Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

ROZWÓJ MEDYCYNY

WSPÓŁCZESNEJ

NARODZINY CHEMIOTERAPII

PRÓBY WALKI Z DROBNOUSTROJAMI CHOROBOTWÓRCZYMI

•

U schyłku XIX w. wprowadzenie do lecznictwa związków chemicznych
otrzymanych na drodze syntezy – zapoczątkowanie nowego typu terapii
chemicznej (ale nie była to jeszcze chemioterapia)

•

Pierwsze leki syntetyczne likwidowały ból, obniżały temperaturę i leczyły
reumatyzm, jednakże brak skuteczności w chorobach zakaźnych wywołanych
drobnoustrojami

•

Znano bakteriobójcze środki chemiczne (fenol, sublimat, formalina), ale dawały się
stosować tylko zewnętrznie (dawki potrzebne do zabicia bakterii zabójcze dla
człowieka w stosowaniu wewnętrznym)

•

Emil Adolf von Behring (późniejszy odkrywca toksyny-antytoksyny błoniczej,
1912) – nieudane próby zwalczania błonicy za pomocą podawanych do wewnątrz
bakteriobójczych środków chemicznych – stwierdził, że walka z bakteriami
wewnątrz organizmu utopijnym marzeniem

PAUL EHRLICH I STWORZENIE SALWARSANU

•

Twórca nowego kierunku w terapii opartej na wykrytym przez niego tropizmie
barwników do organizmów żywych

•

W dalszej fazie badań bazujących na tym odkryciu otrzymał preparat chemiczny
z właściwością krętkobójczą i leczniczą w kile

•

31 sierpnia 1909 – E. przeprowadził 606 próbę na królikach chorych na kiłę,
wstrzykując im badany „preparat 606” = salwarsan (dosł.: „zbawczy arsen”),
nazajutrz zarazki kiły znikły, po miesiącu wyzdrowienie – uwolnienie ludzkości od
straszliwej choroby zw. „biczem bożym”

•

Próba leku na ludziach – nie był łatwy w użyciu (nierozpuszczalny w wodzie,
wrażliwy na tlen, przykre objawy uboczne, choć niegroźne dla życia)

•

Kolejne próby – opracowanie pochodnej salwarsanu z numerem 914 =
Neosalwarsan (rozpuszczalny w wodzie, o wiele mniej szkodliwe działania
uboczne)

•

Odkrycie Ehrlicha – bodziec do dalszych badań w zakresie skutecznego leczenia
przyczynowego, do prób realizowania marzeń „epoki bakteriologicznej” =
znalezienia metody „wielkiego leczenia wyjaławiającego” (okazała się złudzeniem)

•

1908 Nagroda Nobla dla Ehrlicha za badania w dziedzinie chemioterapii

ODKRYCIE ENZYMÓW

• Lata 80 XVIII w. – odkrycie i wstępne opisanie enzymów przez L. Spallanzaniego
• Lata 30 XIX w. – istotny przełom dla tego kierunku badań
• Liczne odkrycia i spostrzeżenia –wielki wzrost zainteresowania się enzymami jako

czynnikami, których poznanie = wytłumaczenie (choć częściowe) wielu procesów
życiowych

• Rozpoczęcie izolacji tych związków, badanie ich budowy, właściwości i

mechanizmów działania

• Nauka o enzymach stała się jednym z najpoważniejszych działów biochemii

www.lek2002.prv.pl

1

Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

ODKRYCIE HORMONÓW

•

Lata 40 XIX w. podjęcie ukierunkowanych badań (Graves i Basedow)

•

1901 – uzyskanie pierwszego hormonu w stanie krystalicznym i w postaci
chemicznie czystej przez Japończyka J. Takamine; uzyskanej substancji nadano
nazwę adrenalina (łac. ad przy i renalis – nerkowy)

•

1905 – wprowadzenie nazwy hormony (gr. hormao - poruszam)

dla

gruczołów wydzielania wewnętrznego przez angielskiego fizjologa E. Starlinga

•

1904 – dokonanie syntezy chemicznej adrenaliny przez aptekarza F. Stolza

•

W szybkim tempie kolejne odkrycia czystych hormonów, chemiczne syntezy
naturalnych, a nawet sztucznie wytworzonych ciał nie spotykanych w organizmie,
ale działających jak hormony naturalne

•

Banting, Best i Mac Leod wyizolowali w stanie krystalicznym czynnik
przeciwcukrzycowy - insulinę

ZNACZENIE ODKRYĆ HORMONÓW

• Wynalezienie skutecznej broni w walce z wieloma chorobami wewnętrznymi
• Wielki rozwój chemii hormonów – wpływ na poznanie fizjologii i patologii gruczołów

wydzielania wewnętrznego, ich wpływu na różnorodne czynności tkanek i
narządów oraz roli w regulacji nerwowo – humoralnej tych czynności

• Różne jednostki chorobowe wywołane niewłaściwym funkcjonowaniem gruczołów

wydzielania wewnętrznego otrzymały nazwę od ich odkrywców (np. Choroba
Graves – Basedova, zespół chorobowy Cushinga, choroba Addisona)

ODKRYWANIE WITAMIN

•

Późne odkrycie witamin, ale awitaminozy znane do dawna: gnilec (szkorbut),
krzywica (rachityzm, angielska choroba), ślepota zmierzchowa (tzw. kurza) i
choroba beri-beri (zdarzająca się w pd-wsch. Azji)

•

Odkrywanie witamin – długi proces zapoczątkowany w latach 80 XIX w. –
poważniejsze badania nad odżywianiem się i wartością energetyczna pokarmów –
pogląd, że dla prawidłowego wzrostu i utrzymania prawidłowego biegu procesów
życiowych doprowadzenie do organizmu odpowiedniej ilości białka,
węglowodanów, tłuszczów, składników mineralnych i wody (ilość zależna od
warunków życiowych danego organizmu)

