DEMOGRAFIA

WYKŁAD I
ZAKRES PROGRAMOWY

1. Podstawowe pojęcia i źródła informacji
2. Współczesne teorie uwarunkowań procesów demograficznych
3. Graficzne i kartograficzne metody analizy zjawisk demograficznych
4. Rozmieszczenie ludności
5. Ruch naturalny ludności
6. Ruch wędrówkowy ludności
7. Struktura ludności (wg płci, wieku, wykształcenia, stanu cywilnego itd.)
8. Przestrzenne zróżnicowanie procesów demograficznych

LITERATURA:

•

Holzer „Demografia”

•

Okólski „Demografia – podstawowe pojęcia, procesy i teorie w

encyklopedycznym zarysie

•

Kotowska „Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90 w świetle

koncepcji drugiego przejścia demograficznego”

•

BDR – Bank Danych Regionalnych

PODSTAWOWE POJĘCIA I ŹRÓDŁA INFORMACJI STATYSTYCZNEJ O LUDNOŚCI
Demografia [grec. demos – lud; grapheia – opis] – nauka zajmująca się
prawidłowościami rozwoju ludności w określonych warunkach gospodarczych i
społecznych badanego terytorium.
Demografia zajmuje się analityczno-statystycznym opisem stanu i struktury
ludności i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu
naturalnego i wędrówkowego ludności.

Subdyscypliny demografii:

•

demografia ogólna – jej tradycyjny przedmiot badań to rozwiązywanie

problemów teoretycznych oraz opis struktur i procesów demograficznych

•

demometria ( demografia matematyczna) – nauka o metodach pomiaru i

predykcji procesów demograficznych za pomocą wyspecjalizowanego
aparatu matematyczno-statystycznego

•

demografia opisowa zajmuje się naukowym opisem struktur i procesów

demograficznych

•

demografia historyczna zajmuje się opracowywaniem metod pomiaru oraz

opisu struktur i procesów demograficznych w minionych okresach, których
świadectwem są często niekompletne dane statystyczne

•

doktryny demograficzne – kierunek zajmujący się formułowaniem teorii

rozwoju ludności

•

demografia społeczna – kierunek zajmujący się społecznymi

uwarunkowaniami i konsekwencjami procesów demograficznych

•

demografia ekonomiczna – zajmuje się ekonomicznymi uwarunkowaniami i

następstwami procesów demograficznych

Demografia ma liczne powiązania z: statystyką, medycyną, ekonomią, polityką
społeczną, socjologią, psychologią.
Statystyka – formułowane ogólne metody pomiaru masowych procesów
demograficznych
Ekonomia – analizy i prognozy demograficzne są podstawą budowy programów
rozwoju społeczno-demograficznego

1

Polityka społeczna – zespół idei i działań zmierzających do polepszenia
całokształtu warunków życiowych ludności i stosunków międzyludzkich
Socjologia – demografia rodziny zajmuje się składem rodziny, jej dzietnością,
strukturą wieku i ruchliwością rodzinną
Psychologia – badania społeczne i kulturowe uwarunkowań i postaw
prokreacyjnych ludności, zmian wzorców zachowań ludności
Medycyna – ocena przeciętnego trwania życia ludności, badania umieralności,
zdrowotności, dzietności itp.

ŹRÓDŁA INFORMACJI STATYSTYCZNEJ O LUDNOŚCI:

•

spisy ludności

•

ewidencja bieżąca ludności (księgi stanu cywilnego, akty małżeństwa,

urodzenia i zgonu)

•

księgi meldunkowe

•

specjalne badania metodą reprezentacyjną

•

specjalne badania monograficzne

•

materiały wtórne

Pierwsze dwa wymienione źródła są podstawą, dostarczają podstawowych
informacji.

Spis powszechny ludności – pełne badanie statystyczne ustalające stan
liczebny i strukturę ludności według określonych cech, w określonym momencie i
na określonym terytorium, w drodze indywidualnego uzyskiwania informacji o
wszystkich jednostkach podlegających badaniu.
Historia spisów w Polsce:

•

1777r. i 1787r. spisy ludności miast

•

1789r. pierwszy spis obejmujący całą ludność

•

okres Księstwa Warszawskiego – 1808r. 1810r. 1811r.

•

w okresie zaborów spisy przebiegały zgodnie ze spisami u zaborców

•

okres międzywojenny – 1921r. 1931r.

•

spisy po 1945r. – 03.12.1950r. 06.12.1960r. 08.12.1970r. 07.12.1978r.

(przyspieszony z powodu reformy administracyjnej w 1975r.) 06.12.1988r.
20.05.2002r. Spis w 198r. nie odbył się z powodu reformy administracyjnej
w 1999r.

Moment krytyczny spisu – stan jest oceniany na północ z góry ustalonej daty.
20.05.2002r. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań (NSPLiM 2002);
moment krytyczny 20/21.05.2002r.; obejmował osoby stale zamieszkałe na
obszarze Polski bez względu na fakt czy osoby te przebywały w kraju w czasie
spisu, czy też były za granicą oraz osoby przebywające czasowo.
Kolejny spis planowany jest na 31.03.2011r.
Cechy spisów według ONZ:

•

centralizacja – spis jest przeprowadzany przez rząd danego kraju, który

wyznacza odpowiednie organy do jego realizacji oraz opracowania
zebranych materiałów

•

powszechność – spis powinien objąć wszystkich mieszkańców bez

opuszczeń i podwójnych ujęć

•

imienność – spisaniu podlegają imiennie wszystkie osoby zajmujące

mieszkanie i tworzące gospodarstwo domowe

•

jednoczesność – spis następuje w określonym momencie

•

regularność i międzynarodowa porównywalność – minimum raz na 10

lat w terminie umożliwiającym międzynarodową porównywalność wyników

•

statystyczne ujęcie wyników i zagwarantowanie tajemnicy

statystycznej – wyniki muszą być opracowane zbiorowo i publikowane
według zatwierdzonych programów.

