2014-02-18

1

Wprowadzenie

dr Jacek

Kozłowski

[e-mail]

Kurs: Psychologia kliniczna osób niepełnosprawnych

Proponowana literatura:

Kowalik, S. (2006). Osoby niepełnosprawne i psychologiczne aspekty ich

rehabilitacji. W: H. Sęk (red.). Psychologia kliniczna. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.

Kowalik, S. (2007). Psychologia rehabilitacji. Warszawa: Wydawnictwa

Akademickie i Profesjonalne.

2014-02-18

2

Jaka jest skala problemu?

Ponad

650 milionów osób na świecie jest niepełnosprawnych w

następstwie fizycznych, sensorycznych oraz psychicznych niesprawności.

Stanowi to około 10% całej populacji.

Co to jest niepełnosprawność?

Według definicji opracowanych przez Światową Organizację Zdrowia na
określenie stanu wywołanego odchyleniem od normalnego poziomu
funkcjonowania osoby niepełnosprawnej używa się trzech określeń:

•

uszkodzenie (ang. impairment)

oznacza utratę lub odstępstwo od normy w

obrębie struktury lub funkcji anatomicznej, fizjologicznej lub psychologicznej
człowieka;

•

niepełnosprawność (ang. disability) oznacza wszelkie wynikające z
uszkodzenia ograniczenie lub brak zdolności wykonywania czynności na
poziomie uważanym za normalny dla człowieka;

•

upośledzenie (ang. handicap) to niekorzystna (gorsza) sytuacja danej
osoby, będąca wynikiem uszkodzenia lub niepełnosprawności, polegająca
na ograniczeniu lub uniemożliwieniu wypełniania ról, które uważane są za
normalne, biorąc pod uwagę wiek, płeć, czynniki kulturowe i społeczne.

2014-02-18

3

Konsekwencje niepełnosprawności

Wspomniane rozróżnienie pozwala analizować konsekwencje
niepełnosprawności w trzech sferach funkcjonowania:

•

biologicznej, co oznacza zniesienie, ograniczenie lub zaburzenie
przebiegu funkcji organizmu w zależności od stopnia uszkodzenia jego
organów i układów;

•

psychologicznej

, co oznacza ograniczenie aktywności i działania osoby

niepełnosprawnej;

•

społecznej, co wiąże się z ograniczeniem uczestnictwa w życiu
społecznym.

Te konsekwencje mogą być izolowane lub występować równocześnie.

Całościowe ujęcie niepełnosprawności

Człowiek

zdrowy

Człowiek z

uszkodzeniem

organizmu

Człowiek z

niepełno-

sprawnością

Człowiek

upośledzony

społecznie

- Wady

wrodzone

- Choroby

przewlekłe

(80%)

- Wypadki,

urazy,

zatrucia

2014-02-18

4

Mechanizmy przyczynowo-skutkowe niepełnosprawności

KRYTERIA FUNKCJONOWANIA I BARIERY

organiczne (somatyczne, fizyczne)

psychologiczne

społeczne

choroba, uraz,
zaburzenie
(disease, disorder)

uszkodzenie,
dysfunkcja, odchylenie
w stanie zdrowia
(impairment)

niepełnosprawność,
zaburzenie aktywności,
ograniczenie doświadczeń i
kompetencji (disability)

ograniczenie, upośledzenie
funkcjonowania w rolach
społecznych (handicap)

(stan wewnętrzny)

(uzewnętrznienie)

(obiektywizacja)

(socjalizacja)

• uszkodzenie sensoryczne wzroku lub słuchu
• uszkodzenie układu kostnego lub

mięśniowego

• niedowłady kończyn
• uszkodzenie mózgu lub ośrodkowego układu

nerwowego

Zaburzenia w zakresie:
• percepcji
• myślenia
• komunikowania się
• ustosunkowania (emocji)
• motoryki

• niesamodzielność fizyczna
• osłabienie orientacji w

otoczeniu

• zaburzenie komunikacji

interpersonalnej

• utrudnienia w

wykonywaniu zadań
życiowych

• zachowania aspołeczne i

antyspołeczne

Czym jest rehabilitacja?

