Warszawa 8 lipca 2003, w: http://www.menis.gov.pl/ksztzaw/strategia/strat_ust.php z dnia 30.09.05

I.E. Kotowska, I. Grabowska: Wykształcenie i status edukacyjny członków gospodarstw domowych. W: J Czapiński, T Panek (red.): Diagnoza społeczna 2005. Warunki i jakość życia Polaków. Warszawa 2005, s. 65

Ibidem, s. 70-71

Biblioteczka reformy. Ministerstwo Edukacji Narodowej - o szkolnictwie zawodowym. MEN, Warszawa 1999, s. 18

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietna 1997 roku (Dz. U 1997 Nr 78, poz.483)

Por. S.M. Kwiatkowski: Perspektywy zmian strukturalnych w gospodarce a rynek pracy i edukacja. W: S. Borkowska (red.): Edukacja zawodowa a rynek pracy. Warszawa 1999, s. 21-23

26

Szczególne cechy

wymagane w danej pracy

Umiejętności praktyczne,

doświadczenie

Przygotowanie teoretyczne, wiedza

Staż pracy

w zawodzie

Poziom i kierunek

kształcenia

Kwalifikacje realne

Kwalifikacje formalne

KWALIFIKACJE ZAWODOWE

---