1

Bolesław Leśmian, Poezje wybrane, oprac. Jerzy Trznadel (BN I )

1.śyciorys

Urodził się 22.01.1877 (chociaż data ur. pozostaje wciąż sporna). Jego rodzice Józef i

Emma należeli do inteligencji pochodzenia żydowskiego. Po śmierci matki ojciec ożenił się
ponownie z Heleną z Dobrowolskich. Ukończył wydział prawa na Uniwersytecie św.
Wlodziemirza w Kijowie, tam też bral żywy udział w życiu artystycznym tamtejszej Polonii.
Młodość spędzona na Ukrainie nie pozostanie bez oddźwięku w twórczości poety (wpływy,
pejzaże, realia). Zaliczany jest do poetów polskiej szkoły „ukraińskiej”, do której należą min.
A.Malczewski, J.Slowacki, J.Iwaszkiewicz.

Debiutował w 1985 r. wierszem ogłoszonym w Wędrowcu. Od 1901 r. przebywa w

W-wie, skąd wyjeżdża w podróż artystyczną przez Niemcy do Francji, osiedlając się w
Paryżu. Tutaj poślubia malarkę Zofię Chylińską (dwie córki: Maria Ludwika, Wanda).

W I okresie twórczości związany jest z pismem „Chimera” i jej redaktorem,

propagatorem symbolizmu z Polsce, Zenonem Przesmyckim. Mimo wielu wpływów
(symbolizm, odkrywcza rola Miriama w stosunku Norwida), Leśmian odchodzi od programu
pisma już w swoim pierwszym tomie.

W 1911 r. zostaje reżyserem i współzałożycielem eksperymentalnego Teatru

Artystycznego w Warszawie. W 1912 r. wydany zostaje Sad rozstajny. W tym okresie pisze
opracowania bajek i legend wschodnich. W l.1912-1914 przebywa we Francji.

W czasie wojny mieszka w Lodzi, gdzie sprawuje stanowisko kierownika literackiego

Teatru Polskiego. W 1918 otrzymuje notariat w Hrubieszowie ( gdzie przygotuje do druku
Łąkę wyd.1920), a w 1922 r. przeniesie się do Zamościa ( tutaj pisze następny tom- Napój
cienisty wyd.1936). Literacko nie jest to okres łatwy, gdyż uwaga opinii literackiej
skierowana jest na współzawodnictwo Skamandra i Awangardy. Dopiero Kazimierz
Wierzyński na początku lat trzydziestych drukuje Leśmiana w Kulturze. W tym czasie pojawi
się prawdziwe zainteresowanie jego poezją, zmienia się jednak drastycznie jego sytuacja
materialna. Zostaje oszukany przez swojego pomocnika, który defraudował sumy
przeznaczone dla skarbu państwa. śyje dzięki wsparciu przyjaciół, min. Dory Lebenthal –
lekarki, miłości poety, do której kierowany jest cykl W malinowym chruśniaku. Jest też
skazany ( a razem z nim inni poeci pochodzenia żydowskiego np.Tuwim) na ataki i obelgi
związane z pochodzeniem poety.

Umiera na serce w Warszawie 7.11.1937 r. Pośmiertnie ukazują się tomik wierszy

Dziejba leśna oraz opowiadania Klechdy polskie, a ogłaszane po czasopismach szkice, utwory
rozproszone i listy utworzyły dwa tomy Pism.

2.Twórczość

Sad rozstajny

opisuje doświadczenia duchowe wybiegające poza kraj i epokę,

propaguje kult przygody duchowej, odkrywającej sprawy ważne dla postawy ludzkiej. Już w
tym tomie widoczna jest charakterystyczna dla calej twórczości tendencja, a mianowicie
programowe odwrócenie się od historycznie określonej współczesności. Poezję Leśmiana
charakteryzuje aktywizm, czemu patronował Nietzsche. W książce Tako rzecze Zaratustra,
wyraził ideał artysty nadczłowieka, przeciwstawionego filisterskiemu społeczeństwu. W
cyklu Oddaleńcy Leśmian przedstawia nieudanych, zbłąkanych, szalonych, a równocześnie w
jakiś sposób wyróżnionych. Motyw „oddalenia” ze społeczeństwa nie jest tylko czystym
buntem, ale zaznaczeniem, że tylko jednostki nieprzeciętne i wyjątkowe zapewniają postęp.
Człowiek przeciętny opiera się na prawdach uznanych, twórczy poznaje życie bezpośrednio.