•

Podważenie tego poglądu w pracowni fizjologicznej uniwersytetu w Dorpacie,
kierowanej przez Gustawa Bungego – jego asystent, Nikołaj I. Łunin – badania na
myszach – wniosek: w mleku (obok kazeiny, tłuszczów, cukru i soli) muszą
występować również inne związki, które są niewątpliwie niezbędnymi składnikami
pokarmowymi

•

Holenderski lekarz Ch. Eijkman opisał (1897) chorobę, zw. na Dalekim
Wschodzie beri-beri (polyneuritis) występującą wśród ludności, której podstawowy
pożywieniem łuskany ryż; chorobę leczyło podawanie otrąb ryżowych lub ich
wyciągu wodnego; wniosek: otręby ryżowe muszą zawierać jakiś czynnik
niezbędny dla zdrowia

•

F.G. Hopkins w Cambridge (w latach 1908-1910) powtórzył doświadczenie
Łunina – potwierdził jego wyniki; stwierdził, że: prawidłowe odżywianie =
dostarczanie organizmowi ”dodatkowych czynników pokarmowych”, które nie
odgrywają roli jako źródło energii lub materiał budulcowy, ale są nieodzowne w
diecie dla prawidłowego wzrostu i funkcjonowania organizmu

•

Otto Stepp w Niemczech badania nad pożywieniem – analogiczne wnioski;
wyciągnięto z zapomnienia prace Eijkmana

www.lek2002.prv.pl

2

Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

•

Kazimierz Funk, polski biochemik – wyodrębnił (1911) w stanie czystym
substancję, która przeciwdziała beri-beri; okazała się niezbędna dla życia i dlatego
F. nazwał ją (1912) witaminą (vita –życie + amina – związek organiczny,
zawierający grupę aminową, pochodną amoniaku)

•

MacCollum – zajął się szczególnie rolą tłuszczów w odżywianiu, badania na
szczurach; stwierdził, że w mleku, maśle lub tranie jakaś witamina o charakterze
wzrostowym; dla odróżnienia związków od siebie MacCollum i jego
współpracownicy wykorzystali kolejne litery alfabetu – 1 1916 zaproponowali dla
czynnika pokarmowego rozpuszczalnego w tłuszczach nazwę „witaminy A”,
natomiast dla substancji rozpuszczalnej w wodzie i usuwającej objawy beri-beri
nazwę „witaminy B”

•

Przez długi czas spór o nazewnictwo, nazywano te związki „dodatkowymi
czynnikami pokarmowymi”; w końcu jednak pozostała nazwa zaproponowana
przez Funka: witaminy

•

Christian Froelich i Axel Cholst, norwescy badacze, prowadząc badania nad
szkorbutem wykazali, że choroba ta wynikiem niedoboru – znalezienie czynnika
przeciwszkorbutowego =wynalezienie witaminy C

•

1928 – wyodrębnienie z witaminy B –witaminę B

1

, nazwanej też aneuryną, a

później tiaminą

•

1933 – uzyskanie witaminy B

B

2

(ryboflawiny) skutecznej w niektórych chorobach

skóry

•

1948 – odkrycie witaminy B

B

6

(pirydoksyny), wywierającej zasadniczy wpływ na

białkową przemianę materii

•

1948 – uzyskanie witaminy B

12

zwanej również kobalaminą, której niedobór

odgrywa dużą rolę w powstawaniu niedokrwistości złośliwej

•

1937 – wykrycie witaminy PP = amid kwasu nikotynowego (także z zespołu
witamin B), której brak powoduje pelagrę

•

1933 – wyizolowanie i poznanie budowy witaminy A przez szwajcarskiego
chemika, Pawła Karrera

•

Wykrycie witaminy D przez MacColluma przez unieczynnienie witaminy A
zawartej w tranie = leczenie krzywicy (tran leczył natomiast choroby oczu)

•

Wyjaśnienie (1924) tajemniczej kwestii dot. roli promieni słonecznych lub
sztucznych w zapobieganiu krzywicy – Alfred Fabian Hess, pediatra amerykański
i Harry Stenbock, biochemik

•

Badania Adolfa Windausa – pod wpływem promieni słonecznych z ergosterolu
powstaje witamina D, ale okazało się, że nie wszystkie produkty tak powstające
mają właściwości biologiczne witaminy przeciwkrzywiczej – próby oddzielenia
właściwej witaminy - wyizolowanie krystalicznej substancji, którą uważano za
właściwą wit. D (kalcyferol) – też okazała się mieszanką – mieszaninę nazwano
wit. D

1

, czystą witaminę nazwano witaminą D

2

i dla niej przeznaczono nazwę

kalcyferol

•

Wykazanie wyraźnych różnic w działaniu biologicznym kalcyferolu i witaminy D
zawartej w tranie – przypuszczenie, że prowitamina D zawarta w tkankach
zwierzęcych nie jest ergosterolem, ale jego homologiem wywodzącym się z
cholesterolu – potwierdzenie Windaus i współpracownicy (1935-37) naświetlając
ten związek promieniami nadfioletowymi otrzymali syntetyczną witaminę D

3

, która

różniła się od kalcyferolu budową bocznego łańcucha, wykazywała identyczne
właściwości biologiczne z witaminą D zawartą w tranie, cechując się m.in. większą
aktywnością w przypadku krzywicy

www.lek2002.prv.pl

3

Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

•

1937 – H. McLean Evans wyodrębnił witaminę E zwaną też tokoferolem,
zapobiegającą bezpłodności

•

1937 – Paul György dokładnie opisał witaminę H (niem. Haut – skóra),
niezbędną do utrzymania prawidłowego stanu skóry;

•

1935 – Fritz Kögl wyodrębnił z jaj żółtek pewną substancję, która pobudzała
wzrost drożdży – nazwał ją biotyną; okazało się, że wit. H i biotyna to jedna i ta
sama substancja; okazała się niezbędnym czynnikiem zapewniającym prawidłową
przemianę materii

•

1929 – Henrik Dam zauważył, że u kurcząt żywionych pokarmem pozbawionym
tłuszczów i steroli występuje skaza krwotoczna, zauważył też, że nadmiar witamin
A, B i C w diecie oraz drożdży i tranu nie dają pomyślnych wyników, natomiast
trochę tłuszczu z wątroby świni zapobiegało krwotokom – odkrycie witaminy K; w
1939 wyodrębnienie z lucerny niemal czystej witaminy K w postaci żółtego oleju