2

Problematyka programowa spisów powszechnych dla krajów
europejskich:

A. Cechy geograficzne

•

miejsce pobytu w trakcie spisu

•

miejsce stałego pobytu

•

charakter miejsca zamieszkania (wieś, miasto)

B. Informacje dotyczące gospodarstwa domowego:

•

stosunek do głowy gospodarstwa domowego

•

rodzaj gospodarstwa domowego

•

wielkość gospodarstwa domowego

C. Cechy osobiste

•

płeć

•

wiek

•

stan cywilny

•

obywatelstwo

•

narodowość

D. Cechy ekonomiczne

•

zawód wykonywany

•

główne źródła utrzymania

•

gałąź gospodarki

•

stanowisko społeczne

•

stosunek do pracy

•

miejsce pracy

E. Cechy dotyczące wykształcenia

•

poziom wykształcenia

•

rodzaj wykształcenia

NSPLiM 2011 – na stronie GUS jest charakterystyka, metody zbierania danych itp.
Mikrospisy – przeprowadzane w okresie międzyspisowym (w Polsce np. 1984r.
1995r.), przy pomocy metody reprezentacyjnej – badania przeprowadzane na
próbie, wyniki dla całej zbiorowości.
Na podstawie spisów można dokonywać prognoz.

Ewidencja bieżąca

•

różni się od spisu powszechnego tym, że nie jest badaniem jednorazowym

lecz ciągłym, wykonywanym stale badaniem całkowitym

•

przykładowo urzędy stanu cywilnego notują urodzenia, małżeństwa,

rozwody, zgony

•

pierwotnymi dokumentami są karty statystyczne (karty statystyczne

małżeństwa, urodzenia dziecka itp.)

Badania specjalne należą do badań częściowych.

•

retrospektywne – dotyczą przeszłości

−

metoda anamnestyczna: respondenci udzielają informacji z
pamięci (kwestionariusz ankietowy np. badania umieralności i
dzietności); wadą jest to, że polegamy na pamięci i mogą wystąpić
błędy; wykorzystywane w analizie kohortowej

•

prospektywne – dotyczą zdarzeń mogących wystąpić w przyszłości np.

dotyczące planów matrymonialnych i prokreacyjnych; są to projekcje,
oczekiwania (profesor Paradysz, profesor Ignatczyk prowadzi takie badania
na UE)

LICZBA LUDNOŚCI

3

Dane o liczbie ludności opracowywane są metodą bilansową. Stan ludności na
koniec okresu (roku, kwartału) = stan ludności na początku okresu (roku,
kwartału) + urodzenia żywe – zgony + zameldowania na pobyt stały –
wymeldowania z pobytu stałego do innych jednostek podziału
terytorialnego i za granicę +/- przesunięcia ludności z tytułu zmian
administracyjnych.
Podstawą bilansu ludności (bazą wyjściową) są wyniki NSPLiM 2002r.

Dane o liczbie i strukturze ludności w przekroju terytorialnym opracowuje się
według faktycznego miejsca zamieszkania.
Liczba ludności faktycznie zamieszkałej = liczba ludności zameldowanej na
pobyt stały w danej jednostce podziału terytorialnego (np. gminie) i
faktycznie tam mieszkająca + ludność przebywająca czasowo
(zameldowana na pobyt czasowy ponad 3 miesiące).
Pobyt czasowy:

•

od 2006r. okres minimum 3 miesięcy

•

wcześniej, do 2005r. okres wynosił 2 miesiące

ZMIANY W ROZMIESZCZENIU LUDNOŚCI – METODY ANALIZY ZMIAN

•

metody analizy statystycznej

•

metody analizy demograficznej (współczynniki ogólne i cząstkowe)

−

współczynniki natężenia badanych procesów

−

wskaźniki dynamiki zjawisk

•

metody graficzne (wykresy liniowe, słupkowe, diagramy)

•

metody kartograficzne (kartogramy, kartodiagramy)

ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI
Gęstość zaludnienia

- liczba ludności faktycznie zamieszkałej w roku t
- powierzchnia obszaru w km²

W Polsce niskie zaludnienie na obszarach byłych PGR’ów. Wyższa gęstość na
obszarach występowania mniejszych gospodarstw (małopolskie, podkarpackie,
pomorskie) oraz w strefach podmiejskich miast (efekt migracji z centrów dużych
miast).

Wskaźnik dynamiki zaludnienia

t=1,2,...,n
o – początkowy okres analizy
t – końcowy okres analizy
L – liczba ludności

KONCENTRACJA LUDNOŚCI
Koncentracja ludności rozumiana jest jako stopień skupienia ludności na
określonej powierzchni.
Im większy odsetek ludności koncentruje się na małej powierzchni (np. gmin) –
tym większy stopień nierównomierności i powstają dysproporcje.
Koncentracja ludności:

•

wartość współczynników koncentracji zależy w dużej mierze od wielkości

przyjętych jednostek odniesienia

•

im podział administracyjny jest bardziej szczegółowy, tym wyższy jest

stopień koncentracji ludności

4

•

wielkość jednostek odniesienia ma szczególne znaczenie w badaniach

porównawczych

•

wartości współczynników koncentracji obliczone dla różnego rodzaju

jednostek administracyjnych są nieporównywalne

Klasyczny współczynnik koncentracji ludności Lorenza

Zmodyfikowany współczynnik koncentracji Jeduta

Współczynniki koncentracji są wartością niemianowaną i przyjmują następujące
wartości w przedziale [0,1]

wielobok koncentracji

a 1

b 1

A 2

b 2

L

ud

no

ść

[

%

]

P o w i e r z c h n i a [ % ]

Przekątna jest tzw. linią równomiernego rozdziału (ekwipartycji)

•

wskazuje ona, że pewnemu określonemu odsetkowi powierzchni

odpowiada taka sama część ludności

•

odchylenie krzywej od przekątnej zależy od

???