Rehabilitacja

jest to łączne i skoordynowane oddziaływanie lecznicze,

psychologiczne, pedagogiczne, społeczno-zawodowe, zmierzające do
rozwinięcia lub przywrócenia u osoby trwale poszkodowanej na zdrowiu
zdolności, sprawności, możliwości samodzielnego życia w społeczeństwie.

Rehabilitacja jest procesem, który łączy działania o różnym charakterze i
zakresie, aby przywrócenie utraconych sprawności było jak najpełniejsze,
możliwie wczesne i trwałe.

Rehabilitacja polega zatem na:

•

przywróceniu sprawności uszkodzonych organów jednostki lub
usprawnieniu jej funkcji,

•

przygotowaniu jej do samodzielnego radzenia sobie w życiu codziennym,

•

przygotowaniu do korzystania z różnych form kształcenia,

•

przygotowaniu do wykonywania pracy,

•

stwarzaniu w środowisku społecznym i otoczeniu fizycznym odpowiednich
warunków do prawidłowego funkcjonowania tej jednostki.

2014-02-18

5

Czym jest rewalidacja?

Rewalidacja

– termin używany często zamiennie z pojęciem rehabilitacja –

określa długotrwałą działalność terapeutyczno-wychowawczą, a więc
wielostronną stymulację, opiekę, nauczanie i wychowanie jednostek o
zaburzonej percepcji rzeczywistości, czyli osób z upośledzeniem
umysłowym, niewidomych i niesłyszących.

Zadania i rodzaje rehabilitacji

Podstawowym zadaniem rehabilitacji jest usprawnienie jednostki
niepełnosprawnej pod względem fizycznym, umysłowym, psychicznym i
społecznym oraz zapewnienie odpowiedniego dla jej wieku i możliwości
wykształcenia ogólnego lub zawodowego.
Proces ten jest podejmowany na rzecz i przy współudziale osób, u których
na skutek choroby lub urazu nastąpiło ograniczenie niektórych czynności
ustroju lub powstało trwałe kalectwo.
W związku z tym wyodrębnione zostały trzy główne rodzaje rehabilitacji:

•

rehabilitacja medyczna

– obejmująca usprawnienie funkcji fizycznych,

•

rehabilitacja psychologiczna

– skoncentrowana na psychicznych

funkcjach i problemach osoby niepełnosprawnej,

•

rehabilitacja społeczna – podejmująca działania zmierzające do
eliminowania ograniczeń związanych z funkcjonowaniem społecznym osoby
niepełnosprawnej.
Powyższe działania podejmowane są przez przedstawicieli różnych grup
zawodowych i uczestniczy w nich osoba niepełnosprawna. Tak wyznaczone
zakresy rehabilitacji doprowadziły do powstania tak zwanej rehabilitacji
kompleksowej.

2014-02-18

6

Zadania psychologa w rehabilitacji

1. Pomoc

osobom niepełnosprawnym w pokonywaniu barier wytworzonych

przez społeczne warunki życia, m.in. poprzez kształtowanie odpowiednich
postaw społecznych wobec niepełnosprawności.

2.

Oddziaływanie na system wartości osób niepełnosprawnych. Podstawowym
problemem psychologicznym tych osób jest odczucie straty czegoś
wartościowego i dążenie do odzyskania tego. Brak cenionych wartości jest
źródłem samodewaluacji. Osoba niepełnosprawna odczuje ulgę, gdy
nastąpi modyfikacja w relacji wartość oczekiwana – wartość uzyskana.
Chodzi o to, żeby pomóc jej w nowym, bardziej realistycznym określaniu
wartości oczekiwanych. Zmniejszenie różnicy między stanem pożądanym a
stanem osiągniętym likwiduje napięcia psychiczne i wzbudza chęć do
działania, którego cele nabierają realistycznego wymiaru.

3.

Działanie ukierunkowane na odtworzenie utraconych funkcji sensorycznych,
psychomotorycznych i umysłowych. Przynajmniej w niektórych rodzajach
niepełnosprawności jest to możliwe: nauka porozumiewania się osób z
afazją, kontrola wydalania u osób głębiej niepełnosprawnych umysłowo,
aktywizowanie osób z chroniczną schizofrenią, itd. Bez złagodzenia takich
dysfunkcji nie można myśleć o wyrównywaniu szans na pełne włączenie się
osób niepełnosprawnych w życie społeczne.