ODKRYCIE SULFONAMIDÓW

GERHARD DOMAGK (1895 – 1964)
• Nawiązał do koncepcji Ehrlicha w poszukiwaniu pośród różnych barwników

substancji unieczynniających bakterie chorobotwórcze, zwłaszcza gronkowce i
paciorkowce

• Wraz ze współpracownikami interesował się m.in. barwnikiem syntetycznym

chryzoidyną – działał zabójczo na bakterie in vitro, jednak bez efektu in vivo – w
komórkach zwierzęcych

• Pomysł wzmocnienia działania bakteriobójczego poprzez wprowadzenie do

cząsteczki chryzoidyny grupy sulfonamidowej skuteczność w zwalczeniu
paciorkowców u myszy, pomyślne wyzdrowienie córki Domagka oraz uratowanie
życia syna prezydenta Stanów Zjednoczonych Franklina Roosevelta

• Nagroda Nobla w 1939 r.

•

Kolejne próby otrzymania następnych pochodnych sulfanilamidu przez innych
uczonych

•

1938 – preparat wyprodukowany przez firmę „May and Baker” – Sulfapirydyna
lub Dagenan (już niemal doskonały lek na zapalenie płuc, a zwłaszcza na
rzeżączkę, 13 x silniejszy od prontosilu)

•

1939 – szwajcarska firma „Ciba” wyprodukowała sulfatiazol, 50-krotnie silniejszy
od prontosilu

•

1940 – sulfaguanidyna – dobry lek na zakażenie przewodu pokarmowego

•

Wiele skutków ubocznych tych leków (wymioty, biegunki, bóle głowy i gardła,
dreszcze, gorączka) – przyczyny wewnątrz organizmu – starano się poznać
mechanizm bakteriostatycznego działania sulfonamidów – dokonał tego D.D.
Woods (teoria o rywalizującym działaniu związków o podobnej budowie

ODKRYCIE ANTYBIOTYKÓW

PENICYLINA

•

Ostatnie lata XIX w. początki badań nad antybiotykami (Rudolf Emmerich)

•

Schyłek lat 20 XX w. - odkrycie (przypadkowe) penicyliny przez Aleksandra
Fleminga (1881-1955); bezskuteczne próby otrzymania bardziej stężonych
wyciągów

•

1940 r. – otrzymanie benzylopenicyliny w postaci oczyszczonej przez zespół
badaczy, z Howardem Floreyem i Ernstem Borisem Chainem na czele;
jednoczesne przeprowadzenie pierwszych badań klinicznych leku z ustaleniem

www.lek2002.prv.pl

4

Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

miary, wg której obliczono jego wartość leczniczą („jednostka oksfordzka” =
najmniejsza ilość penicyliny, jak hamuje wzrost standardowego szczepu
gronkowca zawartego w 50 ml hodowli)

•

Wyjaśnienie budowy chemicznej penicyliny po wykryciu obecności w jej
cząsteczce siarki oraz stwierdzeniu, że otrzymany produkt to mieszanina kilku
penicylin (z Penicillium notatum otrzymano aż 4 penicyliny, oznaczono je literami
F,G, X, K)

•

Uratowanie życia milionom ludzi (zapalenie płuc, płonica, gorączka połogowa,
rzeżączka) – bardzo szybkie leczenie

•

Fleming, Florey i Chain otrzymali Nagrodę Nobla za prace nad penicyliną

KOLEJNE SUKCESY

•

1944 – Selman Abraham Waksman (1888-1973) wyizolował ze szczepu
promieniowców (Streptomyces griseus) substancję, którą nazwał streptomycyną;
szerokie zastosowanie tego antybiotyku – atakuje bakterie Gram-dodatnie i Gram-
ujemne, zdolność niszczenia kwasoodpornego prątka wywołującego gruźlicę;
Nagroda Nobla (1952)

•

1947 – otrzymano chloromycetynę (późniejszy chloramfenikol lub
detromycyna)

•

1948 – Benjamin Minge Duggar wyizolował z płynu po hodowli Streptomyces
aureofaciens – aureomycynę, antybiotyk z grupy późniejszych tetracyklin

•

1963 – odkrycie gentamycyny w podłożu Micromonospora purpurea i
echinospora przez Weinsteina i współpracowników

•

Poza dużą skutecznością antybiotyków również działania uboczne – drobnoustroje
umiały przystosować się do zmienionych pod wpływem antybiotyków warunków
biologicznych i nabrać przeciw nim odporności

ROZWÓJ WIEDZY O KRWI

GRUPY KRWI I TRANSFUZJOLOGIA

•

Prowadzenie przetaczania krwi na zasadzie prób i błędów – dla niektórych
oznaczało uratowanie życia, dla większości przetoczenie krwi = tragiczny koniec
wśród gwałtownych objawów wstrząsu

•

Podstawy nowoczesnej transfuzjologii – przełomowe odkrycie: wykrycie (1901)
przez Karla Landsteinera (1868-1943) trzech grup krwi, które określił A, B i 0

•

1902 – Alfred Decastello (1872-1960) wykrył czwartą grupę krwi AB

•

Nadal jednak problemy z przetaczaniem, dopiero odkrycie tzw. czynnika Rh
zmienia sytuację, dokonali tego K. Landsteiner i Alexander Salomon Wiener
(1907-1976)

•

Wcześniej badania grup krwi prowadzili również Emil von Dungern i polski
naukowiec Ludwik Hirszfeld (1884-1954) – niezależnie od Landsteinera wykryli
grupy krwi u psów i wykazali, że grupy krwi są dziedziczone zgodnie z prawem
Mendla