Symbole we wzorach oznaczają pole powierzchni na wykresie, gdzie:
a – pole koncentracji (powierzchnia między krzywą koncentracji, a linią
równomiernego rozdziału), gdzie:
a₁ - górna część pola koncentracji
a₂ - dolna część pola koncentracji
b – pole pod krzywą koncentracji
b₁ - pole pod górną częścią krzywej koncentracji
b₂ - pole pod dolną częścią krzywej koncentracji
gdzie:

Iloraz korygujący (wskaźnik asymetrii krzywej koncentracji) pozwala określić
wychylenie krzywej.

5

•

W przypadku, gdy a₁ > a₂ współczynnik koncentracji k przyjmuje wartość

większą niż klasyczny współczynnik koncentracji η (k > η)
Wskazuje to na większe wychylenie w górnej części krzywej i świadczy o
dominującej roli wielkich skupisk ludności – stopień koncentracji jest
przede wszystkim wynikiem oddziaływania skupienia ludności

•

Gdy a₁ < a₂ współczynnik koncentracji przyjmuje wartości mniejsze niż

klasyczny współczynnik koncentracji (k < η)
Wskazuje to na większe wychylenie w dolnej części krzywej i koncentracja
ludności wynika przede wszystkim z istnienia obszarów słabo zaludnionych
– stopień koncentracji jest wynikiem rozproszenia ludności (dekoncentracji)

RUCH NATURALNY LUDNOŚCI
Ruch naturalny ludności oznacza zmiany w populacji ludzkiej na skutek
zdarzeń naturalnych tj. urodzeń, zgonów, małżeństw, rozwodów. Nie obejmuje
zagadnień migracyjnych i zmian struktury ludności na skutek wojen i
kataklizmów. Powoduje istotne zmiany w stanie liczebnym i strukturze ludności
według płci, wieku i stanu cywilnego.

METODY ANALIZY RUCHU NATURALNEGO LUDNOŚCI

•

metody analizy statystycznej

•

metody analizy demograficznej (współczynniki ogólne i cząstkowe)

−

współczynniki natężenia badanych procesów

−

wskaźniki dynamiki zjawisk

•

metody graficzne (wykresy liniowe, słupkowe, diagramy)

•

metody kartograficzne (kartogramy, kartodiagramy)

Ogólna postać współczynnika demograficznego

gdzie:

- liczba określonego rodzaju faktów demograficznych w danej zbiorowości, w

określonym okresie

- liczba osób w danej zbiorowości, w czasie t

c – constans (c=1; 200; 1000; 10000)
Liczba ludności

- liczba ludności według stanu na 30 czerwca w roku t lub średnia liczba

ludności wyznaczana według wzoru

gdzie:

- liczba ludności na początku badanego okresu

- liczba ludności na końcu badanego okresu

Współczynnik urodzeń

gdzie:

- liczba urodzeń żywych w okresie t

– liczba ludności według stanu w połowie badanego okresu t lub średnia liczba

ludności w okresie t
c – constans (c=1000)
Współczynnik zgonów

gdzie:

- liczba zgonów w okresie t

– liczba ludności według stanu w połowie badanego okresu t lub średnia liczba

ludności w okresie t
c – constans (c=1000)
Współczynnik małżeństw

gdzie:

6

- liczba małżeństw w okresie t

– liczba ludności według stanu w połowie badanego okresu t lub średnia liczba

ludności w okresie t
c – constans (c=100 lub 1000)
Współczynnik rozwodów

gdzie:

- liczba rozwodów w okresie t

– liczba ludności według stanu w połowie badanego okresu t lub średnia liczba

ludności w okresie t
c – constans (c=100 lub 1000)

SYNTETYCZNE MIARY REPRODUKCJI LUDNOŚCI
Syntetyczne miary reprodukcji ludności pozwalają ocenić tempo wzrostu
ludności ogółem, liczby ludności w określonych grupach oraz wielkość potencjału
demograficznego.
Współczynnik przyrostu naturalnego

gdzie:

- liczba urodzeń żywych w badanym okresie

- liczba zgonów w badanym okresie

- liczba ludności według stanu w połowie badanego okresu t lub średnia liczba

ludności w okresie t
c – stała (c=1000)

Skala zróżnicowania przyrostu naturalnego według E. Rosseta:

•

poniżej 5‰ – niski przyrost naturalny

•

5-10‰ – średni przyrost naturalny

•

10-15‰ – wysoki przyrost naturalny

•

15‰ i więcej – bardzo wysoki przyrost naturalny

Ogólny współczynnik płodności

gdzie:

- liczba urodzeń żywych w badanym okresie

- stan liczebny kobiet w wieku 15-49 lat w połowie badanego okresu lub

średnia liczba kobiet w wieku 15-49 lat w okresie t
c – stała (c=100 lub 1000)
Współczynnik dzietności ogólnej

gdzie:

- cząstkowe współczynniki płodności dla poszczególnych dla

poszczególnych roczników kobiet
Współczynnik dzietności ogólnej jest sumą rocznych współczynników płodności
dla kolejnych roczników kobiet w wieku 15-49 lat. Wyraża on przeciętną liczbę
dzieci urodzonych przez kobietę w ciągu całego okresu rozrodczego, przy stałym
poziomie cząstkowym współczynników płodności z danego roku kalendarzowego.
Współczynnik dynamiki demograficznej

gdzie:

- liczba urodzeń w badanym okresie t

- liczba zgonów w badanym okresie t

c – stała (c=1)
Współczynnik dynamiki demograficznej może przyjmować wartości:

– gdy roczna liczba urodzeń nie kompensuje rocznej liczby zgonów

(liczba ludności badanej populacji maleje)

– gdy roczna liczba urodzeń jest równa rocznej liczbie zgonów (liczba

ludności badanej populacji nie ulega zmianie)

– gdy urodzenia nie tylko kompensują liczbę zgonów, lecz też dają

nadwyżkę liczby urodzeń nad liczbą zgonów (mamy do czynienia z zamierzoną
reprodukcją ludności)

7

DYNAMIKA PROCESÓW DEMOGRAFICZNYCH – WYKRESY, DIAGRAMY,
KARTOGRAMY

WYKŁAD
RUCH WEDRÓWKOWY (MIGRACYJNY) I PRZYROST RZECZYWISTY LUDNOŚCI
Migracja [łac. migratio – wędrówka] – oznacza przemieszczanie się ludności i
obejmuje całokształt przesunięć prowadzących do zmiany miejsca zamieszkania
lub pobytu.
Migracje są najważniejszym przejawem przestrzennej mobilności ludności.
Według prekursora badań nad migracjami – E. G. Ravensteina: „Migracja oznacza
życie i postęp, ludność zasiedziała – stagnację”.

KRYTERIA KLASYFIKACJI RUCHÓW MIGRACYJNYCH

1. Czas trwania migracji:

•

migracje stałe – polegające na zmianie miejsca zamieszkania na
czas nieokreślony

•

migracje czasowe (sezonowe lub okresowe) – wiążą się ze zmianą
miejsca zamieszkania na czas określony np. czas pobierania nauki,
oddelegowania do pracy itd.

•

migracje wahadłowe (codzienne) – szczególny rodzaj ruchu
wędrówkowego ludności polegający na codziennych dojazdach do
pracy, szkoły, urzędów itp.

2. Obszar migracji:

•

migracje wewnętrzne (wewnątrz kraju) – polegające na zmianie
miejsca zamieszkania w obrębie jednego kraju. Kierunki tego typu
migracji:

−

migracje międzyregionalne – pomiędzy województwami

−

migracje wewnątrzregionalne – w obrębie województwa

−

migracje ze wsi do miast

−

migracje z miast do wsi

−

migracje z miast do miast

−

migracje ze wsi na wieś

•

migracje zewnętrzne (zagraniczne) – związane z przekroczeniem
granicy państwa:

−

emigracja – wyjazdy za granicę na pobyt stały

−

imigracja – przyjazd do kraju z zagranicy na pobyt stały

−

reemigracja (migracja powrotna) – powrót emigrantów do
kraju po okresowym pobycie stałym za granicą

−

repatriacja – masowy, zorganizowany przez władze
państwowe powrót do kraju jeńców wojennych, osób
internowanych i innych osób, które opuściły kraj, najczęściej z
przyczyn politycznych

−

deportacje przymusowe wydalanie z terytorium kraju
(najczęściej dotyczą nielegalnych imigrantów)

−

ekspatriacja – dobrowolne lub przymusowe opuszczenie
terytorium swego kraju („zerwanie z krajem”)

−

ekstradycja – wydanie przez władze państwowe władzom
innego kraju osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa
lub skazanej za nie w kraju żądającym wydania

8

−

persona non grata – członek personelu dyplomatycznego,
którego obecność na terytorium państwa przyjmującego stała
się niepożądana

3. Motywy migracji:

•

migracja zarobkowa

•

migracja rodzinna

•

migracja polityczna

•

migracja religijna

•

migracja osadnicza

•

migracja narodowościowa

•

migracja wywołana osobistymi (psychosocjologicznymi) celami i
cechami osób przemieszczających się

4. Sposób organizacji migracji:

•

migracje planowe

•

migrację żywiołowe

•

migracje nielegalne

•

migracje żywiołowe

•

migracje indywidualne

•

migracje grupowe

METODY ANALIZY RUCHU WĘDRÓWKOWEGO

•

metody analizy statystycznej

•

metody analizy demograficznej (współczynniki ogólne i cząstkowe)

−

współczynniki natężenia badanych procesów

−

wskaźniki dynamiki zjawisk

•

metody graficzne (wykresy liniowe, słupkowe, diagramy)

•

metody kartograficzne (kartogramy, kartodiagramy)

Współczynnik napływu ludności

gdzie:

- liczba ludności napływającej w okresie t

– liczba ludności według stanu w połowie badanego okresu t lub średnia liczba

ludności w okresie t
c – constans (c=100 lub 1000)

Współczynnik odpływu ludności

gdzie:

- liczba ludności odpływającej w okresie t

– liczba ludności według stanu w połowie badanego okresu t lub średnia liczba

ludności w okresie t
c – constans (c=100 lub 1000)

Współczynnik imigracji

gdzie:

- liczba ludności imigrującej w okresie t

– liczba ludności według stanu w połowie badanego okresu t lub średnia liczba

ludności w okresie t
c – constans (c=100 lub 1000)

Współczynnik emigracji

gdzie:

- liczba ludności emigrującej w okresie t

– liczba ludności według stanu w połowie badanego okresu t lub średnia liczba

ludności w okresie t

9

c – constans (c=100 lub 1000)

OGÓLNE SALDO MIGRACJI – syntetyczna miara reprodukcji ludności.