Wszystkie cechy, którymi odznacza się jednostka wybitna posiadł człowiek

pierwotny. Paralela między poezją, a człowiek pierwotnym, który myślał metafizycznie nie
jest nowy. Reprezentowali go H.Spencer, J.J.Rousseau, a w modernizmie A.Świętochowski.

2

Leśmian chciał budować swoją poezje na pozbawionych ram historycznych mitach,
podaniach, ludowej fantastyce. Próbował łączyć te motywy pierwotności z mitem powrotu do
natury. W następnym tomie Łąka zaznaczany jest niezaprzeczalny związek człowieka z
naturą. Jednocześnie podkreśla dualizm człowieka, który wyszedł z bytowania zwierzęcego w
bytowanie świadome.

Na drodze jego rozwoju do „realizmu metafizycznego” powstają wiersze stylizowane

na ludowe(

Łąka

). Błędem jest kojarzenie ich z „chłopomanią” czy regionalizmem, gdyż mają

podłoże w antropologicznych poszukiwaniach XIX wieku (poszukiwano mitycznych struktur
we współczesnej cywilizacji badając ludy pierwotne). Najsilniej wyraża Leśmian swą
ludowość w balladzie, nazwanej filozoficzną, w której podania ludowe traktuje tylko jako
pretekst do ukazania problemów filozoficznych.
Co decyduje o ludowym charakterze wierszy?

1) Ludowy bohater – postaci wyjęte z ludowego kosmosu tj. parobek, dziad, żołnierz-

inwalida, Świdryga, Midryga, Migoń. Sam narrator jest stylizowany na takiego, który
pochodzi z ludu. Leśmian podkreślał wyższości twórczości ustnej, gdzie poeta był
legendarnym śpiewakiem. Koncepcja sztuki: wyjątkowość poety, który liczy na
przyjęcie przez zbiorowość, nowych prawd. Narrator zmienia swą postać będąc:
ś

piewakiem, bajdalą, pleciugą, bratem-opowiadaczem.

2) Motywy literatury ludowej – inspiracje z Pieśni ludowych celtyckich, germańskich,

romańskich tłum. Edward Porębowicz, wierzenia ludowe.

3) Stylizacja językowa

dialektyzmy (trupięgi, ciasnocha, ksobny, skrzeble)

porównania przeczące: twierdzenie/pytanie + zaprzeczenie, Leśmian pomija

pierwszy człon, zaczyna od razu od zaprzeczenia („To nie konie tak cwałują i
uszami strzygą/ jeno tańczą dwaj opoje, Świdryga z Midrygą’)

annominacje – określenia tautologiczne (stodołę stodolić, cwałem cwałować)

zasada trychotomii – potrójne powtarzanie czynności( potrójny wysiłek czy

taniec)

powtarzanie – refrenowość, rozbudowana anafora

rytm i wersyfikacja – rygory wiersza sylabicznego i sylabotonicznego

4) Motywy i realia ludowego świata – świat narzucający się czytelnikowi jako świat

ludowy: rodzinne kolo, postaci, miejsca akcji ( na łące, w lesie, przy plocie), świat
zewnętrzny ( dąb, brzoza, kalina, topola).

Opozycja: kultura- natura, wieś- miasto.

Poemat Łąka- miłosne spotkanie człowieka z laką, bez kosy ani „topielca”. Jest to
alegoryczne odkupienie ludzkości przez odnowienie kontaktu z naturą (dlatego poemat oparty
na motywach bożonarodzeniowych). Grzech pierworodny z księgi Genesis polegał na
odłączeniu się od natury. Etyka wspólnoty i miłości (końcowe wezwanie do wspólnej
radości).
Topielec, Świdryga i Midryga, Ballada dziadowska, Pila – zastrzeżenie, co do powrotu do
natury, ciemne siły przyrody przynoszące rozpad ciała, odwołania do danse macabre; echo
wydarzeń wojny. Humor ma posłużyć opanowaniu śmierci. Rubaszność jest jednocześnie
przełamywaniem kategorii wzniosłości charakterystycznych dla wczesnego symbolizmu i
postaw modernizmu.

