Zdradzone przez psychologię

Trening sprawia, że kobiety uczą się rezygnować z autonomii i zdają się na cudze

przewodnictwo. Powinien to być dowód a priori na syntetyczny charakter naszego pojęcia

kobiecości, które tak często wyjaśnia się właśnie w taki sposób. Liczba kobiet zwracających się

do psychoanalityków po rodzicielskie porady wskazuje na to samo. Nie da się ukryć

nieustannego napięcia w życiu kobiety-eunucha, należy więc jakoś je wyjaśnić. Proponując owo

wyjaśnienie, tradycyjna psychologia zakłada tak samo arbitralnie jak Kapitan w Ojcu

Strindberga, że kobiety są poddawane wychowaniu i treningowi niezgodnemu z ich funkcją

biologiczną, jaką jest wychowanie dzieci i prace domowe. Kobieta poszukująca u psychologów

wsparcia opatrzonego autorytetem nauki rzeczywiście może się przekonać, że dzięki ich

poradom niektóre z dotkliwych konfliktów udało jej się złagodzić, choć jest to wniosek nie do

końca jednoznaczny. W istocie kobieta odkryje fakt, że mogą bez końca przytaczać masę danych

i teorii sankcjonujących stan rzeczy, przeciw któremu się buntuje, zatem nie pozostaje jej nic

innego, jak przystosować się do niego, bo nie ma nadziei na zmianę. Kolejny psychiatra

przydałby się po to, by wyjaśnić jej, że psychologia jest z gruntu konserwatywna, a żaden

obserwator nie jest bezstronny. Jeśli chodzi o kobietę, psychiatria okazuje się nadzwyczaj

bezczelną sztuczką: ufne, biedne stworzenie poszukuje pomocy, bo czuje się nieszczęśliwe,

zalęknione i zagubione, a psychologia powiada jej, żeby przyczyny upatrywała w sobie. Łatwiej

przecież zmienić osobę niż istniejący porządek rzeczy, który optymistyczni psychologowie cenią

sobie znacznie wyżej niż los kobiety. Jeśli wszystkie inne sposoby zawiodą, podporą porządku

społecznego stają się largactil, elektrowstrząsy, hipnoza i inne formy „terapii”. Psychologowie

nie mogą naprawić świata, więc naprawiają kobiety. Tak naprawdę jednak nie są w stanie

dokonać nawet tego: jedno z badań Eysencka (1952) dowiodło, że 44% pacjentów leczonych

psychoanalizą wykazało poprawę, wśród pacjentów leczonych innymi metodami (leki,

elektrowstrząsy etc.) poprawę stanu zanotowano u 64%, pośród tych zaś, którym nie aplikowano

ż

adnego leczenia, poprawy stanu doznało 72% chorych. Kolejne raporty (Barron i Leary, Bergin,

Cartwright i Vogel, Truax) potwierdzają te negatywne wyniki. Tyle na temat autorytetu

psychoanalizy i teorii osobowości. Przed kobietą, która uzna proponowane przez psychoanalizę

ujęcie kobiecości i związanych z nią problemów, stają szczególne zagrożenia, o wiele

poważniejsze niż skutki przesądów dotyczących osobowości, wyznawanych przez drugą połowę

społeczeństwa. Ojcem psychoanalizy jest Freud. Matki nie miała. Freud nie jest jedynym, który

ją tworzył, a wywodzące się z niej teorie kwestionowały jego system, a zarazem umacniały go.

Prawdopodobnie najwłaściwiej jest traktować psychoanalizę jako formę metafizyki, choć zwykle

uważa się ją za naukę. Sam Freud ubolewał nad tym, że nie jest zdolny do zrozumienia kobiet i z

biegiem czasu w swych wypowiedziach na ich temat stawał się coraz bardziej pokorny. Być

może najlepszym komentarzem do twierdzeń Freuda na temat kobiet jest uwaga doktora Iana

Suttiego, który proponował, by poddać psychoanalizie jej twórcę.

Istotę freudowskiej teorii kobiecości stanowi męskie przekonanie, że kobieta to wy-

kastrowany mężczyzna. Dlatego freudyści twierdzili, że kobieta czuje się pozbawiona czegoś

istotnego i zachowuje się tak, jakby chciała to ukryć, a wtedy jej seksualność jest typu

łechtaczkowego, albo próbuje zrekompensować sobie odczuwany braku posiadaniem dzieci.