Ludwik Hirszfeld

•

L. Hirszfeld w czasie I wojny światowej badał grupy krwi żołnierzy różnych
narodowości i z różnych krajów, stwierdził, że stosunek procentowy
poszczególnych grup krwi jest różny i dość charakterystyczny dla niektórych
narodowości = podstawa do badań grup krwi w zależności od cech
antropologicznych

www.lek2002.prv.pl

5

Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

•

W 1925 r. Hirszfeld prowadził badania nad mechanizmem konfliktu
serologicznego pomiędzy matką a płodem i wykazał, że istotą konfliktu
niezgodność grupowa krwi matki i krwi płodu dziedziczonej po ojcu

•

Rozwinął i poszerzył badania nad cechami grupowymi tkanek = tkanki mają
również swoiste cechy grupowe i immunologiczne – podstawa rozwoju badań
nad przeszczepianiem tkanek i narządów

ROZWÓJ IMMUNOLOGII

•

1798 – ogłoszenie wyników badań nad szczepionką przeciwko ospie przez
Jennera = narodziny nauki o odporności

•

Ok. 100 lat później – badania Pasteura (obalenie poglądu o samorództwie) i
doświadczenia rozpoczynające dziedzinę eksperymentu bakteriologicznego =
zaistnienie warunków do powstania immunologii doświadczalnej, która bada
mechanizmy obronne organizmu wobec inwazji bakteryjnej

•

Poszukiwanie praktycznych możliwości uodporniania ludzi i zwierząt i
równoczesny rozwój badań nad istotą mechanizmu odporności (poszukiwanie
naturalnych płynów ustrojowych chroniących organizm przed inwazją bakteryjną;
pogląd, że najważniejszymi jego obrońcami – specjalne komórki mające zdolność
pochłaniania bakterii i ich niszczenia) – poglądy oparte na badaniach Ilii
Miecznikowa, który odkrył zjawisko fagocytozy (1883) oraz sądził, że surowica
może pobudzać zdolności żerne leukocytów

•

1903 – Almroth Edward Wright (1861-1947) i Steward Ranken Douglas (1871-
1936) – potwierdzili przypuszczenie Miecznikowa – wskazali, że w świeżym
osoczu krwi występuje czynnik o charakterze białkowy, pobudzający
„apetyt”, czyli fagocytozę komórek żernych; substancję nazwali opsoniną

•

1913 – L. Aschoff w czasie badań czynności fagocytarnych różnych komórek
odkrył układ siateczkowo - śródbłonkowy

•

1924 – A.E. Wright uściślił definicję układu siateczkowo – śródbłonkowego – zbiór
komórek mezenchymalnych, które charakteryzują się zdolnością pochłaniania nie
tylko bakterii, lecz i małych cząsteczek chemicznych i koloidów; układ składa się z
komórek: osiadłych (np. mastocytów tkanki łącznej, narządów miąższowych,
śródbłonków naczyń krwionośnych), a także z komórek wędrujących (np. krwinki
białe lub makrofagi) = stopniowe określenie komórkowego układu obronnego
organizmów

•

George Henry Nuttal (1862-1937) zauważył (1880), że surowica krwi zabija
niektóre bakterie

•

Podobne spostrzeżenie (1881) – Eduard Buchner (1860-1917); czynnik zawarty
w surowicy, wrażliwy na ogrzewanie, nazwał aleksyną (obecnie nazwa
komplement lub dopełniacz)

•

Badania Emila Adolfa von Behringa (1854-1917) i Shibasaburo Kitasato (1852-
1931) – wykazanie (1890), że zwierzęta, którym wstrzyknięto małą dawkę
toksyny błoniczej lub tężcowej, stają się odporne, a w ich surowicy pojawia
się czynnik nazywany przez nich antytoksyną = wstęp do rozwoju nauki o
odporności humoralnej

•

Badania nad tym zjawiskiem – również J.J. Bordet i Octave Pierre Gengou
(1875-1957); stwierdzili, że wprowadzenie małych dawek toksyn bakteryjnych
= uodpornienie zwierząt nie tylko na toksyny bakteryjne, ale i na żywe
bakterie (1901); surowica tych zwierząt zawiera substancje białkowe, które mogą
powodować zlepianie się bakterii lub rozpuszczanie otoczki bakteryjnej;
substancje te = przeciwciała, czynniki wywołujące ich powstanie = antygeny,

www.lek2002.prv.pl

6

Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

zjawisko wytwarzania się naturalnych przeciwciał, a tym samym i odporność
zwierząt = uodpornienie czynne, surowice zwierząt uodpornionych = surowice
odpornościowe, podanie zwierzęciu surowicy odpornościowej = odporność bierna

•

Badania Behringa i Kitasato (antytoksyny) = wstęp do rozwoju nauki o
odporności humoralnej i podstawa do próby zaproponowania ogólnej teorii
odporności organizmu przez P. Ehrlicha – wniknięcie toksyny do organizmu
pobudza go do wytwarzania antytoksyny; powstałą antytoksyna wiąże się
chemicznie z toksyną, zobojętniając jej działanie; toksyna wiąże się z substancją
komórkową za pośrednictwem „łańcuchów bocznych” (olbrzymie cząsteczki, z
których, jak wtedy uważano, zbudowana była protoplazma); później nie
potwierdzono koncepcji o tzw. łańcuchach bocznych

•

Landsteiner poszerzył wiedzę o antygenach i pobudzaniu organizmu do
wytwarzania przeciwciał; badania w 1927 r. – stwierdził, że obca substancja po
wniknięciu do ustroju jest wychwytywana przez komórki fagocytarne i
stanowi wzór lub „matrycę”, wg której dochodzi do syntezy cząsteczki
globuliny, która ma na swojej powierzchni pola dokładnie odpowiadające
aktywnym miejscom cząsteczek antygenu (determinanty = cechy decydujące o
swoistości antygenów)

•

Kolejna hipoteza – Hanrowitz – antygen wpływa nie tylko na syntezę białek,
ale również na dopasowanie ich budowy przestrzennej do antygenu =
hipoteza „klucza i zamka”

•

Hipoteza ta rozwinięta przez Linusa Carla Paulinga – antygen kieruje nie tylko
syntezą nowych białek o charakterze przeciwciał, lecz może wpływać na
obecne w osoczu globuliny, zmieniając je w przeciwciała