Współczynnik ogólnego salda migracji

gdzie:

- liczba migrantów w okresie t

– liczba ludności według stanu w połowie badanego okresu t lub średnia liczba

ludności w okresie t
c – constans (c=100 lub 1000)

PRZYROST RZECZYWISTY
Przyrost rzeczywisty oznacza wzrost lub ubytek zaludnienia na danym
obszarze. Jest sumą dwóch składników: salda migracji (SM) i przyrostu
naturalnego (PN). PR = SM + PN

Współczynnik przyrostu rzeczywistego ludności

WYKRES J. W. WEBBA (1963r.)

•

jest metodą graficzną

•

służy do analizy typów zmian zaludnienia (w aspekcie dynamiki i

zróżnicowania przestrzennego)

•

analizy dokonuje się w oparciu o układ współrzędnych prostokątnych,

gdzie:

−

oś OX odnosi się do salda migracji

−

oś OY odnosi się do przyrostu naturalnego

•

analizowane jednostki przestrzenne lub kolejne lata badanego okresu

przedstawione są jako punkty w układzie współrzędnych prostokątnych

•

współrzędnymi punktów (x,y) są
odpowiednio wspłczynniki salda
migracji i przyrostu naturalnego

•

wykres pozwala określić 8 typów
zmian zaludnienia w wyniku jego
podziału na 8 sektorów za
pomocą prostych y = x oraz y =
-x

Dodatni PR:

Ujemny PR

10

S

M

P

N

A

B

C

D

E

F

G

H

A: |PN+| > |SM-|

E: |PN-| > |SM+|

B: |PN+| > |SM+| F: |PN-| > |SM-|
C: |PN+| < |SM+| G: |PN-| < |SM-|
D: |PN-| < |SM+|

H: |PN+| < |SM-|

•

położenie punktu powyżej prostej y = -x wskazuje na dodatni przyrost

rzeczywisty (ABCD)

−

im większe jest odchylenie punktu od prostej, tym wyższa dodatnia
wartość przyrostu rzeczywistego

•

położenie punktu poniżej prostej y = -x wskazuje na ubytek rzeczywisty

ludności (EFGH)

−

im większa odległość punktu od prostej, tym większy ubytek
rzeczywisty ludności

Zmiany przyrostu rzeczywistego w miastach w latach 1988 – 2008
Podokresy:

1. Dodatniego przyrostu rzeczywistego – wzrost zaludnienia:

•

1988 – 1993; typ C

•

1994; typ B

•

1995 – 1997; typ C

2. Ujemnego przyrostu rzeczywistego – ubytek zaludnienia:

•

1998 – 1999; typ F

•

2000 – 2007; typ G

•

2008; typ H

Zmiany przyrostu rzeczywistego na obszarach wiejskich w latach 1988 –
2008

1. Dodatniego przyrostu rzeczywistego – wzrost zaludnienia:

•

1993 – 1999; typ A

•

2000 - 2001; typ B

•

2002 – 2008; typ C

2. Ujemnego przyrostu rzeczywistego – ubytek zaludnienia:

•

1988 – 1992; typ H

WYKŁAD
STRUKTURA LUDNOŚCI
Struktura – układ i wzajemne relacje elementów stanowiących całość.

Podstawowe elementy analizy struktury ludności:

1. Cechy biologiczne:

•

płeć

•

wiek

11

•

rasa

2. Cechy społeczno-ekonomiczne:

•

wykształcenie

•

stan cywilny

•

aktywność zawodowa

•

zawód

Źródła informacji o strukturze ludności:

•

spisy powszechne

•

mikrospisy

•

w okresach międzyspisowych:

−

szacunki w oparciu o dane spisowe

−

ewidencja bieżąca

−

badania ankietowe

STRUKTURA LUDNOŚCI WEDŁUG PŁCI
Struktura ludności według płci ma bezpośredni wpływ na reprodukcję ludności
przez odpowiednie kształtowanie się procesu zawierania małżeństw, urodzeń i
zgonów.
Struktura ludności według cech demograficznych daje podstawę do
określenia wielu społeczno-ekonomicznych konsekwencji na dziś i na przyszłość
(np. zapotrzebowanie na miejsca w szkołach, miejsca pracy, liczba małżeństw –
mieszkania).
Analiza struktury ludności według płci:

•

jej badanie ma istotne znaczenie we wszelkich analizach demograficznych

•

wskaźniki struktury: udział kobiet i mężczyzn w ogólnej liczbie ludności

•

współczynniki: feminizacji, maskulinizacji

Udział kobiet:

gdzie:

– liczba kobiet w okresie t

- ogólna liczba ludności w okresie t

c – stała (c=100)

Udział mężczyzn:

gdzie:

– liczba mężczyzn w okresie t

- ogólna liczba ludności w okresie t

c – stała (c=100)

Współczynnik feminizacji wyraża stosunek liczby kobiet do liczby mężczyzn.

gdzie:

- współczynnik feminizacji w okresie t

- liczba kobiet w okresie t

- liczba mężczyzn w okresie t

− stała (c=100 lub 1000)

12

Współczynnik maskulinizacji :

gdzie:

- współczynnik maskulinizacji w okresie t

- liczba kobiet w okresie t

- liczba mężczyzn w okresie t

− stała (c=100 lub 1000)

Współczynnik feminizacji:

•

- przewaga mężczyzn

•

- lekka przewaga kobiet

•

– zwichnięta równowaga płci

•

– mocno zwichnięta równowaga płci

•

– anormalna struktura płci

STRUKTURA LUDNOŚCI WEDŁUG WIEKU:

•

w odróżnieniu od płci, wiek jest cechą podlegającą zmianom w czasie

•

w analizie zmian struktury wieku ludności wyróżnić możemy trzy etapy:

I.

analiza zmian struktury wieku dziecięcego

II.

analiza zmian struktury wieku produkcyjnego

III.

analiza zmian struktury wieku poprodukcyjnego

Podział ludności na grupy wiekowe:

1. Grupowanie demograficzne:

•

podstawowe (0, 1, 2, 3,...)

