Organizacje komputery ludzie studium postępu technicznego

Uniwersytet Warszawski
Wydział Zarządzania
Jerzy Kociatkiewicz
nr albumu 158366

Organizacje,

komputery, ludzie

studium idei postępu technologicznego

Praca magisterska

napisana pod kierunkiem

dr hab. Moniki Kostery

Warszawa, 1998

“We are such stuff

as dreams are made on”

W. Shakespeare

Spis Treści

1. Wstęp............................................................................................................................................................ 4

1.1. Tło ..........................................................................................................................................................................................4

1.2. Problem badawczy.........................................................................................................................................................5
1.3. Zarys metody ..................................................................................................................................................................5

1.4. Struktura pracy:............................................................................................................................................................6

2. Teoria............................................................................................................................................................7

2.1. Założenia dotyczące świata i rzeczywistości...................................................................................................7
2.2. Teorie dotyczące organizacji...................................................................................................................................9

2.3. Metafory organizacji.................................................................................................................................................13

2.4. Wizje technologii...........................................................................................................................................................18

2.5. Metodologia...................................................................................................................................................................27

3. Mitologia komputeryzacji...................................................................................................................34

3.1. Potwór Frankensteina raz jeszcze.....................................................................................................................34

3.1.1. Komputer jako demon .........................................................................................................................................................................34

3.1.2. Komputer jako anioł............................................................................................................................................................................38
3.1.3. Trickster.................................................................................................................................................................................................40

3.2. Magiczny przedmiot.................................................................................................................................................43
3.2. Pojedynek kosmogoniczny........................................................................................................................................51

3.2.1. Faza I: Porażka bohatera.................................................................................................................................................................54

3.2.2. Faza II: Pomoc ......................................................................................................................................................................................55

3.2.3. Faza III: Zwycięstwo..........................................................................................................................................................................57

3.3. Bracia mleczni...............................................................................................................................................................61

3.4. Postęp i regres...........................................................................................................................................................64

3.4.1.Ziemia Obiecana.....................................................................................................................................................................................65
3.4.2. Raj utracony.........................................................................................................................................................................................67

3.5. Niespójność mitów.......................................................................................................................................................71

4. Podsumowanie: poetyka mitów........................................................................................................ 77

4. Bibliografia...............................................................................................................................................84

5. Aneks..........................................................................................................................................................93

5.1. Krótka charakterystyka rozmówców ............................................................................................................... 93

1. Wstęp

1.1. Tło

omputery coraz śmielej wkraczają na scenę organizacyjną, stanowiąc

niejako uosobienie zmian i postępu technologicznego. Właśnie,

uosobieniem? Przecież komputer nie jest osobą!

To ostatnie zdanie poddam jeszcze w tej pracy w wątpliwość, na razie jedynie

zwróćmy uwagę, że mimo wszystko komputer pozostaje zarówno bardzo

aktywnym, jak i bardzo widocznym uczestnikiem organizacji, w których się

pojawia. Zresztą nie tylko organizacji, ale całego życia społecznego — chodzi tu

zarówno o rosnące wciąż rzesze ludzi posiadających komputery w domu, jak i o

zalew czasopism komputerowych zalegających kioski z gazetami i książek szczelnie

wypełniających księgarnie. Jak można się było spodziewać, istnieje również

dziedzina nauki poświęcająca się badaniu tego zjawiska.

To oczywiście lekka przesada — nowi socjologowie wiedzy, jak nazywa ich

Bernward Joerges (1994), albo naukowcy od NTS (nauki, technologii i

społeczeństwa), jak określa ich John Law (1991a) interesują się nie tylko, a nawet

nie przede wszystkim rolą komputerów, ale wszelkimi związkami pomiędzy

społeczeństwem a technologią. Najbardziej charakterystyczne dla ich podejścia

jest zacieranie przez nich różnic pomiędzy stroną techniczną a stroną społeczną

badań, najczęstszy zaś truizm (choć wcale nie oczywisty dla kogokolwiek, kto nie

spotkał się dotąd z tą dziedziną nauki) pojawiający się w prawie każdej publikacji z

dziedziny NTS to stwierdzenie, że

[z]jawiska, które wydają się być społeczne są częściowo technologiczne, a to, co

zwykle nazywamy technologicznym jest po części społeczne. W praktyce nic nie

jest ani wyłącznie technologiczne, ani wyłącznie społeczne (Law, 1991a: 10).

Ponieważ niniejsza praca zainspirowana została podejściem do technologii

prezentowanym przez nową socjologię wiedzy, w ramach przedstawiania

przyjmowanej przeze mnie metodologii napotkamy jeszcze na powyższy cytat.

1.2. Problem badawczy

Celem tej pracy jest zbadanie ról społecznych odgrywanych przez komputery w

organizacjach. Skoncentruję się na relacjach pomiędzy komputerem a

użytkownikami-profesjonalistami z kilku różnych zawodów i postaram się ukazać

repertuar archetypicznych ról przyjmowanych w owych relacjach przez komputer.

1.3. Zarys metody

W ramach badań przyjmuję zasadniczo perspektywę z pogranicza podejścia

symbolistyczno-interpretatywnego i postmodernistycznego (Hatch, 1997).

Badania empiryczne przeprowadzam w formie nieustrukturalizowanych, otwartych

wywiadów z 13 osobami, zaś zebrane dane interpretuję przyjąwszy rdzenną

metaforę organizacji jako mitologii. Szerzej metodologię przedstawiam w sekcjach

2.1-3. i 2.5.

1.4. Struktura pracy:

Praca składa się z trzech głównych części. W pierwszej (rozdział 2) przedstawiam

przyjęte założenia dotyczące świata i rzeczywistości, uwzględnione w pracy teorie i

metafory organizacji, metodologię przyjętą dla potrzeb badań empirycznych i

główne wizje technologii mające pomóc mi w interpretacji zebranych danych.

W drugiej części (rozdział 3) omawiam wyniki badań empirycznych. Jako że

przyjmuję perspektywę mitologiczna, trzon interpretacji zebranych danych tworzy

zgrupowanie ich według przedstawianych w nich archetypicznych mitach o

komputerze. Na koniec przechodzę do analizy niespójności i paradoksów

widocznych w opisywanym przez moich rozmówców działaniu komputera

W podsumowaniu (rozdział 4) staram się umieścić uzyskane w poprzedniej części

interpretacje w szerszej perspektywie, koncentrując się przede wszystkim na

sprzecznościach widocznych w zebranych danych, roli niejednoznaczności w

procesach tworzenia rzeczywistości i organizowania, oraz związku perspektywy

mitologicznej z poetyką, estetyką i kreatywnością.

2. Teoria

anim będę mógł rozpocząć rozważania na temat idei postępu, technologii,

czy komputerów, konieczne jest ustalenie kontekstu, w jakim będę się

poruszał jako autor niniejszego tekstu. Barbara Czarniawska-Joerges

(1992a) proponuje, jako jedną z możliwości trzy etapy prezentacji przyjętego

podejścia badawczego: opis założeń dotyczących świata i rzeczywistości,

przedstawienie przyjmowanych teorii i wreszcie wybór metodologii do

przeprowadzanych badań empirycznych. Ukazując moją postawę badawczą

chciałbym podzielić prezentację przyjmowanych teorii na trzy części: ogólne teorie

dotyczące organizacji, podstawowe metafory przyjęte w pracy i wizję głównego

przedmiotu badań, czyli technologii i komputerów, mającą stanowić punkt wyjścia

dla analizy danych empirycznych.

2.1. Założenia dotyczące świata i rzeczywistości

Alfred Schütz (1967) określił rzeczywistość jako ”nieprzejrzystą” — samą w sobie

pozbawioną sensu, niemożliwą do bezpośredniego doświadczenia, dostępną nam

jedynie po szeregu interpretacji a nigdy w postaci czystej i nieskażonej. Jak pisze

Jacek Sójka (1991), “[w] pewnym sensie nie wiemy nigdy ostatecznie, czym jest to,

co się nam zdarza, jaki ma ostateczny sens to, co robimy.” Richard Rorty (1980/94)

posuwa się jeszcze dalej, twierdząc, że przekonanie o istnieniu rzeczywistości ”tam

na zewnątrz,” jest jedynie kwestią wiary badacza w żaden sposób nie możliwej do

sprawdzenia. Nie jesteśmy w związku z tym w stanie stwierdzić prawdziwości

jakiegokolwiek stwierdzenia poprzez porównanie go ze stanem rzeczywistym, a

jedynie odnieść je do innych dostępnych nam stwierdzeń i na tej podstawie

oceniać jego wartość. Bruno Latour (1991) określa to podejście mianem

relacjonizmu, postulując badanie rzeczywistości, prawdziwości, spójności i

dokładności stwierdzeń poprzez ukazanie ich związków z innymi stwierdzeniami i

działaniami (które również traktować można oczywiście jako stwierdzenia),

ponieważ to właśnie

ukazanie relacji pomiędzy punktami widzenia mobilizowanych i

mobilizujących aktorów daje osądom taki stopień precyzji, jakiego można

sobie tylko życzyć (s. 128)

Niemniej jednak, nawet jeśli uznamy porównywanie bądź to różnych stwierdzeń

bądź to powiązań między aktorami za (jedyne dostępne) kryterium prawdziwości,

musimy pogodzić się z faktem, że zaprzeczenie możliwości bezpośredniego

poznania świata wiąże się z odrzuceniem idei istnienia jednego tylko prawdziwego

sposobu opisu rzeczywistości i akceptacją wielu możliwych postaw badawczych

łączących się z odmiennymi punktami widzenia na te same zjawiska. Nawet jeśli

przyznanie prawa do istnienia takiej możliwości jest w nauce stosunkowo nowe,

sama sytuacja nie należy bynajmniej do najnowszych — jak zauważa Paul

Feyerabend (1975/94), Jednolita Teoria Wszystkiego mimo licznych zapowiedzi

nigdy się nie zmaterializowała i te same zjawiska opisywane są przez różne

dziedziny nauki na zupełnie różne i niemożliwe do pogodzenia ze sobą sposoby.

Zamiast porządku rzeczy

pozostaje nam

Francuski filozof Jean Baudrillard (1987/1994: 4) ironizuje na ten temat: “porządek świata jest

zawsze właściwy – taki jest sąd Boga. Bóg bowiem odszedł, ale zostawił za sobą swój sąd, tak jak

kot z Cheshire zostawiał swój uśmiech.”

co najwyżej cieniutka błonka ładu, siłą na Chaos naciągnięta, ale nieustannie
przezeń szarpana, gnieciona, dziurawiona, darta na strzępy (Bauman, 1994:

46).

Opisując obecny stan nauki, François Lyotard (1979/87) mówi o zmierzchu

metaopowieści, czy też wielkich opowieści modernizmu, dotyczących przede

wszystkim postępu i emancypacji nauki. Skutkiem takiego stanu rzeczy ma być,

według Lyotarda, nauka koncentrująca się na nieciągłościach i paradoksach zamiast

na porządku i niepodważalnych prawach, nauka świadoma reguł

uprawomocniających jej istnienie i otwarcie je przedstawiająca. Podobną ideą jest

postulowany przez Paula Feyerabenda (1987/94) relatywizm, który w swojej

najsilniejszej postaci mówi, że

[d]la każdego stwierdzenia, teorii, punktu widzenia, w które wierzy się (że są

prawdziwe)

istnieją argumenty ukazujące sprzeczne z nimi wierzenia jako co

najmniej równie dobre, albo nawet lepsze (s. 76)

Nawet taki relatywizm nie oznacza jednak, jak często się przyjmuje (np. Magala,

1997), że “wszystko wolno” i że nie ma żadnych reguł pozwalających na

odróżnienie prawdy od fałszu czy też dobrej nauki od złej nauki, a jedynie, że

wszelkie reguły osadzone są w konkretnym czasie i miejscu i dlatego powinny być

zawsze dostosowywane do potrzeb i wymagań określonej społeczności.

2.2. Teorie dotyczące organizacji

W tym miejscu wkraczamy już na grunt nauki o organizacji, stając przed

koniecznością wyboru spojrzenia na organizację i jej uczestników — w tym

wypadku, komputery i ludzi je używających Najpopularniejszą, choć nie jedyną,

propozycją podziału podejść do nauk społecznych jest zaproponowany prze

Gibsona Burrella i Garetha Morgana (1979) model czterech paradygmatów

— wizji

świata, różniących się od siebie założeniami dotyczącymi istoty rzeczywistości i roli

nauki — funkcjonalizmu, radykalnego strukturalizmu, radykalnego humanizmu i

paradygmatu interpretatywnego.

Dwa ostatnie podejścia opierają się na bliskim mi założeniu dotyczącym społecznej

konstrukcji otaczających nas zjawisk (Berger i Luckmann, 1966/83), które nie stają

się przez to bynajmniej mniej rzeczywiste czy mniej nas dotyczące, ale mniej, być

może, oczywiste i nieuniknione w takiej właśnie, a nie innej, postaci. Nie znaczy to

również, że cała rzeczywistość podlega ciągłemu kwestionowaniu – jeśli istnienie

lub określona forma danego zjawiska przyjmowana jest przez wszystkich lub

prawie wszystkich bez zastanowienia, oznacza to, że owo zjawisko stało się

instytucją (Scott, 1995), inaczej “czarną skrzynką” (Latour,1987), i

zakwestionowanie go w danym momencie jest bardzo trudno. Liczba,

zaangażowanie i status różnych aktorów społecznych popierających daną instytucję

nadaje jej moc istnienia i czyni ją rzeczywistą i odwrotnie – obecność aktorów

społecznych wątpiących w jej prawomocność, słuszność czy też rzeczywistość

podważa jej istnienie. W odniesieniu do organizacji podsumowuje takie podejście

Richard Whitley, pisząc:

Istota społecznego skonstruowania przedsiębiorstw jako systemów

koordynacji i kontroli działań ekonomicznych wydaje się być oczywista dla

większości przedstawicieli nauk społecznych — tak samo jak istota innych
społecznych instytucji i zbiorowości, które też są skonstruowane społecznie i

zmienne (1992: 121).

Sama idea paradygmatu w nauce zapożyczona została z ”Struktury rewolucji naukowych” Thomasa

Kuhna, który jednak ograniczał się do nauk ścisłych, twierdząc, że nauki społeczne znajdują się w

fazie przedparadygmatycznej (choć później, podobno, zmienił zdanie).

Z ideą społecznej konstrukcji rzeczywistości wiąże się wpływ wszelkich aktorów na

swoje otoczenie – nie tylko żyją oni w świecie tworzonym społecznie, ale sami

uczestniczą również w jego powstawaniu i utrzymywaniu. Poprzez definicję i

redefinicję rzeczywistości, tworzą oni , na użytek swój i innych, sens (Weick, 1995)

– wybierają poszczególne znaczenia spośród wielu pierwotnie możliwych bądź też

tworzą nowe, bardziej im odpowiadające. Definicje te mogą być wykorzystywane

jedynie na użytek chwili bądź też stawać się trwałymi składnikami rzeczywistości –

instytucjami. Karl Weick (1969/79) mówi tu o inscenizowaniu otoczenia, czyli o

jednoczesnym w nim uczestniczeniu i jego tworzeniu. Barbara Czarniawska-

Joerges w zbliżony sposób pisze o zmianie w organizacji, która

może mieć miejsce gdy ktoś - lub jakaś grupa - działa tak jakby przyszłe

reguły obowiązywały już dzisiaj, lub

jak gdyby zmiana już się dokonała

(1993: 118),

czyli właśnie wtedy, gdy uczestnicy organizacji zainscenizują zmianę kontekstu.

Z dwóch perspektyw subiektywistycznych, najbliższy postawie badawczej

prezentowanej w niniejszej pracy jest paradygmat interpretatywny, opierający się

na wierze w subiektywność poznawalnej rzeczywistości i w rolę badacza jako

obserwatora, którego zadaniem jest ukazanie procesu tworzenia zjawisk

uznawanych następnie za oczywiste. Jednakże przemawiają do mnie również

pewne idee nurtu radykalnego humanizmu, którego głównym tematem jest idea

wyzwolenia ludzkiej świadomości z więzów społecznej rzeczywistości, a naukowcy

powinni ”dążyć do demaskowania fałszywych pułapek zbiorowej świadomości, do

których tworzenia przyczyniają się sami ‘uwięzieni’” (Kostera, 1996: 34).

Rolę nauki (nie tylko o zarządzaniu) widzę bowiem jako źródło inspiracji nie zaś

jako proste narzędzia umożliwiającego rozwiązanie konkretnych, czy też

praktycznych, problemów. W tym względzie zgadzam się z Moniką Kosterą

(1996), że teoria organizacji nauką praktyczną nie jest. Zgadzam się również, że

nie oznacza to braku jakichkolwiek związków z praktyką, choć nieco inaczej

definiuję te związki — uważam, że są one dwojakiego rodzaju:

• Po pierwsze, badacze organizacji zajmują się badaniem jak najbardziej

istniejących (a więc praktycznych) zjawisk społecznych, dlatego też źródła

wiedzy dla naukowców zajmujących się tą dziedziną w bardzo dużym stopniu

znajdują się na terytorium ”praktyki.”

• Po drugie zaś, badanie praktyk organizacyjnych chociaż nie przynosi, ani nie ma

za zadanie przynosić, bezpośrednich rozwiązań, to jednak wpływać może na

sposób patrzenia na świat, na dostrzeganie różnych zjawisk również przez ludzi

zajmujących się praktyką zarządzania (czy też organizowania). Przykładem może

tu służyć coraz szerzej poruszany, również w książkach i pismach

popularnonaukowych i popularnych (np. rodzimy Przekrój) problem

makdonaldyzacji, którego spostrzeżenie, nazwanie i rozpropagowanie jest (w

różnym stopniu) zasługą amerykańskiego socjologa George’a Ritzera (1996/97).

Tu jednak powstaje problem, ponieważ według opisu Burrella i Morgana, łączenie

różnych paradygmatów nie jest możliwe i konieczny jest wybór jednej tylko drogi.

Nie wszyscy jednak zgadzają się z tym stwierdzeniem — np. Stephen Ackroyd

(1992) argumentuje, że sama idea paradygmatów jest ostatnią próbą obrony tezy,

że ”podstawą teorii organizacji musi być ogólna charakterystyka organizacji” (s.

104), z którą to tezą najwyższy czas się pożegnać, koncentrując się na doborze

podejść i metod odpowiadających studiowanemu zagadnieniu oraz wybranemu

czytelnikowi modelowemu (Eco,1994/95), czyli wymarzonemu przez autora

odbiorcy tekstu.

Inny podział podejść do organizacji, tym razem jednak otwarcie jako typologię a

nie klasyfikację, proponuje Mary Jo Hatch (1997). Ona również wyróżnia cztery

podejścia — klasyczne, modernistyczne (nowoczesne), symboliczno-

interpretatywne i postmodernistyczne (ponowoczesne). Tu również mój punkt

widzenia umieściłbym na pograniczu dwóch perspektyw:

• symboliczno-interpretatywnej, opisującej organizację jako ”sieć znaczeń

stworzoną i utrzymywaną poprzez związki ludzi połączonych wspólnymi

wartościami, tradycjami i zwyczajami” (s.52), oraz

• postmodernistycznej, dla której organizacja to zbiór różnych doświadczeń i

strzępków wiedzy wyniesionych z przeszłości przez jej uczestników, których

połączenie tworzy nowe spojrzenie mające swe źródła w przeszłości,

tym razem nie sprzeciwiając się ideom autorki typologii, która za całkiem normalne

uznaje łączenie różnych aspektów poszczególnych podejść i przekraczanie

arbitralnych, bądź co bądź, granic między nimi.

2.3. Metafory organizacji

Wybór perspektywy badawczej przybliża nas do określenia sposobu opisania

badanych zjawisk, jednakże owego określenia nie kończy. Następnym krokiem, jak

pisze Monika Kostera (1996), jest wybór metafory, za pomocą której opisywać

będziemy organizację. Metafora, inaczej przenośnia, to środek stylistyczny

polegający na utworzeniu nowego, innego niż pierwotne, znaczenia dla jakiegoś

słowa, opartego jednakże na znaczeniach już istniejących. Metafory są szczególnie

ważne przy opisie nowych zjawisk, a także dla wydobywania nowych aspektów

znanych pojęć (np. ”życie jest jak pudełko czekoladek” Forresta Gumpa). Gareth

Morgan (1986) spostrzegł, że w badaniach organizacji cały czas stosowane są

metafory pozwalające badaczom uwypuklać różne aspekty organizacji i przedstawił

listę podstawowych metafor używanych w teorii organizacji. Jego książka spotkała

się z dużym aplauzem i od tego czasu badacze, szczególnie interpretatywiści,

starają się świadomie i otwarcie wybierać metafory stosowane przez nich do opisu

organizacji. Mary Jo Hatch (1997) również prezentuje metafory najbardziej

charakterystyczne dla wyróżnianych przez nią perspektyw — w podejściu

symboliczno-interpretatywnym organizacja przedstawiana bywa najczęściej jako

kultura, według postmodernistów zaś organizacja najbardziej przypomina collage.

A dla mnie? Przede wszystkim chciałbym zauważyć, że sam Gareth Morgan (1996)

mówił: ”nie chciałem, żeby ludzie myśleli, że osiem metafor z ‘Obrazów’

wyczerpuje listę metafor,” tak więc nie ma konieczności trzymania się utartych już

ścieżek i można tworzyć własne metafory, jeśli pozwalają one na uchwycenie

jakichś szczególnie bliskich badaczowi aspektów organizowania. Można również

postąpić jak Beata Glinka i Monika Kostera (w druku), które badając debatę nad

ustawą budżetową, dopasowują znaną już wcześniej metaforę budżetu jako magii

do wyników swoich badań, tworząc tym samym nową, pochodną, metaforę

budżetu jako religii. Linda Smircich (1983) proponuje przyjęcie metafory rdzennej,

określającej niejako ogólne spojrzenie na organizację, na bazie której, również

metaforycznie, określać można poszczególne zachowania organizacyjne. Moją

rdzenną przyjętą dla potrzeb tych badań jest organizacja jako mitologia —

spojrzenie, które łączy w sobie cechy organizacji-kultury, gdzie

uwaga badacza przesuwa się z troski o to, co organizacje osiągają i jak mogą

to samo osiągać efektywniej na pytanie o to, jak osiągana jest organizacja i
co znaczy być zorganizowaną(ym) (Smircich, 1983: 353)

i organizacji-świątyni, traktowanej jako źródło sensu dla jej uczestników,

nowożytny (a może nawet i ponowoczesny) substytut religii, instytucji

zaspokajającej duchowe potrzeby ludzi będących jej częścią. Nie są to metafory

odległe od siebie – Monika Kostera pisze nawet, że “[r]eligia jest (...) pewnego

rodzaju kulturą, (...) posługującą się symbolami, które umożliwiają ludziom

‘doświadczenie’ religii” (1996: 243).