•

1955 - teoria Nielsa Jerne – zdolność wiązania przeciwciał jest genetyczną
właściwością organizmu, który stale wytwarza globuliny o różnorodnej konfiguracji
przestrzennej, umożliwiającej ustrojowi dopasowanie budowy globuliny do
antygenu = teoria naturalnej selekcji

•

1959 - Frank Macfarlane Burnet poszerzył teorię – na plan pierwszy wysunął
produkcję przeciwciał uwarunkowaną genetycznie (clonal selection theory), teoria
doboru klonowego – czynność antygenu polega na pobudzaniu do aktywności
istniejącego już w komórce wzorca (matrycy)

•

Dalszy rozwój immunologii – określenie patogenności (wirulencji lub zjadliwości)
toksyn bakteryjnych; stwierdzono, że w chorobie zakaźnej (chociaż rozwija się w
wyniku inwazji toksyn bakteryjnych) głównym elementem decydującym o jej
rozwoju i przebiegu – bariery ochronne organizmu; nie tylko powierzchnia
skóry ma działanie bakteriobójcze, ale też ślina, sok żołądkowy i inne płyny
ustrojowe

•

1922 A. Fleming wykrył działanie bakteriobójcze lizozymu; stwierdzono, że
świeża surowica krwi zawiera układ dopełniacza lub komplementu, a także
układ properdyny i betalizyny; wykrycie różnych rodzajów odporności organizmu

•

Ehrlich – zajmował się leczeniem braku odporności – uzyskał (1914) związek o
działaniu bakteriobójczym – neosalwarsan

•

Charles Robert Richet zauważył, (1902) że ponowne wstrzyknięcie psom
surowicy obcogatunkowej powoduje gwałtowne zaburzenie funkcji całego
organizmu (anafilaksja), prowadzące nawet do wstrząsu (wstrząs
anafilaktyczny)

•

N.M. Arthus wykazał (1903), że objawy anafilaktyczne można wywołać
substancjami dotąd uważanymi za nieszkodliwe; stwierdził, że powtórne

www.lek2002.prv.pl

7

Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

wprowadzenie pod skórę surowicy wywoływało burzliwy odczyn miejscowy
(anafilaksją miejscowa; dziś „zjawisko Arthusa”)

•

Badania nad zaburzeniami odporności organizmu – odkrycie (1905) przez
Clemensa Petera von Pirqueta (1847-1929) i Belę Schicka (1877-1967)
procesów nadwrażliwości patologicznej = alergia; istota chorób alergicznych =
zmieniony odczyn ustroju, a nawet występowanie nadwrażliwości na
czynniki zw. alergenami

ROZWÓJ GENETYKI I INŻYNIERII GENETYCZNEJ

•

1865 – Gregor Mendel przedstawił wyniki swoich Badań nad hybrydami
roślinnymi tworząc podstawy nowoczesnej nauki o dziedziczności

•

1869 - Odkrycie DNA (Miescher)

•

1900 – Niemiec C.E. Correns, Holender H. De Vries i Austriak E.T. Edler von
Seysenegg – niezależnie od siebie odkrywają zapomniane prawa dziedziczenia
Mendla

•

1903 – Amerykanin W.S. Sutton tworzy teorię, że nośnikami dziedzicznego
materiału genetycznego są chromosomy

•

1909 – duński profesor botaniki W. Johansen wprowadza pojęcie „genu” na
określenie materialnego nosiciela dziedziczności i rozróżnia przy tym „fenotyp”
(indywidualną formę postaci) i „genotyp” (typ skłonności)

•

1910 – T. H. Morgan opisał dziedziczenie związane z płcią u drozofilii – kamień
milowy w historii genetyki

•

1919 – Thomas H. Morgan w książce Fizykalne podstawy dziedziczności
podsumował wyniki dotychczasowych badań nad chromosomami

•

1944 - Funkcja DNA: przechowywanie informacji genetycznej (Avery)

•

1953 - Podwójna helisa - odkrycie struktury DNA (Crick, Watson)

•

1956 – dwaj genetycy J.H. Tjio i A. Levan ustalili za pomocą specjalistycznej
techniki normalną liczbę chromosomów w komórkach ciała ludzkiego (w 261
przypadkach znaleźli 46 chromosomów, które na podstawie kształtu zostały
uszeregowane parami i oznaczone cyframi (1-22), przy czym chromosomy płciowe
oznaczono X lub Y)

•

1959 – francuscy badacze J. Lejeune oraz M. Gautier i R. Turpin dzięki
przeprowadzonej analizie chromosomów wyjaśnili przyczyny powstawania zespołu
Downa (występowanie dodatkowego chromosomu 21, który w komórkach
organizmu nie występuje w liczbie dwóch, lecz trzech chromosomów)

•

1966 - Odczytanie kodu genetycznego (Khorana, Nirenberg i in.)

•

1970 - Zbudowanie syntetycznego genu (Khorana)

•

1973 - Odkrycie plazmidu Ti (van Labareke)

•

1974 - Początek inżynierii genetycznej: przeniesienie genu do bakterii (Boyer i in.)

•

1976 - National Institute of Health (Narodowy Instytut Zdrowia USA) określa
zasady badań z wykorzystaniem zrekombinowanego DNA

•

1977 – znaczne postępy biotechnologii w USA na polu inżynierii genetycznej –
wszczepienie ludzkich genów odpowiedzialnych za produkcję hormonów do
genomu bakterii (umożliwienie masowej produkcji hormonów)

•

1978 - Wytyczne do badań z zakresu inżynierii genetycznej – Niemcy

•

1982 – amerykańscy technicy genetyczni po raz pierwszy wszczepiają kompletny
obcy gen do komórki ssaka (dziedziczne cechy indywidualnej żywej istoty zostają
przeniesione na innego osobnika)

www.lek2002.prv.pl

8

Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

•

1 stycznia 1991 – ustawa o ochronie embrionów z 13 grudnia 1990 weszła w
życie (reguluje m.in. zastosowanie technik rozmnażania, użycie ludzkich
embrionów, klonowanie oraz tworzenie chimer i hybryd);

•

wyjaśnianie metodami genetyki przyczyn szeregu chorób (choroba Alzheimera,
mukowiscydoza, zespół Charcota-Mariego i Tootha, rak jelita grubego)

•

Tworzenie „transgenicznych” zwierząt dla celów medycznych (np. 1991
wyhodowanie 3 świń, które produkują ludzką hemoglobinę)

•

Nieustanny rozwój „terapii genowej” (zastępowanie uszkodzonego genu w
chorobach dziedzicznych; od lat 70 XX w.)

