Bogini - królowa niebios

Występujący w obronie kultu Jahwe Jeremiasz napotkał na silny opór jednej grupy
społecznej - kobiet. Wiele wskazuje, że pełniły one funkcje kultyczne w obrzędach ku
czci bogini, “królowej niebios” (Jr 7, 18; 44, 17. 18. 25.). Świadczy o tym zwłaszcza
bezpośrednia polemika przekazana w rozdziale 44. Księgi Jeremiasza. Do późniejszych
opracowań redakcyjnych tego tekstu zaliczyć należy wezwania do całego ludu, by
zaprzestał składania ofiar cudzym bożkom.
Pierwotnie spór toczył się między prorokiem a kobietami. Znamienne, że nie określa ich przez
odniesienie do ojców, mężów czy synów. W znanym nam tekście słowa, którymi prorok
zwraca się do kobiet, nie są wolne od ironii: “Wy, niewiasty, wypowiadacie [śluby] własnymi
ustami i spełniacie je własnymi rękami, twierdząc: »Wypełnimy ściśle śluby, które
złożyłyśmy: będziemy składać królowej niebios ofiary kadzielne i ofiary z płynów dla niej«. -
Wypełniajcież więc ściśle swoje śluby i składajcie gorliwie wasze ofiary z płynów!” (44,
25n). Jeremiasz zapowiada następnie karę, jaką jest pozostanie w niewoli tych, co nie wierzą
słowu Jahwe.

Prorok pozostaje osamotniony w wezwaniach. W niewoli, gdy znikąd nie widać pomocy
Jahwe, Jego lud pokłada nadzieję w bogini, królowej nieba. Jeremiasz w odejściu od kultu
Jahwe widzi przyczynę niewoli, lud zaś w powrocie do czczenia bogini dostrzega nadzieję na
wyjście z niewoli, zapewnienie pokoju, bezpieczeństwa i chleba: “Co do mowy, którą
wygłosiłeś do nas w imieniu Jahwe, wcale cię nie usłuchamy. Chcemy bowiem nadal
wypełniać to wszystko, co przyrzekły usta nasze: kadzenie królowej niebieskiej i ofiary z
płynów dla niej, jak to dotąd czyniliśmy...” (44, 16n).

Bogini ta była identyfikowana z różnymi postaciami. Być może chodziło o asyryjską boginię
Isztar lub kananejską Astarte, być może “królowa niebios” łączyła w sobie cechy wielu
lokalnie czczonych bogiń. Ponad 2,5 tys. lat później nie jesteśmy w stanie stwierdzić, o którą
z nich chodziło. Faktem jest jednak, że czas tuż przed niewolą babilońską jest epoką
wyraźnego ożywienia kultu bogiń w Izraelu. Świadczy o tym nie tylko Księga Jeremiasza, ale
analogiczne wezwania innych proroków oraz wykopaliska archeologiczne. Odnaleziono m.in.
ponad 3 tys. wypalanych figurek glinianych z tego czasu (w tym ok. 2 tys. w Jerozolimie), z
wizerunkiem kobiecej postaci o wydatnym biuście. Skoro wyobrażenia te pojawiają się nie
tylko na materiałach dla bogatych (jak kość słoniowa czy metal), lecz także na tanim i
dostępnym wszystkim, wnosić można o powszechności kultu bogini.

O tym, że nie była to cześć oddawana tylko przez kobiety, można wnosić z samej Księgi
Jeremiasza: “Synowie zbierają drwa, ojcowie rozpalają ogień, a niewiasty rozczyniają ciasto,
by przyrządzić pieczywo [ku czci] »królowej niebios« i wylewać [ku czci] innych bożków
ofiary z napojów...” (7, 18). Czy późniejsze słowa, włożone w usta kobiet: “Jeśli składamy
ofiary kadzielne królowej niebios i ofiary z płynów dla niej - czyż to bez [zgody] naszych
mężów wyrabiamy placki ku jej czci z jej wyobrażeniem i wylewamy czasze ofiarne?” (44,
19). Do kultu bogini przyznają się nie tylko obecne pokolenia i nie tylko niższe warstwy
społeczne: “my, nasi ojcowie, królowie i książęta w miastach judzkich i na ulicach
Jeruzalem...” (44, 17).

Księga Jeremiasza, we fragmentach dotyczących zwalczanego kultu “królowej niebios”, jest
jednym ze świadectw dziejów wiary w jednego Boga w Izraelu. Uczy nas, że Stary Testament
obejmuje również proces dochodzenia do monoteizmu. Jego etapem była polemika

Jeremiasza, reprezentanta kultu Jahwe, w którym funkcje kapłańskie spełniali mężczyźni, z
kobietami, przewodzącymi kultowi bogini, “królowej niebios”.
Elżbieta Adamiak