•

pięcioletnie (0-4, 5-9,...)

•

duże grupy wiekowe (np. 15-49)

2. Grupowanie urbanistyczne (0-2, 3-6, 7-13, 14-16, 17-19, 20-24...)
3. Grupowanie ekonomiczne (0-17, 18-59/64, 60/65 i więcej)
4. Grupowanie biologiczne (0-14, 15-59, 60 i więcej)

Typy struktur ludności według wieku

Typ progresywny:

•

graficznym obrazem struktury wieku takiej zbiorowości jest piramida w

kształcie trójkąta równoramiennego, którego szeroka podstawa wskazuje
na wysoką liczbę urodzeń

•

przedstawia społeczeństwo młode o stosunkowo dużej i rosnącej z roku na

rok liczbie urodzeń

•

cechą charakterystyczną jest stały wzrost liczby ludności

Typ zastojowy (stacjonarny):

•

graficznym obrazem tej struktury jest piramida w kształcie dzwonu

13

•

przedstawia zbiorowość, w której roczna liczba urodzeń równa jest rocznej

liczbie zgonów, a każdy następny rocznik urodzeń zbliżony jest do
poprzedniego

•

cechą charakterystyczną jest stabilizacja liczby ludności

Typ regresywny:

•

graficznym obrazem takiej struktury jest piramida o wąskiej podstawie,

przypominająca kształt wrzeciona, czy urny

•

przedstawia populację o malejącej z roku na rok liczbie urodzeń

•

cechą charakterystyczną jest ubytek liczby ludności

„Piramida wieku” jest to wykres sporządzony w układzie współrzędnych
prostokątnych. Umiejętność odczytywania piramidy wieku polega na:

1. ocenie proporcji między liczbą ludności określonych grup wieku i płci oraz

na uzasadnieniu określonej nieregularności wykresu

2. ocenie zmian dynamicznych polegających na przesuwaniu się ku górze

kolejnych wszystkich prostokątów piramidy w miarę upływu czasu

Przyczyny zwiększania się udziału ludności w wieku poprodukcyjnym w ogólnej
liczbie ludności:

•

coroczne zmniejszanie się liczby urodzeń

•

wydłużanie się przeciętnej długości trwania życia

•

przesuwanie się przez kolejne grupy wieku roczników wyżowych i niżowych

Im większy stopień rozwoju ekonomicznego, im wyższy poziom opieki społecznej,
tym wyższe stadium procesu starzenia się ludności.

WYKŁAD
WYBRANE WSPÓŁCZESNE TEORIE UWARUNKOWAŃ PROCESÓW
DEMOGRAFICZNYCH
Teorie przejścia demograficznego (W. S. Thompson, Landry, F. Notestein;
1929-1945r.)
Wkład w powstawanie teorii:

•

W. Thompson analizując zmiany surowych współczynników urodzeń,

zgonów i przyrostu naturalnego stworzył typologię ludności
uwzględniając różne typy reprodukcji

•

Landry wprowadził pojęcie rewolucji demograficznej dla określenia

zjawiska polegającego na zerwaniu z odwieczną tradycją niekontrolowanej
reprodukcji ludności

•

F. Notestein ostatecznie sformułował teorię przejścia demograficznego

obejmując historyczną całość tego procesu.

Trzyfazowy model przejścia demograficznego:

14

•

Faza I – tradycyjna – charakteryzuje się wysoką, niekontrolowaną

płodnością i umieralnością

•

Faza II – przejściowa – charakteryzuje się spadkiem umieralności i

rozrodczości

•

Faza III – nowoczesna – faza kontrolowanej reprodukcji

Czterofazowy model przejścia demograficznego:

•

Faza I – naturalny proces reprodukcji

−

względna stabilność stanu ludności, osiągana drogą wysokiej
rozrodczości i wysokiej umieralności, sprawiła, że przyrost naturalny
w niewielkim stopniu odbiega od zera

−

współczynnik dzietności na poziomie 6 dzieci (na jedną kobietę w
wieku rozrodczym)

−

przeciętna długość trwania życia – nie przekracza 45 lat

•

Faza II – eksplozja demograficzna

−

gwałtowny wzrost liczby ludności – osiągnięcia medycyny i zasięg
oddziaływania służby zdrowia powodują obniżanie poziomu
umieralności i wydłużenie się trwania życia ludzkiego – zmniejszanie
się umieralności obserwowane jest przy nadal wysokim poziomie
rozrodczości

−

współczynnik dzietności na poziomie 4,5-6 dzieci

15

−

przeciętna długość trwania życia 45-65 lat

•

Faza III – implozja demograficzna

−

zmniejszenie tempa przyrostu zaludnienia – zwolnienie tempa
obniżania się poziomu umieralności i początkowo powolny, a
następnie szybki spadek płodności

−

współczynnik dzietności na poziomie 3-4,5 dzieci

−

przeciętna długość trwania życia 55-65 lat

−

Na przełomie II i III fazy przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom

•

Faza IV

−

następuje nowa stabilizacja ludności przy niskim poziomie
umieralności i rozrodczości

−

współczynnik dzietności na poziomie poniżej 3 dzieci

−

przeciętna długość trwania życia przekracza 65 lat

•

Faza V (dodatkowa) – faza modernizacji demograficznej

−

bardzo niska, na ogół stabilna umieralność i równie niska rodność
będąca wynikiem ograniczenia urodzeń