•

Badania genetyczne przekształcają się w nową wiodącą gałąź nauki zw.
medycyną molekularną (tworzenie hybryd np. kozy i owcy, ulepszanie genetyczne
roślin np. pomidorów)

• 13 października 1993 – dwaj biolodzy molekularni J. Hall i R. Stillman

poinformowali prasę o swoich najnowszych eksperymentach z klonowaniem
ludzkich embrionów (wg metody jaka już od 10 lat stosowana na zwierzętach w
wypadku owiec i krów) – ożywiona dyskusja na temat etycznej i prawnej
dopuszczalności klonowania ludzkich embrionów

• Luty 1997 – grupa robocza pod kierownictwem genetyka I.Wilmuta przedstawiła

sklonowaną owcę „Dolly”

ROZWÓJ NAUKI O CHOROBACH WEWNĘTRZNYCH

ROZWÓJ DIAGNOSTYKI

•

Badanie tętna, ocena oddechu

•

Dokładny opis zabarwienia twardówek lub powłok, a także języka i całej jamy
ustnej

•

Ocena wydzielin lub wydalin

•

1761 – Leopold Auenbrugger – opukiwanie klatki piersiowej i ocena tonów
powstających podczas tej czynności; 1808 – ponowne „odkrycie” i
rozpowszechnienie tej metody przez Corvisarta

•

Wprowadzenie metody osłuchiwania przez T. H. Laënneca

•

Badania kliniczne - anatomia patologiczna

•

Lata 40 XIX w. – zapoczątkowanie badania moczu na obecność cukru, białka,
krwi oraz barwników żółciowych; oznaczenie urbiliny 1868, urobilinogen – po
przełomie stulecia, 1860 – oznaczenie acetonu w moczu, kwasu acetooctowego
–1865, kwasu oksymasłowego – 1884

•

1843 – wprowadzenie polarymetru oraz mikrotomu

•

1869 – zatapianie wycinków tkankowych w parafinie

•

1878 - wprowadzenie immersji olejowej

•

Lata 60 XIX w. – wprowadzenie płukania żołądka za pomocą zgłębnika
gumowego; 1879 – posłużenie się tym przyrządem w celu uzyskania zawartości
żołądka, poddawanej następnie badaniu chemicznemu

•

Jan Mikulicz – Radecki zapoczątkował gastroskopię

•

Alffed Günzburg opisał metodę wykrywania wolnego kwasu solnego

•

1909 – zapoczątkowanie badania zawartości dwunastnicy (Max Einhorn)

•

Lata 20 XIX w. Skonstruowanie manometru rtęciowego do pomiaru krwi
(Poiseuille); 1896 Riva – Rocci – udoskonalony przyrząd

•

1902 – skonstruowanie elektokardiografu strunowego przez W. Einthovena

•

Zastosowanie elektrokardiografu - Arthur Pappenheim

•

Zastosowanie kimografu do zapisu tętna

www.lek2002.prv.pl

9

Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

•

Poł. XIX w. oznaczanie liczby elementów upostaciowanych krwi

•

Badanie moczu

• 1928 – wprowadzenie nakłucia mostka – zażyciowe pobieranie szpiku; początek

biopsji narządów

• 1907 – metoda oznaczania czasu krzepnięcia; 1910 – metoda oznaczania czasu

krwawienia; 1912 – metoda obliczania trombocytów

• 1895 odkrycie promieni „X” przez Röntgena i początek wykonywania zdjęć

rentgenowskich

• 1904 wprowadzenie papki kontrastującej do badań rentgenowskich żołądka (H.

Rieder)

• 1918 – zapoczątkowanie rentgenodiagnostyki dwunastnicy (A.O. Akerlund)
• 1924 zastosowanie cholecystografii (E.A. Graham i W.H. Cole)

ROZWÓJ FARMAKOTERAPII

•

Jatrochemicy – poznanie wielu związków chemicznych i wprowadzenie ich do
lecznictwa (związki antymonu, arsenu, rtęci, cyny, żelaza, ołowiu, cynku, magnezu
i bizmutu); wprowadzili leki ze związków organicznych (stężony kwas octowy,
kwas bursztynowy, benzoesowy, stearynowy, obojętny winian potasowy, winian
antymonylopotasowy, winian sodowo-potasowy)

•

Karol Wilhelm Scheel – wyodrębnienie kwasów roślinnych (jabłkowy, cytrynowy,
szczawiowy, galusowy i in.) – początek fitochemii

•

XIX w. Okres lawinowego nawału odkryć

•

Pierwsze lata XIX w. – odkrycie alkaloidów; W. Sertürner – odkrycie morfiny;
K.F.W. Meissner – odkrycie kolejnej zasady roślinnej – weratryny w nasieniu
kichawca, zaproponował nazwę alkaloidy dla tego rodzaju związków; J.B.
Caventou i P.J. Pelletier – odkrycie strychniny w nasionach kulczyby, chininy w
korze chinowej

•

Odkrycie jodu (1811) przez B. Courtois

•

Przyrządzenie jodoformu przez G.S. Serullasa

•

J.A. Buchner – wyodrębnienie z kory wierzbowej substancji, którą nazwał
„salicyną”; preparat do użytku leczniczego sporządził P.J.L. Leroux

•

Odkrycie glukozyd w związkach występujących u roślin

•

Otrzymywanie barwników naturalnych (alkanina, kurkumina, santalina i in.)