Ogólnie rzecz biorąc, teza ta ma charakter tautologii i nie może wykroczyć poza własne

określenia, więc ani niczego nie ilustruje, ani nie da się obalić. Ernest Jones, zresztą zagorzały

freudysta, zaczął podejrzewać, że z tą podstawową hipotezą jest coś nie tak, gdy zadał sobie trud

obserwowania seksualności dziewczynek:

„Rodzi się niepokojące podejrzenie, że psychoanalitycy-mężczyźni zostali skłonieni do

przyjęcia przesadnie fallocentrycznego ujęcia omawianych problemów, podczas gdy znaczenia

ż

eńskich organów płciowych nie docenia się odpowiednio.”

Niestety, podejrzenie to już na zawsze pozostało tylko niepokojące, jako że nigdy nie

rozwinięto go w nową teorię. Psychoanalitycy nadal wierzyli w to, że każda kobieta cierpi z

powodu nieposiadania członka, na przekór dowodom. W końcu wiara nie opiera się przecież na

dowodach. Freudowski schemat określa, że rozwój dziewczynek przebiega równolegle do

rozwoju chłopców, z tą jednak komplikacją, że dziewczynka w którymś momencie dostrzega, iż

utraciła penis. Jej infantylna seksualność ma zasadniczo męski charakter, z pewnymi ważnymi

zastrzeżeniami:

„Jest znaną rzeczą, że silne odróżnienie znamion męskich i żeńskich występuje dopiero w

czasie dojrzewania, jako przeciwieństwo, które następnie tak decydująco jak żadne inne wpływa

na ukształtowanie się życia. Męskie i żeńskie podłoże zarysowuje się wszak już w dzieciństwie

zupełnie wyraźnie; rozwój powściągów seksualnych, jak wstyd, wstręt, współczucie itp.,

następuje u małych dziewcząt wcześniej i wśród mniejszych oporów jak u chłopców; skłonność

do stłumień płciowych wydaje się u nich w ogólności większą, a o ile się dadzą zauważyć

seksualne składniki popędowe, to posiadają one formę bierną. Czynność autoerotyczna obrębów

erogenetycznych jest jednak u obu płci jednakowa, i na skutek tej zgodności nie posiada

dzieciństwo takiej różnicy płci, jaka się ustali w okresie dojrzewania. Ze względu na

autoerotyczne i onanistyczne przejawy seksualne można by wypowiedzieć twierdzenie, że

seksualizm małej dziewczynki posiada na wskroś męskie znamiona.”

To musi być nonsens. Pojęcia „tożsamości" i „różnicy" są pozbawione znaczenia. Ujęcie

osobowości jako regulującej samą siebie w jakiś tajemniczy sposób w kierunku stłumienia

równie niewiele nam mówi. Wynika z tego jeden zdecydowany wniosek - Freud wierzył, że

libido ma naturę męską. Z powyższego fragmentu dowiadujemy się czegoś o jego języku pojęć,

ale niczego o rzeczywistości, do której się odnoszą.

Dualizm „męski-kobiecy" jest prostym przeniesieniem na płaszczyznę genitalną dualizmu

„aktywność-pasywność", te ostatnie zaś reprezentują chwiejne połączenie Erosa i Śmierci,

pozostających ze sobą w stanie wojny. I tak Freud identyfikuje męskość z agresją, a kobiecość z

masochizmem. Jeśli mamy osiągnąć stabilny związek między siłami kreacji i destrukcji,

będziemy zmuszeni porzucić polaryzację. Nie przetrwamy bowiem w krainie męskiego sadyzmu

i kobiecego masochizmu, w świecie agresorów i ofiar. Przyznał to już sam Freud, lecz nie

połączył tego wniosku z założeniami dotyczącymi podstawowych cech kobiecego charakteru.

Ludzie poczynili już bowiem tak wielkie postępy w ujarzmieniu sił natury, że za ich pomocą z

łatwością mogą się wytępić wszyscy, co do jednego. Zdają sobie z tego sprawę, stąd też bierze się

w dużej mierze nękający ich teraz niepokój, poczucie nieszczęścia i nastroje lękowe. Trzeba więc

oczekiwać, że druga z dwóch „niebiańskich potęg", wieczny Eros, podejmie wysiłek, by wytrwać

w walce ze swym równie odwiecznym przeciwnikiem.