−

bardzo niskie wartości zmieniającego się przyrostu naturalnego
(dodatnie lub ujemne)

Koncepcja drugiego przejścia demograficznego

•

twórcy koncepcji: Dirk van de Kaa, R. Lesthaeghe

•

powstała w latach 1986-1987

•

odnosiła się do zmian demograficznych w latach 50-tych i 60-tych w

krajach Europy Północnej i Zachodniej

Jest to przejście dotyczące modelu rodziny oraz zasad jej tworzenia i
rozwiązywania.
Według van de Kaa (1987r.) jest to:

•

zmniejszanie się znaczenia małżeństwa jako formy współżycia ludzi na

rzecz kohabitacji

•

przejście od modelu „dziecko z rodzicami” do modelu „rodzice z

dzieckiem”

•

przejście od zapobiegawczej antykoncepcji do świadomej prokreacji

•

przejście od homogenicznych typów rodzin i gospodarstw domowych do

form różnorodnych

Szczegółowa sekwencja zmian demograficznych w latach 1965-1995
zaproponowana przez van de Kaa:

•

spadek współczynnika dzietności ogólnej, wynikający ze zmniejszania się

płodności w starszych grupach wieku – spadek współczynnika urodzeń
wyższej kolejności

•

spadek liczby ciąż przedmałżeńskich i małżeństw wymuszanych ciążą

•

dalsze zmniejszanie się średniego wieku zawarcia pierwszego małżeństwa

•

opóźnianie urodzenia dziecka w małżeństwie, spadek płodności młodych

kobiet – obniżanie się współczynnika urodzeń niższej kolejności

•

wzrost liczby separacji i rozwodów

•

opóźnianie związku małżeńskiego współwystępujące z coraz częstszą

kohabitacją przedmałżeńską – wzrost średniego wieku zawarcia pierwszego
małżeństwa

16

•

rozprzestrzenianie się kohabitacji przedmałżeńskiej, powstrzymywanie się

z decyzją zawarcia związku do czasu zajścia partnerki w ciążę – wzrost
liczby urodzeń pozamałżeńskich, wzrost średniego wieku rodzenia
pierwszego dziecka

•

dalszy spadek liczby niepożądanych urodzeń w wyniku zalegalizowania

aborcji i sterylizacji – kontynuacja spadku płodności w skrajnych grupach
wieku

•

wzrost akceptacji społecznej kohabitacji, która coraz częściej dotyczy osób

rozwiedzionych i owdowiałych

•

postrzeganie kohabitacji jako alternatywy małżeństwa – dalszy wzrost

płodności pozamałżeńskiej

•

stabilizacja współczynnika dzietności ogólnej na niskim poziomie

•

nieznaczny wzrost współczynnika dzietności ogólnej wskutek pojawienia

się odraczanych urodzeń – zwiększenie się współczynnika urodzeń niższej
kolejności wśród starszych kobiet

•

niemożność zrealizowania odraczanych urodzeń przez kobiety w starszych

grupach wieku rozrodczego

•

zwiększanie się zakresu dobrowolnej bezdzietności

•

stabilizacja dzietności kohortowej poniżej prostej zastępowalności pokoleń

Podłożem wyżej wymienionych zmian są głębokie przeobrażenia w sferze
wartości, norm, postaw i zachowań społeczeństw postindustrialnych krajów
Europy Zachodniej i Północnej.
Bezpośrednie i pośrednie czynniki je określające są nadal przedmiotem dyskusji.
Zasadniczą cechą przemian postaw indywidualnych są większe oczekiwania i
wymagania od życia, w tym od relacji międzyludzkich oraz wzrost potrzeby
samorealizacji na różnych płaszczyznach (osobistej, rodzinnej, zawodowej)

WYKŁAD
PODSTAWOWE ELEMENTY ANALIZY STRUKTURY SPOŁECZNO-ZAWODOWEJ
LUDNOŚCI:

•

wykształcenie

•

stan cywilny

•

aktywność zawodowa

•

zawód

Kompletne informacje o wykształceniu zawierają tylko spisy powszechne, stan
cywilny zapisany jest w księgach Urzędu Stanu Cywilnego, aktywność zawodowa
w corocznych sprawozdaniach, a zawód w danych z Polskiej Klasyfikacji
Działalności.

Źródła informacji o strukturze wykształcenia ludności:

•

spisy powszechne

•

w okresach międzyspisowych – szacunki w oparciu o dane spisowe

•

badania ankietowe

Poziom wykształcenia według spisów powszechnych:

•

w NSP w 1988r. badaniem poziomu wykształcenia objęto osoby w wieku 15

lat i więcej

•

w NSPLiM w 2002r. badaniem poziomu wykształcenia objęto osoby w wieku

13 lat i więcej (w związku z przeprowadzoną w 1999r. reformą szkolnictwa
wprowadzającą sześcioletnią szkołę podstawową i trzyletnie gimnazjum)

Poziom wykształcenia:

17

•

określa się jako najwyższy ukończony poziom kształcenia w szkole lub

szkolenia w innym trybie i formie, zgodnie z obowiązującym systemem
szkolnictwa

•

podstawą zaliczenia wykształcenia do określonego poziomu było uzyskanie

świadectwa lub dyplomu ukończenia odpowiedniej szkoły

Klasyfikacja poziomu wykształcenia według spisów powszechnych (NSP
1988r. i NSPLiM 2002r.):

•

wyższe

•

policealne

•

średnie (ogólnokształcące i zawodowe)