•

1853 – opracowanie metody wprowadzania środka leczniczego za pomocą
strzykawki (zastosowana przez ortopedę paryskiego Ch.G. Pravaza; 1855 A.
Wood wykorzystuje ją po raz pierwszy do wstrzyknięć podskórnych)

•

Pierwsza synteza organiczna – 1828 – sztuczne otrzymanie mocznika przez
Wöhlera

•

1855 - J. Natanson – uzyskanie acetyloaminy

•

1856 – W. Perkin – otrzymanie barwnika fiołkowego – moweiny; 1860 – rozanilina
i błękit wodny; 1862 – fosfina; 1863 – indulina

•

H. Kolbe – otrzymanie kwasu salicylowego i narodziny przemysłu
farmaceutycznego

• Pierwsze środki chemiczne otrzymane na drodze syntezy (chinolina, N-metylo-

cztero-hydrochinolina = Kairolina M”, N-etylo-czterohydrochinolina = Kairolina A”;
p-metoksy-czterohydrochinolina = Thallina”; antypiryna, acetanilid = antyfebryna,
fenacetyna, salol)

• 1899 – otrzymanie kwasu acetylosalicylowego – późniejsza aspiryna
• 1893 – otrzymanie Pyramidonu i wprowadzenie go do lecznictwa (1896)
• Stworzenie melubryny, a potem nowalginy

www.lek2002.prv.pl

10

Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

• Połączenie piramidonu ze środkami nasennymi (Trigemina, Compral)
• Kombinacje piramodonu z nowalginą (Gardan), nowalginy z chininą (Nowalgin-

Chinin)

ROZWÓJ PODSTAWOWYCH SPECJALNOŚCI INTERNISTYCZNYCH

NEUROLOGIA

•

Ostatnie ćwierćwiecze XIX i pierwsze XX w. – oddzielenie neurologii od
psychiatrii, odrębne nauczanie i tworzenie klinik

•

W XVIII w. nie było jeszcze rozgraniczenia chorób ośrodkowego układu
nerwowego od interny – w dziełach poświęconych historii neurologii liczne
nazwiska uczonych znanych z dziejów medycyny wewnętrznej: R.W. Gowers –
neurolog, ale to on był konstruktorem aparatu do oznaczania stężenia
hemoglobiny i kamery z siatką do obliczania komórek krwi; Heinrich Irenaeus
Quincke opisał obrzęk angioneurotyczny, ale zajmował się fizjologią, w klinice
zaś hematologią; Adolf Kussmaul był internistą, lecz wiele uwagi poświęcił
chorobom ośrodkowego układu nerwowego

•

XIX w. – inne spojrzenie na epilepsję - jedna z najwcześniej opisanych chorób,
w ciągu stuleci poznana dokładniej, ale jedynie od strony diagnostycznej,
klinicznej, nie zaś terapeutycznej; w starożytności znano postać „wielką” (z
padaniem na ziemię i utratą przytomności) oraz „mniejszą” (bez padania)

•

U schyłku XVIII w. Samuel Aug. Andre David Tissot opisał absences, po nim L.F.
Calmeil

•

1862 – Armand Trousseau wprowadził określenie status epilepticus, postaci
bardzo ciężkie i trudne do opanowania

•

1871 – Jacob M. Da Costa zwrócił uwagę na zespół hiperwentylacyjny

•

Lata 1866-1899 John Hughlings Jackson opisał odrębną postać epilepsji,
psychomotoryczną; opisał również epilepsję miokloniczno-astatycznej (1886)

PSYCHIATRIA

•

Schyłek XVIII w. – budowanie miejsc odosobnienia dla „szalonych” lub
„obłąkanych”, by nie zagrażali otoczeniu

•

We Francji Philippe Pinel wyzwolił chorych psychicznie z łańcuchów

•

Andreas Röchlaub (1768-1835) uznał choroby psychiczne za czołowe
zagadnienie medycyny – nie ma choroby, w przebiegu której wolno lekceważyć
psychikę = prekursor leczenia psychosomatycznego

•

1808 – Johann Christian Reil jako pierwszy posłużył się pojęciem „psychiatra”

•

Znaczna rola psychoanalizy w medycynie klinicznej XIX w. (Sigmund Freud, Alfred
Adler, Carl Gustaw Jung) – odreagowanie + tłumaczenie, co dzieje się w
nieświadomych warstwach psychiki

•

Przełom XIX i XX w. – usystematyzowanie mianownictwa psychiatrycznego

•

Zwrócenie uwagi na patogenną rolę alkoholu (Emil Kraepelin i A.H. Forel); opis
psychoz poalkoholowych (Carl Wernicke i Paul Eugen Bleuler; zainteresowanie
klinicystów zagadnieniem narkomanii

KARDIOLOGIA

• Badanie tętna od czasów najdawniejszych;
• XIX w. – inne spojrzenie na niemiarowość tętna, zainteresowanie naczyniami

wieńcowymi, zainteresowanie obrzękami pochodzenia krążeniowego

www.lek2002.prv.pl

11

Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

• 1806 - Corvisart wydał podręcznik chorób serca (rozróżnił choroby czynnościowe

i organiczne

• 1809 – Allen Burns opisał zwężenie zastawki dwudzielnej, szmery w sercu oraz

zapalenie wsierdzia

• 1812 - William Charles Wells zwrócił uwagę na powikłania krążeniowe w

chorobie reumatycznej

• 1827 – Robert Adams opisał migotanie przedsionków, wiążąc je z wadami

zastawkowymi; zwrócił uwagę także na bradykardię i bradyarytmię

• 1829 – Purkinje odkrył istnienie układu włókien mięśniowych w sercu; kilka lat

później opublikował pierwszy opis układu przewodzącego serca

• W końcu XVIII w. W. Withering wykrywa najważniejszy obojętny składnik,

aktywny w chorobach przebiegających z obrzękami i oligurią – naparstnicę
(digitalis) – okazało się, że to pierwszoplanowy lek nasercowy; dokładne badania
nad tym lekiem L. Traube – wyniki badań w 1851 r.