Dlaczego jednak uważam, że celowe jest traktowanie organizacji jako mitologii?

Co nowego wnosi to spojrzenie w porównaniu z innymi metaforami? Czy nie jest

to tylko mnożenie bytów ponad miarę? Oczywiście uważam, że nie. Ukazując

organizację jako mitologię, staram się zwrócić uwagę zarówno na aspekt duchowy

życia organizacyjnego i mnogość związanych z nim symboli i rytuałów, o których

nie sposób mówić w kategoriach czysto funkcjonalnych (Sievers, 1994), jak i na

proces społecznego tworzenia znaczeń i zachowań organizacyjnych. Mitologia

niesie ze sobą wartości duchowe, łączy ludzi i stanowi źródło wspólnej tożsamości,

stanowi “podstawę życia społecznego” (Margul, 1989: 8) – wszak wszystko to

można powiedzieć również o współczesnych organizacjach.

Co więcej, mitologia stanowi narracyjny składnik religii (Margul, 1989), co

powoduje, że metafora ta szczególnie nadaje się do analizy historii opowiadanych

przez uczestników organizacji, z których to opowieści powstaje obraz bohatera,

jakim tu jest komputer. Od pewnego czasu zresztą obserwujemy powrót wiedzy

narracyjnej do nauk społecznych, w tym również do teorii organizacji – użycie

opowieści zamiast statycznego opisu pozwala na przekazanie wiedzy “ukrytej,”

pozostającej poza głównym przesłaniem autora, a jednak znacznie owo przesłanie

wzbogacającej (Guillet de Monthoux i Czarniawska-Joerges, 1994). Barbara

Czarniawska-Joerges (1995) postuluje anulowanie sztucznego podziału na wiedzę

narracyjną (gorszą) i logo-naukową (bardziej dostojną), tym bardziej, że wiedza

źródłowa dla badań nad organizacjami jest w swej istocie narracyjna i często bywa

w ten właśnie sposób, choć niekoniecznie świadomie, przekazywana (case’y,

opowieści o prowadzonych badaniach, cytaty z przeprowadzanych wywiadów).

Zresztą również ów podział na wiedzę narracyjną i logo-naukową znajduje swe

odbicie w podwójnej roli mitologii, pełniącej jednocześnie rolę kodeksu praw i

historii (również prospektywnie, opowiadając np. nie tylko o stworzeniu świata, ale

i o jego końcu). Z takim podziałem blisko spokrewniona jest jeszcze jedna

dychotomia – pomiędzy nauką a literaturą, albo, jak kto woli, pomiędzy faktami a

fikcją. Jak większość powszechnych dychotomii, ta również bywa ostatnio

poddawana głęboko krytycznej inspekcji – “bariery pomiędzy fikcją a faktem a

także pomiędzy sztuką a nauką stają się coraz trudniejsze do obrony” (Philips,

1995: 626), również dlatego, że

badacze z nauk społecznych często robią to samo co pisarze: tworzą a nie

odkrywają, koncentrują się na zjawiskach jednostkowych i niepowtarzalnych,

używają przykładów i retoryki starając się jak najlepiej zaprezentować swoje
tezy (ibid.).

Nie jest to bynajmniej spowodowane złą wolą lub nierzetelnością naukowców; nie

mając bezpośredniego dostępu do obiektywnej rzeczywistości nie możemy nawet

marzyć o bezstronnym jej opisie, a poza tym nie ma słów “neutralnych” – wszelkie

noszą ciężki bagaż znaczeń, skojarzeń i poprzednich użyć obciążający ich obecną

wymowę. Banalny przykład stanowić może wielki spadek popularności imienia

Adolf po drugiej wojnie światowej, spowodowany właśnie skojarzeniami

związanymi z jedną (na jak wiele!) osobą je noszącą.

Właśnie ze względu na pewną sztuczność podziału pomiędzy literaturę naukową i

piękną w bibliografii niniejszej pracy znalazło się kilka dzieł nie pretendujących

bynajmniej do roli nauki, a jednak traktowanych przeze mnie jako cenne źródła

wiedzy ze względu na wnikliwość zamieszczonych w nich spostrzeżeń, na ciekawe

ujęcie kwestii technologii lub komputerów, bądź też na kulturowe znaczenie

owego dzieła.

Wybór przeze mnie metafory organizacji jako mitologii podyktowany został

również zadaniem, jakie sobie w tej pracy postawiłem — próbą spojrzenia na różne

role organizacyjne, jakie odgrywa technologia w ogóle, a komputer w

szczególności; mówiąc językiem bliższym mitologii, chciałbym dowiedzieć się,

jakie mity opowiadają o komputerach, czy też jakim mitem jest technologia, a

poruszać się będziemy po gruncie przesiąkniętym symboliką – wszak komputer

bywa nawet używany jako samodzielna metafora dla organizacji (Hatch, 1997)!

Chciałbym jeszcze zwrócić uwagę, że rolą metafory nie ma być jedynie

reprezentowanie idei związanej z owym nowym, metaforycznym znaczeniem –

chodzi przecież o połączenie i umożliwienie swoistego rezonansu, współgrania

starych i nowych znaczeń. Dlatego też istotą wyboru i stosowania metafory nie jest

jedynie pokazanie, że dane zjawisko

może

być widziane poprzez daną metaforę,

ale również, poprzez jej użycie, uwypuklenie dawanych przez nią możliwości.

Opisując zupełnie inną metaforę (maszyna jako tekst), Steve Woolgar ujmuje to

następująco:

Warto podkreślić, że chodzi o

zbadanie metafory, a nie jedynie o jej użycie.

Nie mam zamiaru upierać się, że maszyny

naprawdę są tekstami. Moim

zamysłem jest raczej

zabawa metaforą i zobaczenie, jak daleko można się

posunąć (1991: 61).

2.4. Wizje technologii

Ponieważ rola społeczna i organizacyjna technologii stanowi centralny wątek

niniejszej pracy, chciałbym prześledzić główne idee prezentowane przez innych

badaczy tego tematu, ustalając tym samym zarówno kontekst, jak i punkt wyjścia

dla moich badań.

Na początek powrócę jeszcze do używanego już, choć jeszcze nie

sprecyzowanego, przeze mnie pojęcia aktora społecznego. Zapożyczywszy

definicję od Michela Callona (1991: 140), uznaję, że aktor to ”dowolna jednostka

zdolna do kojarzenia ze sobą tekstów, ludzi, nie-ludzi i pieniędzy.” Takimi

jednostkami mogą być pojedynczy ludzie, nie-ludzie (czyli np. maszyny, ale także

idee), oraz zbiorowości — przedsiębiorstwa, związki skupiające ludzi i/lub nie-

ludzi.

Jednym z tak pojętych aktorów społecznych mogą być komputery. Powstaje tu

problem, czy mogę uznać wszystkie komputery za jednego aktora społecznego,

czy też może powinienem zajmować się każdym z osobna jako oddzielną

jednostką

, nie pozwalając sobie na zbytnie generalizacje. Zdecydowałem się

traktować je wspólnie ze względu na chęć syntetycznego spojrzenia na ich role

społeczne, jednak zdaję sobie sprawę, że jest to wyraźne uproszczenie i że

konstruowanie jakichkolwiek

praw

dotyczących

wszystkich

komputerów byłoby

bezpodstawne – w najlepszym razie liczyć można na zauważenie pewnych

tendencji do odgrywania przez komputery określonych ról.

Jeśli uznamy komputer za aktora społecznego na równi z jego użytkownikiem,

konstruktorem, czy też obsługą, powstaje pytanie, gdzie w tej perspektywie kryje

się różnica pomiędzy maszyną a człowiekiem? Najprostszą odpowiedź na nie

udziela Steve Woolgar (1991), twierdząc, że takiej różnicy po prostu nie ma i zbyt

natarczywe jej poszukiwanie jest wyrazem rozpowszechnionej dyskryminacji ze

względu na gatunek (biologiczny), równie szkodliwej i niemoralnej jak rasizm czy

seksizm.

Inni autorzy nie są aż tak radykalni, choć również uważają, że proste rozróżnienie

człowiek – maszyna i odpowiednio: socjologia – technologia nie oddaje pełnego

obrazu powiązań; jak pisze John Law (1991a), ”porządek społeczny wcale nie jest

ani porządkiem społecznym. Jest raczej

porządkiem społeczno-technologicznym.

Zjawiska, które wydają się być społeczne są częściowo technologiczne, a to, co

zwykle nazywamy technologicznym jest po części społeczne. W praktyce nic nie

jest ani wyłącznie technologiczne, ani wyłącznie społeczne.” W związku z tym

Każdy procesor w komputerze bywa, nawiasem mówiąc, określany jako

jednostka

centralna.

zamiast spotkania pomiędzy człowiekiem z krwi i kości z jednej strony, a

krzemową maszyną z drugiej, dochodzi do spotkania między dwoma maszynami z

krwi i kości. Różnica leży tylko w rozkładzie powiązań —

z jednej strony mamy jedno ludzkie ciało zbadane przez dziesięć tysięcy

biologów, cytologów i neurologów, a z drugiej jeden komputer

koncentrujący w sobie wiedzę tysiąca inżynierów, programistów i
producentów sprzętu (Latour i Powers, 1997).

Jak w takim razie wyznaczyć granice aktora? Gdzie kończy się komputer, zarówno

fizycznie, jak i symbolicznie? Sprawa nie jest wcale taka prosta, od razu bowiem

napotykamy na przypadki sporne — czy urządzenia peryferyjne, takie jak drukarka,

są częścią komputera? A zainstalowane programy? A serwis telefoniczny

producenta? Wreszcie prąd wraz z elektrownią, która go wytwarza i kilometrami

kabla, albo obsługa oraz użytkownicy? Sztywne definicje nie mają sensu, więc

odpowiedź na to pytanie może brzmieć jedynie ”to zależy.” Zależy oczywiście od

kontekstu, od powiązań, które analizujemy, od stopnia niezawodności wszelkich

powiązań (bądź też części aktora). Dopóki cała infrastruktura dostarczająca

elektryczność działa bez zarzutu, nie musimy przejmować się źródłami prądu;

dopiero jeśli pojawiają się przerwy w dostawach elektryczności pojawia się kwestia

zabezpieczeń, urządzeń typu UPS (Uninterrupted Power Supply), czy nawet

spalinowych generatorów prądu. Wreszcie w komputerach przenośnych czy też

laptopach czas działania baterii bardzo często poruszany jest jako istotny atrybut

komputera.

Zwróćmy jeszcze uwagę na jeszcze jeden aspekt komputera jako aktora — kwestię

opowieści i tekstów z nim związanych, albo w skład w niego wchodzących. Cały

zestaw norm technicznych umożliwia połączenie komputera z innymi aktorami,

bądź też zespolenie różnych jego elementów w całość zwaną komputerem —

wymienić tu można chociażby specyfikację sposobu dostarczania prądu (zarówno

napięcie i natężenie, jak i kształt wtyczki), układ klawiatury, czy rodzaj

obsługiwanych dyskietek. Różne inskrypcje (Joerges i Czarniawska, 1993) będące

częścią aktora zwanego komputerem mają często również całkiem ewidentnie

tekstualny charakter. Do takich należą właśnie napisy na klawiaturze, nazwa

producenta, podpisy pod przyciskami i diodami, często także naklejki informujące,

że otwarcie obudowy powoduje unieważnienie gwarancji (Woolgar, 1991). To

wszystko napotkamy, zanim jeszcze spróbujemy dostać się do wnętrza urządzenia.

Nie istnieje więc możliwość oddzielenia ”miękkich” opowieści od ”twardej”

technologii — wszak wewnątrz obudowy również znajdziemy normy takie jak ISA,

EIDE, czy ATX, jak i mnóstwo napisów na wszelakich podzespołach.

Zamiast mechanicznego komputera zostajemy więc z hybrydą, mającą części

ludzkie, mechaniczne i symboliczne. Jako aktor społeczny, komputer przypomina

Stalowego Generała z powieści Rogera Zelaznego ”Stwory Światła i Ciemności”

(1988), łączącego w sobie atrybuty z reguły przypisywane ludziom, maszynom, jak

i mitom czy legendom. Co więcej, tak jak i w przypadku dowolnej technologii,

proporcje te nie są ustalone raz na zawsze, ale zmieniają się wraz z upływem czasu

i zależnie od sytuacji:

Okuwając się w protezy, przeżył jakoś swój czas. Miał sztuczne serce i

tętnice, żuł sztucznymi zębami i patrzył na świat sztucznymi oczami. W

czaszkę wstawiono mu metalową płytkę i dano mu kości z plastyku. I żył tak
z drutem i porcelaną w środku, aż nadszedł czas, kiedy nauka mogła już

stworzyć członki lepsze od tych, którymi natura obdarzyła człowieka. Organ

po organie znów rozebrano go na kawałki i w następnym stuleciu
przewyższał człowieka z krwi i kości(...)Wielokrotnie zamieniał metal na ciało

i stawał się na powrót normalnym człowiekiem. (...) [J]est duchem rebelii, a
ta jest wieczna (s. 45 i 66).

Oczywiście wyznaczenie granic aktorów nie jest możliwe nie tyle ze względu na

ich istnienie jako rozmytych, acz osobnych istot, ale z powodu najróżniejszych

powiązań pomiędzy poszczególnymi, wyróżnianymi arbitralnie przez nas, aktorami.

Aktorzy połączeni są w sieci, ale różnica pomiędzy aktorami sieciami jest tylko

kwestią punktu widzenia (Callon, 1991) i to, co w jednych badaniach uznamy za

pojedynczego aktora, w innych będzie siecią skupiających najróżniejszych innych

aktorów.

Nie posiadając z góry wyznaczonych ”węzłów,” czyli aktorów, sieci społeczno-

technologiczne nie posiadają, siłą rzeczy, również wyznaczonego środka i

ustrukturalizowanych powiązań — dlatego Gilles Deleuze i Felix Guattari (1980/88)

używają w podobnym kontekście metafory kłącza,

którego chaotyczność i

możliwość określenia jedynie relacji pomiędzy poszczególnymi elementami, a nie

ich pozycji, kontrastują z ideą drzewa rozpowszechnioną jako model w zachodniej

nauce. Przykładem modelu drzewa może być struktura formalna, z wyraźnym

umiejscowieniem poszczególnych stanowisk i jasnymi regułami zwierzchnictwa.

Dodatki takie jak kładka Fayola pozostają wyłącznie dodatkami, nie zmieniającymi

w niczym ogólnej idei.

Nieco innym pomysłem na analizę związków pomiędzy aktorami jest

zaproponowana przez Barbarę Czarniawską (1992b) idea organizacji jako ”sieci

działań” i skupienia się na zachodzących procesach nie zaś na trwałych podmiotach

Zarówno kłącze bowiem, jak i sieć, aktor oraz wiele innych pojęć przeze mnie używanych to

oczywiste metafory, niewiele mające wspólnego z pierwotnymi znaczeniami tych pojęć.

owych działań. Bardziej zrozumiała staje się wtedy niemożliwość ustalenia, kim

właściwie są aktorzy organizacyjni, ponieważ to nie oni są treścią organizacji.

Aktor zwany komputerem staje się wtedy przydatnym konstruktem pomagającym

na skoncentrowaniu się na pewnym wycinku akcji czy też wydarzeń, ale już

niekoniecznie wyraźnie określoną albo trwałą (ani, tym bardziej, niezmienną)

postacią.

Tendencja do reifikacji otaczającego nas świata, w tym ludzi, komputerów i

organizacji jako takich powiązana jest z linearnością myślenia (Burrell, 1997a) —

upraszczania skomplikowanych sytuacji z jakimi się spotykamy do poziomu

banalnych modeli, poszukiwania prostych schematów przyczynowo skutkowych i

przyjmowania wyidealizowanych, często etnocentrycznych wyobrażeń za stan

rzeczywisty. Jak twierdzi Gibson Burrell (1997b), podając między innymi przykład

walk podczas Pierwszej Wojny Światowej, a w ogólniejszym wymiarze — samej

organizacji armii, linearność zabija w dosłownym tego słowa znaczeniu. W

przypadku zaś komputerów, jeśli prowadzi ona i połączona z nią wąska,

zreifikowana definicja komputera do dyskryminacji ze względu na gatunek,

możemy oczekiwać, że jak w przypadku rasizmu, genderyzmu czy innych form

dyskryminacji, podejście takie krzywdzi zarówno represjonowanych, jak i

represjonujących (Law, 1991a).

Chciałbym teraz powrócić do perspektywy mitologicznej i na tym tle przyjrzeć się

zarówno organizacjom, jak i roli technologii, a zwłaszcza komputerów,

prezentowanej w dostępnej literaturze. Na początek jeszcze kilka słów o samej

perspektywie, o istotności mitów dla organizacji i o zasadności łączenia tych

dwóch pojęć. Martin Bowles komentuje to następująco:

Biorąc pod uwagę, że współcześnie mit bywa często rozumiany jako
przeciwieństwo faktu, przyznanie, że organizacje spoczywają na podłożu

mitów jest nieco heretyckie dla normatywnego spojrzenia. Jednak

organizacje są wyraźnie powiązane z mitologią sposobem, w jaki próbują
przekazywać znaczenia publiczności zarówno wewnątrz ich, jak i na zewnątrz

(1997: 783)

Jak wyglądają mity w organizacjach? Można mówić o nich w kategoriach ich

współczesnych nazw, takich jak management, decentralizacja, czy reengineering,

ale celem podkreślenia ich mitycznych i archetypicznych właściwości, można

szukać ich odpowiedników (pod względem przedstawianych wartości) w różnych

”prawdziwych,” czyli starożytnych mitologiach — najczęściej używana jest

oczywiście mitologia grecka, np. postacie Kupida, Wenus, Wulkana i Bachusa

reprezentujące emocje, pasje i libido w

Pandemonium

Gibsona Burrella (1997a).

Nie jest to jednak jedyne źródło mitologicznych archetypów dla opisu zachowań

organizacyjnych — np. Heather Höpfl (1994a) wykorzystuje nordycki mit o Królu

Olch do opisu procesu planowej zmiany organizacyjnej.

Pozostaje jeszcze jeden problem, poruszony przez Barry’ego Turnera (1992):

dlaczego mielibyśmy uważać, że mity, w przeciwieństwie do wszystkich innych

zjawisk społecznych są ponadkulturowe i ponadczasowe? Odpowiedzią może być

przedstawiana przez Martina Bowlesa (1989) idea paralelizmu, głosząca, że

podobne archetypy pojawiają się w różnych kulturach. Tak więc porównując

dominujące obecnie w życiu organizacyjnym archetypy zachowań do greckich

bogów Zeusa, Apolla i Ateny (Bowles, 1993), nie trzeba wcale twierdzić, że się

one od owych greckich bogów wywodzą, a jedynie, że postacie mitologiczne

dobrze ilustrują owe postawy.

Jakie mity związane są z technologią i komputerami? Tu chciałbym rozważyć

archetyp znacznie młodszy niż ”klasyczne” mitologie, ale bogaty symbolicznie i

silnie związany z postacią komputera, a przynajmniej technologii. Stanowić ma on

jedynie punkt wyjścia dla moich badań, zaś nad szerszą perspektywą mitologiczną

zastanawiać się będę przy analizie zebranych przeze mnie danych empirycznych.

Prawdopodobnie najsilniej kulturowo obecnym w sferze symboli opisem

związanym z ideą technologii, postępu, ich roli i granic jest

Frankenstein

Mary

Wollstonecraft Shelley (1818/1989), oddziałujący na kulturę zarówno jako powieść,

jak i dzięki licznym ekranizacjom (łącznie z najsłynniejszą z roku 1831 z Borisem

Karloffem w roli potwora). Historia ta nie narzuca wyrazistej interpretacji, ukazując

dylematy związane z nieokiełznaną nauką, pozostawiając jednak osąd czytelnikowi.

Kluczowe w warstwie symbolicznej powieści są dwie kontrowersyjne postacie.

Pierwsza z nich to bohater tytułowy

, naukowiec Wiktor Frankenstein, pierwowzór

postaci szalonego naukowca — geniusz, któremu jednak jego wynalazek wymyka

się spod kontroli. W oryginalnym podtytule książki określony zostaje jako

“Współczesny Prometeusz,” a więc mający budzić skojarzenia z bohaterem greckiej

mitologii. Oryginalny Prometeusz jest postacią zdecydowanie pozytywną, stwórcą

pierwszych ludzi, ale występuje przeciw bogom (wykradając dla ludzi ogień) i

zostaje skazany za to na straszne katusze. Podobnie Frankenstein cierpi za swój

występek przeciw naturze, chociaż ocena jego daru dla ludzkości jest znacznie

mniej jednoznaczna.

W powieści dzieło Wiktora Frankensteina pozostaje bezimienne, określane przez tego ostatniego

jedynie jako “Potwór.” Dopiero w filmach istota ta odziedziczyła nazwisko po swoim stwórcy.

Drugą postacią jest sam Potwór, z początku co prawda istota niewinna, ale

wzgardzony i odrzucony przez swojego stwórcę mści się na nim, doprowadzając

do śmierci zarówno jego, jak i wielu niewinnych osób. Rozważmy teraz zawarte w

podtytule odniesienie – jeśli Wiktor Frankenstein jest Prometeuszem, to być może

w Potworze widzieć powinniśmy nie tylko odpowiednik pierwszego człowieka, ale

również i ogień z wraz jego podwójną – życiodajną i niszczącą – rolą. Rozciągając

tę analogię również i na technologię symbolizowaną przez postać Potwora,

uzyskujemy wizję wielkich możliwości powiązanych ze śmiertelnym

niebezpieczeństwem.