Napój cienisty

nazwany został „napojem śmiertelnym”. Główną problematyką jest

przeciwstawienie Boga i człowieka, świata i zaświata, istnienia i nicości.
Bóg: ten problem jawi się jako metafizyczna zagadka umysłu, związana z problemem bytu
człowieka na ziemi. Pierwotne poglądy religijnie traktuje jako zdobycz, dzięki której
człowiek może badać i poznawać wszechświat. Mitotwórstwo, zatem byłoby próbą

3

strukturalizowania wszechświata. Postawa poety wyraża się w nieustannym kreowaniu sfery
demonów i zjawisk, będących wyrazem sytuacji egzystencjalnych. W filozofii Kierkegaarda
człowiek nie może pojąć absolutu. Bóg jest wrogiem człowieka, według jego woli masz
umierać a nienawidzi on tego, co jest dla człowieka rozkoszą. Dla Leśmiana człowiek
sprzeciwia się Bogu, który pozbawia go ziemskiego życia. Jeśli z kolei, zanegować wiarę w
zaświaty człowiek staje przed absurdem istnienia, który wyrażany jest za pomocą tragicznych
pytań, ironii czy groteski. Łączy się to z pytaniem o sens życia.
Testament poetycki dotyczący rozważań światopoglądowych: Pan Blyszczyński (klęska próby
stworzenia życia będącego dziełem samego człowieka), Eliasz ( Bóg jako etap ludzkich
dążeń), Dwaj Macieje ( duchowość jako nieśmiertelność znaczeń i poglądów, Bóg rozumiany
jako dola człowiecza).

3.Humanizm Leśmiana

Człowiek może być łatwo ograbiony, nawet z ciała (kawałki parobka, głowa szuka

karku, pokrajanie przez pilę)

Nieredukowalny pierwiastek ludzki: esencja człowieczeństwa

Szczególna rola człowieka marginesu, jako tego, który ma swoje niezależne zasady

etyczne i wolność

Bunt demokratyczny – swoich bohaterów ściąga w dół, w nędze i upadek

Sprzeciw wobec zarysowywaniu w poezji typu „człowieka przeciętnego”(postulat

Skamandrytów)

Drugie skrzydło jego poezji – osobisty wymiar. Ton staroświecki, pamiętnika( Napój

cienisty). Zawsze jednak wychodzi z wymiaru osobistego w wymiar interpersonalny.
Postulaty więzi międzyludzkiej, solidarności, współodpowiedzialności. W wierszu Do
siostry pisze: „Wszyscy winni są śmierci drugiego człowieka!/A my mówimy los!”.

Humanizm pesymistyczny

Motyw miłości jako wspólnego życia w doli i niedoli, dozgonna i po zgonie. Wpływy:

różne postawy miłości: franciszkańska, platońska, Tristana i Izoldy, Don Juana.

Kult ciała, również za grobem( miłość do trupa)

4.Rola poezji i słowa

Poezja jest elementem życiotwórczego poznania. Proces poznania jest zawsze

dynamicznym procesem czynu i walki. Dążenie do poznania, do wiedzy jest koniecznością
gdyż niewiedza jest klęską. Poezja musi przekazać zasadniczą cechę życia, jaką jest trwanie w
czasie. Bogactwo układów, różnorodność miar, zmiana rytmiki w obrębie jednego utworu jest
odpowiednikiem relatywnego pojęcia czasu, raz zwolnionego, raz szybkiego. Poezja jako
ź

ródło młodości, przez możliwość powtarzania jej rytmu, jest jak życie, wciąż na nowo się

odradzające.

Pierwsze skyrzdlo:Symbolizm egzystencjalny- Symbol widziany jako konkret, rzecz

istniejąca. Symbolem rządzi tu szersze odniesienie, którym są w kulturze mity. Źródła
inspiracyjne tego odniesienia łączą się z antropologią, etnologią, religioznawstwem, a także
językoznawstwem. Symbolika Leśmiana wychodzi od konkretu, a symbol nadbudowuje
znaczenie (sprzeciwiał się temu, że np. kwiat nie jest już kwiatem, ale tęsknotą autora do
kochanki).

Przekonanie o różnicy między poezją, a prozą i wiążący się z tym postulat

muzyczności.

Symbol i rytm spełniają funkcję wynikające z roli poezji w zbiorowości. Symboliści

natomiast otwierali poprzez język krąg sugestii zrozumiały dla wąskiego kręgu odbiorców.

Jego symboliczność jest też krytyką symboliczności. Symbol, bowiem odrywając od

rzeczywistości nie tylko pozwala na jej odkrywanie, ale też często ją fałszuje.

4

Drugie skrzydlo:Realizm metafizyczny- poezja osobista, miłosna, wspomnieniowa,

elegijna. Bliska oglądowi poetyckiego filmu: migawkowość widzenia. Wszystkie
mikroelementy tej poezji pochodzą z prawdziwego, przenikliwie obserwowanego świata. W
błyskach nagłych zestawień pojawiają się realia ludzkiego bytowania: drzwi, ścieżka, dom,
usta.

Od jego nazwiska określa się specyficzną grupę neologizmów- leśmianizmy.

Karina Swachta