Freud napisał to na długo przed Hiroszimą i zanim powstało pojęcie totalnej zagłady. Nie

zauważył, że jednym ze sposobów, w jakie Eros mógłby regenerować siły, mogłoby być

przywrócenie kobietom ich seksualności, odtworzenie ich stałego, autonomicznego związku z

Erosem. Zamiast tego zarówno on, jak i jego następcy rozwinęli koncepcję kobiecego

masochizmu, który uważali za cechę uświęconą biologią.

Według nich kobieta, która stawia opór swojej roli płciowej i lekceważy przesłanie

menstruacji informujące ją o tym, że powinna rodzić dzieci, pozostaje w fazie fiksacji na

infantylnym, agresywnym uczuciu zazdrości o penisa. Może być aktywna seksualnie, lecz jej

reakcja jest męska i ma związek z łechtaczką, a nie rodzi się w owym przyjmującym otworze,

jakim jest pochwa. Masochizm dojrzałej kobiety ma się brać z pragnienia poddania się agresji

ogarniętego żądzą mężczyzny i tylko narcyzm, chroniący kobietę, sprawia, że narzuca ona sobie

kryteria moralne, estetyczne i fizyczne. Podczas przerwy, która z konieczności oddziela

osiągnięcie dojrzałości od połączenia się z partnerem, kobieta wyraża swą seksualność w

biernych fantazjach. Jedynie ciąża pozwala jej osiągnąć pełnię, bo dziecko zastępuje jej utracony

organ płciowy i staje się najważniejszym osiągnięciem życiowym. Fantazje rozwiewają się, a na

miejsce masochizmu i narcyzmu pojawia się energia wkładana w ochronę i socjalizację dziecka.

Ten zgrabny opisik pewnego mechanizmu okazał się kuszący nawet dla kobiet-psychologów,

które nie ośmieliły się przeciwstawić swego subiektywnego doświadczenia czemuś, co wyglą-

dało na fakt. Poza tym pogląd ów miał również znaczenie moralne. Kobietę, która dobrze

wiedziała, że wszystkie jej orgazmy rozpoczęły się w łechtaczce, zawstydzano posądzeniem o

niedojrzałość i zazdrość o penisa. Tę zaś, która aktywnie dążyła do swoich celów, z definicji

traktowano jako niewłaściwie przystosowaną do swej prawdziwej roli i najwyraźniej infantylną.

Z gruntu konkretne działania oraz energia społeczna i intelektualna rozwijana przez

dziewczynkę, która wypiera swoje fantazje, często niweczą jej życie emocjonalne i powstrzy-

mują ją przed osiągnięciem pełnej kobiecości, a później macierzyństwa. Rzeczą ciekawą i wciąż

domagającą się wyjaśnienia jest to, iż kobiety często pozostają uwikłane w infantylne formy

ż

ycia uczuciowego, podczas gdy ich umysł i aktywność są zadziwiająco dobrze rozwinięte.

Wydaje się, że rozwój prowadzący od życia fantazjami do stanu w pełni dojrzałej kobiecości to

osiągnięcie psychologiczne, które intelektualizacja może opóźnić.

Priorytety Helen Deutsch są oczywiste. Jeśli intelekt opóźnia osiągnięcie stanu eunucha,

precz z intelektem. Stworzona przez nią teoria psychoanalityczna nie mogła dostarczyć odpo-

wiedzi na interesujący ją akademicki problem, gdyż od powiedź dałaby się wyłuskać z analizy

kontekstu społecznego, w jakim żyją aktywne, inteligentne kobiety. Sugestia, że ani przyszła

mężatka, ani nauczycielka stara panna nie powinna wynajdować sobie zachowań kompensa-

cyjnych jedynie dlatego, że nie zajmuje się wychowaniem dzieci, tylko pomieszałaby jej szyki.

Oba rodzaje kobiet: eunuch i typ pseudomęski oznaczają kastrację. W końcu nawet Deutsch

zrewidowała swoją fundamentalną teorię kobiecego masochizmu i głosiła nieśmiało, że „nie

może on być powiązany wyłącznie z czynnikami anatomiczno-fizjologicznymi, lecz ważną rolę

odgrywa kontekst kulturowy lub struktura społeczna, w jakiej rozwijała się dana kobieta o

osobowości masochistycznej”. Deutsch nigdy nie posunęła się wystarczająco daleko, by

dostrzec, że jej samej także dotyczy ów kompleks i że sama przyczynia się do jego utrzymania

kosztem kobiet. Mimo aspiracji do stanowiska intelektualnego Deutsch była głęboko zakochana