Relacja pomiędzy Wiktorem Frankensteinem a Potworem stanowić może również

symboliczny obraz związku pomiędzy komputerem a jego użytkownikiem, gdzie

także pojawia się motyw strachu przed technologią przy jednoczesnym zachwycie

oferowanymi możliwościami. Zastanawiać się można również i tu nad analogią

prometejską — wszak grecki bohater nie wynalazł ognia, a jedynie rozpropagował,

podobnie jak użytkownicy komputerów wnoszą ich możliwości w swoje dziedziny

działalności. Za poruszający zbliżony motyw uważa Isaac Asimov (1991) poemat

Goethego o

Uczniu Czarodzieja

, w którym tytułowy bohater próbuje użyć magii

swego mistrza, na co nie starcza mu sił i umiejętności, skutkiem czego wpada w

poważne tarapaty. Tę historię jeszcze łatwiej potraktować jako alegorię spotkania

człowieka i komputerów.

Podobna wizja przewija się również przez inne znane opowieści o roli technologii,

począwszy od legendy o praskim Golemie, wyrywającym się spod kontroli rabina,

który go stworzył, aż do komputera HAL 9000 z filmu Stanleya Kubricka

2001:

Kosmiczna Odyseja

. Ten ostatni obraz bezpośrednio już odnosi się do najbardziej

interesującego nas tematu – komputerów, a jego obecność w kulturze ilustrować

może fakt przeprowadzenia w zeszłym roku przez University of Illinois obchodów

urodzin HALa, który według filmu został skonstruowany właśnie tam w 1997 roku

(Latour i Powers, 1997). Jest to również wyobrażenie o znacznie bardziej

jednoznacznie negatywnej wymowie niż Potwór z kart powieści Mary Shelley.

2.5. Metodologia

Określiwszy już swoje podstawowe założenia i przyjęte przez siebie podstawowe

teorie, a także wizję stanowiącą dla mnie punkt wyjścia do badań empirycznych,

chciałbym, przed przejściem do opisu zebranych danych, przedstawić

metodologię, jaką przyjąłem na potrzeby owych badań.

Jak już stwierdziłem wcześniej, traktuję badane komputery jako jednego aktora

społecznego, arbitralnie wyodrębnionego od innych aktorów uczestniczących w

badanych przeze mnie organizacjach — użytkowników, obsługi. Nie próbuję

prześledzić historii powstawania komputera ani dróg prowadzących do przybrania

przez niego obecnych ról, chociaż część moich badań dotyczy zmian, jakie w roli

komputera widzą jego użytkownicy. Komputer stanowi dla mnie ”czarną

skrzynkę,” jak określa to Bruno Latour (1987) — niekwestionowaną instytucję albo

fakt społeczny, ogólnie akceptowany i nie podlegający dyskusji. Nie oznacza to

bynajmniej, że zdecydowałem się opisywać istniejący

stan rzeczy

— podobnie jak

Barbara Czarniawska-Joerges (1992a: 7), wolę kłaść ”nacisk na procesy a nie na

struktury. Proces konstruowania [rzeczywistości] jest bardziej interesujący niż same

konstrukcje.” Dlatego też staram się badać, co dzieje się z komputerami, a nie

tylko jakie są komputery. Jest to bliskie podejściu określanemu jako ”widok z

okna” (ibid.), z tą różnicą, że ja badam określonego aktora i związane z nim

procesy, nie zaś określoną organizację.

Swoje badania oparłem na nieustrukturalizowanych, otwartych wywiadach

antropologicznych, przeprowadzanych z różnymi osobami używającymi w swojej

pracy zawodowej komputerów. Nie starałem się dobrać reprezentatywnej grupy

badanych, starając się raczej dotrzeć do ludzi mogących przedstawić mi

interesujące i różnorodne punkty widzenia, dające wielowymiarowy (choć

prawdopodobnie niepoprawny jako statystyczne odzwierciedlenie postaw

użytkowników) obraz.

Przeprowadzając wywiady starałem się pogodzić ze sobą dwie postawy —

badacza, który zgodnie z zaleceniami Bruno Latoura (1987) podążać za aktorami,

uznawać ich definicje i punkty widzenia. Równocześnie jednak próbowałem

zachować ”antropologiczny stan umysłu” (Czarniawska-Joerges, 1992b), czyli nie

przyjmowanie

a priori

żadnych założeń i skłonność do kwestionowania wszelkich

faktów uważanych przez aktorów za oczywiste. Z pozoru są to podejścia

sprzeczne – z jednej strony badacz-detektyw (Czarniawska-Joerges, w druku),

uważny obserwator, starający się uzyskać jak najpełniejszy obraz badanych zjawisk,

a z drugiej... również badacz-detektyw (Latour, 1993/96), tylko bardziej skłonny

uznawać punkty widzenia spotykanych aktorów, przyjmować ich definicje

rzeczywistości, ich oceny istotności poszczególnych zjawisk, wydarzeń i innych

aktorów.

Może więc różnicę najlepiej opisać jako różnicę między Sherlockiem Holmesem a

Philipem Marlowe? Dylemat od razu staje się mniejszy, stajemy bowiem przed

continuum, nie zaś dwiema rozbieżnymi postawami. Rozpatrzmy więc po kolei

różne aspekty przyjmowanej przeze mnie roli badacza.

W czasie przeprowadzania wywiadów starałem się, w miarę swoich możliwości,

występować w roli nie oświeconego, a przynajmniej nie zaznajomionego z

tematem, słuchacza — nie włączać moich przekonań dotyczących tematu badań w

treść wywiadu, zostawiając słuchaczom jak najwięcej możliwości określania treści

jak i istotności poszczególnych wątków, a pytany o zakres interesujących mnie

kwestii starałem się wskazywać na możliwie najszerszy obraz:

[8]

: Interesujące są również takie kwestie, jakie komputery, czy to jest mało

ważne?
JK: Również.

JK: A [ile zajmował] sam czas trwania obliczeń?

[6]: W sensie pracy maszyny?

JK: Zarówno pracy maszyny jak i organizacyjnym

Oczywiście, nie mam zamiaru twierdzić, że nie miałem żadnego wpływu na treść

przeprowadzanych wywiadów — zadawałem przecież rozmówcom określone

pytania, często dosyć podobne, dopytywałem się o aspekty, które wydawały mi się

istotnymi, a których moi rozmówcy sami z siebie nie poruszali, reagowałem mniej

lub bardziej entuzjastycznie na opowiadane przez nich historie. Niemniej jednak

starałem się nie narzucać swojego punktu widzenia, i pozostawać otwartym na

usłyszane spostrzeżenia. W związku z tym nie posiadałem również żadnej

hipotezy badawczej postawionej na początku firmy, nie chcąc już na wstępie

zamykać drogi jakimkolwiek interpretacjom. W tym względzie moja metoda

bliższa jest teorii ugruntowanej (Glaser i Strauss, 1967), postulującej zbieranie

danych dopiero na samym końcu owocujące przyjęciem (a częściej stworzeniem)

teorii wyjaśniającej badane zjawisko.

Jednocześnie, pomimo próby nie wnoszenia ze sobą w rozmowę mojego własnego

zdania o komputerach, starałem się kwestionować, a raczej zgłębiać, idee

przedstawiane mi przez rozmówców. W tym miejscu slogan Bruno Latoura, aby

”iść za aktorami,” spotyka przestrogę Davida Silvermana (1993), żeby nie uznawać

punktu widzenia badanych osób za wyjaśnienie zjawiska. Starałem się więc

podążać szlakiem myśli moich rozmówców, jednakże dokładnie się mu

przyglądając i próbując się dostrzec jego paradoksy. Używając określeń Umberto

Eco (1990, cytowany w: Czarniawska, 1992a), starałem się tym samym łączyć w

sobie role czytelnika semantycznego, czyli naiwnego, skłonnego do odbioru

przekazu w sposób zgodny z intencjami autora i semiotycznego, czyli świadomego

gry retorycznej autora i stosowanej przez niego retoryki.

Pozostaje jeszcze problem przedstawienia zebranych danych — na podstawie tych

samych danych empirycznych można wszak opowiadać zupełnie różne historie, jak

przekonywająco pokazuje John Van Maanen (1988) w swojej książce

Tales of the

Field (Opowieści z Terenu),

wyróżniając trzy najczęściej spotykane, choć

zdecydowanie nie jedyne, formy — opowieści realistyczne, impresjonistyczne i

zwierzenia. Różnią się one nie tylko stylistyką i formą estetyczną, ale także, co za

tym idzie, zdarzeniami włączanymi w tok opowieści, rolą autora w opowiadanej

historii, a przede wszystkim wrażeniami i wiedzą uzyskanymi przez czytelników

bądź słuchaczy. Margery Wolf (1992) posuwa się jeszcze dalej, przedstawiając trzy

Rozmówców oznaczam kolejnymi numerami — praktyka, przyznaję, bardzo dehumanizująca, ale

często przyjmowana (np. Wolf, 1992) i mająca na celu zapewnienie anonimowości rozmówcom.

bardzo różne wersje tej samej historii, a nie tylko trzy różne sposoby wykorzystania

tych samych danych — w postaci fikcji literackiej, notatek z terenu i artykułu

naukowego, komentując następnie różnice między poszczególnymi opowieściami.

Te dwa przykłady poruszają problem interpretacji — jej granic, odpowiedzialności

autora i ogólniej: roli autora w tekście. Umberto Eco (1992/96) rozróżnia

interpretację tekstu od jego użycia (czyli nadinterpretacji), zależnie od uszanowania

intentio operis

, czyli intencji tekstu, obecnej w nim i możliwej do wyczytania. W

swojej replice, Richard Rorty (1992/96) zwraca uwagę, że każde czytanie czy

interpretacja tekstu jest jego użyciem, więc rozróżnienie to nie ma sensu, a

przynajmniej nie ma możliwości praktycznego jego przeprowadzenia. Być może

nieco bardziej konstruktywna jest propozycja Steve’a Woolgara (1991), że jako

zasadę, należy przyjąć istnienie możliwości dowolnego odczytania tekstu, jednakże

w praktyce, wspólne tło kulturowe czytelnika i autora (bądź też różnych

czytelników) wydatnie ogranicza możliwe interpretacje. Dlatego też mogę

przyznać, iż interpretacja tekstów (w tym wypadków transkrybowanych tekstów

wywiadów), przy dodatkowym braniu pod uwagę odniesionych przeze mnie jako

prowadzącego rozmowę wrażeń dotyczących intencji autora nie jest wyłącznie

czczą rozrywką, ale może pomóc w analizie roli społecznej komputera.

Staram się ilustrować przy tym moje spostrzeżenia bądź wnioski obszernymi

cytatami z wywiadów, które spełniać mają podwójną role — z jednej strony

uwierzytelniać moje opinie, pozwalając czytelnikowi na samodzielną ich ocenę, a z

drugiej — wzbogacać tekst o wspominaną już wiedzę narracyjną (Guillet de

Monthoux i Czarniawska-Joerges, 1994), zawierającą znaczenia czy też wrażenia

nieobecne w czystym opisie.

Jest jeszcze jeden problem związany z przyjętą przeze mnie metodą badawczą i

określeniem aktora — jeśli aktorami nie są tylko ludzie ”z krwi i kości,” to dlaczego

tylko z tymi ostatnimi przeprowadzałem wywiady (cf. Woolgar, 1991: 90)?

Odpowiedzi jest kilka. Po pierwsze, jak już stwierdziliśmy, nigdy nie mamy do

czynienia z człowiekiem z krwi i kości, a jedynie z siecią powiązań arbitralnie

odseparowaną od innych powiązań i nazwaną człowiekiem. Bruno Latour opisuje

to następująco:

Weźmy na przykład człowieka. Oczywiście nie jest to już jednostka
obliczeniowa łatwa do przekształcenia w krzemowe układy scalone. Ale na

pewno nie jest to również jednostka subiektywna, refleksyjna, obdarzona

wolą i ucieleśniona. Jej rozumowanie jest nie tylko rozproszone i zależne od
sytuacji, ale także powiązane z wieloma technologiami intelektualnymi w

takim stopniu, że badanie człowieka oznacza badanie pola sił i

przemieszczania się dokumentów, instrumentów i wyobrażeń poprzez zbiór
podobnie rozproszonych istot, z których niektóre, ale bynajmniej nie

wszystkie, wyglądają antropomorficznie (Latour, 1995: 9).

Po drugie, o ile rzeczywiście wywiady przeprowadzałem z aktorami postrzeganymi

przeze mnie jako odrębnymi od aktora zwanego komputerem, to jednak trasa

moich badań roli tego ostatniego obejmowała właśnie miejsca, w których, na ile

było mi wiadomo, odgrywał on istotną rolę. Innymi słowy aktorem, za którym

zgodnie ze wskazówkami Bruno Latoura szedłem, był właśnie komputer.

Po trzecie wreszcie, nie ma sensu stosowanie zawsze tej samej metody do badania

zupełnie różnych aktorów. Chcąc badać rolę odgrywaną przez komputer w

organizacjach, zdecydowałem się szukać wiadomości w źródłach najbliższych,

moim zdaniem, tej właśnie roli i mających na ten temat najwięcej do powiedzenia.

Producenci sprzętu, programiści, twórcy norm technicznych czy pracownicy

elektrowni, związani przecież z postacią komputera, byli dość odlegli od badanej

przeze mnie jego roli

i dlatego też nie próbowałem kontaktować się z nimi.

Natomiast istniejąca obecnie w naukach społecznych metodologia nie umożliwia

bezpośredniej analizy nie przetłumaczonych na wypowiedzi językowe aktów

komputera (Woolgar, 1991).

Co prawda mówimy o ”językach programowania,” ale, chociaż są one związane z

działaniem komputera, rzadko używane są jako forma komunikacji przez bądź z

użytkownikami, którzy zwykle stykają się z gotowymi, działającymi już (lub nie)

programami. Nawet jeśli temat języków programowania pojawiał się w

wywiadach, moi rozmówcy nie uważali go za centralny dla ich postrzegania bądź

komunikacji z komputerem.

Na koniec jeszcze kilka słów na temat aktorów, z którymi przeprowadzałem

wywiady. 12 osób zajmowało się wykonywaniem swojej pracy zawodowej z

wykorzystaniem komputera, jedna utrzymywała, w dużym stopniu z własnej woli

dość nikłe z nim kontakty — trafiłem do niej chcąc porozmawiać z kimś jak

najbliższym postaci ”technofoba,” czyli osoby unikającej używania komputera,

archetyp której pojawiał się często w wypowiedziach innych moich rozmówców.

11 z moich rozmówców wykonywało różne prace profesjonalne, 2 pracowało na

stanowiskach asystentów, niemniej jednak z perspektywą dość szybkiego

dołączenia również do grona profesjonalistów (obydwa stanowiska asystentów —

projektanta i informatyka wymagały znacznego zasobu wiedzy technicznej).

Na co wskazuje sporadyczność ich występowania w opowieściach moich rozmówców (Latour,

1993/96).

Dok³adniejszy spis moich rozmówców znajduje siê w aneksie.

3. Mitologia komputeryzacji

poprzednim rozdziale pisałem już, że jako punkt wyjścia dla interpretacji

zebranych danych przyjmuję archetyp technologii – Potwora

Frankensteina, albo technologii-ognia, związany z jednoczesnym postrzeganiem

bardzo pozytywnych i bardzo negatywnych stron komputeryzacji. Barbara

Czarniawska-Joerges (1993) pisze o dwóch częstych podejściach do nowoczesnej

technologii – jej romantyzacji i demonizacji

3.1. Potwór Frankensteina raz jeszcze

Moi rozmówcy rzeczywiście bardzo często poruszali problem owych skrajnie

różnych możliwości spojrzenia na komputery, jednakże przedstawiali go w nieco

innym świetle – jako dwie różne postawy, spotykane zawsze u innych. Przypomina

to opisywaną przez Kristinę Genell (1997) rolę przeciwnika zmian – zawsze

przypisywaną przez jej rozmówców innym, nigdy sobie. Moi rozmówcy jednak

używali aż dwóch takich postaci – technofoba i wielbiciela komputerów.

Przyjrzyjmy się obydwu rolom, jakie komputer gra w tych opowieściach:

3.1.1. Komputer jako demon

Taki punkt widzenia nie jest niczym nowym i od dawna znana jest również praktyka

przypisywania go innym — Bernward Joerges (1994) opisuje przykład wielokrotnie

cytowanej, choć nie wiadomo, czy naprawdę istniejącej ekspertyzy mówiącej o

niebezpieczeństwach związanych z budową nowych linii kolejowych. Jak zaś

zwraca uwagę Pushkala Prasad (1995), mimo że pisze o antropomorfizacji jako

narzędziu służącemu często ułatwieniu akceptacji komputerów, przedstawianie ich

jako istot wysoce inteligentnych, a czasami nawet jako wyższych form życia

prowadzić może do onieśmielenia i chęci utrzymania dystansu przez ludzi

wchodzących lub mających wejść z nimi w kontakt. Pamiętajmy jednocześnie, że

jest to opis postaw osób trzecich, które zarówno swoje zachowania jak i motywy

mogą opisywać zupełnie inaczej – moja rozmówczyni, która przyznawała się do

bardzo małych kontaktów z komputerami, mówiła przede wszystkim o tym, że

[13]: miałam wrażenie, że one [komputery] jakoś tak “maszynują” nasze życie i

odczłowieczają je lekko i częściowo komputer zaczyna zastępować człowieka.

Kontakt z komputerem staje się dla niektórych ważniejszy niż kontakt z innymi
ludźmi,

czyli zwracała uwagę na negatywne społeczne skutki roli odgrywanej przez

komputery, a nie na trudność jego obsługi bądź też nieprzydatność. Przyłączała się

tym samym, jak zapewne można się było spodziewać, do grona osób

krytykujących fanatyków komputeryzacji, ale nie przejawiała objawów

przypisywanych przez innych moich rozmówców postaci technofoba:

[1]: No i nigdy nie stałam na stanowisku, że to należy odrzucać, że to jest jakiś
diabeł. Pamiętam taką wielką naradę jeszcze wiem, dziesięć-piętnaście lat temu,

kiedy była dyskusja, że trzeba kupić komputery. Byli projektanci, których do dzisiaj

szanuję, bo mają wielką wiedzę, ale oni uważali, że to jest wyrzucanie pieniędzy –
człowiek to jest człowiek, maszyna to maszyna i maszyna nigdy tego wszystkiego

nie zrobi tak jak trzeba.

[2]: Jeszcze dzisiaj chyba są tacy, którzy w ogóle nie chcą tego świństwa dotknąć,

bo nie poznali tego kiedyś — a teraz widocznie jakoś za późno jest na nowości.

[6]: Tu są ludzie tacy, którzy... mam kolegę tutaj, który ma komputer w domu – syn
go tam używa, natomiast on no... nawet nie próbuje klawiszy wciskać. I chyba to

już się nie zmieni – on ma koło pięćdziesiątki. Tak że kto się nie zna, to trochę się

tego boi – nie wie jak to wykorzystać, to nie wie jakie ma możliwości.

[12]: Jeżeli gdzieś nie ma komputer jeżeli gdzieś nie ma komputerów, wkraczają
komputery, to ludzie się przeważnie strasznie boją; to jest takie zagrożenie nawet

wśród ludzi młodych, ale takich, którzy nie mieli do czynienia z komputerami, że

oni się po prostu boją tego, bo nagle ktoś inny, ktoś młodszy, ktoś
niedoświadczony wie na ten temat dużo więcej niż oni. A oni nawet najprostszych

rzeczy – czasami są sytuacje typu, że jest komputer i trzeba wysłać fax, to pani

sekretarka nie napisze tego na komputerze i nie wydrukuje tego na drukarce, tylko

gdzieś tam ma schowaną maszynę do pisania i ona sobie tam napisze – bo jakby
się boi, nie wie jak.

Komputer przedstawiany jest jako demon — personifikacja strachu przed

nieznanym, albo jako zagrożenie posiadanej pozycji czy też władzy. Warte

zauważenia jest podkreślenia przez [1] wiedzy przeciwników komputerów,

pozwalające domyślać się, że w owym czasie decyzja wcale nie była oczywista i

opowiedzenie się już wtedy za komputerami jest aktem, z którego można być

dumnym.

Ciekawe również w świetle rozważań nad trudnościami określenia aktorów

społecznych jest przypisywane technofobom wyraźne rozróżnienie roli człowieka i

maszyny, podczas gdy, jak należy wnioskować, obecnie widać, że jest ono bardziej

rozmyte, albo przynajmniej, że w tej organizacji biegnie ono teraz w innym niż 15

lat temu miejscu.

Bardzo często poruszaną sprawą była kwestia wieku jako kryterium podziału na

zwolenników i przeciwników komputerów — starsi ludzie mieliby być przeciwni

wprowadzaniu albo używaniu komputerów,

[7]: Są osoby, które nie mogą się do tego przyzwyczaić, zwłaszcza osoby, które po
raz pierwszy zetknęły się z komputerem, zostały w jakiś sposób zmobilizowane do

pracy z komputerem w wieku koło 50 lat.

zaś ludzie młodzi lubić komputery i chcieć z nimi pracować.

[1]: A ci młodzi tak, bo oni to chyba z mlekiem matki teraz wysysają i mają na

uczelniach w zasadzie — w szkołach średnich są komputery, na uczelniach są
komputery i oni chcą się uczyć.

Ci zaś, którzy przytaczali przykłady niezgodne z takim podziałem, również o nim

wspominali — w przytoczonym powyżej cytacie [12] zwraca uwagę, że

przeciwnicy występują ”nawet wśród ludzi młodych,” a w gronie zwolenników

komputeryzacji można spotkać osoby starsze:

[5]: kiedyś np. współpracowałem prawie że równocześnie z młodym dosyć

entuzjastą, specjalistą od ochrony atmosfery, od zanieczyszczania atmosfery i
jednocześnie z panem, który był już w wieku emerytalnym, który ciągle zmuszał

mnie do rozbudowy programu, do projektowania oświetlenia jakiegoś terenu

Zarówno [5], jak i [12] są zresztą informatykami doświadczonymi w zakresie

wdrażania komputerów do firm, co wcale nie musi oznaczać, że zależność

stosunku do komputerów od wieku nie występuje — spotkawszy więcej

przypadków, łatwiej mogą przytoczyć przykłady niezgodne z ogólną tendencją, co

nie oznacza wcale, że tendencja taka nie może występować. Oczywiście argument

działa również i w drugą stronę — mając większy bagaż doświadczeń, mogą

wyraźniej zauważać występowanie albo nie występowanie określonych trendów.

O ile jednak nie można na podstawie tych wywiadów ocenić słuszności takiego

poglądu, wyraźnie widać jego silną obecność wśród ludzi pracujących z

komputerami (w Polsce, w 1998r.), w przeciwieństwie np. do poglądu o zależności

stosunku do komputerów od płci.