Orzecznictwo o niepełnosprawności

Niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny lub/i psychiczny trwale lub
okresowo utrudnia, ogranicza albo uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i
ról społecznych zgodnie z normami prawnymi i społecznymi.

(Ustawa z 26 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych, Dz. U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.)

Ze względu na rodzaj niepełnosprawności możemy wyróżnić:

•

osoby z niepełnosprawnością psychiczną:

– osoby z chorobą psychiczną,
– osoby z niesprawnością intelektualną,

•

osoby

z niepełnosprawnością sensoryczną (uszkodzenie narządów zmysłów):

– osoby niewidome i słabowidzące,
– osoby niesłyszące i słabosłyszące,

•

osoby z niepełnosprawnością fizyczną:

– osoby z uszkodzeniem narządu ruchu (z niepełnosprawnością motoryczną),
– osoby z przewlekłymi chorobami wewnętrznymi.

2014-02-18

7

Orzecznictwo o niepełnosprawności (kont.)

Obecnie w Polsce obowiązują dwa rodzaje orzecznictwa o
niepełnosprawności, regulowane odrębnymi ustawami prowadzone przez
różne instytucje:

•

orzecznictwo do celów rentowych,

•

orzecznictwo do celów pozarentowych.

Dawny system

orzecznictwa

System orzecznictwa (od 1 września 1997 r.)

Do celów rentowych

Do celów

pozarentowych

III grupa inwalidzka

Częściowa niezdolność do pracy
lub celowość przekwalifikowania
zawodowego

Lekki stopień
niepełnosprawności

II grupa inwalidzka

Całkowita niezdolność do pracy

Umiarkowany stopień
niepełnosprawności

I grupa inwalidzka

Całkowita niezdolność do pracy i
do samodzielnej egzystencji

Znaczny stopień
niepełnosprawności

Orzekanie o niepełnosprawności dzieci

Niepełnosprawności dzieci, bez przyznawania stopienia
niepełnosprawności, orzekają Powiatowe Zespoły ds. Orzekania o
Niepełnosprawności (od 01.01.2002).

Osoby, które nie ukończyły 16. roku życia zaliczane są do osób
niepełnosprawnych, jeżeli mają naruszoną sprawność fizyczną lub
psychiczną o przewidywanym okresie trwania powyżej 12 miesięcy, z
powodu wady wrodzonej, długotrwałej choroby lub uszkodzenia organizmu,
powodującą konieczność zapewnienia im całkowitej opieki lub pomocy w
zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych w sposób przewyższający
wsparcie potrzebne osobie w danym wieku.

2014-02-18

8

Zasadnicze pytania:

CO?

– IDENTYFIKACJA (co uległo zaburzeniu?)

– OPIS, CHARAKTERYSTYKA FUNKCJONOWANIA

DIAGNOZA KLASYFIKACYJNA (RÓŻNICOWA) – rozpoznanie choroby lub

stanu po zewnętrznych objawach lub symptomach → etykieta

diagnostyczna (ICD-10, DSM-5)

OCENA PSYCHOLOGICZNA (KLINICZNA I PSYCHOMETRYCZNA)

– opis i

oszacowanie wiedzy i umiejętności → zachowania

Diagnoza klasyfikacyjna (różnicowa)

PACJENT

Wskaźniki

psychologiczne

Objawy

chorobowe

Wskaźniki

fizjologiczne

Psycholog

Gromadzenie danych

i decyzja

KLASYFIKACJA

ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH (ICD-10, DSM-5)

Psychiatra

Gromadzenie danych

i decyzja

2014-02-18

9

Etykieta a zachowanie

•

ETYKIETA

– określenie zastosowane w stosunku do osoby, w wyniku

zaobserwowania u niej pewnej ilości różnych zachowań, mających ze sobą
coś wspólnego.

•

EFEKT ETYKIETOWANIA

– w wyniku nadania etykiety danej osobie, ludzie

zaczynają zachowywać się w stosunku do niej zgodnie z tą etykietą.

•

PSEUDOWYJAŚNIENIE – użycie etykiety jako wyjaśnienia przyczyny
pojawiania się jednego z zachowań, do których ta etykieta się odnosi.