w stereotypie kobiety-eunucha i nakreśliła nawet niezwykły obraz kobiety jako idealnej towa-

rzyszki życia: „(...) jeśli mają spory zasób kobiecej intuicji, są idealnymi wspólniczkami, często

inspirującymi swoich mężczyzn, przy czym im samym rola ta daje najwięcej szczęścia. Zdaje

się, że łatwo ulegają wpływom, przystosowują się do swoich towarzyszy i rozumieją ich. Są

najmilszymi i najmniej agresywnymi pomocnicami i pragną pozostawać w tej roli. Nie walczą o

swoje prawa, a nawet wręcz przeciwnie. Jeśli tylko się je kocha - łatwo nimi rozporządzać na

wszelkie sposoby. Łatwo podniecają się seksualnie i rzadko bywają oziębłe, lecz to właśnie w

sferze seksu narzucają partnerom narcystyczne warunki, które ci muszą spełniać całkowicie.

Żą

dają miłości i tego, by z głębi serca uznać ich pasywne skłonności. Jeśli wykazują uzdolnienia

w jakiejś dziedzinie, zachowują

zdolność do oryginalności i produktywności, jednak nie

podejmują rywalizacji. Są zawsze gotowe zrezygnować z własnych osiągnięć bez poczucia, że

coś poświęcają, i radują się osiągnięciami swoich towarzyszy, dla których nierzadko były

inspiracją. Mają niezwykłą potrzebę wspierania, kiedy angażują się w działania skierowane na

zewnątrz, wykazując jednocześnie całkowitą niezależność w uczuciach i myśleniu związanych z

ich życiem wewnętrznym, to jest z działaniami skierowanymi do wnętrza. Ich zdolność do iden-

tyfikacji nie jest wyrazem wewnętrznego ubóstwa, lecz bogactwa ich wnętrza.”

Opis ten nie zawiera nic ponad wzorzec akceptowalnej kobiety i jako taki ukazuje

sztuczny, niedościgniony ideał. Taka kobieta nie może być osobą, ponieważ w żadnym wypadku

nie istnieje sama przez się. Znaczenie nadaje jej wyłącznie obecność mężczyzny u jej boku;

mężczyzny, od którego jest absolutnie zależna. W zamian za wyrzeczenie, współpracę,

przystosowanie i identyfikację z mężczyzną i jego interesami jest obdarzana pieszczotami,

pożądana, otaczana opieką, stanowi pole wpływów i od czasu do czasu jest także pożądana na

próżno. Życie z taką kobietą to marny interes dla mężczyzny; nie będzie ona dokładać wysiłków,

by go podniecić czy zainteresować, a tym bardziej nie będzie nim kierować czy wywierać nań

wpływu. Dodatkową brodawką na i tak już pryszczatym nosie jest fakt, że Deutsch, wystawiając

swoją receptę, nie może się powstrzymać od używania słów w rodzaju „najmilsza”. Jakie jednak

prawo może mieć taka istota, by żądać płomiennej miłości i seksualnego pożądania, gdy sama

nie może dać tego w zamian? Ta kobieta jest wcieleniem próżnej, wymagającej, służalczej

nudziary. Nie ma nic, co by bardziej jeżyło włosy na głowie, niż podobny spektakl nie

słabnącego samopoświęcenia. Oto kobieta urodzona do tego, żeby niewdzięczny mąż porzucił ją,

u szczytu sukcesu, który pomogła mu osiągnąć, dla jakiejś dziewiętnastoletniej bezwstydnicy. I

taka właśnie jest norma opisywana przez „naukę” zwaną psychoanalizą - mieszanina

moralizatorstwa i fantazji, bez dodatku choć odrobiny rozsądku. Bezdennie głupie przesądy

Deutsch nie zostały dość poważnie zakwestionowane przez psychoanalizę ostatnich lat: na

przykład Bruno Bettelheim twierdzi, że „należy zacząć od uświadomienia sobie, że nie mniej niż

dobrymi naukowcami czy inżynierami, kobiety, po pierwsze i nade wszystko, pragną być

towarzyszkami życia mężczyzn i matkami”. Erik Erikson wprowadził idiotyczne pojęcie

wewnętrznej przestrzeni w somatycznej konstrukcji kobiety, czyli czegoś w rodzaju dziury w

głowie, w której zamieszkuje skłonność do zaangażowania się w opiekę nad dziećmi. Joseph

Rheingold zaś w 1964 roku przeformułował stanowisko szalonego Kapitana z Ojca:

„Kiedy kobiety będą dojrzewać, nie lękając się swoich biologicznych funkcji, i na które nie będą

patrzeć z punktu widzenia podważającej je doktryny feministycznej, wtedy wejdą w macierzyństwo

z poczuciem spełnienia i z czystym altruizmem - wtedy dopiero będziemy żyli dobrym życiem w

bezpiecznym świecie

”

.