•

zasadnicze zawodowe

•

podstawowe ukończone

•

niepełne podstawowe

•

bez wykształcenia szkolnego

Udział ludności o określonym poziomie wykształcenia:

, gdzie:

- liczba ludności o określonym poziomie wykształcenia w okresie t

- ogólna liczba ludności w okresie t (lub ludność uprawniona do kształcenia na

poziomie powyżej podstawowego)
c – stała (c=100)

Czynniki wpływające na zróżnicowanie poziomu wykształcenia ludności:

•

wiek

•

płeć

•

miejsce zamieszkania

•

poziom zamożności

•

dostępność placówek oświatowych na poszczególnych poziomach edukacji

•

oferta edukacyjna

•

wymagania na rynku pracy

Zmiany w strukturze wykształcenia ludności

Analiza struktury wykształcenia ludności
Porównanie wyników NSP 1988r. i NSPLiM 2002r. wskazuje na dynamiczne
zmiany poziomu wykształcenia ludności przejawiające się poprawą
wyedukowania (w szczególności mieszkańców wsi).
Pozytywne zmiany w poziomie edukacji przyczyniają się do zmniejszenia
dystansu w poziomie wykształcenia dzielącego mieszkańców wsi i miast (tzw. luki
edukacyjnej).

Proces podnoszenia wykształcenia ludności:

•

znajduje odzwierciedlenie w strukturze urodzeń (tj. coraz więcej dzieci

rodzi się w rodzinach o większym poziomie edukacji)

•

może być przyczyną odkładania zawierania małżeństw oraz rodzicielstwa

•

wpływa na postawy i zmianę zachowań prokreacyjnych

WYKŁAD

18

POLITYKA LUDNOŚCIOWA
Polityka ludnościowa jest co celowe, długofalowe oddziaływanie państwa i
podmiotów publicznych na przebieg procesów ruchu naturalnego i
wędrówkowego ludności w celu ukształtowania pożądanego stanu i struktury
ludności poprzez tworzenie warunków społecznych, ekonomicznych i politycznych
korzystnych dla przebiegu procesów demograficznych zapewniających
biologiczną ciągłość narodu i zrównoważony rozwój społeczno-ekonomiczny i
ekologiczny.
Współczesna polityka ludnościowa wpływa na kształtowanie procesów
ludnościowych pośrednio i bezpośrednio poprzez stosowanie odpowiednich
instrumentów polityki społecznej mieszczących się w obszarach polityk
szczegółowych: rodzinnej, mieszkaniowej, edukacyjnej, ochrony zdrowia,
zabezpieczenia społecznego, zatrudnienia, polityki gospodarczej, ekologicznej i
migracyjnej odpowiednich dla pożądanego przebiegu tych procesów.

Głównym celem polityki ludnościowej jest oddziaływanie na procesy związane z
tworzeniem się i funkcjonowaniem rodzin, rozrodczością, poprawą stanu zdrowia i
ograniczeniem umieralności oraz oddziaływanie na procesy migracyjne w taki
sposób, aby ich przebieg sprzyjał kształtowaniu optymalnego stanu i struktury
ludności zapewniających biologiczną ciągłość i zrównoważony rozwój. Do
osiągnięcia tych celów wykorzystywane są środki i metody stosowane w polityce
społecznej i gospodarczej państwa. Głównym podmiotem realizującym cele
polityki ludnościowej powinno być państwo odpowiedzialne za tworzenie systemu
prawa i warunków społeczno-gospodarczych oddziałujących na procesy
demograficzne.
Państwo dzieli uprawnienia między organy rządowe (centralne) i samorządowe
(regionalne i lokalne). Organy te powinny ze sobą współpracować i są
odpowiedzialne za poszczególne obszary działań polityki ludnościowej.
Podmiotami współpracującymi w realizacji celów polityki ludnościowej powinny
być też organizacje pozarządowe, kościoły różnych wyznań, związki zawodowe i
organizacje pracodawców. Wymaga to określenia sfer i mechanizmów
współdziałania z podmiotami publicznymi do osiągnięcia ogólnego celu
(tworzenie się i funkcjonowanie rodziny...) oraz sprzyjającym rodzeniu dzieci i
zwiększeniu liczby urodzeń. Realizacji celu ogólnego podporządkowane są cele
szczegółowe: zmiany w postawach i zachowaniach indywidualnych i społecznych
wobec zawierania małżeństw i zakładania rodzin; zmiany w zachowaniach
prokreacyjnych na rzecz realizacji planów dotyczących dzietności, czyli
świadomego zwiększania poziomu dzietności; podnoszenie jakości życia
wszystkich pokoleń, a zwłaszcza młodego pokolenia pozwalające na rozwój i
stwarzające szansę na pełne uczestnictwo w życiu społeczno-gospodarczym i
kulturalnym kraju w zintegrowanej Europie; zapewnienie wszystkim pokoleniom
aktywnego uczestnictwa w rozwoju demograficznym i społeczno-ekonomicznym
kraju, Dla realizacji powyższych celów powinny być określone kierunki działań
obejmujące następujące obszary:

•

praca – działania na rzecz uzyskania pracy i dochodów z tego tytułu,

ograniczenia bezrobocia, rozwoju przedsiębiorczości i samozatrudnienia

•

zabezpieczenie społeczne – świadczenia rodzinne, ubezpieczenia społeczne

i pomoc społeczną

•

mieszkalnictwo – zapewnienie odpowiednich warunków mieszkaniowych

•

ochrona zdrowia – usługi medyczne różnego rodzaju, edukacja zdrowotna

•

system edukacji – w tym edukacja ustawiczna (zdobywanie nowych

umiejętności – kursy itp.)

•

migracje – zwłaszcza zewnętrzne

19

20