3.1.2. Komputer jako anioł

Po drugiej stronie spektrum w stosunku do technofobów stoi, według moich

rozmówców, grupa fascynatów komputeryzacji widzących same zalety

komputerów postrzeganych jako recepta na wszelkie problemy. Jest to grupa

niezbędna dla wprowadzania jakichkolwiek innowacji — Bruno Latour (1993/96)

opisuje losy automatycznej kolejki Aramis, jaka miała powstać w Paryżu, a do

porzucenia projektu której przyczynił się brak entuzjastów oczarowanych jej

planami (a nawet projektowaniem i badaniami nad kolejką). Dla moich

rozmówców jednak ważne było zachowanie pewnego dystansu w stosunku do

nowej technologii i dlatego też zbytni entuzjazm względem komputerów nie był

pochwalany.

[1]: A poza tym, ani się z tym komputerem jakoś nie utożsamiam, ani nie jestem

fanatykiem takim jak pokazują na filmach, że wejdę do tego komputera i zacznę w

nim działać – nic takiego, nie.

[6]: Dla mnie osobiście [komputer] też jest [ułatwieniem] – wyręcza na tyle, że się

sporo czasu oszczędza, przy takich właśnie historiach typu arkusze kalkulacyjne, ale
ja nie jestem zapatrzony ślepo w komputery, nie uważam, że tu wszystko dla nas

te komputery zrobią, bo akurat tak nie jest – one w końcu zrobią tylko to, co im się

tam każe, na tym to polega. Kontakty moje z komputerem to są takie,
powiedzmy, powierzchowne.

[12]: Jest jakby druga część ludzi, takich, którzy są może trochę zafascynowani tym

i znowu może jakby przesadzają w drugą stronę – próbują wszystko na tym

komputerze robić, wszystko przechowywać w tym komputerze, co często się
kończy różnie, bo jakby jest taka ślepa wiara w komputer, że on wszystko potrafi,
wszystko zrobi dobrze.

Pomimo jednak rezerwy zachowywanej względem zbytnich zwolenników

komputeryzacji, moi rozmówcy przedstawiali siebie jako pozytywnie nastawionych

do idei:

[1]: W każdym bądź razie, mówię, zawsze byłam zwolennikiem komputerów.

Postacie fanatyków służyły głównie ukazaniu racjonalności swojej postawy,

bezpiecznie umieszczonej w ”złotym środku” i nie podlegającej w związku z tym

oskarżeniom o radykalizm. Jeden tylko z rozmówców opisujących postawy

różnych ludzi wobec technologii wartościował podejście do komputerów wprost

proporcjonalnie do okazywanego entuzjazmu i umieszczając siebie zdecydowanie

wśród ich zwolenników:

JK: Czy od początku byłeś entuzjastycznie dość nastawiony do idei

[komputeryzacji]?

[5]: Jako typowy leń, to chyba tak. Bardzo mi się podobało, że komputer może
zrobić zadanie w praktyce niewykonalne dla inżyniera z uwagi na pracochłonność

obliczeń, albo zrobić je w rewelacyjnie krótkim czasie.

Większość moich rozmówców jednak, mimo że prezentowała pogląd podobny jak

Bernward Joerges (1991), że ludzie mają tendencję do widzenia w komputerach

albo ”nietoperzy,” czyli uosobienia zła, albo ”motyli,” czyli piękna, postępu i

nadziei na lepszą przyszłość, siebie samych umieszczała gdzieś pomiędzy tymi

skrajnościami, czyli w miejscu, gdzie zgodnie z tym poglądem powinno być mało

ludzi. Być może bliższa obrazowi wynikającemu z ich wypowiedzi byłaby opinia

Pushkali Prasad (1995: 263), że ludzie rzadko utrzymują spójne i jednoznaczne

związki z komputerami. Nie jest tak, że albo je kochają, albo nienawidzą. Często

mogą jednocześnie odrzucać technologię i tęsknić za bliższym z nią związkiem.

3.1.3. Trickster

Trickster (Kempiński, 1993) to rozpowszechniony w mitologiach indoeuropejskich

przeciwnik bądź towarzysz bohatera mitu, łączący w sobie bardzo sprzeczne cechy

zarówno pozytywne, jak i negatywne. Do jego zalet należą zwykle wiedza,

inteligencja i zdolności krasomówcze zaś do wad – złośliwość, nierzetelność i

skłonność do kłamstwa. Wyprowadzając analogię do podobnie niejednoznacznie

ocenianych komputerów, widzianych (oczami innych, albo nawet Innego) na

przemian jak diabły i anioły, do odpowiadających cechom trickstera zalet

zaliczyłbym ułatwienie dostępu do danych,

[10]: co jeszcze (daje mi komputer)? Dostęp do całej masy informacji – słowników

czy encyklopedii – bardzo poręczne.

zdolność ich przetwarzania,

[1]: byłam projektantem i mnie też te komputery odpowiadały, bo wtedy można

było więcej rzeczy zrobić, można było policzyć wymienniki, na których bardzo
często się robiło błędy, z które SPEC nas ćwiczył, że coś jest nie tak. A jak był

program komputerowy, zatwierdzony przez SPEC, to po prostu było to łatwe.

wreszcie grafikę i funkcje multimedialne,

[8]: Zresztą można na tym programie malować, ale ciekawszym programem w

stosunku do malowania jest Painter 5.0, który służy głównie do malowania –
można tam zmieniać pędzle, można budować sobie struktury farby... można no

różne cuda robić, malować metalem – dość ciekawy program.

natomiast jeśli chodzi o analogiczne wady, to wymieniłbym (a właściwie moi

rozmówcy wymienili) trudność obsługi,

[6]: Dali mi tam bardzo trudny program komputerowy – upiorny, którego nikt tam
nie potrafił obsługiwać w firmie – człowiek, który potrafił, został zwolniony i dali

dwa miesiące na zapoznanie się z programem.

oraz zawodność i błędy w programach.

[5]: Zawodnym elementem jest oprogramowanie, które działa niezgodnie z
instrukcją, niezgodnie z intuicyjnym oczekiwaniem, niezgodnie, powiedzmy

niekompatybilnie z poprzednią wersją, nie tak działa jak tego oczekujemy,

generalnie. Nieraz ma ewidentne błędy.

Mitologiczny trickster, jak np. Loki w mitologii germańskiej jest jednocześnie

dobroczyńcą — wynajduje sieć rybacką, pomaga Thorowi w odzyskaniu jego

magicznego młota, Mjöllnira czy też uczestniczy w stworzeniu pierwszych ludzi —

jak i duchem zła — kradnie złote jabłka bogini Idunn, doprowadza do śmierci

dobrego boga Baldra i następnie uniemożliwia jego wskrzeszenie.

Jego zalety długo równoważą wady (...), a nawet czynią niezbędnym dla

wspólnoty, a nawet czynią go niezbędnym dla wspólnoty (..), ostatecznie jednak
nie uratują przed zasłużoną karą (Kempiński, 1993: 422).

O ile losy komputeryzacji zdają się na razie przeczyć tej pesymistycznej diagnozie,

nie oznacza to, abyśmy od razu musieli odrzucać całą metaforę, nie tylko dlatego,

że wszelkie instytucje społeczne, w tym również i technologia, są odwracalne,

nawet jeśli w danym momencie wydają się całkowicie nietykalne (Latour, 1987),

ale również dlatego, że nie musimy traktować metafory prospektywnie. Chodzi

nam wszak o rolę odgrywaną przez komputer obecnie, a w opowieściach moich

rozmówców komputer zachowuje się zgodnie z archetypem trickstera.

Moja interpretacja mitu o komputerze jako tricksterze nie mówi więc o

nadchodzącej karze za wszystkie jego wady, ale o jego niejednoznacznej obecnej

roli, źródła zarówno znacznych ułatwień,

[2]:Komputerów używałam i używam jako maszyny do pisania oraz jako archiwum.

Coś co pozwoliło mi opróżnić szafy i zlikwidować te wszystkie zakurzone akta, po

których u nas karaluchy biegają, ponieważ archiwum dokumentów ja mam w tej
chwili w komputerze i to jest bardzo pozytywne.

jak i kłopotów:

[2]: Jak komuś przez pomyłkę wymażą dysk, to ma cholerne kłopoty – a to się u

nas w pokoju zdarzyło dwa razy. I wtedy znika rzeczywiście, jak nie ma tych

archiwów napisanych, a komputer padnie, no to jest kłopot, bo przepada jakiś
dorobek, jakaś praca.

Obecna tendencja zdaje się wskazywać na dalszy coraz gwałtowniejszy rozwój

komputeryzacji, ale nie jest to już treścią tego akurat mitu. Uwaga Donalda

McCloskey’ego (1986) o tym, że ekonomia jest nauką historyczną i nie tylko nie

jest, ale też nie musi być w stanie przewidywać biegu wydarzeń, odnosi się

również do innych nauk społecznych (do których ekonomia, jak przedstawia ją

McCloskey, zdecydowanie się zalicza), w tym także do teorii organizacji.

Zakończenie historii zaś nigdy nie jest pewne ani ostateczne — Loki zostaje

uwięziony, ale jednak uwolni się na Ragnarök. Potem ma zginąć, ale to są

opowieści o czasach, które dopiero nadejdą. Determinizm nie cieszy się obecnie

najlepszą sławą (Joerges, 1994), więc zaproponuję inną niż mitologia germańska

ilustrację — opowiadanie Philipa K. Dicka, znów związane z archetypem Potwora

Frankensteina jak i z mitologicznym motywem zagadek, który jeszcze pojawi się w

niniejszej pracy, o ”Wielkim K” — potężnym komputerze, który przetrwał trzecią

wojnę światową. Na skutek uszkodzenia normalnych układów zasilania wytwarzał

energię potrzebną do jego funkcjonowania zabijając przechodzących podróżnych,

którzy nie byli w stanie zadać mu pytania, na które nie znał by odpowiedzi. W

pierwszej wersji opowiadania (Dick, 1953/1995), główny bohater nie jest w stanie

zadać takiego pytania i musi zginąć. Gdy ponad dwadzieścia lat później, Philip K.

Dick używa tego samego motywu w książce pisanej wraz z Rogerem Zelaznym

(Dick i Zelazny, 1976/96), ta sama odpowiedź na to samo pytanie (jak powstał

świat? — jest kilka teorii...) okazuje się już niewystarczająca i bohater powieści

zostaje puszczony wolno.

Jeszcze jeden aspekt postaci trickstera czyni go ciekawym porównaniem dla

komputera — niekiedy postać ta znikała z otoczenia pozytywnego antagonisty,

który często wtedy przejmował jego cechy (Kempiński, 1993). Jest to zgodne z

poglądem Latoura (1993), że w przypadku człowieka używającego przedmiotów

mamy do czynienia z powstawaniem nowych celów, różnych zarówno od celów

człowieka jak i przedmiotu przed ich spotkaniem.

Jeśli więc przestaniemy traktować komputer jako osobnego aktora od jego

użytkownika, czy to traktując go jako narzędzie tego ostatniego, o czym poniżej,

bądź też uważając, że razem tworzą oni bardziej złożonego aktora

organizacyjnego, nie powinniśmy uważać, że tym uznajemy społeczny wpływ

komputera za nieistotny — objawiać się on będzie albo w działaniu nowo

utworzonego aktora, albo w zmianach w działaniu użytkownika (jeśli uznamy, że

mimo pojawienia się komputera jest to nadal ten sam aktor).

3.2. Magiczny przedmiot

Podczas gdy archetyp komputera-trickstera przywoływany był przez moich

rozmówców celem określenia jego postrzegania przez innych, w odniesieniu do

siebie wyznaczali oni komputerowi znacznie skromniejszą rolę, reifikując go i

podkreślając, że jest dla nich tylko i wyłącznie ”zwykłym narzędziem.”

[1]: Nie należę do takich fanatyków, uważam, że jest to zwykłe narzędzie pracy jak
kiedyś mnie uczono na suwaku logarytmicznym, później przeszłam na kalkulator –

to jest też jakieś tam ułatwienie.

[7]: W tej chwili zarówno każdy z projektantów, jak i z asystentów projektantów

ma komputer przy swoim stanowisku pracy i jest to tak jak dawniej był suwak do
obliczeń logarytmicznych przez długie lata, były maszynki obliczeniowe, no w tej

chwili oczywiście, że kalkulatory jako takie jeszcze działają do prostych jakichś

badań, natomiast jakieś bardziej skomplikowane zadania, to już po prostu siada się
i wprowadza się dane do komputera. Sprawa jest tylko wyboru programu

obliczeniowego.

[12]: Widzę mało ludzi, którzy mają taki stosunek bym powiedział odpowiedni do

komputerów. Ludzie mają albo taki, że się boją, albo taki, że ubóstwiają ten

komputer, że by siedzieli przy nim przez cały czas, wszystko by chcieli robić na
komputerze, albo grzebać się w Internecie. Natomiast nie umieją zwykle traktować

komputera jako takiego narzędzia, które służy do jakichś tam rzeczy – że się nie
pracuje przy komputerze, tylko że się coś robi, a komputer jest tylko narzędziem,
które w jakiś sposób to ułatwia.

Jednak nawet jako owo ”zwykłe narzędzie,” komputer nie tylko ułatwia operacje,

które były uciążliwe bez jego użycia, ale również otwiera przed swoimi

użytkownikami nowe, niedostępne dotąd możliwości, dając im niedostępną dotąd

moc tworzenia, jak ilustruje to poniższy przykład z dziedziny fotografiki:

[8]: Kiedyś te programy głównie służyły do retuszu zdjęć i do ustawiania kolorów,

do tego co bardzo mało było ingerencji. Potem nastąpiło szaleństwo
kombinowania, przekształcania, izolowania niektórych fragmentów zdjęć,

doklejania rzeczy, które nie istniały w rzeczywistości ani na zdjęciu, zmieniania

elektronicznie-cyfrowo obrazu, jakieś wklejki, montaże – to co kiedyś było bardzo
uciążliwe np. w fotografii, bo można było to na kamerach studyjnych robić metodą

maskowania, naświetlania wielokrotnego, to w tej chwili po prostu się człowiek nie

bawi, tylko naświetla poszczególne slajdy, skanuje je osobno i potem wycina
kawałki i wkleja – jest to dużo prostsze i szybsze i tańsze, bo taki montaż

skomplikowany potrafił trwać kilka dni w studio, a w tej chwili robi się

poszczególne elementy i trwa to bardzo szybko. Ale takiej fotografii rzeczywistej,

jak jest — to rzeczywiście to ingerencja programów do obróbki foto nie ma miejsca
– to zupełnie osobna gałąź fotografii i tak jak to kiedyś fotografia doszła do

malarstwa i stworzyła sobie osobną ścieżkę, tak teraz po prostu obróbka

elektroniczna czy elektroniczne obrazy są zupełnie osobną drogą niż obrazy
fotograficzne i nie należy tego porównywać. Poszerza się zakres możliwości, każdy

może znaleźć właśnie lepszą technikę. Poza tym na komputerach można

świadomie teraz tworzyć montaże wszelkiego typu bardzo ciekawe, jest to jakby
osobna gałąź, tylko należy to robić w pewnej konwencji, oczywiście.

Zdecydowałem się na zamieszczenie tak obszernego cytatu, ponieważ wydaje mi

się, iż widać w nim cały szereg ciekawych aspektów roli komputera. Po pierwsze,

właśnie zmianę, jaką narzędzie wywołuje u aktorów je używających (Latour, 1993)

— nie tylko zmienia się dzień pracy użytkownika,

[8]: zżyłem się z tym komputerem bardziej niż ze sprzętem fotograficznym.

Głównie się tym zajmuję – to 90% czasu. Kiedyś proporcje były odwrotne – 90%
stanowiła fotografia – i reportażowa i na zlecenie i reklamowa i tzw. fotografia –

industrial photography się to nazywa – jest to fotografia przemysłowa, powiedzmy

sobie, fotografia obiektów przemysłowych dla przemysłu głównie, dla firm, które
po prostu chcą mieć udokumentowane procesy technologiczne, czy obiekty.

ale zmienia się również i użytkownik — pojawiają się nowe gałęzie fotografii,

rządzące się własnymi prawami i mającymi własne konwencje, do których trzeba

się stosować (i które, jak możemy przypuszczać, można zapewne łamać), dawna

fotograf, nawet jeśli będzie się starać pozostać przy dotychczasowych tematach

przestanie być po prostu fotografem, a stanie się “fotografem rzeczywistym.”

Po drugie, wraz z rosnącą rolą komputera pojawiają się obyczaje, konwencje i

normy społeczne, które określają zakres jego użytkowania – mniejszy w fotografii

rzeczywistej, większy w obróbce elektronicznej czy malarstwie elektronicznym.

Podobnie zresztą dzieje się w projektowaniu,

[7]: Dawniej było takie założenie, że obliczenia powinny być sprawdzone na dwóch
— dwoma niezależnymi programami. W tej chwili czas na to nie pozwala i w

praktyce programy są tak obszerne i tak duże — mówię o programach

obliczeniowych — że na ogół projektant przyzwyczaja się do używania jednego,
który dobrze zna, bo żeby można było działać, trzeba program znać bardzo dobrze

i w jakiś sposób bezawaryjnie, bo każdy program ma jakieś usterki, ma jakieś swoje

słabe punkty, które po prostu trzeba znać. Na ogół właśnie dlatego projektant
przyzwyczaja się do jednego, dwóch programów i z nich korzysta i weryfikacja

polega na sprawdzeniu założeń, a nie weryfikacji już obliczeń, ponieważ wierzy się

już, że programy są dobrze ułożone, są dobrze wytestowane i już powiedzmy
samej działalności programów nie sprawdza się. Jeszcze gdzieś sześć lat temu
pamiętam, że zdarzało mi się liczyć dwoma niezależnymi programami i

porównywać wyniki.

gdzie kilka lat temu zwyczaj (nie była to bowiem żadna norma techniczna)

nakazywał sprawdzanie obliczeń, obecnie zaś uznaje się to za zbędne, co trudno

zbyć prostym wytłumaczeniem, że ludzie przekonali się o niezawodności

programów i w związku z tym zniknęła nieufność względem wyników

uzyskiwanych z komputerów. Do owej nieufności i problemów powstających przy

jej braku jeszcze wrócę, na razie niech wystarczy podkreślenie, że nie tylko [7]

wyraża przekonanie, że programy mają co najmniej tyle samo błędów, co dawniej,

a może nawet więcej:

[5]: [Kiedyś] programy były inne, programy były na wyższym dużo poziomie
jakości. Wynik uzyskany z komputera był przy założeniu wprowadzenia

poprawnych danych był rzeczywiście absolutnie poprawny, czego dzisiaj nie

zawsze możemy być pewni.

JK: Fakt, że nowy program jest bardziej nieprzewidywalny od starego, już
sprawdzonego to jedna kwestia. A druga, czy łatwiej było prześledzić program

powiedzmy na [popularnej kilka lat temu] Amidze

niż na obecnym pececie?

O której [8] wspomina³ wczeœniej w wywiadzie — nie jest to przyk³ad wprowadzania przeze mnie

mojej wiedzy technicznej do rozmowy; to samo odnosi siê do s³owa “pecet,” oznaczaj¹cego

komputer kompatybilny z IBM PC

[9]: Nie, to chodzi o co innego, chodzi o objętość — że sprawdzenia paru mega
kodu, powiedzmy — Windowsy teraz mają ile? Pewnie trzydzieści parę tak co

najmniej mega — samo takie coś, co tam działa, a nie obrazki i bzdury tego typu...

tego się po prostu — człowiek tego nie sprawdzi.

Po trzecie wreszcie, zmienia się zarówno sposób wykonywania różnych zadań, jak i

czas potrzebny na ich wykonanie oraz ich postrzegana ranga — montaże i wklejki,

dostępne dotąd jedynie w bardzo kosztownych studiach i przez to wyjątkowo

cenne trafiły “pod strzechy,” tracąc tym samym wiele ze swojego prestiżu, a w

skrajnym wypadku — fotografii rzeczywistej — stając się nawet niepożądanymi.

Wróćmy jednak do kwestii czasu, ponieważ jego oszczędność zdaje się stanowić

ważny aspekt roli przypisywanej komputerom w wypowiedziach moich

rozmówców:

[2]: Zysk [z używania komputerów] jest na czasie, przede wszystkim

[6]: [Komputer] niewątpliwie w sensie pracy biurowej znakomicie porządkuje

działania i przyspiesza i organizacyjnie jest to bardzo wygodne.

[10]: [Praca na komputerze] w oczywisty sposób wpływa na szybkość – wszystko

się dzieje szybciej, sprawniej.

Jednocześnie tylko jedna osoba przyznała, że przyspieszenie pracy dzięki

komputerowi dało jej więcej wolnego czasu:

[10]: Mam więcej efektów... tak, tak, robię trochę więcej, jakkolwiek rozleniwiłem
się, tak że zyskuję i na tym, że mogę trochę odpocząć i też efektów jest więcej

trochę.

Być może znamienne jest, że [10] jako tłumacz pracuje na własny rachunek – ani

nie prowadzi firmy ani nie jest w żadnej zatrudniony; w przypadku innych osób

bowiem zysk na czasie nie wygląda już tak różowo:

JK: Jak w związku z pojawieniem się komputerów zmienił się pani dzień pracy?

[2]: Ten mój dzień pracy się bardzo po prostu rozciągnął, ponieważ po prostu od
momentu sprywatyzowania firmy pracy jest więcej. Po prostu dużo trzeba

siedzieć.

[6]: w moim przypadku to trudno mi powiedzieć, czy ja zaoszczędzam dużo tego

czasu – pewne rzeczy może ktoś inny by robił zamiast mnie, a ponieważ ja znam
się na tym trochę lepiej, więc jakoś tam się interesuję, robię sobie to, co ktoś inny

by robił, więc trudno mówić o tym zaoszczędzonym czasie.

JK: Jeszcze wrócę do przyspieszania możliwości wymiany informacji, możliwości

zrobienia czegoś. Czy wpływa to w jakiś sposób na zwiększenie wolnego czasu,

czy tylko na zwiększenie przerobu?
[12]: Na zwiększenie przerobu. Z wolnym czasem to jest to niestety tak –

niestety? -- jest to firma prywatna, w której wyraźny sposób widać stosunki

kapitalistyczne. Liczy się, mimo że firma ma tę zaletę, że dużą wagę przykłada do
pracowników i takich socjalnych rzeczy, ale nie oszukujmy się – liczy się zysk

przede wszystkim, więc cały wolny czas się praktycznie poświęca firmie.