Kobiety wkraczające w małżeństwo i podejmujące wychowanie dzieci z optymizmem i

romantycznym nastawieniem później najgłośniej wyrażają swoje rozczarowanie, a ich dzieci

najbardziej cierpią z powodu nadopiekuńczości matek. Z biologicznego punktu widzenia

rodzenie dzieci nigdy nie miało zastępować innych osiągnięć i form spełnienia. Nie miało też

być procesem tak czasochłonnym i tak obłożonym warunkami jak obecnie. Jednym z

największych rodzajów zła w naszym społeczeństwie jest tyrania pielęgnowania i wychowy-

wania dzieci. Feministki żywią płomienną nadzieję, iż wniosek Mastersa i Johnson, że orgazm

pochwowy jest mitem, a wszystkie orgazmy kobiety zaczynają się w łechtaczce, na zawsze

wyrugował fantazje freudowskie. Trzeba jednak przyznać, że kobiety badane przez Mastersa i

Johnson można jednocześnie określić jako infantylny produkt nieodpowiedniego warunkowania,

a zatem fakt, iż wszystkie orgazmy w tej próbie miały charakter łechtaczkowy, nie dyskwa-

lifikuje wcale poglądu, że orgazm pochwowy istniał, mógł istnieć czy powinien istnieć.

Generalnie wszystko to sprowadza się do tego samego: teoria Freuda opisuje istniejący porządek

jako dezyderat dziewiętnastowiecznej klasy średniej. Fakty nie mają znaczenia w obliczu tego,

co ukonstytuowało się jako podstawowy system wartości. Jeśli miałybyśmy lokować nasze

podstawowe wartości w otaczającej rzeczywistości, to dziś możemy śmiało odrzucić przesłanki

psychoanalizy freudowskiej, które są dodatkowym obciążeniem do i tak już wszechobecnego

samostłumienia, i oprzeć się na własnych obserwacjach, na wynikach własnych eksperymentów

w naszym dzisiejszym otoczeniu. Konstrukt Freuda jest nie tylko arbitralny - nie sprawdza się

też jako wzorzec życia. Choćbyśmy nie wiem jak pragnęli, by wszystkie dzieci osiągnęły stan

umysłowego zdrowia, w takiej formie, jak je rozumie Freud, nie uda się to. Gdyby kobiety, jak

sugerował Mark Twain, miały być przez cały czas bose i ciężarne, zaczęłyby coraz liczniej

wymierać.

Ojcowie psychologii wygłaszali mnóstwo innych opinii o roli kobiety, począwszy od

bełkotu Junga, a skończywszy na koncepcji normalności człowieka ukutej na podstawie

obserwacji małp człekokształtnych żyjących w swym naturalnym środowisku, jakim jest pole

bitewne dżungli. Antropolog Margaret Mead poszukuje potwierdzenia swoich akademickich

teorii na temat seksu, obserwując prymitywne społeczności, tak więc pomimo pozornego rady-

kalizmu broni koncepcji biernej kobiecości. Jej stanowisko jest tożsame z pozycją Kraffta-

Ebinga, który uważa, że kobieta: „Jeśli jest normalnie rozwinięta umysłowo i dobrze wychowa-

na, legitymuje się niewielkim pożądaniem seksualnym. Gdyby tak nie było, cały świat stałby się

jednym wielkim domem publicznym, a małżeństwo i rodzina nie mogłyby istnieć. To pewne, że

mężczyzna unikający kobiet i kobieta, która prze do mężczyzn, są nienormalni (...) mimo to sfera

seksualna zajmuje o wiele więcej przestrzeni w świadomości kobiet niż mężczyzn, i to raczej

nieustannie, a nie sporadycznie.”