• 1881 – dokładny opis kliniczny zawału mięśnia sercowego – Heinrich Ernst

Ziegler, opatrując chorobę nazwą myomalacia cordis; wiązało się to z
zainteresowaniem naczyniami wieńcowymi

NEFROLOGIA

•

XIX w. – zainteresowanie obrzękami pochodzenia nerkowego

•

1812 - William Charles Wells opisał obrzęki przebiegające z jednoczesnym
białkomoczem

•

1813 - ponowne zwrócenie uwagi na białkomocz u chorych z obrzękami

•

Po 12 latach gromadzenia spostrzeżeń Richard Bright opisał związek między
obrzękami a chorobami nerek; dzieło Reports of Medical Cases – podręcznik;
zapalenie nerek długo nazywane chorobą Brighta, on sam wprowadził określenie
nephritis

•

Zwrócenie uwagi na osad moczu oglądany pod mikroskopem – posługiwano się
preparatami barwionymi (Joseph Gerlach zastosował karmin (1858, w latach 60
znano już hematoksylinę, od czasów Ehrlicha doniesienia na temat nowych
barwników), aby poznać charakterystyczną zbieżność między zmianami
chemicznymi a obecnością poszczególnych składników w osadzie moczu

•

1842 – wprowadzenie pojęcia nefronu, jednostki anatomicznej, fizjologicznej i w
następstwie tego klinicznej, gdy chodziło o roztrząsanie zagadnień patogenezy
poszczególnych chorób nerek

HEMATOLOGIA

•

Od II poł. XVII w. wiadomo, że krew zawiera elementy upostaciowane (osobliwe
„kuleczki tłuszczu”, potem stwierdzenie ich stałej obecności) – nie rozumiano do
czego służą; brak wytłumaczenia, czym są krwinki czerwone i gdzie powstają

•

1746 - Vincenzo Menghini stwierdził obecność żelaza we krwi

•

Niedobór krwi bądź krwinek (później doszedł niedobór barwnika krwi) – znane od
czasów starożytnych; w późniejszych stuleciach dokładne opisy kliniczne i
empiryczne stosowanie celowych metod leczenia; niedokrwistość przez wiele
stuleci miano blednicy (chlorosis), wcześniej miano choroby dziewic (morbus
virgineus) lub gorączki dziewic (febris virginea),

•

1845 – Virchow wyodrębnił nową jednostkę chorobową – określił mianem
„białokrwistość”, J.H. Bennett – opis identycznej choroby; Julius Vogel opisał
pierwszy przypadek choroby (nazywana już wtedy przez Virchowa leukemią);

www.lek2002.prv.pl

12

Zakład Historii Nauk Medycznych, AM w Poznaniu

1857 – Nicolaus Friedreich wyodrębnił i opisał pierwszy przypadek ostrej
białaczki

•

1868- E. Neumann – krwinki powstają w czerwonym szpiku kości płaskich, te
same spostrzeżenia G. Bizzozero

•

Dalsze badania nad niedokrwistością kontynuował G. Hayem, czasochłonne
obliczanie krwinek; podział niedokrwistości oparty na kryteriach ilościowych

•

II poł. XIX w. wyodrębnienie hematologii (nazwą tą posłużył się po raz pierwszy
Thomas Schwencke w poł XVIII w.)

•

Od poł. XIX w. – oznaczanie elementów upostaciowanych krwi

•

Wstępne doniesienia określające szpik jako narząd krwiotwórczy (1868); dokładne
omówienie spostrzeżeń z tego zakresu (1869)

•

1870 Neumann podał anatomopatologiczny podział białaczek

•

1880 – wyodrębnienie mielocytów przez Ehrlicha

•

1894 E.F. Biernacki opisał stosunek osocza do masy krwinkowej; 1897 praca
Samoistna sedymentacja krwi jako praktyczno-kliniczna metoda naukowa –
szybkość opadania krwinek jest niejednakowa w przebiegu poszczególnych
chorób

•

1900 – Otto Naegeli dostrzegł i opisał mieloblasty

•

1906 – ogłoszenie spostrzeżeń Hermanna Schridde’a i Naegeli’ego, którzy
wyróżnili limfoblasty, komórki macierzyste drugiego układu krwinek

•

George Richard Minot – wykrył, że czynnik warunkujący dojrzewanie krwinek jest
zawarty w surowej wątrobie

•

1873 – odkrycie zjawiska hemolizy u zwierząt; 1892 – u ludzi

•

Wilhelm Waldeyer – Hartz (1875) opisał komórki plazmatyczne – powiązanie
hematologii z immunologią

•

1847 – Virchow wykrył barwne kryształy w krwi naczyniowej

•

Zwrócenie uwagi na na pokrewieństwo barwników krwi i żółci – W. Kühne (1858),
Küster (1899), 1923 – H. Fischer i F. Reindel potwierdzili identyczność
hematoidyny i bilirubiny

•

1882 – opis płytek krwi (trombocytów) przez Bizzozero

ROZWÓJ BADAŃ NAD CHOROBAMI PRZEMIANY MATERII

•

Matthew Dobson i Francis Home – wykryli cukier w moczu chorych na cukrzycę

•

W XIX w. wielu uczonych pisało o procesach trawiennych, w tym o roli trzustki
(Purkinje, Bernard, Kühne, Heidenhain)

•

1869 – P. Langerhans opisał wysepki znajdujące się w trzustce

•

1886 – wprowadzenie określeń „anabolizm” i „katabolizm” przez W. H. Gaskella

•

1913 - F. Allen – przypuszczenie, że cukrzyca chorobą przemiany materii
(wcześniej traktowana jako objaw zaburzeń przemiany węglowodanowej)

•

Poszukiwania skutecznego wyciągu z trzustki – 1921 – otrzymanie insuliny (F.G.
Banting, Ch. Best, J.B. Collip); 1936 – H. Ch. Hagedorn – otrzymanie
bezpieczniejszej insuliny protaminowo – cynkowej

•

1955 – wyjaśnienie struktury chemicznej insuliny przez F. Sangera

www.lek2002.prv.pl

13