Zysk na czasie zostaje więc przedefiniowany jako zysk na efektywności, chociaż nie

koniecznie oznacza to, że pozytywne efekty większej szybkości działania uzyskanej

dzięki komputerom dotyczą wyłącznie pracodawców — na przykład [12]

kontynuuje:

[12]: Może szybkość obiegu tej informacji sprawia, że jest więcej wolnego czasu,
który można przeznaczyć np. na naukę – w związku z tym, że postęp jest tak duży

w tej branży, w której ja pracuję, to praktycznie przez cały czas trzeba się uczyć,

ciągle trzeba jakby szukać nowych rzeczy, się dowiadywać i na to jest właśnie
więcej czasu. A mniej się poświęca czasu właśnie na takie rutynowe rzeczy, które

w dużej mierze można zautomatyzować.

JK: Czy w związku z tym praca stała się ciekawsza?
[12]: Chyba tak. Może przez to, no właściwie tak i w przypadku tej właśnie firmy,

to świadomość, że praktycznie ocieramy się przez cały czas o najnowszą, taką

światową technologię, to ma jednak też takie pozytywne znaczenie dla ludzi.

Oprócz zysku na czasie pojawia się tu jeszcze jeden ważny pozytywny aspekt

komputerów — stanowią one symbol postępu i dają poczucie mocy związane z

panowaniem nad tak potężną i skomplikowaną technologią:

JK: I co daje komputeryzacja, przede wszystkim?

[4]: Satysfakcję daje, że wykonuję tę pracę w wieku takim już niezbyt młodym, że

się nauczyłam na komputerze. Dało mi taką satysfakcję, że mogę pracować na
komputerze.

Właśnie — czy chodzi wyłącznie o prestiż społeczny pracy z komputerem? Nie

sądzę. Wydaje mi się, że chodzi tu raczej o wspomnianą już moc tworzenia, jaką

daje komputer, jak i pewną zdolność ujarzmiania czasu. Do owego poczucia mocy

jeszcze powrócę w ramach mitu o pojedynku kosmogonicznym, teraz jednak

spróbujmy zebrać razem informacje o komputerze — źródle mocy, narzędziu

przyspieszającym wykonywanie dotychczasowych zadań, pozwalającym na

podejmowanie się zupełnie nowych, niewyobrażalnych dotąd przedsięwzięć,

zmieniającym zarówno czas jak i swojego użytkownika. Tak szeroki zakres

wpływów zdaje się wykraczać daleko poza właściwości przypisywane zwykłym

przedmiotom, dlatego też moim zdaniem komputer przedstawiany jest przez

moich rozmówców jako przedmiot magiczny, posiadający zarówno cechy

oczywiste związane z całą klasą mu przedmiotów mu podobnych (

olla,

magiczny

kocioł celtyckiego boga Dagdy pozostaje kotłem), jak i nad naturalne, uzyskane

dzięki magicznemu pochodzeniu bądź odprawionymi nad nim czarami (

olla,

dar

druida Samiasa,

jest jednocześnie naczyniem obfitości, nigdy nie dającym się

wyczerpać – Kempiński, 1993). Dlaczego magiczny przedmiot, a nie magiczne

narzędzie? Przede wszystkim ze względu na szeroki asortyment przewijających się

przez rozmaite mitologie najróżniejszych magicznych przedmiotów — począwszy

od wspomnianego kotła, poprzez niezliczone bronie jak Excalibur czy

slga

włócznię Luga, celtyckiego boga światła, aż po Skidbladnir, magiczny statek

germańskiego boga urodzaju, Freya, z których wiele znacznie wykraczało poza

powszechne znaczenia słowa narzędzie, nawet jeśli spełniały taką właśnie funkcję

dla swoich posiadaczy. Komputer jest więc dla moich rozmówców magicznym

narzędziem, ale w szerszej perspektywie mitologicznej skłonny jestem używać

pojemniejszej nazwy, jaką jest magiczny przedmiot.

Interpretacji tej można postawić zarzut, iż zgodnie z twierdzeniem Bruno Latoura

(1993) powyższe cechy nie wyróżniają komputera spośród jakichkolwiek innych

używanych przez ludzi narzędzi, jako że one również nie pozostają bez wpływu na

napotkanych przez siebie aktorów, razem z którymi tworzą nowe cele i programy

działań. Nie jest to jednak pogląd odzwierciedlający powszechne podejście do

przedmiotów i dlatego w tym kontekście skłonny go jestem traktować jako

argument, że wszystkie przedmioty są magiczne, co być może stanowi

współczesną odpowiedź na weberowskie “odczarowanie świata.”

Jednocześnie chciałbym zwrócić uwagę, że liczne niedogodności czy nawet wady

wytykane komputerom wcale nie podważają metafory magicznego przedmiotu –

wszak np. Mjöllnir, cudowny młot germańskiego boga burzy — Thora, ma za krótki

trzonek, co w dniu Ostatniej Bitwy doprowadzi boga do zguby, padnie on bowiem

rażony jadowity oddechem swego przeciwnika, węża Jörmungandra, (którego

jednak przed śmiercią zabije).

Jeszcze jeden ciekawy aspekt przedmiotu magicznego, jakim jest komputer

możemy ujrzeć porównawszy go do magicznego pierścienia pochodzącego co

prawda nie z mitologii, ale ze słynnej powieści J.R.R. Tolkiena (1955/1990)

Władca

Pierścieni.

Pierścień ów wywierał silny wpływ na swojego właściciela, skłaniając go

do coraz częstszego jego używania. Mimo znacznie mniej demonicznego niż

złowrogi Jedyny Pierścień charakteru, jaki posiadały komputery z opowieści moich

rozmówców, one również stawały się coraz bardziej niezbędne:

[5]: Inżynierowie nie są w stanie już dziś policzyć konstrukcji ręcznie i potrafią to

tylko policzyć na komputerze.

[7]: O ile trzy lata temu to jeszcze był jeden komputer na 4-5 osób, to teraz w
zasadzie prawie każdy... każda osoba ma już komputer i w tej chwili praktycznie

niemożliwa jest praca bez pomocy komputera.

Zwróćmy uwagę, że jest to znacznie bardziej dynamiczna rola niż znany z mitologii

motyw atrybutów różnych bóstw, po których są one rozpoznawalne i które są tym

samym niezbędne dla ich funkcji, tu bowiem mamy do czynienia z procesem

stawania się a nie z samym aktem bycia niezastąpionym, jako że jeszcze owe 4-5

lat temu komputer był tylko dodatkiem.

Przejdźmy teraz od opisu roli odgrywanej przez komputer do opowieści o nim, o

jego losach, o współpracy z nim. Chciałbym się zająć nie tyle tematem

wprowadzania nowej technologii (jak np. Tryggestad, 1995), ile historiami moich

rozmówców o spotkaniu z technologią, traktując równorzędnie obie strony

spotkania. Oto pierwsza z owych opowieści.

3.2. Pojedynek kosmogoniczny

Pojedynek kosmogoniczny (Kempiński, 1993) jest nazwą używaną dla określenia

walki boga lub herosa z siłami zła, podkreślającą wspólny archetyp stojący za

licznymi tego typu zmaganiami. Przykładami pojedynku kosmogonicznego może

być starcie Indry, indyjskiego boga gromu z demonem suszy — Wrytrą, Herkulesa

z trójgłowym olbrzymem Kakusem, czy prawie dowolna inna mitologiczna walka

dobra ze złem aż po pojedynek św. Jerzego ze smokiem i popularny motyw

baśniowy w postaci rycerza zabijającego potwora celem uwolnienia księżniczki.

Ten ostatni przykład bardzo dobrze co prawda ilustruje popularność archetypu

pojedynku kosmogonicznego, jednak stanowi również ważny instrument

instytucjonalizacji odmiennych ról społecznych kobiet i mężczyzn (Davies, 1989).

W przeprowadzanych przeze mnie wywiadach (w których 5 na 13 rozmówców

było kobietami) nie zauważyłem natomiast często podkreślanego (np. Czarniawska-

Joerges, 1993) związku komputerów z mężczyznami. Być może istotna jest tu

specyfika języka polskiego, w którym każdy rzeczownik ma swój rodzaj i w którym

nadal zwykle rodzajem domyślnym jest męski (np. ”kto to był?”), co utrudnia

wychwycenie nadmiernego jego stosowania. Niemniej jednak chociaż wśród

”bezosobowych” przykładów przytaczanych przez rozmówców wyraźnie przeważał

rodzaj męski, znajdowały się również formy żeńskie,

[5, mężczyzna]: po pół roku, po roku, ta osoba będzie produkowała już rysunki
dużo bardziej złożone i wtedy czas odświeżenia ekranu będzie już się bardzo liczył.

Czas zoomu rysunku czy czas przygotowania rysunku do wydrukowania, czyli do

przekształcenia go z dwg w psd, prawda, będzie trwał już obrzydliwie długo i
wtedy już ta osoba po pół roku czy po roku będzie chciała mieć szybszy komputer i

słusznie, bo rzeczywiście nie powinna tracić czasu czekając aż komputer zareaguje

na poprzednie polecenie.

oraz przejścia z jednej formy na drugą, jak w cytowanej już wypowiedzi o

niezbędności komputerów:

[7]: O ile trzy lata temu to jeszcze był jeden komputer na 4-5 osób, to teraz w
zasadzie prawie każdy... każda osoba ma już komputer i w tej chwili praktycznie

niemożliwa jest praca bez pomocy komputera.

Podobnie w przykładach z udziałem konkretnych osób występowali zarówno

mężczyźni, jak i kobiety, bez wyraźnego podziału kompetencji czy też nastawienia

ze względu na płeć (np. mężczyzna zwykle jako wprawny użytkownik, albo kobieta

przeważnie jako przeciwnik technologii). Być może rzadziej pojawiała się rola

kobieta-informatyk, ale trudno wyciągać z tego jakiekolwiek ogólniejsze wnioski i

raczej skłaniam się ku opinii, że kwestia płci nie pojawiła się jako czynnik

dyskryminujący w żadnym z wywiadów, podczas gdy, jak już pisałem, kwestia

zależności między stosunkiem do komputerów a wiekiem poruszana była

wielokrotnie przez różnych rozmówców. Chciałbym jednak podkreślić, że podział

ról społecznych ze względu na płeć nie był tematem moich badań i dlatego też

kwestię tę potraktowałem równie pobieżnie jak moi rozmówcy. W związku z tym

moje wnioski dotyczyć mogą jedynie ubocznej roli, jaką kwestia płci użytkowników

grała w wypowiedziach moich rozmówców, nie zaś (braku) różnic między rolami

kobiet i mężczyzn jako użytkowników komputerów.

Powróćmy jednak do problematyki pojedynku kosmogonicznego. W mitologii

indoeuropejskiej walka ta, niezależnie od występujących w niej bohaterów,

rozwijała się według podobnego schematu, składającego się z trzech lub, w

uproszczonej wersji, z dwóch części. Poniżej opisuję poszczególne fazy

pojedynku, kontrastując cytaty z wypowiedzi moich rozmówców z opisem walki

Zeusa z Tyfonem opisanej w

Mitach Greckich

Roberta Gravesa (1955/68) –

podobną technikę stosuje Monika Kostera (1995), porównując swoje obserwacje i

wywiady z historycznymi opisami działalności misji chrześcijańskich.

3.2.1. Faza I: Porażka bohatera

W pierwszej fazie pojedynku kosmogonicznego bóg albo heros nieodmiennie

doznawał przejściowej porażki. Podkreślało to grozę potwora, a także wyrównany

poziom przeciwników, podwyższając tym samym rangę walki, a więc i glorię

przypadającą w udziale zwycięzcy.

[Zeus] raził piorunem Tyfona i zamierzył się na niego tym samym sierpem, którym

skastrował swego ojca, Uranosa. Zraniony i ryczący z bólu Tyfon tysiącami zwojów

oplótł Zeusa, odebrał mu sierp i odciąwszy mięśnie jego nóg i ramion zawlókł do

jaskini korycyjskiej. Zeus jest co prawda nieśmiertelny, ale teraz nie mógł ruszyć
nawet palcem. Tyfon zaś ukrył mięśnie w skórze niedźwiedziej i oddał je na

przechowanie swej siostrze, potworowi o ogonie węża, Delfyne (Graves,

1955/68:36b).

[1]: Moje pierwsze zetknięcie z komputerem było na pierwszym roku studiów.
Jakoś dobrze zdałam, nie chwaląc się, egzamin wstępny, później miałam po

pierwszym semestrze czwórkę z matematyki i wybrano wtedy jakąś grupę osób o

dobrych wynikach i zaczęto nas szkolić. Muszę panu powiedzieć, że mało z tego
szkolenia pamiętam, bo to była dla mnie chińszczyzna, nie znałam jeszcze

matematyki – był inny program – nie wiem do dnia dzisiejszego, jak się to nazywa,
był to jakiś system chyba zerojedynkowy, zapisywało się – i oni próbowali nas
szkolić. Było to dla nas wyróżnienie ale, proszę pana, – nie wiem, czy to był

semestr, bardzo rzadko były te szkolenia – to było właśnie pod Odrę robione i

wtedy nie podobało mi się to. Nie podobało mi się, bo nic – nie bardzo to
wszystko rozumiałam. Może gdyby pociągnęli to szkolenie, gdyby nam

udostępnili te Odry, gdyby nam to jakoś... to może wtedy bym została zarażona

tym bakcylem komputera. A to było jednorazowo i na tym się skończyło.

[4]: Było to jakieś takie troszeczkę dla mnie przerażające – bałam się nawet dotknąć

do komputera – bałam się, że jeśli cokolwiek dotknę, to wszystko skasuję w tym
komputerze (...). I bałam się po prostu na początku, szczególnie pracy myszką.

[6]: No, wyglądało to tak, że nie wiedziałem co guziki na klawiaturze oznaczają,
większość w każdym razie.

W przeprowadzonych przeze mnie wywiadach ów motyw porażki pojawia się w

postaci trudności związanych z pierwszym kontaktem moich rozmówców z

komputerem, co stanowi swoiste odbicie opisywanej wcześniej jego demonizacji.

Tym razem jednak narrator nie dystansuje się od różnych innych osób, bojących się

komputerów, ale od siebie samego sprzed jakiegoś czasu, wyraźnie dając do

zrozumienia, że okres ten ma już za sobą.

3.2.2. Faza II: Pomoc

Druga faza pojedynku kosmogonicznego, jak pisze Kempiński (1993), pojawia się

tylko w niektórych jego wersjach — w innych po początkowym niepowodzeniu

samoistnie następuje końcowe zwycięstwo. Niemniej jednak w części zarówno

mitów, jak i wypowiedzi moich rozmówców wyraźnie zarysowuje się faza

przejściowa, w której bohater dzięki pomocy z zewnątrz otrząsa się z początkowej

klęski.

Wieści o klęsce Zeusa przygnębiły bogów, lecz Hermes i Pan po kryjomu

przedostali się do jaskini, po czym Pan nagłym straszliwym okrzykiem przestraszył

Delfyne, a wtedy Hermes sprytnie wykradł mięśnie i przywrócił je Zeusowi (Graves,
1955/68: 36c).

[1]: Pokazano mi coś takiego: zrobili szkolenie, powiedzmy, że było to szkolenie w
mojej dziedzinie, w branży mojej, jak mi powiedzieli, że muszę tę instalację

rozrysować i później jakoś schematowo zapisywać, to... Początek był może trudny,

nie bardzo to wydawało się, że to będzie takie proste. Ale kiedy zrobiło się jeden
przykład i to wyszło i wyszły te wszystkie kryzy i wyszły mi zawory i wyszły mi

długości rurociągów i równocześnie miałam zestawienie materiałów i to mi się

spodobało – nie wyobrażałam sobie, że mogę usiąść i zrobić to wszystko na
piechotę. No musiałam na piechotę rysować – niestety wtedy się rysowało

wszystkie rozwinięcia na piechotę i dopiero na podstawie tych rozwinięć opisywało
się każdą gałązkę, każdy grzejnik, każde pomieszczenie, każdą temperaturę. To

było takie połowiczne, ale wtedy, na tamte czasy, wydawało się, że to jest po

prostu złapanie Pana Boga za nogi i że tyle roboty odchodzi.

[6]: Zapoznawanie polegało na tym, że dostałem taką kupę książek i w ogóle nie
ruszałem maszyny – przeczytałem te instrukcje, przetłumaczyłem sobie na polski co

tam trzeba było i jak już w pewnym momencie poczułem się że tak powiem

gotowy, że już wiem jak to wszystko jest, jak się to obsługuje – to skomplikowany
był, ciężki program, nie był to program tak jak teraz są programy – powiedzmy, że

to jest bardziej dialog z maszyną — tylko też przygotowanie pakietu danych w
odpowiedni sposób – stary program, ale dobry w sumie, w sensie nowych

możliwości. Po tym miesiącu, półtora, miałem jeden dzień stażu z autorem
programu. Przyszedł do nas do firmy, usiedliśmy i mi powiedział wszystko, jak się

tam działa. Po tym jednym stażu – właściwie z nim włączyłem maszynę.

Następnego dnia zrobiłem test – zacząłem robić test – olbrzymich obliczeń, które
ktoś – jakiś tam inny człowiek kiedyś wykonał i po tygodniu osiągnąłem te same

wyniki co on, czyli wiedziałem już, jak się poruszać.

Otrzymywana pomoc ma, w przypadku moich rozmówców, charakter wysoce

symboliczny — nie chodzi tu raczej o przekazanie szczególnej wiedzy pozwalającej

na ujarzmienie komputera, ale na ukazanie możliwości poskromienia potwora. W

obu cytowanych wypowiedziach ważny wydaje się być sam moment przełomu —

pokazanie pierwszego przykładu, ośmielenie i dodanie odwagi. Dwa miesiące

czytania książek nabierają sensu i wartości dopiero po interwencji autora programu,

który wyjaśnia ”wszystko,” a wiedza przekazana na szkoleniu (które samo w sobie

stanowi część zewnętrznej pomocy, ale nie punkt kulminacyjny zmagań z

komputerem) uprawomocniona zostaje dopiero ”jednym przykładem.” Warto

zauważyć, że wydarzenia przechylające szale zwycięstwa na korzyść bohatera

bardzo się od siebie różnią w przytoczonych opowieściach, natomiast łączy je

właśnie motyw pojawienia się z zewnątrz pomocy dla bohatera.

Jednakże tak jak i w mitologicznych opowieściach o pojedynku kosmogonicznym

występuje motyw otrzymywaniu pomocy, tak i w odpowiadających temu mitowi

opowieściach z moich wywiadów pojawiał się także wątek samotnego bohatera

stawiającego czoła wyzwaniom komputeryzacji:

[4]: A chodzi o to, że jestem samoukiem komputerowym – bez żadnego kursu, bez

jakiejś tam pomocy – po prostu samoukiem.

Co ciekawe, o ile na pozór wydaje się on przeciwstawny idei otrzymywania

wsparcia od innych, usłyszałem również historię łączącą oba wątki, zarówno

polegania na sobie, jak i otrzymywania wsparcia od innych:

[1]: I w zasadzie można powiedzieć, że jestem samoukiem – pewnych rzeczy się

nauczyłam sama – jak pewnych nie mam, to idę do kolegów, żeby mi powiedzieli

co i jak.

3.2.3. Faza III: Zwycięstwo

Niezależnie od tego, czy bohater walczy tylko własnymi siłami, czy też pomagają

mu przyjaciele, pojedynek nieuchronnie kończy się jednoznacznym zwycięstwem

protagonisty.

Zeus wrócił na Olimp na rydwanie zaprzężonym w skrzydlate konie i znowu ścigał
Tyfona piorunami (...). Dotarł Tyfon na górę Hajmos w Tracji i wyrywając całe góry

rzucał nimi w Zeusa; ten bronił się piorunami, od których góry odbijały się i padały

na potwora raniąc go straszliwie. Od strumieni krwi Tyfona wywodzi się nazwa gór
Hajmos (

haima – “krew”). Potem Tyfon uciekł na Sycylię, gdzie Zeus zakończył

pogoń przykrywając go górą Etną; z jej szczytu po dzień dzisiejszy tryska ogień

(Graves, 1955/68: 36e).

[1]: Jako projektant bardzo dużo pracowałam na komputerze, a później się to

zaczęło jeszcze bardziej rozwijać no i mieliśmy komputerów troszeczkę więcej i już
samemu się wiele rzeczy wprowadzało, samemu się wszystko liczyło.

[4]: No, zmieniło to [pojawienie się komputerów] pracę, że po prostu wciągnęło
mnie to bardzo, że pracowałam przez 35 odjąć od tego 7 lat – dwadzieścia kilka lat

pracowałam na desce i potem przeszłam na komputer, to może na desce

narysować coś byłoby mi ciężko — już dzisiaj to bardzo trudno; na komputerze to
poruszam się już że tak powiem łatwiej.

[6]: No i od tego czasu zacząłem samodzielnie sam pracować i przez cztery lata

pracy pracowałem wyłącznie na tym programie.

W tym miejscu, oprócz oczywistego podziwu dla wyczynu bohatera, powstaje

pytanie jak zinterpretować przedstawioną nam właśnie historię. Najprostsze

rozwiązanie proponuje Kempński (1993), twierdząc, że mityczny motyw pojedynku

kosmogonicznego ma na celu dowartościowanie wojowników i bóstw im

panujących, czyli różnych postaci gromowładcy. Co więcej, prezentuje również

bardziej zintelektualizowaną formę pojedynku, w którym przeciwnicy zmagają się

zadając sobie zagadki — np. Edyp i Sfinks, pełniącą funkcję legitymizacji władzy i

bóstw kapłańskich.

Spojrzenie takie wprowadza nas w sferę stosunków władzy. Za Johnem Law

(1991b) chciałbym wprowadzić rozróżnienie pomiędzy władzą, polegającą na

kontrolowaniu zachowania innego aktora a mocą, czyli możliwością podejmowania

pewnych działań czy też uzyskiwania określonych rezultatów.