Freud podpowiedziałby mu, w jaki sposób ma zinterpretować tę ostatnią obserwację w

kontekście poprzedniej. Kobiety rzeczywiście mają pragnienia seksualne - a jeśli warunkiem

zyskania normalnego stanu umysłu i nabycia dobrego wychowania jest zniszczenie tych

pragnień, popróbujmy rozwoju nienormalnego i odrzućmy dobre wychowanie. Jeśli warunkiem

małżeństwa i rodziny jest kastracja kobiet , to niechaj te instytucje zmienią się albo znikną. Trud-

no też uważać, że dom publiczny jest alternatywą wobec małżeństwa, gdyż ten akurat pojawił się

dzięki istnieniu małżeństwa i rodziny. Jeżeli mamy wydostać się z kołowrotu seksualnych

fantazji, nienasyconej potrzeby miłości i wszystkich możliwych form obsesji, będziemy musiały

umieścić nasze libido na właściwym miejscu i przywrócić mu jego pełnoprawną funkcję. Wtedy

i tylko wtedy kobiety będą zdolne do miłości. Dopóki wzorcem miłości ma być

sadomasochistyczny związek, wieczny Eros żyje w niewoli, i jeśli mamy go ratować i ocalić

ś

wiat, to musimy zerwać jego łańcuchy. W końcu czy Deutsch w swym roznamiętnionym,

retorycznym stylu pisała o czymś innym?

Bierna forma zjednoczenia symbiotycznego polega na podporządkowaniu się albo, uży-

wając terminu klinicznego, na masochizmie. Masochista ucieka przed nie dającym się znieść

uczuciem izolacji i wyobcowania, czyniąc z siebie nierozdzielną część składową drugiego czło-

wieka, który rozkazuje mu, kieruje nim, ochrania; który jest jego życiem, jego - by tak rzec -

tlenem. Wyolbrzymia on siłę, której się poddaje, czy to będzie człowiek, czy Bóg; on jest

wszystkim, ja zaś jestem niczym, istnieję o tyle, o ile stanowię jego część. Jako ta część jestem

częścią wielkości, potęgi, pewności. Masochista nie musi podejmować żadnych decyzji, nie musi

brać na siebie żadnego ryzyka; nigdy nie jest sam, ale nie jest również niezależny, nie ma

integralności, jeszcze się w pełni nie narodził. W religijnym kontekście przedmiot uwielbienia

określa się jako bożyszcze; w kontekście świeckim podstawowy mechanizm stosunku w miłości

masochistycznej, mechanizm bałwochwalstwa, jest identyczny. Stosunek masochistyczny może

się łączyć z fizycznym pożądaniem; w tym wypadku jest on podporządkowaniem się nie tylko

umysłu, lecz i ciała. Można w sposób masochistyczny podporządkować się losowi, chorobie,

rytmicznej muzyce, stanowi orgiastycznemu pod wpływem narkotyku czy w transie hipno-

tycznym. We wszystkich tych wypadkach człowiek wyrzeka się swojej integralności, staje się

narzędziem kogoś lub czegoś, co istnieje poza nim; nie musi rozwiązywać problemu bytowania

przez produktywną działalność.

Uwypuklając postawę masochistyczną jako odpowiednia dla płci żeńskiej, psychologia

pogłębia proces infantylizacji trwający od momentu narodzin kobiety Jej cierpienia nie biorą się

z niemożności osiągnięcia stanu dojrzałej kobiecości, lecz ze zmagań z wszystkim tym, co

powstrzymuje ją od życia i pracy, przy użyciu całego jej potencjału. Od urodzenia wskazuje się

jej niejako na drogę powrotu do łona, a nie na rozwijanie własnego dorosłego życia; całe życie

spędzić ma przy dosłownie i metaforycznie rozumianej kołysce. Ale wrócić do łona może tylko

przez śmierć. Te same naciski, które krępują radości i pragnienia kobiety, zniszczą w końcu

ś

wiat. Jeśli połowa świata ma pozostać zakładnikiem Śmierci, to Eros musi przegrać bitwę. Czy

wyścig zbrojeń i zimna wojna nie są kontynuacją męskiej rywalizacji i agresji, przeniesionych w

odhumanizowaną sferę bezosobowych instytucji? Jeśli kobiety nie mają rodzić dzieci na mięso

armatnie, na ofiary ostatecznej zagłady, muszą uratować i siebie, i mężczyzn przed destru-

kcyjnym wzorcem polaryzacji płci. Walka może się okazać długa i nawet bardziej bolesna niż

kapitulacja. Będzie się odbywać na oślep, gdyż żadna wiedza, naukowa czy inna, którą się tak

chełpimy, nie jest w stanie opisać alternatywnych możliwości. Czy więc warto?