Etykieta a zachowanie (kont.)

•

ZACHOWANIE

– specyficzna aktywność, w którą angażuje się organizm,

posiadająca swoją topografię i mogąca być opisana w kategoriach
nasilenia, częstotliwości, czasu trwania lub opóźnienia.

•

DEFICYT BEHAWIORALNY

– zachowanie, które uważa się za prawidłowe

i pożądane u osoby w pewnym wieku i w pewnych okolicznościach, a które
u danej osoby występuje zbyt rzadko lub nie występuje wcale (np.
prawidłowa mowa, samodzielne jedzenie),

•

NADMIAR BEHAWIORALNY

– zachowanie, które u osoby w pewnym

wieku i w pewnych okolicznościach pojawia się zbyt często (np.
kompulsywne mycie rąk) lub zachowanie, które nie powinno pojawiać się
wcale (np. samookaleczenia).

2014-02-18

10

Cele diagnozy i oceny psychologicznej

Diagnoza i ocena nie są celem samym w sobie. Powinny być punktem

wyjścia do opracowania programu terapeutycznego

i do oceny efektów jego realizacji.

Zasadnicze pytania:

DLACZEGO?

– WYJAŚNIENIE PRZYCZYN ZABURZEŃ W FUNKCJONOWANIU

(w jaki sposób i dlaczego do tego doszło?)

MODEL BIOMEDYCZNY

→ analiza fizjologicznych/biochemicznych przyczyn

leżących u podstaw choroby/stanu

MODEL PSYCHOLOGICZNY

→ analiza psychologicznych/środowiskowych

przyczyn zaburzeń w funkcjonowaniu

2014-02-18

11

Zasadnicze pytania:

JAK TO ZMIENIĆ?

– EDUKACJA, WYCHOWANIE ,TERAPIA, REHABILITACJA,

REWALIDACJA, RESOCJALIZACJA...

(w jaki sposób zniwelować

zaistniałe konsekwencje opisanego i wyjaśnionego zaburzenia?)

JAK ZAPOBIEGAĆ?

– WCZESNE WSPOMAGANIE ROZWOJU, PROFILAKTYKA

Modele działań korekcyjno-profilaktycznych (1)

MODEL BIOMEDYCZNY

PRZESZŁOŚĆ

TERAŹNIEJSZOŚĆ

PRZYSZŁOŚĆ

DLACZEGO?

ETIOPATOGENEZA:



Czynniki fizjologiczne i

biochemiczne



Czynniki środowiskowe

CO?

OBJAWY:



Somatyczne



Psychologiczne

(poznawcze, emocjonalne,

behawioralne)

JAK TO ZMIENIĆ?

LECZENIE,

REHABILITACJA

MEDYCZNA…

Modyfikacja czynników

fizjologicznych i

biochemicznych

2014-02-18

12

Modele działań korekcyjno-profilaktycznych (2)

MODEL PSYCHOLOGICZNY

PRZESZŁOŚĆ

TERAŹNIEJSZOŚĆ

PRZYSZŁOŚĆ

DLACZEGO?

ETIOPATOGENEZA:



Czynniki fizjologiczne i

biochemiczne



Czynniki środowiskowe

(historia uczenia się)

CO?

OBJAWY:



Somatyczne



Psychologiczne

(poznawcze, emocjonalne,

behawioralne)

DLACZEGO?



Aktualne czynniki

środowiskowe

JAK TO ZMIENIĆ?

TERAPIA, EDUKACJA,

REHABILITACJA,

REWALIDACJA,

RESOCJALIZACJA,

WYCHOWANIE…

Modyfikacja czynników

środowiskowych

Psychologiczna diagnoza funkcjonalna

PACJENT

Teoretyczna wiedza o prawidłowych i zaburzonych procesach

psychicznych, organizacji/dezorganizacji osobowości

Bez

trudności

przystosowaw-

czych

Z trudnościami
przystosowaw-

czymi

Dysfunkcje

procesów

psychicznych

Terapia dysfunkcji i

trudności

przystosowawczych

Psycholog

Wyjaśnienie

trudności

Projektowanie

terapii i jej

ewaluacja

Opis i

pomiar