W przeprowadzonych przeze mnie wywiadach pojawiała się przede wszystkim

idea mocy, uzyskiwanej dzięki ujarzmieniu komputera. Chodzi tu, jak

wspominałem już przy opisie komputera jako magicznego przedmiotu, zwłaszcza

W oryginale ”power over” i ”power to,” czyli dos³ownie — ”w³adza nad” i ”w³adza do.” John

Law przytacza równie¿ odpowiadaj¹ce powy¿szemu rozró¿nienie Stevena Lukesa na w³adzê

(power) i wp³ywy (influence).

o moc tworzenia rzeczy nowych, dotąd nie istniejących i niemożliwych do

powołania do życia bez użycia komputera:

[5]: To siłą rzeczy ich [obecnych konstrukcji budowlanych] stopień złożoności jest

dużo większy i ich stopień dopracowania musi być dużo większy, bo pojawiają się

nowe tematy. Zupełnie inne problemy występują przy projektowaniu budynku
2,3,4- czy 5-piętrowego, a zupełnie inne przy projektowaniu wieżowca 40-

piętrowego, gdzie powiedzmy już występuje cały szereg zagadnień w małych

konstrukcjach nie występujących albo pomijalnych, o pomijalnym znaczeniu. Jak
porównasz na przykład przekrycie nad starym Torwarem i nad nowym Torwarem,

to żeby uzyskać taką przestrzenność, większą przestrzenność, trzeba było

odpowiednio zmienić i zmodyfikować w ogóle sposób rozwiązania
konstrukcyjnego (...). Zresztą chyba ta zasada o wzroście stopnia skomplikowania

nie dotyczy wyłącznie budownictwa. Dotyczy także np. znanego mi tematu

ochrony atmosfery, gdzie po prostu dawniej było to absolutnie niemożliwe do
przeanalizowania. Może też nie było takiej potrzeby, bo nie było tylu źródeł

zanieczyszczenia atmosfery jak mamy dzisiaj. Ale też i nie moglibyśmy tego

kilkadziesiąt lat temu policzyć, bo ilość obliczeń jest nieprawdopodobna do
wykonania. To samo dotyczy projektowania np. układów elektronicznych. W tej

chwili są dużo, dużo bardziej skomplikowane i rozrysowanie tego ręcznie jest

absolutnie niemożliwe, prawda?

Zdobycie tak godnych pozazdroszczenia możliwości przez użytkownika

komputera, a właściwie przez umiejętnego, co udowadniały opowieści o

pojedynku kosmogonicznym, użytkownika, siłą rzeczy podnosi jego prestiż w

oczach odbiorców tego mitu, w tym także i moich, jako osoby przeprowadzającej

wywiady. Znamienne jest, że o ile, jak sądzę, dość dobrze udawało mi się

przyjmować ”antropologiczny stan umysłu” (Czarniawska-Joerges, 1992b) podczas

wywiadów i nie wnosić w rozmowę zbyt wiele z moich własnych przekonań

dotyczących komputerów, o tyle w wypadku kilku sprawiających na mnie wrażenie

obeznanych w temacie komputerów osób po zakończeniu wywiadu próbowałem

wykazać się swoją własną wiedzą dotyczącą komputerów. Tym samym, o ile w

ramach wywiadu skłonny byłem akceptować pozycję mocy przyjmowaną przez

moich rozmówców, o tyle później odczuwałem potrzebę zapewnienia również

sobie silnej pozycji zaawansowanego użytkownika komputerów.

W jednym z wywiadów byłem również obiektem przejścia w drugą stronę, czyli

obniżania mojego prestiżu, a tym samym mojej władzy, jaką najwyraźniej dawała

mi rola badacza przeprowadzającego wywiady —

[1]: Zresztą ja nie wyobrażam sobie teraz, młode pokolenie – no, mam syna pewnie

w pana wieku – nie wiem, bo pan jest na którym roku?

JK: Na czwartym i piątym
[1]: siedemdziesiąty piąty rocznik?

JK: Tak

[1]: To mój syn też jest siedemdziesiąty piąty rocznik

Tym samym zamiast silnej roli badacza otrzymałem znacznie słabszą rolę

rówieśnika syna mojej rozmówczyni — warte odnotowania jest, że owa zmiana

mojej roli nastąpiła tuż po zaprezentowaniu przez [1] swojej opowieści o

pojedynku kosmogonicznym, niejako dopełniając przesunięcia w relacji między

mną a moją rozmówczynią i podkreślając niejako umocnienie jej pozycji wynikające

z ukazania się mi jako poskromicielki komputera.

Do innej interpretacji mitu o pojedynku kosmogonicznym posłużyć może

spostrzeżenie Karla Weicka (1995), że najwięcej użytecznych wiadomości

przekazują te opowieści, które mówią o tym, jak prawie doszło do katastrofy.

Historie o pełnych sukcesach jak i o porażkach opowiadane są zwykle bowiem zbyt

jednostronnie, nie tylko dając płaski obraz sytuacji, ale również cierpiąc przy tym na

wiarygodności, natomiast historie o ledwo unikniętych porażkach służą

demonstracji zależności widocznych w nich znacznie wyraźniej niż w jakichkolwiek

dziejących się na bieżąco wydarzeniach.

Jeśli potraktujemy mit o pojedynku kosmogonicznym z komputerem jako taką

właśnie opowieść, otrzymamy historię o strachu przed nieznanymi i o wdrażaniu

nowej technologii połączonym z jej mimowolną demonizacją (Czarniawska, 1997)

— komputeryzacja była postrzegana jako groźna i niepojęta (faza I) i do jej

oswojenia potrzebne staje się ukazanie możliwości poskromienia komputerów (faza

II). W tej interpretacji widać jeszcze inny ciekawy aspekt historii przedstawianej

przez moich rozmówców — wyraźnie objawia się w niej inny mechanizm

zauważony przez Karla Weicka (1969/79) — wszelkie własne zachowania i

postawy są interpretowane dopiero

ex post

, na bieżąco zaś pozostają

nieprzejrzyste — strach przed komputerem zostaje tak nazwany dopiero po jego

pozbyciu się, po zadomowieniu się nowej technologii. Wtedy również okazuje się,

jakie czynności były racjonalne (nauka obsługi komputerów), a jakie nie (liczenie

ręczne).

3.3. Bracia mleczni

Opowieść o pojedynku z komputerem nie była jedynym schematem spotkania

komputera przewijającym się przez wypowiedzi moich rozmówców. Druga wersja

opowiada o znacznie bardziej harmonijnej koegzystencji i współzależności obu

aktorów — komputera i użytkownika. Po wzajemnym spotkaniu ich losy stają się

nierozerwalnie ze sobą splecione, nie sposób już analizować któregokolwiek z nich

osobno:

JK: Co zmieniają komputery — zmiana czy pojawienie się komputerów co zmienia
w Twoim życiu?

[9]: Trudno mi powiedzieć, ponieważ komputer się pojawił jak miałem 8 lat... 6? 7!

więc trudno powiedzieć co zmienił (...).A jeśli chodzi o ten rozwój komputerów to
nie wiem, to jest jakoś dla mnie zupełnie naturalne, może dlatego, że ja rosłem i

komputery rosły razem ze mną. Tak to wygląda.

Historia ta przywodzi mi na myśli często występującą w celtyckiej mitologii motyw

braci mlecznych (tj. nie spokrewnionych ze sobą, ale wykarmionych mlekiem

jednej ”matki”). Takie braterstwo łączyło silniej niż więzy krwi (Gąssowski,

1978/87) i dlatego też dzieje braci mlecznych były zawsze ze sobą związane. W

przeciwieństwie do rozpowszechnionych w mitologii indoeuropejskiej parach

antagonistycznie nastawionych do siebie bliźniąt (Kempiński, 1993), bracia mleczni

zwykle darzyli się wielką przyjaźnią i o ile zdarzało się, że stawali oni ze sobą do

walki, jak np. Cuchulainn i Ferdead, o tyle był to zawsze pojedynek tragiczny i nie

przynoszący zwycięzcy żadnej chwały. Podobnie w odzwierciedlających ten

archetyp opowieściach moich rozmówców podkreślają oni powiązania pomiędzy

kolejami swojego losu a dziejami komputeryzacji:

[5]: Moje życie to jak wiesz było przeplatanką kontaktów z komputerami i

kontaktów... znaczy pracy jako informatyka i pracy jako inżyniera budowlanego.

Ale to już tak zostało, że jako inżynier budowlany zawsze już starałem się
wykorzystać w kolejnych pracach techniki komputerowe; nawet w Afryce zliczałem

rurki na arkuszach obliczeniowych – kształtki, zawory na arkuszach obliczeniowych

– planowałem ich zużycie itd. Zrobiłem program do graficznej weryfikacji danych
geodezyjnych – bardzo się przydał. A w międzyczasie pracowałem jako inżynier –

zacząłem rysować również w AutoCADzie, coraz więcej liczyłem konstrukcji w

AutoCADzie – dziś bym już nie potrafił policzyć konstrukcji na piechotę tak jak
uczyłem się kiedy kończyłem studia.

W wypowiedziach kilku innych rozmówców co prawda związek pomiędzy losami

ich i komputerów nie był bezpośrednio artykułowany, niemniej jednak

odpowiadając na moje pytanie o ich dotychczasowe spotkania z komputerem

opowiadali mi oni dość obszernie swoją biografię. Przyznaję jednak, że taki

schemat odpowiedzi mogło sugerować mój sposób zadawania pytań, nawet jeśli

narzucanie takiej (ani jakiejkolwiek innej) formy opowieści nie było moim celem.

Dlatego też skłonny jestem owe współwystępowanie wątków historii własnej i

komputerów traktować najwyżej jako poszlakę wskazującą na obecność archetypu

braci mlecznych, zaś za jego wyraźny przejaw uważać jedynie znacznie rzadsze

otwarte splatanie tych motywów, takie jak w przytoczonych wyżej cytatach.

Więzi braci mlecznych nie ograniczają się do wspólnego występowania biografii

obu z nich w ramach jednej i tej samej historii, ale łączą również symbolicznie ich

samych w jedną niepodzielną istotę. Ferdead mówi o Cuchulainnie, którego imię

znaczy ”Pies Culanna:”

Połową mego serca jest Pies Bez Wady

A połową serca Psa jestem ja (Gąssowski, 1978/87: 177)

Podobnie moi rozmówcy uważają swój związek z komputerem za nierozerwalny:

[1]: Ja sobie nie wyobrażam, że mogłyby komputery zniknąć

[4]: Dzisiaj nikt sobie nie wyobraża, że bez komputera by można było pracować.

[9]: Bez komputera... trudno mi wyczuć — cały czas był, twierdzenie, żeby go nie

było — myślenie na ten temat jest niepokojące

[śmiech].

Tak widziana rola brata mlecznego bliska jest opisywanemu już archetypowi

komputera jako niezastąpionego przedmiotu magicznego, chociaż w tym wypadku

mamy do czynienia z relacją jeszcze silniejszą — praca bez komputera jest już nie

tylko niemożliwa, ale wprost niewyobrażalna.

W zbliżonej konwencji uczuciowego związku utrzymana jest jedna z opowieści o

powstawaniu wzajemnej przyjaźni między komputerem (a właściwie szczególnym

jego typem) a użytkownikiem, nawet jeśli sensu stricto nie należy ona do mitu o

braciach mlecznych, od początku sobie przeznaczonych. Niemniej jednak

przedstawiony w niej motyw przyjaźni stopniowo łączącej obie strony najbliższy

jest właśnie klimatowi mitów o braciach mlecznych:

[9]: Później jakiś pecet był z okazji [brata] i jego studiów. Pecetem to się mało
fascynowałem na początku.

JK: Dlaczego?

[9]: Nie wiem. Jakoś mnie nie fascynował pecet, nie podobało mi się (...). [Jakiś czas
później] pisało się programy i wtedy już pisałem na pececie, bo wygodniej –

wtedy się przekonałem chyba do peceta nawet – nie pamiętam, kiedy się

przekonałem. Nieważne.
JK: A dlaczego się przekonałeś do peceta?

[9]: Bo na nim robiłem.

Opowieść tę przytaczam zarówno ze względu na ukazanie w niej dynamiki

emocjonalnego stosunku użytkownika do komputera, ale także jako jeszcze jeden

przykład poruszanego już tematu konstruowania racjonalności na końcu, a nie na

początku działań i ukazanie odwracalności przyczyny i skutku — pecet okazuje się

dobry

ponieważ

[9] na nim pracuje, a nie na odwrót. Tym samym ocieramy się o

kwestię zmian związanych z procesem komputeryzacji, ich postrzeganego kierunku

i oceny według użytkowników.

3.4. Postęp i regres

Przedstawiane dotąd historie dotyczyły bezpośrednio doświadczanych przez moich

rozmówców spotkań z komputerami, losów ich osobistej współpracy z nimi i

wrażeń z nią związanych. Jednakże oprócz swoich własnych perypetii, wielu z

moich rozmówców starało się przedstawić mi bardziej całościowy obraz swoich

wrażeń z przebiegu procesu komputeryzacji i swojej oceny różnych ról granych

przez komputery na przestrzeni czasu. Wyróżniam spośród nich dwa zasadnicze

wątki — historię o czekającej w przyszłości Ziemi Obiecanej i drugą, o minionym i

bezpowrotnie utraconym raju. Przyjrzyjmy się im po kolei.

3.4.1.Ziemia Obiecana

Mit o Ziemi Obiecanej mówi o tym, że przedmiot opowieści (naród wybrany,

ludzkość czy komputeryzacja) w długim okresie zmienia się zawsze ku lepszemu.

Co prawda w danym momencie daleko mu jeszcze do ideału, jednakowoż w

przyszłości spodziewać się możemy jedynie poprawy. Czasami historia ta opiera

się na pozytywnej interpretacji dotychczasowych zmian, ale nie jest to bynajmniej

konieczne — potknięcia pozostają zawsze chwilowymi, a liczy się przecież ogólny

trend prowadzący niechybnie ku szczęśliwości. Na początek skontrastujmy urywek

Księgi Wyjścia,

która zainspirowała mnie do przyjęcia takiej właśnie nazwy mitu,

z kilkoma wypowiedziami z przeprowadzonych przeze mnie wywiadów:

Nawiedziłem was i ujrzałem, co wam uczyniono w Egipcie. Postanowiłem więc

wywieść was z ucisku w Egipcie i zaprowadzić do ziemi Kananejczyka, Chetyty,
Amoryty, Peryzzyty, Chiwwity i Jebusyty, do ziemi opływającej w mleko i miód.(...)

I wezmę was za mój lud i będę wam Bogiem, i przekonacie się, że Ja, Pan, Bóg

wasz, uwolniłem was spod jarzma egipskiego (

Biblia Tysiąclecia, Wj 3.16-17,6.7)

[4]: Postęp jest taki – to wszystko idzie takim postępem, że rzeczywiście już są

zmiany w stosunku do tego jak w ‘91 zaczynałam tę pracę, do dzisiaj te zmiany są
szalone. Teraz już wszystko można robić przy komputerze. Na pewno będą

[zmiany na lepsze]. Jak to będzie szło dalej, jakie postępy będą? Będą coraz

lepsze programy.

[11]: Każda kolejna wersja [AutoCADa] ma takie swoje udoskonalenia, czego ja,
muszę powiedzieć, w 13 nie zauważyłem. W 14 [którego jeszcze nie mamy]

oczywiście, w porównaniu z 13 jest dużo lepiej, jeśli chodzi o ten właśnie

AutoCAD – jest tam łatwiejsza taka zmiana cechy elementu i różne takie funkcje,
których w 12 lub 13 nie ma, a w 14 są już takie możliwości. Ale i sprzęt potrzebny

do AutoCADa 14 – już wymagania są dużo większe i to się wiąże również z

kosztami.

Powyższe cytaty pokazują rozliczne wariacje mitu o Ziemi Obiecanej, który

pojawiał się w tej czy innej formie praktycznie we wszystkich wywiadach,

stanowiąc niejako podstawową wersję opowieści o komputeryzacji. Prezentowany

był zarówno jako kontynuacja tendencji, której efekty są wyraźnie widoczne już

teraz, jako wytłumaczenie dla obecnej dobrej sytuacji, jak i jako kontrast dla

ostatnich niepowodzeń. Wszyscy moi rozmówcy zdawali się być przekonani o

rozwoju

komputerów i komputeryzacji tak dotychczas, jak i w przyszłości, chociaż

różnili się ogólną oceną skutków owych zmian — od pełni entuzjazmu,

[6]: Ideałem by było, gdyby było tak jak mówię – 12-13 osób potrafiło obsłużyć
firmę, która kiedyś może będzie liczyła 100 osób, dysponując właśnie jakimś

lepszym oprogramowaniem, lepszymi systemami. I myślę, że tak może być, bo tu

postęp jest stale widać chyba w tym, programy są coraz lepsze, do tego należy
zmierzać.

aż po wyraźne zachowanie rezerwy, przy jednoczesnym używaniu słów silnie

związanych z mitem o Ziemi Obiecanej, takich jak ”rozwój,” czy ”lepszy:”

JK: Jak wygląda, wracając jeszcze raz do komputerów, kwestia coraz szybszego

tempa zmian – sprzętu, programów?
[5]: Fatalnie. To znaczy najszybciej zmienia się konstrukcja komputerów – hardware

rozwija się pioruńsko szybko. Dużo wolniej rozwija się oprogramowanie nazwijmy

to podstawowe – mam na myśli systemy operacyjne, które ciurkiem nie nadążają.
A jeszcze wolniej rozwija się rynek aplikacji i mamy przykładowo procesory MMX

chyba już dwa lata, a AutoCAD tylko udaje, że korzysta z procesora MMX (...).

JK: W takim razie dlaczego macie komputery z MMX?

[5]: Chyba jest to bardzo słuszne pytanie. Chyba dlatego, bym odpowiedział, że
równocześnie trzeba po pierwsze – kupujemy komputery możliwie nowe, żeby

nam się jak najpóźniej zestarzały. Po drugie, mamy oprogramowanie niejednolite –

no nie da się ukryć, że sam jestem entuzjastą Worda z Microsoft Office 97, który mi
podkreśla wężykiem jak zrobię palcówkę, albo jak opuszczę kropkę po szt., to on

mi to podkreśla i jest to szalenie wygodne dla mnie, a to nie chce chodzić pod

niczym innym jak przynajmniej Windows NT czy Windows 95, a te w zasadzie
wymagają procesora już właściwie Pentium. Natomiast równocześnie na tym

komputerze mam zainstalowane oprogramowanie, które wciąż jeszcze ciągnie się

od kilku lat z małymi modernizacjami lub nie modernizowane. Ale jest w tym
może i troszeczkę owczego pędu, że musimy mieć coraz lepsze i coraz szybsze

komputery

Dlatego też nie wydaje mi się na miejscu utożsamianie tego mitu z modernistyczną

metaopowieścią o postępie (Lyotard, 1979/87) — świetlana przyszłość dotyczy

często tylko wycinków rzeczywistości a nie harmonijnego rozwoju całego świata, a

na dodatek często współwystępuje ramię w ramię z przeciwstawnym mitem o raju

utraconym.

3.4.2. Raj utracony

Ten mit opowiada o legendarnej i niepowtarzalnej przeszłości, o nieuchronnych

zmianach na gorsze. Nacechowany jest nostalgią i smutkiem związanym ze stratą

Edenu. Porównajmy fragment biblijnego opisu wygnania z raju z historiami moich

rozmówców również traktującymi o minionym szczęściu:

A zasadziwszy ogród w Eden na wschodzie, Pan Bóg umieścił tam człowieka,
którego ulepił. Na rozkaz Pana Boga wyrosły z gleby wszelkie drzewa miłe z

wyglądu i smaczny owoc rodzące oraz drzewo życia w środku tego ogrodu i

drzewo poznania dobra i zła (...). Pan Bóg wydalił go [człowieka] z ogrodu Eden,
aby uprawiał ziemię, z której został wzięty Wygnawszy zaś człowieka, Bóg

postawił przed ogrodem Eden cherubów i połyskujące ostrze miecza, aby strzec

drogi do drzewa życia. (Biblia Tysiąclecia,

Rdz 2,8-9; 3,23-24)

[5]: Był wspaniały okres, kiedy wszystkie PC-ty były prawie kompatybilne i można
było żonglować częściami, wymieniać tylko dysk, wymieniać kartę graficzną,

wymieniać kartę wejścia/wyjścia, dodać drugą kartę wyjścia. To był wspaniały

okres, który niestety już przechodzi do historii. Dzisiaj już dostajemy na płycie
głównej do PC-ta już nawet kartę grafiki zintegrowaną, znaczy się układ, który był

dawniej na karcie. Pomijam, że mam kontroler dysku na karcie, kontrolery

dyskietki, kontrolery drukarki, kontrolery comowskie, jeszcze mamy ostatni wymysł
— kontrolery kart graficznych, która tym samym staje się praktycznie

nierozbudowywalna i jeśli ktoś kupił sobie kartę główną z kartą grafiki 2MB to go

już na 4 nie może rozmienić jak kupi program, który wymaga większej pamięci
Video RAM.

JK: Czy była jakaś wyraźna zmiana przy przejściu z jednego komputera na drugi?
[10]: No, była – mimo tego, że królują Windowsy, to jednak nie jest to aż tak

przyjazne środowisko jak makowskie [komputera Apple Macintosh] użytkownikowi

– no i trzeba było się nauczyć – co mnie irytowało – pewnych rzeczy technicznych,
ale to są detale.

JK: A dlaczego przechodziłeś?

[10]: Dlatego, że musiałem, właściwie nikt prawie – prawie żaden wydawca poza
nielicznymi, z którymi ja akurat nie mam kontaktu, nie ma Macintosha.

Mit o raju utraconym, stanowiący niejako odwrotność optymistycznej historii o

Ziemi Obiecanej, jest dość popularnym tematem mitologicznym, mającym w

mitologii indoeuropejskiej odpowiednik w postaci Złotego Wieku, będącego

(greckim) określeniem ”raju lokalizowanego nie w przestrzeni, lecz w czasie”

(Kempiński, 1993: 467). W opowieściach moich rozmówców motyw ten nie grał

jednak roli przewodniej, ale uzupełniał i przynajmniej częściowo równoważył

prawie wszechobecny mit o Ziemi Obiecanej.

Na pierwszy rzut oka pojawianie się obu tych mitów razem stanowić może pewne

zaskoczenie, jednakże dzieje się tak tylko wtedy, gdy opowieści te traktować

będziemy jako dwie całościowe, czyli opisujące całą rzeczywistość i wzajemnie się

wykluczające postawy. Takie spojrzenie wiąże się z wciąż jeszcze najbardziej

rozpowszechnioną (przynajmniej w zachodniej cywilizacji) ideą czasu jako linii

prostej, na której w prostej chronologii nakładają się poszczególne zdarzenia

tworząc równie liniowe trendy i tendencje.

Takie podejście związane jest w dużym stopniu, jak sugeruje Anne Loft (1995), z

rozpowszechnieniem metod coraz dokładniejszego pomiaru czasu i

wprowadzaniem technologii umożliwiających koordynację różnych działań

względem tego samego systemu mierzenia czasu. Koncentruje się ono na

trwałych zmianach, zwykle prowadzących poprzez wyraźne stadia rozwoju ku

coraz to doskonalszym formom, bądź to za pomocą łagodnych ewolucyjnych

poprawek, bądź też dzięki radykalnymi i rewolucyjnym zmianom.

Nie jest to jednak jedyne możliwe podejście (Burrell, 1992) — najbardziej znaną

alternatywą jest idea ”wiecznego powrotu” — koła czasu cyklicznie

powtarzającego wszelkie wydarzenia bądź ich wariacje. Pewnym kompromisem

pomiędzy tymi dwoma koncepcjami jest ujęcie czasu jako spirali łączącej w sobie

cechy zarówno koła, jak i linii prostej, czułej zarówno na cykliczne (prawie)

powtórzenia, jak i na trwałe zmiany charakterystyczne dla liniowej koncepcji czasu.

Podstawowym problemem, jaki jawi mi się przed oczami w związku z wszystkimi

wspomnianymi powyżej koncepcjami czasu jest skłonność ich wszystkich do

traktowania czasu, jakby składał się z jednej tylko nitki, a przynajmniej jednej tylko

istotnej nitki, kształt której dopiero stanowić może przedmiot dyskusji. Podobnie

Butler (1995) przedstawia cztery różne możliwe ujęcia czasu, postulując wybór

jednego z nich zależnie od studiowanych problemów.

Niestety, w ramach jednej nitki czasu, czy to prostej, czy też kolistej albo spiralnej

trudno jest pogodzić jednoczesne występowanie mitów o Ziemi Obiecanej i raju

utraconym, często w tych samych opowieściach. Potrzebna jest nam nieco szersza

perspektywa, umożliwiająca akceptację współwystępowania różnych strumieni

bądź pętli czasowych w ramach tego samego zjawiska. Takie właśnie spojrzenie na

różne rodzaje czasu w organizacjach proponują Silvia Gherardi i Antonio Strati

(1988: 157-158) podkreślając, że w każdej organizacji istnieje:

wielość czasów organizacyjnych (...). Czas organizacyjny nie jest definiowalny raz
na zawsze. Jest tworzony dzięki ścisłemu spleceniu heterogenicznych jednostek

miar, rozpoznawalnych zależnie od zdarzenia organizacyjnego i metafor życia

organizacyjnego wskazujących na podejście interpretacyjne podejmujących
decyzje.

Zgodnie z tym ujęciem nadal mamy do czynienia z liniami, pętlami i spiralami

czasu, jednakowoż stykają i splatają się ze sobą tworząc tkaninę czasu. Co prawda

na myśl przychodzą od razu Mojry, Norny i inne prządki losu z antycznych

mitologii, jednakże trzeba przyznać, że trudno oczekiwać, aby pozwijany i

poskręcany (dzięki tym wszystkim pętlom i spiralom) kłębek najróżniejszych nici

czasu usatysfakcjonował dumne prządki wielkiego kobierca dziejów.

Nieco inną interpretację różnych postaci czasu zaproponował Simon Lilley (1995),

ukazując jak czas, tak samo jak wszelkie inne fakty społeczne, podlega społecznej

konstrukcji w organizacjach. Chronologia (historia następujących po sobie

wydarzeń) powstaje dopiero po arbitralnym wyodrębnieniu zdarzeń w organizacji,

wyłonieniu spośród nich zdarzeń istotnych i przyporządkowania im miejsca w

odpowiedniej skali czasowej. Jak w każdej sytuacji społecznego konstruktywizmu

mamy do czynienia z procesami utrwalania i instytucjonalizacji tak poszczególnych

wydarzeń, jak i całej chronologii, cały czas również istnieje (przynajmniej

teoretyczna) możliwość redefinicji owych wydarzeń, zmiany chronologii i

opowiedzenia zupełnie innej historii (innego mitu). W tej perspektywie należy

zwrócić uwagę, że opowiadane mi przez moich rozmówców historie dotyczyły

wciąż jeszcze dziejących się i nie rozstrzygniętych procesów, w których nie

nastąpiło jeszcze uprzątnięcie wydarzeń zgodne z dominującym mitem (którym

wydaje się być mit o Ziemi Obiecanej), dając tym samym głos historiom z tła.

Takie spojrzenie pozwala nam zauważyć, że mity o raju utraconym nie

występowały w opowieściach o wczesnych dniach komputeryzacji żadnego z

moich rozmówców, pozostając domeną historii najnowszej.

3.5. Niespójność mitów

W tym miejscu zakończyliśmy już praktycznie prezentację mitologii

komputeryzacji, zanim jednak przejdę do refleksji nad postacią owej mitologii i

wkładu takiego spojrzenia do dyskursu naukowego, chciałbym zwrócić uwagę na

jeszcze jeden aspekt prezentowanej mitologii — jej niespójność jak i zawarte w

niej paradoksy. Nie chodzi tu o kontrowersyjność ról odgrywanych przez

bohaterów mitów, czyli np. współwystępowanie strony anielskiej i demonicznej w

postaci komputera jako trickstera, wieloznaczność bowiem, jak już pisałem, jest

częścią tego archetypu. Nie chodzi mi również o mnogość ról czy też masek, jakie

dopasowywałem do komputera — ten temat podejmę w następnym rozdziale. Na

razie spróbuję przedstawić coś, co można by nazwać potknięciami w roli

komputera — aspekty organizacyjnego zachowania przeczące głównej idei

przyświecającej odgrywanej przezeń właśnie roli.

George Ritzer (1996/97) w swojej krytyce makdonaldyzacji czyli posuniętej do

granic możliwości (albo i dalej) racjonalizacji nazywa podobne historie

nieracjonalnością racjonalności, traktując je jako koronny dowód przeciwko sensowi

idei makdonaldyzacji. Głęboko zgadzając się zarówno z poglądami Ritzera na

temat owego procesu, jak i z wagą jego ukazanych niedoskonałości, skłonny

jestem zachować pewną rezerwę wobec obalającej czy też delegitymizującej mocy

wykazanego paradoksu.

Samo wszak wytknięcie paradoksu nie stanowi bowiem wielkiego wyczynu, jako że

są one całkiem powszechnym zjawiskiem i chociaż usunięcie wszelkich

paradoksów poznania stanowiło jeden z postulatów nowoczesności, projekt ten

najwyraźniej się nie powiódł, bowiem

porządki nigdy nie są pełne. Zamiast tego, są mniej lub bardziej prowizorycznymi i

częściowymi osiągnięciami, które mogą zostać odwrócone (Law, 1994: 2)

Powróćmy jednak do tematu mitologii — czy próba (re)konstrukcji mitologii

komputeryzacji może zostać uznana za udaną, jeśli występują w niej ewidentne

niespójności czy też paradoksy? Na szczęście tak, ponieważ wszelkie

”prawdziwe,” czy też starożytne mitologie aż roją się od niespójności, nieciągłości i

nieścisłości — kwestię tę w związku z mitologią grecką porusza Paul Veyne

(1983/88). Żywa mitologia nie stanowi bowiem dokładnie uzgodnionego i

dopracowanego dzieła rzemieślnika-perfekcjonisty, ale zbiór kolektywnie

tworzonych historii, opowiadanych następnie w różnych wersjach i zmienianych w

ramach opowiadania, dopasowywanych do różnych sytuacji itd.

Niemniej jednak uważam, że warto przyjrzeć się niespójnościom obecnym w

mitologii komputerowej, jako że miejsca, w których można zobaczyć paradoksy

stanowić mogą ”słabe punkty,” najłatwiejsze do zakwestionowania i najodleglejsze

od idealnej dla faktów roli czarnej skrzynki (Latour, 1986) — obecnej i widocznej,

ale niemożliwej, albo przynajmniej bardzo trudnej, do otworzenia.

Nadal, oczywiście, opieram się na wypowiedziach moich rozmówców nie zaś na

moim własnym osądzie w kwestii oceny roli komputera i stwierdzenia, gdzie

występują odstępstwa od spodziewanych efektów. Co więcej, jeden z nielicznych

(mam nadzieję) moich pomysłów na znalezienie miejsca zachwiania oczekiwanej

roli komputera jaki wniosłem do przeprowadzanych wywiadów większość

rozmówców zdecydowanie odrzuciła. Pytałem bowiem czy mieli kłopoty z

awaryjnością sprzętu, dowiadując się w odpowiedzi:

[1]: Chyba nie... awaryjność sprzętu – wydaje mi się, że to są rzeczy takie
normalne, nie trafiłam na żaden zły egzemplarz, widzi pan co tam mam, nie jest to

może najnowsze, w zasadzie chyba nie... nie było...

[5]: Ja zawsze wierzyłem, że sprzęt jest najmniej zawodną częścią w tym zestawie

[człowiek, oprogramowanie, sprzęt].

Na szczęście, w innych przypadkach to moi rozmówcy określali, co uważają za

paradoksy związane z komputerami (choć nigdy wprost nie zadawałem takiego

pytania). Pierwszy z nich dotyczył efektywności związanej z używaniem coraz

”lepszych” programów:

[7]: programy są coraz obszerniejsze, one wymagają, ta wstępna faza pracy jest

przy dużych programach coraz dłuższa i dochodzi do tego, że rzeczywiście nieraz

bardzo dobrze jest mieć jeden program duży, pozwalający na takie bardzo
obszerne zadania, a drugi jakiś mały, prostszy, do prostych zadań. Bo robienie

prostych zadań na programie, który umożliwia wykonywanie bardzo

skomplikowanych zadań jest uciążliwe, jest po prostu niepotrzebnie rozdmuchane
— niepotrzebnie rozdmuchuje małe zadanie. Na przykład, jeżeli mam program

właśnie pozwalający liczyć duże konstrukcje przestrzenne i będę chciała obliczyć

zwykłą belkę jednoprzęsłową, której wymiarowanie ręczne wraz z obliczeniami
zajmie mi 15 czy 10 minut i pół strony tekstu. Natomiast jeśli ja do

zaprojektowania tej belki użyję tego programu, to po pierwsze samo wywołanie

programu i wprowadzenie danych zajmie mi już co najmniej te 15 minut, albo
dłużej nawet. Doprowadzenie do wyniku, wydruk zajmie mi znowu z pół godziny

pewno, a wynik dostanę na 3-4 stronach papieru A-4.

Kwestia zysku na efektywności, jak wielokrotnie podkreślali moi rozmówcy, w tym

i [7], związana jest przede wszystkim ze skracaniem, dzięki komputerowi, czasu

potrzebnego do wykonania określonych zadań. Powyższy cytat nie pokazuje

bynajmniej, że tak się nie dzieje, natomiast doskonale ilustruje postulowaną przez

Bernwarda Joergesa (1994) zasadę symetrii, głoszącą jednakowe

prawdopodobieństwo wystąpienia skutków pozytywnych jak i negatywnych

ocenianego zjawiska. Innymi słowy, od aktorów ( w tym, oczywiście i od

komputera) i negocjacji pomiędzy nimi a nie od jakichkolwiek zjawisk

zewnętrznych zależy, czy komputer zostanie uznany jako skuteczne narzędzie do

oszczędzania czasu, czy też jako zawalidroga przeszkadzający w sprawnym

wykonaniu pracy. Jak pokazuje powyższy cytat, możliwa jest argumentacja w

obydwie strony i od relacji pomiędzy aktorami (nie zaś od samych aktorów) zależy,

która interpretacja zostanie wybrana.

Taki komentarz oczywiście pasuje do dowolnego widocznego w roli komputerów (czy

jakiejkolwiek innej) paradoksu czy też potknięcia. Zamiast jednak mnożyć byty ponad

miarę, przyjrzyjmy się jednej niespójności, tym razem związanej z mitem o Ziemi

Obiecanej i ideą rozwoju oprogramowania:

[8]: Owszem jest to kwestia, że nowa wersja nie jest najlepsza, za to jest
najdroższa i trzeba jeszcze poczekać kilka miesięcy, żeby już była poprawiona.

[9]: wszystkie programy nowe są po prostu znacznie mniej przewidywalne, bo to
po prostu trzeba sprawdzić a nie można wszystkiego sprawdzić — trzeba dać

użytkownikom i sprawdzić w użytkowaniu, co będzie

[11]: Może ogólnie [jest] taka tendencja na rynku, że powstaje taki program, a więc

powinien być lepszy. Ja osobiście jestem takiego zdania, że ta [wersja] 13
[AutoCADa] jest lekkim takim niewypałem, nie mówię o firmie tutaj, że myśmy

kupili, ale jakby mniej kłopotów było z popsutymi rysunkami w tej 12. Ja akurat

tutaj w tej pracy niedługo pracowałem na 12 zanim się zorganizowało tę 13, ale
może inaczej jest w domu, gdzie nie ma sieci – mogę zauważyć jedno, że przy tej

pracy, którą wykonuję w domu jeszcze mi żaden rysunek się nie popsuł na 12, a

tutaj jest dosyć często tak właśnie – takie problemy. I potem to zajmuje czas, bo

trzeba tych rysunków szukać, odzyskiwać i to wszystko jest związane z czasem. A
dlaczego została podjęta taka decyzja, że zakupujemy tę 13, to myślę, że ogólna
taka właśnie tendencja, że powinniśmy iść naprzód, a nikt nie wiedział w zasadzie

co za sobą kryje ta 13, czy to poprawi pracę, czy nie.

Tu sytuacja jest o tyle ciekawa, że, jak już pisałem, chociaż mit o Ziemi Obiecanej

ma obecnie zdecydowanie wiodącą pozycję i nic nie wskazuje na to, aby ją

kiedykolwiek w bliskiej (a nawet i nie bardzo bliskiej) przyszłości tracił, o tyle wśród

moich rozmówców krążył również i przeciwny mit o raju utraconym. Dlaczego

więc, moim zdaniem, owe wyraźnie widoczne paradoksy nie stanowią zagrożenia

dla dominującego mitu? Wydaje mi się, że oprócz opisywanego już dość

skomplikowanego związku wzajemnego uzupełniania się tych dwóch mitów, który

nie dopuszcza niejako do ich bezpośredniej konfrontacji, owe paradoksy grają

jeszcze jedną rolę — stanowią podporę dla konstruowanej dla innych roli

komputera-anioła, do której równoważna rola komputera-diabła tworzona jest

razem z samym mitem o Ziemi Obiecanej.

Nie twierdzę bynajmniej, że występuje tu zależność przyczynowo-skutkowa, np. że

pojawiające się paradoksy doprowadzają do powstania roli komputera-anioła, albo

odwrotnie. Uważam jednak, że jakiś dość widoczny związek między nimi istnieje,

który na dodatek ukazuje kawałek skomplikowanej sieci relacji, jaka oplata całą

mitologię komputeryzacji, z której, podobnie jak aktorów z wspominanej wcześniej

sieci technologiczno-społecznej, dość arbitralnie wyodrębniłem poszczególne mity.

W tym miejscu chciałbym zakończyć badanie poszczególnych mitów składających

się na opisywany tu system mitologiczny i przejść do następnego rozdziału, w

którym spróbuję podsumować przeprowadzane tu rozważania. Chociaż uważam,

że opisałem ważniejsze wątki tego systemu widoczne na podstawie moich badań,

doskonale zdaję sobie sprawę, że nic oprócz mojego własnego poczucia względnej

kompletności niniejszego rozdziału nie przemawia za zakończeniem analizy w tym

właśnie miejscu. Jak zauważył Zygmunt Bauman:

Równie zasadnie czy równie bezzasadnie kreskę można było pociągnąć także w

innym miejscu, a jakkolwiek starannie byśmy je wybrali, zawsze będzie w tym

element przypadku, a więc i możliwość kontrowersji, tym bardziej męczących, że
nierozstrzygalna, żadna bowiem granica nie odpowiada tu ”obiektywnej prawdzie”

(1990/1996: 184).

4. Podsumowanie: poetyka mitów

astanówmy się teraz nad ogólniejszym obrazem przedstawionej tu

mitologii komputeryzacji. Jak już zdążyłem zasugerować, nie wynika z niej

żaden spójny ani jednoznaczny obraz komputera – mamy do czynienia co najwyżej

ze zbiorem różnych, nieraz zbliżonych, a nieraz całkowicie odmiennych sylwetek, z

których każda opowiada jakąś część historii o rolach organizacyjnych komputera,

historii nieredukowalnej, moim zdaniem, do nienarracyjnego i niesprzecznego

opisu bądź też wyliczenia rozlicznych acz oddzielnych ról. Chociaż obydwa te

aspekty – zarówno narracyjność, jak i sprzeczność, były już w tej pracy poruszane,

chciałbym raz jeszcze wrócić do nich celem zastanowienia się nad ich z kolei rolą w

życiu organizacyjnym.

Zacznijmy może od sprzeczności, której pojawianie się związane jest z próbami

definiowania otaczającego nas świata, nadawania mu sensu i zrozumiałej postaci.

Jednakże przyjęcie pewnych znaczeń zawsze łączy się z koniecznością odrzucenia

innych, arbitralnego określenia części doświadczenia i wyjęcia jej z kontekstu reszty

naszego doświadczenia. Dookreślając i zamykając definicje zyskujemy na

pewności i jednoznaczności, zrywamy jednak sieci łączące całość naszego

doświadczenia. Kiedy z powrotem próbujemy łączyć poszatkowane i dokładnie

zdefiniowane wycinki rzeczywistości, nie chcą już one do siebie pasować, skutkiem

czego pojawiają się sprzeczności i paradoksy.

Możliwość kojarzenia i łączenia różnych kawałków naszego doświadczenia i

odtwarzania, a właściwie tworzenia na nowo sieci zachodzących między nimi

relacji leży w wieloznaczności, rozmywaniu się konturów i niedookreślaniu,

zaakceptowaniu płynności i zmienności przyjmowanych przez nas definicji.

Wygodne w tym miejscu wydaje się przytoczenie stosowanego przez Barbarę

Czarniawską-Joerges (1992c) podziału na definicje demonstrujące i wykonawcze.

Te pierwsze mają za cel odzwierciedlać faktycznie (obiektywnie) istniejący stan

przedmiotu definicji, pozostają zamknięte i niezmienne. Definicje wykonawcze

służą zaś określeniu znaczenia przedmiotu w danym momencie dla danego aktora

w kontekście specyficznych jego działań. Tym samym pozostają otwarte na

zmiany, jednocześnie dopuszczając znaczną dozę niepewności – znaczenie słów,

działań i definicji musi być zawsze negocjowane z innymi aktorami i nigdy nie

zostaje określone raz na zawsze. Sprzeczności i paradoksy nadal się pojawiają,

właśnie w owym procesie negocjacji znaczeń, ale nie oznaczają już wtargnięcia

niemożliwego w uporządkowany świat, stanowiąc po prostu wyraz dynamicznego

charakteru sieci technologiczno-społecznych.

W tym miejscu pojawiają się jednak poważne wątpliwości, ponieważ jak twierdzi

Karl Weick (1995), tworzenie sensu wynika właśnie z potrzeby uniknięcia, a

przynajmniej zmniejszenia wieloznaczności otoczenia. Jednak zwróćmy uwagę, że

ustalanie definicji wykonawczych jest aktem tworzenia sensu, nie pretenduje tylko

do bycia czynem jednorazowym i niepowtarzalnym, możliwym do wykonania raz

na zawsze. Jak zauważa Barbara Czarniawska-Joerges (1993), organizacje (i inni

aktorzy) nie tylko tworzą racjonalność i rzeczywistość, ale równocześnie je

zużywając, dlatego też produkcja racjonalności jest procesem ciągłym i musi trwać

nieprzerwanie.

Zatrzymajmy się chwilę przy tworzeniu rzeczywistości, stanowi ono bowiem

bardzo istotny element dla oceny mitologii organizacyjnej. Jeśli bowiem

odrzucimy uprzedzenia każące nam z góry określać niektóre przedmioty (takie jak

komputery) jako rzeczywiste, a inne (jak np. mity) jako nierzeczywiste, okaże się,

że trudno znaleźć wyraźne kryteria pozwalające na takie rozróżnienie. Paul

Feyerabend (1987/94) argumentuje, że kryterium rzeczywistości służy jedynie

legitymizacji dominującego punktu widzenia, natomiast Bruno Latour (1993/96)

traktuje rzeczywistość jako miarę siły powiązań danego aktora z innymi w sieci

społeczno-technologicznej. W takim wypadku możemy mówić o aktorze mniej lub

bardziej rzeczywistym w danym momencie, ale nigdy o aktorze rzeczywistym lub

nierzeczywistym w ogóle. Zapewnienie więc rzeczywistości jak i dalszego istnienia

każdego aktora polega na ciągłym tworzeniu i umacnianiu jego związków z innymi

aktorami.

Przedstawiona przeze mnie mitologia komputeryzacji jest w tym ujęciu

stosunkowo rzeczywista poprzez swoją obecność w wypowiedziach moich

rozmówców (choć oddzielona od nich przez moją interpretację) i dlatego też

możemy dyskutować o sprzeczności i narracyjności w niej obecnych jako o

właściwościach zjawiska organizacyjnego, nie zaś wyłącznie wybranej arbitralnie

przeze mnie metafory, nie odwołując się również za każdym razem do np.

“stosunku użytkowników do komputerów,” czy innego określenia bliższego

tradycyjnemu językowi socjologii czy też nauki o organizacji.

Mity jednakże nie są jedynym aktorem, którego rzeczywistością powinniśmy się

zajmować w kontekście tej pracy — drugim jest oczywiście komputer. Na ile on

jest rzeczywisty? Oczywiście dokładnie na tyle, na ile rzeczywista jest mówiąca o

nim mitologia, bowiem to właśnie mity stanowią negocjowane w organizacjach

wykonawcze definicje komputera. Tadeusz Margul pisze:

Gdyby jakieś plemię czy nawet naród (...) stracił wiarę w swoją mitologię, wówczas

nastąpiłaby nieuchronnie zbiorowa śmierć społeczeństwa (1989: 9)

Parafrazując to, możemy stwierdzić, że gdyby upadła wiara w mitologię

komputerów, wówczas nieuchronnie nastąpiłaby ich nierzeczywistośc, zależna

wszak od ciągłego utrzymywania ich powiązań z innymi aktorami, ciągłego

opowiadania ich mitów.

Jeśli chodzi o opowiadanie mitów, to przyjrzyjmy się kluczowemu dla istoty snucia

opowieści aspektowi narracyjnemu, który również łączy się z utrzymywaniem więzi

łączącej aktorów w sieć społeczno-technologiczną, z produkcją rzeczywistości

aktorów. Przekazywanie wiedzy w formie narracyjnej stanowi próbą dołączenia do

wypowiedzi części owych kluczowych dla utrzymania rzeczywistości powiązań,

wiedzy ukrytej nie będącej częścią bezpośredniego przekazu (Guillet de Monthoux

i Czarniawska-Joerges, 1994). Jednak ukryty charakter tej wiedzy powoduje jej

wieloznaczność, wymagając znacznie większego zaangażowania w interpretację ze

strony odbiorcy, skłanianego do prób uchwycenia więcej niż tylko podstawowego

przekazu i skazanego na wieloznaczność związaną z trudnościami sprawdzenia

swoich interpretacji.

W tym miejscu znowu łączą się dwa wątki – narracyjności i paradoksalności

opowieści mitologicznych poprzez przeświecającą przez nie obydwie ideę

wieloznaczności. Zastanówmy się więc nad rolą wieloznaczności w dyskursie

naukowym.

Heather Höpfl (1995) wiąże wątek wieloznaczności z poetyką, kontrastowaną przez

nią ze znacznie bardziej linearną i jednoznaczną retoryką. W wypowiedzi

poetyckiej mamy do czynienia z wyrażaniem emocji i ukrytych znaczeń, z

poszukiwaniem bezpośredniego kontaktu z przeżywanym doświadczeniem. O ile

retoryka służy utrwalaniu rzeczywistości organizacyjnej, o tyle poetyka ją

kwestionuje i prowadzi ku zmianom. Gdzie indziej pisze, że

poetyka jest domeną doświadczenia. Zajmuje się wieloznacznością

ukrywaną poprzez jej maskowanie i regulowaną retoryczną etykietą. W
czasach starożytnych, poezja była językiem bogów i epickie poematy i

opowieści powstawały pod natchnieniem bogów. Wyrocznie mówiły formą

wierszowaną, a poezja była uważana za ‘boską wiedzę’ i ‘język bogów.’”

(Höpfl, 1994b: 5)

Heather Höpfl (1995) uważa co prawda doświadczenie poetyckie za

niesymboliczne, ale moim zdaniem jego istotą jest właśnie symbolizm w

przeciwieństwie do alegorii. Alegoria bowiem pozwala na wybór między kilkoma

dokładnie określonymi znaczeniami, symbol stanowi zaś figurę otwartą, nie

krępującą interpretacji odbiorcy.

Jeśli określimy poetykę jako symboliczną formę ekspresji, pojawia nam się jej

pierwszy wyraźny związek z mitologią, również organizacyjną — podstawę

mitologii stanowią właśnie symbole i myślenie symboliczne (Eliade, 1952/98),

które, choć obecne również i w innych dziedzinach życia, są szczególnie bliskie

właśnie poezji i mitologii.

Drugie połączenie odnaleźć można nieco okrężną drogą poprzez zbliżoną, acz

odrębną od symbolizmu formę fantazmatów, które to słowo oznacza

wyobraźnię, imaginację, ale nie jako czynną ‘zdolność wyobrażeniową’ (po

niemiecku

Einbildungskraft), leczy jako wytworzony świat wyobrażeniowy i jego

treści (Janion, 1991:14).

Fantazmaty, odkryte i ukochane przez poetów romantycznych, podobnie jak mity

zbywane często jako fałsz i iluzja, analogicznie również jak mity pozwalają na

[s]wobodne poruszanie się w tych obydwu rzeczywistościach — ludzi i duchów,
jawy i snu, zwyczajności i marzenia (ibid., s. 5).

Wreszcie trzecia, najprostsza ale i najbanalniejsza furtka pomiędzy światami

mitologii a poetyki wiąże się ze zbieżnością tych dwóch gatunków — z jednej

strony bardzo wiele mitów, jak choćby grecka

Iliada,

germańska

Edda

czy celtycki

Mabinogion

pisanych było wierszem, a z kolei niezliczone mity posłużyły za

inspirację dla poetów (zwłaszcza romantycznych, czyli najbliżej związanych z ideą

fantazmatu).

Oprócz pogodzenia mitologii z niejednoznacznością, poetyka wprowadza nas w

bardzo ważny obszar dla mitologii komputeryzacji — w dziedzinę estetyki. Ta

ostatnia rzadko pojawia się w badaniach organizacji i zjawisk organizacyjnych, a

kiedy już zostanie zauważona zwykle traktowana jest jako jeszcze jeden, zwykle

mało istotny aspekt kultury organizacyjnej bądź też działalności organizacji (np.

Björkegren, 1995). Ma to zapewne związek z obserwacją Antonia Stratiego, że

Piękno w organizacjach nie jest obiektywne, nie jest oczywiste, nie przekazuje tych

samych znaczeń różnym ludziom, nie wzbudza identycznych uczuć u różnych
publiczności. Piękno w organizacji może być schowane, nierozpoznawalne dla

gości, niezrozumiałe dla nich i nieodgadnione (1995: 84)

Dlatego też estetyka organizacji może stać się widoczna dzięki mediacji innych niż

opis form wyrazu, takich jak poezja (Kostera, 1997) czy właśnie mitologia. Mimo

owych trudności dotarcia do piękna w organizacji, pozostaje ono, jak twierdzi

Pierre Guillet de Monthoux (cytowany w: Kociatkiewicz i Kostera, w

przygotowaniu), wiodącą siłą związaną, nie tylko w przypadku badanej przeze

mnie mitologii, z mocą tworzenia i kreatywnością:

[1]: Jak patrzę jak ci młodzi ludzie to rysują, jak rysują architekturę, jak robią później
tę wizualizację taką – to po prostu jest coś pięknego

4. Bibliografia

Ackroyd, Stephen (1992) ”Paradigms Lost: Paradise Regained?” w: Michael Reed i

Michael Hughes (red.)

Rethinking Organization: New directions in

organization theory and analysis,

Londyn: SAGE

Asimov, Isaac (1991) ”The Lord’s Apprentice” w: Byron Preiss (red.)

The Ultimate

Frankenstein,

Nowy Jork: Dell

Baudrillard, Jean (1987/1994)

Cool Memories,

Londyn: Verso

Bauman, Zygmunt (1990/1996)

Socjologia (Thinking Sociologically),

Poznañ: Zysk

Bauman, Zygmunt (1994)

Dwa szkice o moralności ponowoczesnej,

Warszawa:

Instytut Kultury.

Berger, Peter L. i Thomas Luckmann (1966/83)

Społeczne tworzenie rzeczywistości

(The Social Construction of Reality),

Warszawa: PIW

Biblia Tysiąclecia: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu

(1988), Poznań:

Pallotinum

Björkegren, Dag (1995) ”The not so Sublime: The organisation of the aesthetic in

the field of television,” referat wyg³oszony na konferencji

The Aesthetics of

Organisation,

Bolton

Bowles, Martin L. (1989) ”Myth, Meaning and Work Organization,” Organization

Studies, 10/3

Bowles, Martin L. (1993) ”The Gods and Goddesses: Personifying social life in the

age of organization,” Organization Studies, 14/3

Bowles, Martin L. (1997) ”The Myth of Management: Direction and Failure in

Contemporary Organizations,” Human Relations, 50/7

Burrell, Gibson i Gareth Morgan (1979)

Sociological Paradigms and Organizational

Analysis,

Londyn: Heinemann

Burrell, Gibson (1992) ”Back to the Future: Time and organization” w: Michael Reed

i Michael Hughes (red.)

Rethinking Organization: New directions in

organization theory and analysis,

Londyn: SAGE

Burrell, Gibson (1997a)

Pandemonium: Towards a retro-organization theory,

Londyn: SAGE

Burrell, Gibson (1997b) ”Linearity, Text, and Death,” referat wyg³oszony na

konferencji

Organizing in a Multi-voiced World: Social construction,

innovation, and organizational change,

Leuven

Butler, Richard (1995) ”Time in Organizations: Its experience, explanations, and

effects,” Organization Studies, 16/6

Callon, Michel (1991) ”Techno-economic Networks and Irreversibility” w: John Law

(red.)

A Sociology of Monsters: Essays on power, technology, and

domination,

Londyn: Routledge

Czarniawska, Barbara (1997)

Narrating the Organization: Dramas of Institutional

Identity,

Chicago: Chicago U.P.

Czarniawska-Joerges, Barbara (1992a) “Doing Interpretive Studies of

Organizations,” materia³y powielone, Lund University

Czarniawska-Joerges, Barbara (1992b)

Exploring Complex Organizations: A cultural

perspective.

Newbury Park-London-New Delhi: SAGE

Czarniawska-Joerges, Barbara (1992c) ”Culture is the Medium of Life” w: Annick

Sjörgen i Lena Janson (red.)

Culture and Management: In the field of

ethnology and business administration

Czarniawska-Joerges, Barbara (1993)

The Three-Dimensional Organization: A

constructionist’s view,

Lund: Studentlitteratur

Czarniawska-Joerges, Barbara (1995) “Narration or Science? Collapsing the division

in organization studies,” Organization, 2/1

Czarniawska-Joerges, Barbara (w druku) ”Management She Wrote: Organization

studies and detective stories,” Studies in Cultures, Organizations, and

Societies

Davies, Bronwyn (1989)

Frogs and Snails and Feminist Tales: Preschool children and

gender,

Sydney: Allen & Unwin

Deleuze, Gilles i Felix Guattari (1980/88)

A Thousand Plateaus: Capitalism and

schizophrenia (Mille Plateaux — tom 2 ksi¹¿ki Capitalisme et schizophr

nie),

Londyn: Athlone

Dick, Philip K. (1953/95) ”The Great C,” w: Philip K. Dick

Beyond Liest the Wub,

Londyn: HarperCollins

Dick, Philip K. i Roger Zelazny (1976/96)

Deus Irae,

Poznañ: Zysk

Eco, Umberto (1994/95)

Sześć Przechadzek po Lesie Fikcji (Six Walks in the

Fictional Woods),

Kraków: Znak

Eco, Umberto (1992/96) ”Nadinterpretowanie tekstów” w: Umberto Eco, Richard

Rorty, Jonathan Culler i Christine Brooke-Rose

Interpretacja i nadinterpretacja

(Interpretation and Overinterpretation),

Kraków: Znak

Eliade, Mircea (1952/98)

Obrazy i Symbole: Szkice o symbolizmie magiczno-

religijnym (Images et Symboles: Essais sur le symbolisme magico-religieux),

Warszawa: KR

Feyerabend, Paul (1975/94)

Against Method,

Londyn: Verso

Feyerabend, Paul (1987/94)

Farewell to Reason,

Londyn: Verso

Gąssowski, Jerzy (1978/87)

Mitologia Celtów,

Warszawa: Wydawnictwa

Artystyczne i Filmowe

Genell, Kristina (1997)

Transforming Management Education: A Polish mixture,

Lund: Lund U.P.

Gherardi, Silvia i Antonio Strati (1988) ”The Temporal Dimenstion in Organizational

Studies,” Organization Studies, 9/2

Glaser, Barney G. and Anselm L. Strauss (1967)

The Discovery of Grounded

Theory: Strategies for qualitative research,

New York: Aldine

Graves, Robert (1955/68)

Mity Greckie (The Greek Myths),

Warszawa: PIW

Guillet de Monthoux, Pierre i Barbara Czarniawska-Joerges (1994) “Introduction:

Management beyond Case and Cliché” w: Barbara Czarniawska-Joerges i

Pierre Guillet de Monthoux (red.)

Good Novels, Better Management:

Reading organizational realities,

Chur: Harwood

Hatch, Mary Jo (1997)

Organization Theory: Modern, symbolic, and postmodern

perspectives,

New York: Oxford U.P.

Höpfl, Heather (1994a) ”The Paradoxical Gravity of Planned Organizational

Change,” Journal of Organizationa Change Management, 7/5

Höpfl, Heather (1994b) ”Learning by Heart: The rules of rhetoric and the poetics of

experience, Management Learning 28/4

Höpfl, Heather (1995) ”Organizational Rhetoric and the Threat of Ambivalence,”

Studies in Cultures, Organizations, and Societies, 1/2

Janion, Maria (1991)

Projekt Krytyki Fantazmatycznej: Szkice o egzystencjach ludzi i

duchów,

Warszawa: PEN

Joerges, Bernward (1991) ”Images of Technology in Sociology: Computer as

butterfly and bat,” Technology and Culture, 31/2

Joerges, Bernward (1994) ”Expertise Lost: An early case of technology

assessment,” Social Studies of Science, 24

Joerges, Bernward i Barbara Czarniawska (1993) ”The Question of Technology: How

organizations incribe the world,” materia³y powielone,

Wissenschaftszentrum Berlin

Kempiński, Andrzej M. (1993)

Słownik Mitologii Ludów Indoeuropejskich,

Poznań:

SAWW

Kociatkiewicz, Jerzy i Monika Kostera (w przygotowaniu) ”Nomadic Storytelling:

Tales of deterritorialization” w: Klaus Harju (red.)

Deleuze and Organizing,

Chur: Harwood

Kostera, Monika (1995) “The Modern Crusade: The missionaries of management

come to Eastern Europe” w:

Management Learning, 26/5

Kostera, Monika (1996)

Postmodernizm w Zarządzaniu,

Warszawa: PWE

Kostera, Monika (1997)

Personal Performatives: Collecting poetical definitions of

management,

Organization 4/3

Kostera, Monika i Beata Glinka (w druku) ”Budget as Logos: The rhetorics of the

Polish press,” Organization

Kuhn, Thomas (1964/70)

The Structure of Scientific Revolutions,

Chicago: Chicago

U.P.

Latour, Bruno (1987)

Science in Action,

Cambridge, Massachussetts: Harvard U.P.

Latour, Bruno (1991) “Technology Is Society Made Durable” w: John Law (red.)

Sociology of Monsters: Essays on power, technology, and domination,

Londyn: Routledge

Latour, Bruno (1993) ”On Technical Mediation,” materia³y powielone, Lund

University

Latour, Bruno (1995) ”Social Theory and The Study of Computerized Work Sites,”

referat wyg³oszony na konferencji IT and Changes in Organizational Work,
Cambridge

Latour, Bruno (1993/96)

Aramis, or the love of technology (Aramis, ou l’amour des

techniques),

Cambridge, Massachussetts: Harvard U.P.

Latour, Bruno i Richard Powers (1997) ”Two Writers Face One Turing Test: A

dialogue in honor of HAL,” referat wyg³oszony w University of Illinois

Law, John (1991a) ”Introduction: Monsters, machines, and sociotechnical relations”

w: John Law (red.)

A Sociology of Monsters: Essays on power, technology,

and domination,

Londyn: Routledge

Law, John (1991b) ”Power, Discretion, and Strategy” w: John Law (red.)

Sociology of Monsters: Essays on power, technology, and domination,

Londyn: Routledge

Law, John (1994)

Organizing Modernity,

Oxford: Blackwell

Lilley, Simon (1995) ”Disintegrating Chronology,” Studies in Cultures,

Organizations, and Societies, 1/2

Loft, Anne (1995) ”‘Time is Money,’” Studies in Cultures, Organizations, and

Societies, 1/1

Lyotard, François (1979/87)

The Postmodern Condition: A Report on Knowledge,

Manchester: Manchester U.P.

Magala, S³awomir (1997) “Models of Competence: Cross-cultural research and

power shifts,” materia³y powielone, Erasmus Universteit, Rotterdam

Margul, Tadeusz (1989)

Mity z Pięciu Części Świata,

Warszawa: Wiedza

Powszechna

McCloskey, Donald N. (1986)

The Rhetoric of Economics,

Brighton: Harvester

Morgan, Gareth (1996) “Some Questions Concerning Images of Organization. An

Interview with Gareth Morgan.” Transkrypt z telekonferencji prowadzonej

przez Gene’a Ratsoya i Beth Perry.

Morgan, Gareth (1986)

Images of Organization,

Newbury Park: SAGE

Philips, Norman (1995) “Telling organizational tales: On the role of narrative fiction

in the study of organizations,” Organization Studies 16/4: 625-649.

Prasad, Pushkala (1995) ”Working with the ‘Smart’ Machine: Computerization and

the discourse of anthropomorphism in Organizations,” Studies in Cultures,

Organizations, and Societies, 1/2

Ritzer, George (1996/97)

McDonaldyzacja Spo³eczeñstwa (The McDonaldization of

Society),

Warszawa: MUZA

Rorty, Richard (1980/94)

Filozofia a Zwierciad³o Natury (Philosophy and the Mirror

of Nature),

Warszawa: SPACJA

Rorty, Richard (1992/96) ”Kariera Pragmatysty” w: Umberto Eco, Richard Rorty,

Jonathan Culler i Christine Brooke-Rose

Interpretacja i nadinterpretacja

(Interpretation and Overinterpretation),

Kraków: Znak

Schütz, Alfred (1967)

The Phenomenology of the Social World,

Evanston:

Northwestern U.P

Scott, W. Richard (1995)

Institutions and Organizations,

Thousand Oaks: SAGE

Shelley, Mary Wollstonecraft (1818/1989)

Frankenstein (Frankenstein, or the

Modern Prometheus),

Poznañ: Wydawnictwo Poznañskie

Sievers, Burkard (1994)

Work, Death, and Life Itself Essays on management and

organization,

Berlin: De Gruyter

Silverman, David (1993)

Interpreting Qualitative Data. Methods for analysing talk,

text, and interaction,

Londyn: SAGE

Smircich, Linda (1983) ”Concepts of Culture and Organizational Analysis,”

American Science Quarterly, 28/3

Strati, Antonio (1995)

Aesthetics and Organizations without Walls,

Studies in

Cultures, Organizations, and Societies 1/1

Sójka, Jacek (1991)

Pomiędzy Filozofią a Socjologią: Społeczna ontologia Alfreda

Schütza,

Warszawa: Instytut Kultury

Tolkien, John R. R. (1955/1990)

Władca Pierścieni (Lord of the Rings),

Warszawa:

Czytelnik

Tryggestad, Kjell (1995)

Teknologistrategier og postModerne Kapitalisme:

Introduksjon av computerbasert produksjonteknikk,

Lund: Lund U.P.

Turner, Barry A. (1992) “The Symbolic Understanding of Organizations,” w: Michael

Reed i Michael Hughes (red.)

Rethinking Organization: New directions in

organization theory and analysis,

Londyn: SAGE

Van Maanen, John (1988)

Tales of the Field: On writing etnography,

Chicago:

University of Chicago Press

Veyne, Paul (1983/1988)

Did the Greeks Believe in Their Myths? An essay on the

constitutive imagination (Les Grecs int-ils cru a

leurs mythes?),

Chicago,

University of Chicago Press

Weick, Karl E. (1969/1979)

The Social Psychology of Organizing,

Reading,

Massachussetts: Addison-Wesley

Weick, Karl E. (1995)

Sensemaking in Organizations,

Thousand Oaks: SAGE

Whitley, Richard (1992) “The Social Construction of Organizations and Markets:

The comparative analysis of business recipies,” w: Michael Reed i Michael

Hughes (red.)

Rethinking Organization: New directions in organization

theory and analysis,

Londyn: SAGE

Wolf, Margery (1992)

A Thrice Told Tale: Feminism, postmodernism, and

ethnographic responsibility,

Stanford: Stanford U.P.

Woolgar, Steve (1991) “Configuring the User: The case of usability trials” w: John

Law (red.)

A Sociology of Monsters: Essays on power, technology, and

domination,

Londyn: Routledge

Zelazny, Roger (1988)

Stwory Światła i Ciemności (Creatures of Light and

Darkness),

Warszawa: KAW

5. Aneks

5.1. Krótka charakterystyka rozmówców

1. Kierownik pracowni w biurze projektowym, kobieta, ok. 50 lat

2. Kierownik działu businessu w biurze projektowym, kobieta, ok. 50 lat

3. Asystent informatyka w biurze projektowym, mężczyzna, ok. 25 lat

4. Projektant, kobieta, ok. 55 lat

5. Informatyk w biurze projektowym, mężczyzna, 59 lat

6. Kierownik działu marketingu w biurze projektowym, mężczyzna, ok. 50 lat

7. Projektant, kobieta, 58 lat

8. Fotografik i grafik komputerowy, mężczyzna, ok. 35 lat

9. Informatyk w firmie reklamowej, mężczyzna, 23 lata

10. Tłumacz, mężczyzna, ok. 35 lat

11. Asystent projektanta, mężczyzna, ok. 30 lat

12. Kierownik działu sieciowego w firmie komputerowej, mężczyzna, ok. 35 lat

13. Nauczyciel, kobieta, 24 lata

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
spr aok ilona2, Wojskowa Akademia Techniczna (WAT) INFORMATYKA, SEM1, Architektura i Organizacja Kom
AOK ściąga, Wojskowa Akademia Techniczna (WAT) INFORMATYKA, SEM1, Architektura i Organizacja Kompute
mazurkiewicz,Technika Cyfrowa, organizacjie komputerów
Przedsiębiorczość bez tajemnic test 2 odp Role społeczne i organizacyjne, podręczniki szkoła średnia
Postęp techniczny a humanizacja Pracy
Postęp techniczny i jego typy w XIX i XX wieku, Opracowane zagadnienia
T 5 Inowacja a postep techniczny
Postęp techniczny kontra tradycja[1]
W wyniku stałego postępu techniki informatycznej, BHP
Habermas postęp techniczny i społeczny świat życia
Obszary zastosowań komputerów i urządzeń opartych na technice komputerowej
XII. Postep techniczny, WSFiZ Białystok - zarządzanie, Semestr I, Mikroekonomia - ćwiczenia
EUROPEJSKI CERTYFIKAT UMIEJĘTNOŚCI KOMPUTEROWYCH, AP Edukacja RACH, Technika biurowa
Organizacja komputera (3)(2)
Delumeau - Postep techniczny, Kulturoznawstwo

więcej podobnych podstron